Opsomming

Hierdie artikel is ’n besinning oor die rol wat twee benaderings ten opsigte van die onderrig van leesbegrip in Suid-Afrikaanse skole en onderwysersopleiding kan speel om die gebrek aan leesbegrip by leerders te hanteer. Die twee benaderings waarna verwys sal word, is die onderrig van kurrikulumwye leesbegripstrategieë en vakspesifieke geletterdheid. Die bespreking geskied teen die agtergrond van die reeds erkende en bewese probleem rondom lees en leesbegrip in Suid-Afrikaanse skole, onderwysersopleiding en ook tydens tersiêre studie.

Eerstens word leesbegrip in ’n Suid-Afrikaanse konteks en die noodsaaklikheid van dringende nasionale aandag aan die verbetering van leesbegriponderrig voorgehou, gevolg deur ’n samevatting van die belangrikste beginsels van vakgerigte geletterdheid (“disciplinary literacy”) in vergelyking met die meer algemene toepassing van leesbegripstrategieë binne die benadering van kurrikulumwye geletterdheid (“reading across the curriculum”).

Die artikel verwys verder na onlangse navorsingsprojekte deur oorsese en Suid-Afrikaanse navorsers oor bostaande benaderings en vergelyk vakgerigte geletterdheid met die benadering van die onderrig van algemene leesbegripstrategieë wat oor die hele Suid-Afrikaanse kurrikulum toegepas word en waarbinne die strategieë moontlik oorgedra kan word. Die klem val op die onderrig hiervan in die intermediêre en senior skoolfases asook die opleiding van onderwysers in daardie fases. Daar word verder ook aandag gegee aan die intrinsieke rol van lees binne die leerproses en die aard en rol van die eksplisiete onderrig van leesbegripstrategieë tydens dekodering en nadat leesvlotheid bereik is. In vakgerigte geletterdheid val die klem op die inherente, unieke eienskappe van verskillende dissiplines of vakterreine. Die artikel dui aan hoe hierdie verskille kan en moet lei tot ’n meer spesifiek-gerigte leesbegripbenadering, sodat die onderrig van algemene leesbegripstrategieë aangepas kan word binne die spesifieke aard van verskillende vakdissiplines met die oog op die bereiking van funksionele akademiese geletterdheid.

Die samewerking tussen die onderskeie belanghebbende partye word beskryf. Sodoende word ’n breë oorsig verkry oor wat die benadering van vakgerigte geletterdheid behels, watter gevolgtrekkings uit die bestaande navorsing gemaak kan word en hoe dit kan aansluit by die onderrig van die reeds bekende kurrikulumwye leesbegripstrategieë.

Die noodsaaklikheid van verdere navorsing oor vakspesifieke leesbegripstrategieë en veral ingrypings in die leesbegriponderrig in Suid-Afrika, op skoolvlak en tydens onderwysersopleiding, word sterk beklemtoon.

Trefwoorde: akademiese geletterdheid; kurrikulumwye geletterdheid; leesbegrip; leesbegriponderrig; leesbegripstrategieë; vakgerigte geletterdheid

Abstract

Disciplinary literacy and the development of reading comprehension

This article discusses the role of two approaches to the teaching of reading comprehension strategies that may be conducive to the development of reading comprehension in South African schools.

The two approaches are the teaching of generic reading comprehension strategies (reading across the curriculum) and disciplinary literacy. The relevance of this discussion is supported by the background of the reading crisis in South African schools as shown by the Progress in International Reading Literacy Study (PIRLS), results from the National Department of Basic Education and various academic studies undertaken in South Africa.

The 2016 PIRLS found that 78% of grade 4 learners in South Africa are unable to read with the necessary comprehension. According to the results in their study Howie, Combrinck, Roux, Tshele, Mokoena and Palane (2017) concluded that most learners in the intermediate and senior phase do not read well enough to understand the language of content subjects with which they are confronted at school. South African studies by inter alia Basson and Le Cordeur (2017), Klopper (2012) and Pretorius and Lephalala (2011) reached the same conclusion. These studies, and others, correspondingly indicate the critical importance of the professional development of teachers in the explicit teaching of reading comprehension skills. The same training is necessary in the initial training of student teachers and should result in changes in the curricula of faculties of education at tertiary institutions. Basson and Le Cordeur (2017) and Pretorius and Lephalala (2011) similarly argued that the same comprehension strategies should be taught to learners who are not taught in their home language, to enable them to reach sufficient competence in their use of academic language within the content subjects at school and thereafter.

The article describes the need for and development of academic literacy at school by referring to the work of Snow and Uccelli (2009), Patterson and Weideman (2013) and Goldman, Snow and Vaughn (2016). They define academic literacy as the capability to understand the disciplinary knowledge of specific subjects. This literacy includes comprehension of the discourse structure, subject-specific vocabulary, complex grammar and reasoning within the subject.

Reading for meaning entails that meaning is constructed by the reader from the text after developing sufficient decoding skills and fluency in the reading process (Vacca and Vacca 2009). A number of studies have conclusively shown that the scope of reading acquisition in the foundation phase is not big enough to prepare learners for the challenges of higher level academic texts in the intermediary and senior phases (Brozo 2017). In these phases learners need literacy skills on a higher level that enable them to comprehend the subject-specific vocabulary and concepts, interpret text features, make deductions, synthesize, and understand content knowledge and patterns of reasoning in academic texts.

The two approaches of reading across the curriculum and disciplinary literacy include the explicit teaching of reading comprehension strategies. The explicit teaching of reading comprehension strategies started in the 1970s and included strategies used by good readers and the explicit teaching of a range of reading strategies according to the transactional model. This model includes the development of metacognition and scaffolding of gradual mastering of the different competencies underpinning those strategies.

Later developments in teaching or reading comprehension strategies across the curriculum emphasised a more dialogic approach with class discussions and reasoning about the text while using evidence from the text. More attention was also given to the integration of several strategies in one text, such as reciprocal teaching (Wilkinson and Son 2011).

Research over the last decade has shown that the approach of using generic reading comprehension strategies across the curriculum was not always functional and effective enough to read in a specific disciplinary context. Studies by various researchers, for example Moje (2008), Shanahan and Shanahan (2012), and Goldman and Snow et al. (2016), showed that more attention should be given to an approach of disciplinary literacy. This approach places focus on the discipline itself and the use of reading strategies that mirror the reading of the subject specialist. Moje (2008:99) stated that “Disciplinary Literacy is a matter of teaching students how the disciplines are different from one another, how acts of inquiry, produce of knowledge and multiple representations form […] as well as [that] those disciplinary differences are socially constructed”.

The literacy and reading comprehension needed to understand a specific subject includes knowledge about the content, how that knowledge is constructed and generated, as well as how it is communicated and represented. It is essential that the content and process of how to study for that subject should be taught simultaneously (Brozo 2017).

The International Literacy Association (ILA 2017) declared in a mission statement that the two approaches, reading across the curriculum and disciplinary literacy, can both be used to teach academic literacy in different subject domains. The integration of the two approaches by use of specific strategies, for example activating prior knowledge in a subject and using text features, can combine insights of reading specialists and experts of the subject domain. This integrated approach is also supported by researchers in disciplinary literacy such as Snow and Uccelli (2009), Lent (2016) and Goldman and Snow et al. (2016).

