- Keer terug na Ena Jansen: Afskeidsgeleentheid byeengebring
Op Vrydagmiddag 17 Junie 2016 het Ena Jansen afskeid geneem as bijzonder hoogleraar van die Suid-Afrikaanse letterkunde aan die Universiteit van Amsterdam. Sy het ’n aantal vriende en kollega’s gevra om op Vrydagoggend deel te neem aan ‘n simposium by die akademies-kulturele ruimte Spui25. Elkeen het ongeveer 10 minute lank oor ’n onderwerp gepraat wat verband hou met Ena se belangstelling in die uitbeelding van huisbediendes in die literatuur.
Esther Peeren (foto: Elize Zorgman)
Hieronder is Esther Peeren se toespraak by die geleentheid:
Het is een eer om hier vandaag te mogen spreken over een gedeelde interesse van Ena en mijzelf: de paradoxale positie van bedienden binnen de huishoudens waarin ze werken. Waar Ena in haar recente, nu ook in het Nederlands vertaalde boek Bijna familie ingaat op de problematische positie van niet-blanke huiswerkers in de Zuid-Afrikaanse literatuur – die als familie zijn, maar tegelijkertijd onherroepelijk anders en buitengesloten – keek ik in een hoofdstuk van mijn boek The Spectral Metaphor: Living Ghosts and the Agency of Invisibility naar de veelgemaakte vergelijking van bedienden met spoken.
Bedienden worden vaak aangeduid als verdwijnende of spectrale lichamen, duidend op hun gelijktijdige aanwezigheid als bediende en afwezigheid als persoon: een bediende staat altijd klaar voor het geval ze nodig is, maar wordt tot op dat moment geacht als het ware in het behang te verdwijnen. En zelfs als ze bedient, doet ze dit niet als individu met bepaalde kenmerken en een persoonlijkheid, maar als een inwisselbaar lichaam.
Dit lichaam is, net als dat van het spook, zowel doorzichtig als opzichtig: zoals Thorstein Veblen aangeeft in zijn boek The Theory of the Leisure Class, is het hebben van bedienden een vorm van opzichtige consumptie die de sociale status van de meester bevestigt.
Vandaar dat het onder de Engelse bovenklasse lang gebruikelijk was om bij belangrijk bezoek de volledige staf, piekfijn in uniform, uit te stallen op het bordes of in de hal. In contrast met deze pronkzieke hyperzichtbaarheid (die ook een soort onzichtbaarheid is omdat de bedienden alleen als een groep– van keukenhulp tot butler – verschijnen) wordt een goede bediende de rest van de tijd geacht zo onopvallend mogelijk aanwezig te zijn, met de meester in de oppermachtige rol van degene die het spook oproept te verschijnen danwel te verdwijnen.
Bedienden zijn daarom niet zozeer als de spoken uit de westerse literatuur en film die rondwaren als angstaanjagende verschijningen waarover geen controle uit te oefenen is, maar eerder als de geest in de fles of djinn. Deze figuur uit de Arabische folklore die eigenlijk geen spook is, want nooit mens was, wordt in de westerse populaire cultuur – met als bekendste voorbeeld de Amerikaanse serie I Dream of Jeannie uit de jaren ’60 – geassocieerd met een bereidheid en zelfs een verlangen om te dienen. In plaats van de onafhankelijke en soms kwaadaardige gidsrol die de djinn oorspronkelijk had, werd de geest uit de fles een ideale bediende, verplicht de wensen van eenieder die over haar fles wreef in te willigen, alleen op oproep te verschijnen en zelf geen enkele verlangens te hebben. Maar de geest uit de fles is in sommige opzichten ook een bedrieglijke figuur: een verleidelijke uitlokker van nutteloze wensen en niet per se wars van eigenbelang. Hetzelfde geldt voor bedienden: ook zij kunnen onbetrouwbaar blijken en hun positie in het hart van het huishouden uitbuiten.
De mogelijkheden hiertoe staan centraal in de Britse televisieserie Upstairs, Downstairs – niet de recente versie die mee probeerde te liften op het succes van Downton Abbey, maar het origineel dat tussen 1971 en 1977 uitgezonden werd. Upstairs, Downstairs, dat zich afspeelt in de jaren 10 en 20 van de twintigste eeuw, werd geschreven door twee vrouwen, Jean Marsh en Eileen Atkins, die vastbesloten waren om, in tegenstelling tot dramas als The Forsythe Saga die zich concentreerden op het leven van de meesters “upstairs”, ook het leven van de bedienden “downstairs” te belichten. Het perspectief van de bedienden is daarom veel prominenter in deze serie dan in bijvoorbeeld Downton Abbey.