Disciplinary literacy is an approach that recognises the unique way of reading, writing, reasoning and representing content knowledge in every subject or discipline. Every disciplinary domain developed into a subject-specific language or codification in its own way. This approach is more acceptable to subject specialists because it is developed through subject-specific research, focusing on reading and thinking strategies for specific understanding of the subject with the objective of reading and understanding subject material within the context of that subject (Shanahan and Shanahan 2012). In this way, the teaching of reading strategies to acquire academic literacy remains the purpose, but with awareness of the differences between subjects. The emphasis is on mastering the abstract concepts, vocabulary and grammar, text features, symbols and graphics of the subject (Shanahan, Shanahan and Misischia 2011).

Furthermore, various research projects and their conclusions regarding the nature of disciplinary literacy within different subjects are discussed. The projects included close cooperation of experts in disciplines, subject teachers and lecturers, reading specialists and learners in different grades. During the research all the role players were engaged in discussions, read-aloud procedures, monitoring of explicit teaching, reasoning within the subject and the use of different reading comprehension strategies. The results showed a remarkable difference between the nature of disciplines regarding structures, grammar and reading by experts. It simultaneously demonstrated a generic use of certain reading comprehension strategies, yet it emphasised how the nature of use of those strategies differ within various disciplines. Close reading, the activation of background knowledge, and reading of visual representation and strategies to understand vocabulary differed from subject to subject (Shanahan et al. 2011, Goldman and Snow et al. 2016, Shanahan 2015). In a study regarding the differences between reading mathematics and geography texts it was observed that in both cases the texts made use of numbers, symbols and graphic representations. However, the specific representation, meaning and purpose of the text features differed to a great extent.

The conclusion is that the explicit teaching of subject-specific reading comprehension strategies is essential in disciplinary literacy. It is not enough only to teach general reading strategies across the curriculum. Teachers should know the discourse structure of their discipline and domain, what concepts and vocabulary are essential as well as what text structures and reasoning should be explicitly taught for understanding of that specific subject (Shanahan 2015).

Several studies in South Africa have revealed the lack of theoretical and pedagogical knowledge regarding the teaching of reading comprehension strategies, across the curriculum and within specific disciplines. It is essential to prioritise professional development of teachers in this regard. Urgent consideration should be given to explicit teaching of reading strategies, and the corresponding methodology, during the initial training of teachers.

Keywords: academic literacy; disciplinary literacy; reading across the curriculum; reading comprehension; reading comprehension strategies; teaching of reading comprehension

1. Inleiding

Suid-Afrikaanse leerders vaar van die heel swakste volgens standaarde wat voortspruit uit internasionale navorsing aangaande die leesbegripvlakke van leerders. Howie, Combrink, Roux, Tshele, Mokoena en Palane (2017) lewer kommentaar oor hierdie leesbegripvlakke van Suid-Afrikaanse leerders in hul verslag van die Suid-Afrikaanse konteks na aanleiding van die PIRLS-verslae (Progress in International Reading Literacy Study) oor die vlak en vordering van leesbegripvlakke by leerders. Howie e.a. (2017:191) beklemtoon die bevindinge van die PIRLS gedurende 2006, 2011 en 2016 dat tot 50% van Suid-Afrikaanse leerders op graad 4- en graad 5-vlak nie eers aan die laagste kriteria van leesbegrip voldoen nie. Hulle het selfs laaste geëindig onder die 50 lande wat getoets is. In 2016 is trouens bevind dat 78% van graad 4-leerders in Suid-Afrika nie behoorlik kan lees nie (Howie e.a.:169). Lessing-Venter en Snyman (2017:870) het ná die uitreiking van die 2011-PIRLS-verslag daarop gewys dat leesgeletterdheidsuitdagings in graad 4 en graad 5 in ons skole “kritieke afmetings” aanneem. Pretorius en Lephalala (2011:1) sê met verwysing na die sistemiese toetse wat deur die Nasionale Departement van Onderwys onder graad 4- en graad 6-leerders onderneem is, dat dit algemeen aanvaar word dat daar ’n leeskrisis in Suid-Afrikaanse skole is.

Die doel van hierdie artikel is om uit te brei oor die onderskeid maar ook moontlike integrasie van en kombinasie tussen twee akademiese geletterdheidsbenaderings wat ’n rol kan speel in die verbetering van die leesbegripagterstand van Suid-Afrikaanse leerders op skool. Die onderwyser moet teoreties en metodologies van hierdie twee benaderings bewus wees om leesbegripstrategieë effektief aan leerders te onderrig. In die eerste plek is daar die generiese of die kurrikulumwye benadering waarin algemene leesbegripstrategieë, wat oor die hele kurrikulum toegepas kan word, onderrig word. Tweedens is daar die vakgerigte-leesbegripstrategie-benadering waarin die eise en kenmerke van die spesifieke vak die aard van die noodsaaklike leesbegripstrategieë bepaal. 

In die loop van die artikel sal die volgende bespreek word: die Suid-Afrikaanse konteks; die aard van leesbegrip en akademiese geletterdheid; die ontwikkelingsfases van leesbegripstrategie-onderrig; die aard van kurrikulumwye geletterdheid en vakspesifieke geletterdheid; die aard van spesifieke dissiplines; die identifisering van vakspesifieke leesstrategieë in verskillende vakke; en die onderrigbeginsels van vakspesifieke leesbegripstrategieë.

2. Die Suid-Afrikaanse konteks ten opsigte van die onderrig van leesbegripstrategieë

Alhoewel al die provinsiale onderwysdepartemente in Suid-Afrika reeds sedert die publikasie van die PIRLS-verslag van 2006 besig is met beplanning en intervensies ten opsigte van leesonderrig, wys Howie e.a. (2017:169) daarop dat daar tussen die PIRLS-verslae van 2011 en 2016 slegs ’n geringe verbetering in leesvlakke was by vyf van die Afrikatale (isiNdebele, Sepedi, Sesotho, Tshivenda en Xitsonga) in Suid-Afrika. Die 2016-verslag dui aan dat dit dringend noodsaaklik is dat Suid-Afrikaanse universiteite baie krities kyk na die voorgraadse opleiding van onderwysstudente ten opsigte van leesbegriponderrig. Howie e.a. (2017:169−70) meen dat hierdie 2016-verslag dit baie duidelik maak dat die meerderheid van leerders in Suid-Afrika nie goed genoeg lees op graad 4-vlak en hoër om die inhoudsvakke waaraan hulle blootgestel word te hanteer of begryp nie (Howie e.a. 2017:191). Hierdie leerders is onder andere nie in staat om eenvoudige tekseienskappe soos subopskrifte en illustrasies te gebruik om bewyse vir inligting in die teks te vind nie (Howie e.a. 2017:170).

Suid-Afrikaanse navorsers soos Klopper (2012), Pretorius en Klapwijk (2016) en Basson en Le Cordeur (2017) wys op die noodsaaklikheid van professionele ontwikkeling en voorgraadse opleiding van onderwysers, veral met betrekking tot die agtergrondkennis en metodologie van leesbegripstrategie-onderrig. Volgens Pretorius en Klapwijk (2016:3) is sommige onderwysers dikwels heeltemal onbewus van leesbegripraamwerke. Basson en Le Cordeur (2017:1045) beweer dat die huidige skoolkurrikulum wel op die onderrig van leesbegripstrategieë klem lê, maar dat dit in gebreke bly om riglyne te verskaf ten opsigte van die metodiek en moeilikheidsgraad of vlak van hierdie onderrig in die verskillende grade. Lessing-Venter en Snyman (2017:873) verwys wel na ’n hele aantal organisasies, onder andere die Nasionale Geletterdheidstrust, wat besig is met projekte om die leesbegrip in skole te verbeter.

Die kwessie van niemoedertaalsprekers wat ander tale as huistaal of eerste addisionele taal neem, skep verdere komplekse uitdagings vir die onderrig van leesstrategieë. Basson en Le Cordeur (2017) se navorsing verwys hoofsaaklik na die ontwikkeling van Afrikaans Huistaalonderwysers wat die leesbegripontwikkeling van niemoedertaalsprekers in hulle klasse moet behartig. Basson en Le Cordeur (2017:1039) dui veral op die frustrasie van onderwysers wat nie oor die nodige kennis beskik om niemoedertaalsprekers te ondersteun met leesbegripontwikkeling nie. Pretorius en Lephalala (2011:1) beweer egter – na aanleiding van ’n ondersoek na graad 6-leerders se leesbegrip in hulle huistaal (Noord-Sotho) en hul onderrigtaal (Engels) – dat leesbegripontwikkeling nie gaan om die huistaal van die leerders nie, maar eerder oor hoe leesbegrip onderrig word.

3. Leesbegripontwikkeling en akademiese geletterdheid

Die lees en begryp van tekste vorm een van die heel belangrikste taalmiddele in die leerproses, maar dit is gekoppel aan die besef dat taal nie sin het as dit nie aan die oordra van en verstaan van betekenis verbind word nie. Die onlosmaaklike verband tussen taal, denke en begrip vorm die kern van die debat oor leesbegrip, leesbegripstrategieë en akademiese geletterdheid.

Leesbegripontwikkeling sluit in om die taal van onderrig asook vakinhoud te verstaan, met begrip te lees, deur middel van taal die begrip te formuleer, kommunikeer of voor te stel, probleme op te los en krities te dink. Dit word die sogenaamde akademiese geletterdheid genoem (Moje 2008:96; Brozo 2017:73). Patterson en Weideman (2013:139–40) noem ’n reeks vaardighede wat hulle as kriteria vir akademiese geletterdheid beskou. Hierdie vaardighede belig die verband tussen taal, denke en begrip: die vermoë om (1) krities te dink, (2) logies en sistematies te redeneer, (3) met gesproke tekste in wisselwerking te tree, (4) uit veelvoudige bronne kennis te sintetiseer, (5) verbande tussen verskillende dele van ’n teks te verstaan, (6) te onderskei watter bewyse in die teks vir ’n argument geld, (7) grafiese materiaal te vertolk, (8) akademiese woordeskat te verstaan, (9) verskillende tekstipes en grammatikale strukture te vertolk, (10) opeenvolging en volgorde te herken, en (11) betekenis te skep. Hierdie akademiese geletterdheid wat leesbegrip en -strategieë insluit, moet die brug vorm tussen die denke, leerproses en kommunikasie wat moet plaasvind tydens die onderrig van die verskillende vakke.

Navorsers soos Snow en Uccelli (2009:112−3) beskryf akademiese geletterdheid as die taal van onderrig en onderwys, die sogenaamde wetenskaplike taalgebruik. In die onderwys verwys dit na die taal wat deur die onderwyser en die leerders in die klas gebruik word met die doel om nuwe kennis op te doen of oor te dra, abstrakte idees te beskryf en leerders se konseptuele begrip te ontwikkel. In hierdie verband haal Snow en Uccelli (2009:113) vir Bailey (2007) aan wat sê ’n mens is akademies taalvaardig wanneer jy oor vakspesifieke woordeskat beskik, die gespesialiseerde en komplekse grammatika daarvan kan hanteer, asook die diskoersstrukture binne die vak begryp. Die doel daarvan is dus om nuwe kennis en vaardighede op te doen oor vakke en onderwerpe en daaroor te kan kommunikeer. Snow en Uccelli (2009:113) wys – in aansluiting by Cummins (1980) se onderskeid tussen CALP (cognitive academic language proficiency) en BICS (basic interpersonal communicative skills) – verder op die groot verskil tussen kognitiewe akademiese vaardigheid (akademiese geletterdheid) en die taal wat bloot vir basiese persoonlike kommunikasie gebruik word.

Goldman en Snow e.a. (2016:262) en Snow (2010:450) beweer dat die bostaande verwysing na die verskil in register tussen die akademiese en daaglikse taalgebruik vir baie leerders tussen graad 4 en graad 12 te moeilik is om baas te raak en dat hulle eksplisiete onderrig in die akademiese taalvaardighede moet ontvang.

Die gebruik van taal in die onderrigsituasie (in hierdie geval by graad 4- tot graad 12-leerders) en die rol wat akademiese geletterdheid speel in die leerproses en die ontwikkeling van denke, is vervleg in die denke rondom die belangrikheid van kommunikasie in die leerproses. In hierdie proses speel ’n hele aantal faktore ’n rol, soos die leerder se voorafkennis oor ’n onderwerp, die konseptuele ingewikkeldheid van die onderrigmateriaal, die doel van die spesifieke taalaksie (praat, skryf, lees, luister) en die strukture waarin hierdie taal gebruik moet word. Dit is ook vanselfsprekend dat tekste, alle soorte teks, ’n oorheersende rol speel in die onderrigsituasie (Vacca en Vacca 2009:10). Die verskillende soorte tekste as sodanig is egter nie die fokus van hierdie ondersoek nie, maar die tekstuele verskille tussen vakke is wel.

In die ontwikkeling van die leesproses gebruik die beginnerleser aanvanklik klankbewustheid, dekodering van letters na klank, die vloeiende leespatroon, woordeskatkennis en -herkenning, agtergrondkennis oor die inhoud, morfologiese en sintaktiese bewustheid en die plaas daarvan binne die konteks van die onderwerp of teks (Vacca en Vacca 2009:13).

Die leerder gaan skool toe met kennis van sekere luister- en praatvaardighede en woordeskat wat aangeleer is deur blootstelling aan natuurlike taalgebruik wat tuis en in sy sosiale omgewing aan hulle oorgedra is in die vorm van taalstrukture in gesprekke, asook inhoudskennis. In die klaskamer word hierdie proses van taalontwikkeling voortgesit en die taalvaardighede en denke geïntegreer met die inhoudskennis. Hierdie wedersydse blootstelling versterk gelyktydig beide die taalontwikkeling en die ontwikkeling van die kennisterreine (Duke en Carlisle 2011:199).

Begrip is die ontwikkeling en konstruering van betekenis deur die leerder met behulp van al die taalmiddele tot sy beskikking: ’n konstruktiewe proses (Duke en Carlisle 2011:200). Snow (2002:32) sê onomwonde dat begrip nie in die teks alleen bestaan nie, maar dat dit aktief deur die leser gekonstrueer moet word. Begrip is ’n wedersyds oordraagbare taalproses: Aan die een kant word begrip oorgedra in ’n mondelinge of skriftelike vorm; aan die ander kant word dit ontvang en vertolk deur die luister- en leesproses (Duke en Carlisle 2011:201). Pretorius en Lephalala (2011:4) wys op die interaksie wat moet plaasvind met die teks sodat die leser sy bestaande kennis kan aanpas of nuwe begrip en kennis in die proses kan bekom.

Onderwysers moet bewus wees van hoe denke, lees en kommunikasie onlosmaaklik deel is van die begrip van inhoud en kennisskepping van vakke: Geletterdheid en die leerproses is ’n ineengevlegte proses in die inhoudsvakke (Brozo 2017:73). Die effektiewe onderwyser is dus een wat effektief is ook in die aanbieding, uiteensetting en fasilitering van die volle kommunikasieproses in die vak, insluitend die lees-, skryf-, praat- en luisterproses.