De allereerste aflevering begint met de komst van een nieuw dienstmeisje in het huis van het aristocratische parlementslid Richard Bellamy. Het eerste dat haar door een andere bediende verteld wordt is dat ze moet doen alsof ze er niet is, vooral in de ochtend, zodat ze Mr Bellamy niet stoort. De volgende dag is ze bezig met het schoonmaken van de trapleuning als Mr Bellamy naar beneden loopt, samen met de butler, die kort opmerkt: “het nieuwe dienstmeisje, meneer.” Mr Bellamy antwoordt, zonder naar haar te kijken of vaart te minderen: “Ik zie het.” Wat hij hier werkelijk zegt is dat hij haar niet ziet, in ieder geval niet als individu. De hele eerste aflevering onderstreept hoe het nieuwe dienstmeisje ontdaan wordt van ieder kenmerk dat haar dreigt te onderscheiden van de andere bedienden. Als ze de butler en haar meesteres vertelt dat ze Clémence heet, wordt deze naam onmiddellijk verworpen als niet passend voor een dienstmeisje. De meesteres noemt haar Sarah en vervolgens gaat ze, zowel “upstairs” als “downstairs,” onder deze naam door het leven – haar werkelijke naam (Clémence blijkt een verzinsel) blijft ook voor de televisiekijker verborgen.
Waar Sarah, door zich voor te doen als de dochter van een zigeunerprinses en een Franse graaf, blijk geeft van eigen verlangens en aspiraties, hebben de andere bedienden zich neergelegd bij het adagio dat bedienden geen leven horen te hebben buiten hun werk en dat opwaartse sociale mobiliteit niet alleen onmogelijk maar ook onwenselijk is. Sarah’s vastbeslotenheid om niet in het behang te verdwijnen maar gezien te worden, niet alleen als dienstmeisje maar als volwaardig persoon, brengt haar voortdurend in conflict met de andere bedienden en met de Bellamys, vooral als ze een relatie begint met de zoon des huizes en zwanger raakt. Ze wordt meerdere malen ontslagen, maar weet altijd terug te keren, in verschillende hoedanigheden die het steeds moeilijker maken voor de Bellamys om haar aanwezigheid te negeren. Uiteindelijk is Sarah als een hardnekkige spookverschijning of bedriegelijke djinn die de familie niet kan uitbannen of in de fles opgesloten kan houden.
Definitief vertrekken doet Sarah alleen nadat ze met haar nieuwe liefde, de chauffeur Thomas, de Bellamys genoeg geld heeft afgetroggeld om een garage te beginnen, zodat ze nooit meer als bedienden zullen hoeven te werken. Het geld krijgen ze los door te dreigen met een schandaal: Sarah is weer zwanger, ditmaal van Thomas, maar ze overtuigt de familie dat de vader iemand van hoge stand is. Hier zien we dat het beschouwen van bedienden als statussymbolen zich ook tegen de bovenklasse kan keren, want een potentieel schandaal “downstairs” heeft ook “upstairs” gevolgen.
Sarah laat zien dat bedienden – hoewel kwetsbaar en in hoge mate afhankelijk van de goede wil van hun meesters – toch mogelijkheden hebben om zich van geest in de fles te ontpoppen tot de meer ambivalente figuren van de djinn en het spook. Een van de belangrijkste dingen die hen hiertoe in staat stelt is het feit dat hun meesters ook van hun afhankelijk zijn, niet alleen vanwege het werk dat ze dagelijks uitvoeren, maar ook vanwege hun positie als stille, nauwelijks opgemerkte getuigen van de meest intieme details van het leven “upstairs.”
Zoals Mrs Bellamy aan het einde van de eerste aflevering van Upstairs, Downstairs opmerkt, weten bedienden bijna altijd meer over hun meesters dan andersom. Waar Mr Bellamy Sarah en de andere bedienden het grootste deel van de tijd niet ziet staan en geen idee heeft van wat er zich “downstairs” afspeelt, hebben de bedienden noodzakelijkerwijs toegang tot het hele “upstairs” domein. Dat alles wat bedienden zien en horen binnenshuis zal blijven is een kwestie van vertrouwen – het is geen vanzelfsprekendheid. Meer nog dan over deze onvermijdelijke vertrouwensrelatie maakt Mrs Bellamy zich zorgen dat er op een dag niemand meer zal verschijnen als ze aan de dienstbel trekt. Haar grootste angst is de algehele verdwijning van de bediende omdat deze verdwijning, in de context van de vroege twintigste eeuw, ook de verdwijning van haar eigen klasse, de aristocratie, zou betekenen. Dit onderstreept wederom de wederzijdse afhankelijkheid van meester en bediende: zonder de dienstbare geest in de fles is de meester tenslotte geen meester meer.
Er valt nog veel meer te zeggen over bedienden en de vormen die hun spookachtige bestaan aanneemt in verschillende culturen en perioden, van het vroeg-twintigste-eeuwse Engeland en het Zuid-Afrika van voor, tijdens en na apartheid tot het hedendaagse Nederland, waar inwonende bedienden weliswaar zeldzaam zijn, maar velen wel schoonmaaksters hebben die geacht worden onopgemerkt, liefst in afwezigheid van hun werkgevers, het huis te schonen.
Voor het moment laat ik het echter hierbij, in de blije wetenschap dat de bediende, zoals het een spook betaamt, later vandaag in Ena’s afscheidsrede, waar we allemaal zeer naar uitkijken, wederom zal verschijnen.
Dank u.
The post Esther Peeren, Spui25: "(On)zichtbare bedienden in Upstairs, Downstairs" appeared first on LitNet.