Binne die leesproses gaan dit oor die skep van betekenis. Dit is ’n komplekse, ontwikkelende en kontekstuele proses. In akademiese taalontwikkeling is geletterdheid onontbeerlik vir sukses om die verskeidenheid woordeskat, konsepte, abstrakte idees, verskeidenheid teksstrukture en variasie in genres met begrip te vertolk en verstaan (Duke en Carlisle 2011:207). Snow (2010:450) sê hierdie vaardigheid om akademiese taal te gebruik veronderstel die vorm van taal wat gebruik word in kontekste soos die bespreking en verdediging van konsepte en temas in die skoolkurrikulum: om dit te beredeneer, stellings te verdedig en ’n sintese te maak uit die inligting tot hul beskikking. Hierdie akademiese taalontwikkeling geskied gedurende die geleidelike verstaan van die inhoud en kennisdomein wat lewenslank kan aanhou. Uccelli, Galloway, Barr, Meneses en Dobbs (2015:337) verbind dan ook akademiese geletterdheid direk met leesbegrip en prestasie in die inhoudsvakke.

Daar is oorvloedige navorsing wat aantoon dat die omvang van taalverwerwing en leesvaardighede wat gedurende die aanvangsjare en grondslagfase ontwikkel, nie naastenby voldoende is as voorbereiding vir die komplekse tekste van die hoër grade nie (Goldman en Snow e.a. 2016:256; Brozo 2017:76). Vir latere leerprosesse (intermediêr en senior primêr, sekondêr en tersiêr) is verfynde en uitgebreide geletterdheidsvaardighede nodig en die klem verskuif gedurende hierdie fase van kennisverwerwing na die herkenning van tekseienskappe, verskillende vakkonsepte en vakwoordeskat, die maak van afleidings en gevolgtrekkings, ’n wye kennisveld en die behoefte om ’n verskeidenheid genres op verskillende wyses te benader (Duke en Carlisle 2011:212; Uccelli e.a. 2015:342, 348). Standaarde of uitkomste van funksionele leesbegriponderrig op skoolvlak verwys onder andere na: die betekenisvolle lees van fiksie en niefiksie, stipleesvaardighede, die beredenering tydens die leesproses deur middel van bewyse uit die teks, die vorm van ’n sintese en samevatting en die afleidings oor die skrywer en tema van die teks (Uccelli e.a. 2015:342, 348; Brozo 2017:76).

Verskeie artikels, soos dié van Klopper (2012), Pretorius en Klapwijk (2016), Basson en Le Cordeur (2017) sowel as Boakye en Linden (2018) het reeds aangedui hoe swak leerders op skool en tersiêr in Suid-Afrika voorberei word en hoe onvoldoende die ontwikkeling van hul kennis van leesbegrip is ]. Bostaande navorsers wys ook direk op die swak opleiding en agtergrondkennis van onderwysers in Suid-Afrikaanse skole om die ontwikkeling van die leesbegripproses te hanteer. In die PIRLS-verslae word daar direk aanbevelings gemaak oor die wyses waarop hierdie krisis hanteer kan en moet word (Howie e.a. 2017).

Voor die verskillende benaderings van leesbegripstrategieë bespreek word, is dit eers nodig om kennis te neem van die ontwikkeling van die denke oor die aard van leesbegriponderrig.

4. Die ontwikkeling van denke oor die aard van leesbegriponderrig

Wilkinson en Son (2011:362−6) verwys na die ontwikkeling van die navorsing oor die aard van leesbegriponderrig. Hierdie navorsing sedert die sewentigerjare van die vorige eeu kan in verskillende fases voorgehou word. Hierdie ontwikkelingsfases sluit in: die erkenning van die belang van begrip in aansluiting by dekodering en vloeiendheid asook die belangrikheid van genoegsame tyd wat aan leesonderrigbegrip gewy moet word. Die kenmerke van die goeie leser is omgeskakel in ’n reeks algemene leesbegripstrategieë wat onderrig moet word. Volgens Lent (2016:3) het daar egter uit verdere ondersoeke na die toepassing van die leesbegripstrategieë die belangrikheid van die sogenaamde vakgerigte leesbegripstrategieë ontwikkel, waar die klem verskuif na die verskil in die aard van die leesproses en toepassing van leesbegripstrategieë en die onderrig daarvan in elke inhoudsvak. Hier onder volg ’n samevatting van die ontwikkelingsfases van leesbegrip soos deur Wilkinson en Son (2011) aangedui word:

Tabel 1. Fases van ontwikkeling van leesbegripstrategie-onderrig

Wilkinson en Son (2011:362−76) wys daarop dat daar van 1970 tot 1980 veral aandag gegee is aan die eksplisiete onderrig van die individuele leesbegripstrategieë wat volgens navorsing deur die goeie leser gebruik is. Hierdie sogenaamde generiese leesbegripstrategieë het die volgende ingesluit: aktivering van agtergrondkennis of skema ontwikkeling van metakognisie, die oorsig oor ’n teks, gebruik van tekskenmerke, maak van voorspellings, vra van vrae, skep van assosiasies met die teks, maak van afleidings en visualisering (Wilkinson en Son 2011:362). Snow (2002:22, 82) noem hierdie spesifieke leesbegripstrategieë ’n veelheid van vaardighede wat lees met begrip direk beïnvloed. Snow (2002:22, 82) beklemtoon ook deurentyd die belangrikheid daarvan dat hierdie vaardighede of strategieë eksplisiet onderrig moet word. Dié benadering word ondersteun deur navorsers op hierdie gebied, soos Goldman en Snow e.a. (2016:260), Klopper (2012:4, 107) en Uccelli e.a. (2015:351).

Gedurende die 1980’s (wat as die tweede fase in die ontwikkeling van leesstrategieë beskou kan word) het die onderrigbenadering begin verskuif na die gelyktydige veelstrategie-onderrigmetodes soos wederkerige onderrig (“reciprocal teaching”), waarin meer as een strategie deel was van ’n oorhoofse strategie wat op tekste toegepas is. Die gedagte van gesamentlike en sosiale leer is hiermee gekombineer sodat heelwat kommunikasie tussen leerders en onderwysers plaasgevind het tydens die inoefening van hierdie strategieë (Wilkinson en Son 2011:362; Goldman en Snow e.a. (2016:257).

Tydens die derde fase (vanaf 1989) is die transaksionele onderrigmodel beklemtoon. Hierdie model het die leesproses gesien as ’n transaksie tussen leser en teks waartydens betekenis gekonstrueer word. Dit het ook ingesluit dat daar omvattende ondersteuning aan die beginnerlesers gegee word, wat dan geleidelik verminder word totdat hulle die sogenaamde onafhanklike fase as konstruktiewe deelnemende leerders bereik (Wilkinson en Son 2011:364). Klopper (2012:27) beskryf hierdie transaksionele onderrigmodel as een waartydens leerder en onderwyser se wedersydse omgang met die teks deur die leesaksie van die teks lei tot die konstruksie van betekenis deur leerder en onderwyser. Die onderwyser gee tydens hierdie gesprek ondersteuning en leiding, evalueer die leerders se respons en daarop terugvoer gee. Klopper (2012:28) verwys na Pressley (2000; 2006) se baie spesifieke volgorde van hierdie strategie-onderrig wat wyd nagevolg is. Die klem daarvan het gelê op die eksplisiete onderrig binne ’n model van geleidelike ontwikkeling van die leser tot die onafhanklike toepassing daarvan. Hierdie sogenaamde steierwerk skep ’n raamwerk waarbinne die leerder die spesifieke vaardighede kan inoefen. Die volgorde het eerstens ingesluit die direkte verduideliking van die leesstrategie en hoe dit gebruik gaan word; daarna die modellering van die strategie deur die onderwyser; gevolg deur die geleidelike inoefening van die strategie totdat die leerder dit onafhanklik begin gebruik. As selfregulerende leser kan die strategie dan in verskillende tekste toegepas word.

Die vierde fase, na 2000, het die sogenaamde dialogiese benaderings behels, waartydens die dialoog (gesprek) tussen leser en teks beklemtoon is en verskillende lesers met mekaar in gesprek tree oor hulle vertolkings van die teks. Hierdie benadering het as uitgangspunt dat begrip van die teks ’n aktiewe moment is wat stap vir stap deur die loop van die teks ervaar word en ontwikkel, maar tegelykertyd deur ’n verskeidenheid van ander aspekte beïnvloed word. Hierdie faktore kan onder andere insluit die sosiale agtergrond van die leser, die konteks waarbinne die teks geplaas is, die agtergrondkennis van die leser oor die inhoud van die teks en die mening van ander lesers: “It is from the interaction and struggle among different, even competing, voices that meaning and understanding emerge” (Wilkinson en Son 2011:367). Duhaylongsod, Snow, Selman en Donovan (2015:592) beklemtoon spesifiek hierdie geïntegreerde beredenering van die teks as ’n belangrike akademiese geletterdheidsvaardigheid.

Uit die dialoogbenadering het nog verdere strategieë ontwikkel om die gesprek tussen leser en teks te ondersteun, soos argumentasie (beredenering van die teks) en die uitbreiding van die gebruik van intertekstualiteit (die gelyktydige bestudering en lees van ander relevante bronne oor dieselfde onderwerp asook die maak van ’n sintese uit die verskillende bronne en inligting) (Wilkinson en Son 2011:373).

Verskeie studies kom hierna tot die slotsom dat verdere navorsing nodig is met spesifieke fokus op vakgerigte leesbegripstrategieë en die versterking van begrip van komplekse en inhoudryke akademiese tekste. Die integrasie van die generiese leesbegripstrategieë met die dialogiese benadering en toepassing op vakspesifieke terreine het ook ’n aspek van hierdie ondersoeke geword (Wilkinson en Son 2011:376−7; Duhaylongsod e.a. 2015:606). Die volgende afdeling bespreek die verskil in die hantering van kurrikulumwye geletterdheid en vakspesifieke geletterdheid.

5. Kurrikulumwye geletterdheid en vakspesifieke geletterdheid

Dit is al meer as ’n dekade dat kenners oor kurrikulumwye leesbegriponderrig, soos Moje (2008), Shanahan en Shanahan (2012), Snow en Uccelli (2009), Vacca en Vacca (2009) Warren (2013), Goldman en Snow e.a. (2016b) en Lent (2016), van mening is dat daar aandag gegee moet word aan die vakspesifieke aard van tekste in die inhoudsvakke en nie net aan die onderrig van generiese leesstrategieë oor die hele kurrikulum heen nie. Moje (2008:99) se definisie van vakspesifieke geletterdheid kan steeds as uitgangspunt dien:

Disciplinary Literacy is a matter of teaching students how the disciplines are different from one another, how acts of inquiry produce knowledge and multiple representational forms […] as well as how those disciplinary differences are socially constructed.

Goldman, Britt, Brown, Cribb, George, Greenleaf, Lee, Shanahan en Project READI (2016:220) sluit by bogenoemde aan wanneer hulle aanvoer dat nie alle leerders in staat is om tekste van verskillende dissiplines met insig en begrip te lees nie. Volgens hulle moet leerders in staat wees om die proses van kenniskonstruksie en die generering daarvan in verskillende dissiplines te begryp, maar spel die kurrikula nie uit hoe dit gedoen moet word nie – die metodologie daarvoor ontbreek. Die ontleding van die PIRLS-verslae oor die probleme binne die leesbegripkonteks van Suid-Afrika lei tot dieselfde gevolgtrekking. Dit is dus noodsaaklik dat die beginsels van die onderrig van vakgerigte leesbegrip- en skryfstrategieë ontwikkel moet word.

Brozo, Moorman, Meyer en Stewart (2013:354) en Warren (2013:391) stel dit duidelik dat met ’n benadering van vakgerigte lees die teks self en die doel met die lees van die teks die leesproses rig. Dit impliseer onder andere ’n vakgerigte lees soos wat deur vakkenners onderneem word en dat leerders moet leer hoe om verskillende strategieë aan te pas volgens die dissiplinêre aard van die teks.

Die ondersoek na die aard van geletterdheid wat binne ’n spesifieke vak vereis word, sal dus aandag moet skenk aan watter kennis binne ’n vak bemeester moet word, wat die aard van hierdie kennis is, hoe die kennis gekonstrueer en gegenereer word sowel as hoe die kennis oorgedra (gekommunikeer) word binne die spesifieke vak of kennisterrein. Om te leer binne ’n vak is die aktiewe konstruksie van betekenis van die individuele leerder deur interaksie met die gemeenskap van leerders en kenners binne ’n vakterrein. Om geletterd te wees is om taal as ’n middel in die leerproses te gebruik, en die inhoud en die proses van hoe dit geleer word, moet gelyktydig onderrig word (Brozo 2017:xiv). Leesspesialiste en vakkenners moet dus gesamentlik die leerders se vaardigheid om te leer ontwikkel (Brozo 2017:xv).

Vir Goldman en Britt e.a. (2016:221) bestaan lees vir begrip onder andere deur grondige redenering met behulp van ’n verskeidenheid bronne van inligting binne ’n spesifieke dissipline. Hierdie vorming van denke binne die vak behels dat die prosesse van denke en interpretasie van die teks eksplisiet gemodelleer en onderrig word (Goldman en Snow e.a. 2016:255). Waar die benadering van kurrikulumwye geletterdheid fokus op algemene strategieë wat oor verskillende vakke en tekste toegepas kan word vir beter begrip, plaas vakgerigte geletterdheid die klem meer op die spesifieke taalgebruik en kommunikasieproses van elke vakterrein (Brozo 2017:13).

Goldman en Britt e.a. (2016:225) verwys verder na die duidelike verskille tussen vakterreine. Volgens die skrywers vereis elke dissipline sy eie gespesialiseerde versameling strategieë om tekste binne die betrokke denkraamwerk en diskoers te interpreteer. So het Wiskunde, byvoorbeeld, sy eiesoortige stel probleemoplossingstrategieë.

Die onderrig van sekere kurrikulumwye strategieë kan selfs effektiewe vertolking in ander dissiplines verhinder. Die implikasie is dus dat onderwysers in verskillende inhoudsvakke die inhoud, praktyke, prosedures en diskoerse moet bestudeer en effektief en tot voordeel van die leser daarmee kan omgaan. Sodanige lees binne die dissipline kan kennis binne die dissipline versterk en soos die kennis van die dissipline toeneem, sal die lees en leer daarvan ook ontwikkel. Die International Literacy Association (ILA) het ook standpunt ingeneem ten gunste van ’n integrasie van die kurrikulumwye en vakgerigte benaderings ten opsigte van die onderrig van leesbegripstrategieë.

6. Kurrikulumwye geletterdheid en vakgerigte geletterdheid: die standpunt van die International Literacy Association

Die ILA (2017) beskou bogenoemde benaderings as twee verskillende benaderings wat wel geïntegreer of in kombinasie met mekaar baie funksioneel gebruik kan word. Volgens die ILA (2017) kan hierdie twee benaderings die akademiese geletterdheid, wat ’n onontbeerlike vaardigheid en voorwaarde vir die interpretasie en formulering van tekste tydens die leerproses in verskillende akademiese dissiplines of vakgebiede is, ondersteun. Kurrikulumwye en vakgerigte geletterdheid is die twee oorkoepelende benaderings ten opsigte van geletterdheidsonderrig binne verskillende vakgebiede.

Kurrikulumwye geletterdheid sluit in die leer en onderrig van lees- en skryfprosesse wat algemeen van toepassing is oor alle vakke heen. Die strategieë word volgens die transaksionele proses eers verduidelik, daarna eksplisiet gemodelleer, en dan in klein groepe ingeoefen tot die leerders dit onafhanklik kan toepas. Die veronderstelling is dat die leerders dan die strategieë kan toepas om moeilike tekste in alle vakke te kan bestudeer en begryp. Met “toepassings” word veral twee aksies verstaan: a) om tekste te interpreteer en beter te begryp, en b) om tekste self te skep of formuleer deur middel van skryfprosesse- en aktiwiteite, waarna die geskrewe tekste bespreek en terugvoer gegee word (ILA 2017:1−2).

Wanneer tekste vertolk word, word leesbegripstrategieë soos die volgende toegepas: aktivering van voorafkennis, ontwikkeling van metakognisie, herkenning van tekseienskappe, maak van voorspellings, vraagstelling, maak van assosiasies en konneksies, woordherkenningsvaardighede en die maak van afleidings en samevattings of gevolgtrekkings (Klopper 2012:14−5; Snow 2002:32; Van Vrecken, Desoete en Van Keer 2015:38). Die onderrig van hierdie leesbegripstrategieë is dus van uiterste belang vir die ontwikkeling van leesbegrip.

Verskeie studies oor dekades het reeds gedui op die positiewe resultate van hierdie benadering in die verbetering van kurrikulumwye leesbegrip. Navorsing het egter ook later daarop begin dui dat die algemene of generiese benadering ten opsigte van leesbegripstrategieë nie genoeg begrip binne spesifieke dissiplines bevorder of tot gevolg gehad het nie. Die klem op dissiplinespesifieke strategieë en die ontwikkeling daarvan word dus noodsaaklik (Duhaylongsod e.a. 2015:604; Goldman e.a. 2015:604; Goldman e.a. 2016b:255; Lent 2016; ILA 2017:2).

Die doel van onderrig deur middel van vakspesifieke geletterdheid is die gebruik van geletterdheidsvaardighede wat uniek is aan spesifieke dissiplines of vakke (ILA 2017:2). Hierdie vaardighede sluit in om die teks te “lees” soos ’n vakkundige in byvoorbeeld Wiskunde, Geskiedenis en Wetenskap. So ’n leesbenadering kan lei tot ’n ondersoekende, kritiese lees van ’n vakteks vanuit die perspektief van ’n vakkundige, volgens die spesifieke kriteria vir die teks binne die spesifieke vak (ILA 2017:3). Deel van hierdie proses is ook die formulering of skryf van vaktekste binne die raamwerk van die styl, woordeskat en die genre van die vakgebied. Sodoende word onderskei tussen die algemene eienskappe en formaat (die genre) van elke onderskeibare vakgebied.

Navorsing ondersteun egter sterk die mening dat die leerders nog steeds ondersteun moet word deur die inoefening van kurrikulumwye leesbegrip- en skryfstrategieë waaruit daar gekies en aangepas kan word binne die verskillende dissiplines (ILA 2017:3; Van Vrecken e.a. 2015:38).

Samevattend is bogenoemde twee benaderings volgens die ILA nie wedersyds uitsluitende benaderings nie, maar moet dit eerder beoefen word in ’n kombinasie tussen generiese of kurrikulumwye geletterdheidsonderrig (lees en skryf) en die inagneming van die vakspesialiste se dissiplinêre kennis van vakunieke tekseienskappe en strategieë (ILA 2017:3). Hierdie ondersteunende en geïntegreerde benadering word ook ondersteun deur die studies van onder andere Duhaylongsod e.a. (2015), Goldman en Britt e.a. (2016), Snow (2010), Snow en Uccelli (2009) en Uccelli e.a. (2015). In die volgende afdeling word dan meer aandag gewy aan die aard van vakspesifieke geletterdheid.

7. Vakspesifieke geletterdheid

Vakspesifieke geletterdheid word deur Shanahan, Shanahan en Misischia (2011:398), Shanahan en Shanahan (2012:11) en Lent (2016:1) gedefinieer as die benadering en standpunt dat lees, skryf, dink, redeneer en die uitvoer daarvan uniek is in elke dissipline – dat elke studieveld sy eie kennis en betekenis struktureer, ontwikkel en kommunikeer. Die doel van navorsing oor vakspesifieke geletterdheid is onder andere om die verskillende aspekte van taalgebruik eie aan die unieke aard van spesifieke vakke te identifiseer ten einde die aard van vakke beter te verstaan en lees- en skryfstrategieë daarby aan te pas.

Die benadering van vakspesifieke geletterdheid het nodig geword omdat, soos reeds in afdelings 5 en 6 aangedui, leesbegrip binne vakke nie genoegsaam deur die algemene kurrikulumwye leesbegripsvaardighede ontwikkel het nie. Die oordrag tussen die toepassing van die strategie en die betekenis van die vakinhoud het nie goed genoeg plaasgevind nie, omdat te veel klem gelê is op strategie-onderrig eerder as om dit met inhoud te kombineer (Shanahan e.a. 2011:394−5). Volgens (Shanahan en Shanahan 2012:14) het die onderrig van leesbegripstrategieë deur onderwysers nie plaasgevind nie omdat hulle, onder andere, oor min kennis daarvan beskik het en nie voldoende daarvoor opgelei is nie. Volgens hierdie onderwysers was leesbegripstrategie-onderrig ook nie direk deel van inhoudsvakke se kurrikulum nie en dan is daar ook die argument dat die kurrikulum reeds oorvol is. In Suid-Afrika het die studies van onder andere Klopper (2012), Pretorius en Klapwijk (2016), Zimmerman (2017) sowel as Basson en Le Cordeur (2017) dieselfde bevindings voorgehou ten opsigte van onderwysers se standpunt rakende die onderrig van kurrikulumwye leesbegripstrategieë. Duhaylongsod e.a. (2015:588) beklemtoon egter dat hierdie strategieë juis as ’n onderbou of voorwaarde vir die onderrig van leesstrategieë binne vakspesifieke geletterdheid beskou moet word.

Moje (2008:98−9) brei verder uit oor redes vir die ongewildheid van die toepassing van vakspesifieke geletterdheid: Onderwysers van die inhoudsvakke was skepties as gevolg van onkunde oor wat die proses behels, hulle het gevoel dit is onregverdig om hulle nog met geletterdheidskwessies ook te belaai en hulle het hulself nie as taalonderwysers beskou nie. Vacca en Vacca (2009:7) voeg ook by dat die sekondêreskoolstruktuur met afsonderlike vakke wat in isolasie onderrig word, bydra tot hierdie negatiewe houding.

Wilkinson en Son (2011:365) stem ook saam dat die klem op strategie-onderrig die leerders se aandag kon aflei van die direkte inhoud van die teks self (byvoorbeeld die klem op die maak van konneksies en eie assosiasies) en so die kognitiewe begripsontwikkeling kon verhinder (Wilkinson en Son 2011:365). Hulle beweer wel dat die algemene leesstrategie-onderrig lesers betrokke gemaak het by die teks, hulle die geleentheid gegee het om oor die teks te praat (dialoog oor die teks) en met die eie konstruksie van betekenis gehelp het (Wilkinson en Son 2011:364).

Ten spyte van die negatiewe houding teenoor vakgerigte geletterdheid, is daar ook positiewe terugvoer oor die insluiting van hierdie benadering. Shanahan en Shanahan (2012:15) noem die volgende faktore wat dit vir die onderwysers aanvaarbaar maak: Dit het ontwikkel uit vakspesifieke navorsing, skakel met die identiteit van kundiges en vakinhoudelike domein en kan lei tot funksionele onderrig. Die klem is dan nie op kurrikulumwye leesbegripstrategieë nie, maar op begrip van spesifieke vakkennis en – inhoud wat behoort te lei tot groter betrokkenheid van leerders hierby. Die onderwysers kan vakspesifieke doelwitte stel by die lees en gebruik van tekste en meer klem lê op die denke van die kenners van die vak self. Wilkinson en Son (2011:365−6) stem saam dat dit moet gaan oor ’n hoër vlak van bespreking oor die teks en nie die aard van die spesifieke leesbegripstrategie as sodanig nie. Volgens Moje (2008:99) en Vacca en Vacca (2009:7) is die vakspesialis se rol juis om die leerders te onderrig hoe om taalvaardighede toe te pas en aan te pas by die spesifieke vaktekste en die vereistes van leer binne daardie vak, aangesien hulle die beste toegerus is daarvoor vanuit hulle spesifieke vakagtergrond. Die konsep van wat geletterdheid binne die vak beteken, moet ontwikkel word en die spesifieke diskoers binne die vakgebied moet geïdentifiseer word: “Disciplines are constituted by discourse” (Moje 2008:99). Deur middel van hierdie diskoers word die kennis binne die dissipline geproduseer en gekonstrueer. Vakgerigte geletterdheid is dus ’n essensiële deel van die dissiplinêre praktyk (Moje 2008:99).

Vacca en Vacca (2009:10) het reeds beklemtoon dat tekste in die onderrigsituasie een van die belangrikste bronne is om vakkennis te bemeester en begryp. Dit bly dus uiters belangrik om die leerders juis te onderrig in die vertolking (leesbegrip) van die teks en die skryf daarvan. Vacca en Vacca (2009:8) beklemtoon dat die proses nie die leer vanaf of vanuit tekste is nie, maar om met behulp van tekste te leer. Die klem moet dus val op die aktiewe betrokkenheid van die leser by die teks: die interaksie van agtergrond, kennis, denke en inligting tussen leser en teks. Die leser is inherent deel van hierdie produksie of skepping van betekenis.

Dit is juis hierdie vakgerigte geletterdheid, die spesifieke diskoers van verskillende vakke en aktiewe betrokkenheid van die leser, wat aansluit by die uiteensetting van akademiese geletterdheid soos onder andere deur Snow en Uccelli (2009:113) beskryf as die kognitiewe akademiese vaardigheid. Uccelli e.a. (2015:338) definieer akademiese taalvaardigheid as die hoogs bruikbare geletterdheidsvaardighede wat as hulpmiddel dien tot presiese kommunikasie in die leerproses van al die leerareas om onder andere leesbegrip in al die vakke te ondersteun en ontwikkel.

Lees is maar een van die aspekte wat ’n leerder moet gebruik om bogenoemde akademiese betekenis te konstrueer, duidelik te begryp en betekenis oor konsepte binne die vakdissipline uit te brei. Die rol wat agtergrondkennis speel, in samewerking met agtergrond oor verskillende strategieë, is ook deel van wat die léser na die teks bring (Vacca en Vacca 2009:12). Moje (2008:97) verwys ook na die verskeidenheid nuwe soorte tekste, mediageletterdheid en tegnologiese ontwikkeling waarmee die tienerleser daagliks gekonfronteer word. Volgens Moje (2008:97) word dit dan juis die doel van onderrig om die jong leser te help om toegang te verkry tot die domein en kennisterrein van die dissiplines deur hierdie verskeidenheid tekste, maar ook om dit krities te kan lees. 

Dit is duidelik dat die onderrig van vakspesifieke geletterdheid kennis sal verg van die identifisering van die aard van die onderskeie dissiplines as sodanig.

8. Identifisering van die aard van spesifieke dissiplines

By die kritiese lees van vaktekste is die generiese of kurrikulumwye toepassing van leesbegripstrategieë nie ’n vakspesifieke leesstrategie as sodanig nie; dit neem nie noodwendig die spesifieke aard van vaktekste/teksmateriaal in ag nie. Dit is dus noodsaaklik om vakgerigte geletterdheid te ontwikkel, waarin juis die verskil in die aard van die geletterdheid in dissiplines beklemtoon word (Shanahan en Shanahan 2012:8; Lent 2016:8). Soos vroeër in afdeling 7 aangetoon, sluit dit ook sterk aan by akademiese geletterdheid.

Akademiese tekste in sommige inhoudsvakke is dikwels volgens Shanahan e.a. (2011:396−8) meer direk, afstandelik of onpersoonlik en in die lydende vorm gestel, kompleks en spesifiek gestruktureer. Snow (2010:451−2) verwys in haar bespreking van die aard van akademiese taal ook na ander kenmerke van hierdie akademiese tekste. Dié kenmerke sluit in gereduseerde taalgebruik, tegniese woordeskat, sinne gereduseer tot frases, en die bespreking van abstrakte begrippe en tegniese prosesse.

Navorsing, volgens Shanahan e.a. (2011:396), fokus oor die laaste dekade spesifiek op die verskil in vakke ten opsigte van ’n verskeidenheid eiesoortige aspekte: die fundamentele doel, spesifieke genre (tekseienskappe), simbole en die tradisie van die aard van kommunikasie (retoriek) binne die vak. Dit sluit in die evaluering en standaard van noukeurigheid en spesifieke vereistes, die gebruik van taal en hoe kennis gestruktureer word, die aard van die diskoers binne die vak en ’n vakspesifieke woordeskat. Shanahan en Shanahan (2012:9) wys onder andere daarop hoe woordeskat verskil ten opsigte van die voorkoms van Latynse en Griekse voor- en agtervoegsels in die gebruik van Wetenskap- teenoor Letterkunde-terminologie.

Die fokus moet egter volgens Shanahan en Shanahan (2012:9) eerder verskuif na hoe en waarom woordeskat in ’n spesifieke vak ontwikkel moet word, hoe struktuur van woorde verstaan moet word en hoe digte taalgebruik verstaan en ontsyfer kan word. Dit sluit die kategorisering van woordeskat volgens konsepte en die vorm daarvan as deel van vakgerigte geletterdheid in. Geskiedenis het byvoorbeeld meer metaforiese woordeskat, is nie so tegnies soos die Natuurwetenskappe nie en die aandag wat die leser moet gee aan kontekste en uiteenlopende tydvakke verskil aansienlik wanneer die twee vakke se woordeskat vergelyk word.

Die taalgebruik word verder belangrik omdat vakke verskil in formulering en die aard van definiëring, interpretasie en die skryf van gespesialiseerde tekste. Elke vak het sy eie “grammatika” ontwikkel, soos nominalisering in onder andere Wetenskap (verdamp/verdamping) en die verskil tussen hoeveel die mens as agent of outeur/spreker aktief betrek word in taalgebruik, of andersins hoe objektief dit gestel word. Vergelyk in hierdie verband die verskil in styl tussen Wetenskap en Geskiedenis (Shanahan en Shanahan 2012:10).

Die basis van vakgerigte geletterdheid is geleë in die verskil tussen (1) die historiese ontwikkeling van elke dissipline/domein; (2) die kognitiewe analise van kennis in die vak se leestegnieke en vaardighede; en (3) die aspekte van funksionele taalgebruik in die spesifieke vak. Die waarneming van die sogenaamde “expert readers” of vakkundiges deur onder andere die monitering van hulle hardop-lees-aktiwiteite (wat die modellering van denke insluit) het heelwat van bogenoemde eienskappe na vore gebring (Shanahan en Shanahan 2012:12−3; Collin 2014:310; Hillman 2014:397) Vakgerigte kennis bestaan uit hoe inligting gekonstrueer, oorgedra en geëvalueer word, die aard van die lens of perspektief van vakkundiges, en die implikasies daarvan vir die begrip van die vak. Dit is duidelik dat daar ’n groot verskil is tussen die leesbegripstrategieë van kenners en beginnerlesers in die vak. Die doel waarmee hierdie lesers lees verskil, asook die manier waarop hulle na inligting soek en hoe hulle bestaande inligting vertolk (Shanahan e.a. 2011:397−8).

Lent (2016:6) beweer dat, as gevolg van hierdie verskille, verdere ontwikkeling binne die uitgangspunt van geletterdheid oor die hele kurrikulum spesifiek in die vakdissiplines gegrond moet wees. Vakspesialiste gaan, volgens haar, geletterdheidsvaardighede toepas en onderrig slegs wanneer dit binne hul dissipline sin maak.

9. Navorsing oor die aard en toepassing van vakgerigte geletterdheid

Verskeie artikels handel oor navorsingsprojekte wat met die samewerking tussen leesspesialiste en vakkenners oor die toepassing van vakgerigte geletterdheid gedoen is. Hierdie studies beskryf onder andere die samestelling van verskillende navorsingspanne wat gelyktydig die aard van verskillende vakke, die verskille tussen die vakke en die denke daaroor onder vakkundiges, onderwysers, leesspesialiste en leerders ondersoek het.

Lent (2016:14) verwys na so ’n navorsingsproses wat bestaan uit die identifisering van kundiges en die demonstrasie en waarneming van taalvaardighede deur hardop-lees en -dink deur die kundiges en mindere kundiges (soos studente en leerders). ’n Vergelyking tussen hierdie modellerings en die verskille tussen hierdie twee groepe word dan aangeteken. Die verskille in die aard van die grammatika en diskoers van vakke is ook ondersoek om sodoende te bepaal watter spesifieke leesbegripstrategieë by spesifieke vakke onderrig moet word. Deur verskillende kundiges in verskillende vakke se taalvaardighede en -strategiegebruik te vergelyk kon daar tussen verskillende strategieë, perspektiewe, keuses en eienskappe van hierdie lesers onderskei word. Wetenskaplikes was byvoorbeeld meer geïnteresseerd in die beredenering van vergelykings en formules na aanleiding van wetenskaplike eksperimente, terwyl geskiedkundiges meer aandag aan bronne en kontekstualisering gegee het.

Shanahan e.a. (2011:393) verwys na die doel van navorsing oor vakgerigte geletterdheid as die identifisering van spesifieke eienskappe van hierdie akademiese geletterdheid en die gebruik daarvan in verskillende dissiplines. In hulle navorsing was die fokus op Geskiedenis, Wiskunde en Chemie. Drie spanne navorsers is gebruik in die toepassing en waarneming van gesprekke, hardop-lees met opnames daarvan en bespreking tussen fokusgroepe om tot kruisdissiplinêre vergelykings te kom. Die drie spanne het elk bestaan uit twee dissiplinêre kundiges, twee onderwysopleiers wat onderwysstudente in die spesifieke vak oplei en twee hoërskoolonderwysers in daardie vak (Shanahan e.a. 2011:393).

Die doelstellings van die navorsing is soos volg onderskei (Shanahan e.a. 2011:394):

1. Identifiseer die spesifieke eienskappe van taal/denke in drie dissiplines.
2. Ondersoek die gepastheid van huidige benaderings en die ontwikkeling van onderrigmetodes wat geletterdheid in die sekondêre skole
3. Ontwikkel en toets modules van hierdie onderrigbenadering en toepassing in onderwysersopleiding.

Daar is onder andere ondersoek ingestel na die verskille ten opsigte van brongebruik, kontekstualisering, intertekstuele verwysings, stiplees (“close reading”), herlees, kritiese reaksie op tekste, gebruik van teksstruktuur en -eienskappe in die leesproses, aandag aan die organisasie van die teks en die rol van grafiese materiaal. Volgens Goldman en Britt e.a. (2016:222) moet daar in die navorsing ook onderskei word hoe kennis gekonstrueer, gekommunikeer en voorgestel (aangebied) word.

Goldman en Snow e.a. (2016b:255) doen verslag oor ’n ander projek waarin drie verskillende uitgangspunte gebruik is met die doel om leerders te laat “lees om met begrip te leer”. Die drie benaderings van onderrig het die klem gelê op:

1. Kognitiewe en motiveringsfaktore waarin onder andere baie aandag gegee is aan die bou van woordeskatkennis en nuwe konsepte
2. Die bespreking, debattering en beredenering vanuit verskillende perspektiewe met die klem op argumenteringsvaardighede
3. ’n Bestudering van spesifieke diskoersstrukture of raamwerke in verskillende vakke (Goldman en Snow a. 2016:256). 

In al drie bogenoemde navorsingsprojekte is daar gebruik gemaak van beredenering van die verskeidenheid tekste se inhoud, ’n groot verskeidenheid korter en langer tekste en die analise en sintese van hierdie tekste (Goldman en Snow e.a. 2016:257). Al drie projekte het binne ’n hele groep distrikte en skole positiewe resultate ten opsigte van die ontwikkeling van leesbegrip getoon. Die swak lesers het ook by hierdie spesifieke leesbegriponderrig gebaat, veral deur die modellering van akademiese taal, die uitbreiding van woordeskat rondom konsepte, die eksplisiete doelwitstelling by tekste en die deelname aan mondelinge en skryfaktiwiteite (Goldman en Snow e.a. 2016:257, 260). Drie temas van ooreenkoms is tussen die drie projekte onderskei: Leerders het doelgerig betrokke geraak by die aktiwiteite en die ontwikkeling van kennis en begrip; die sosiale ondersteuning en integrasie van verskeie aktiwiteite wat dit vereis het, het gelei tot groter betrokkenheid by die leerders; en die aktivering van voorafkennis en inleiding tot kernwoordeskat en -konsepte vir die bekendstelling van nuwe inhoude het bygedra tot beter begrip (Goldman en Snow e.a. 2016:257).

Hierdie samevatting van die drie projekte vind ook aansluiting by Shanahan (2015:3) se onderskeid tussen belangrike eienskappe van verskillende vakke deur die navorsing oor aspekte soos die gebruik van hardop-dink-en-lees om die denke van vakkenners te verwoord, woordeskat wat probleme gee binne vakke, vakspesifieke betekenis van gewone woorde, asook die belangrikheid van die algemene verwysingsraamwerk en agtergrondkennis van kundiges en nuwelinge. Die volgende afdeling brei uit oor hierdie verskillende eienskappe van dissiplines.

10. Bevindings oor verskille tussen dissiplines

Die navorsing wat in afdeling 9 bespreek is, wys op beduidende verskille in die struktuur en samestelling van tekste binne verskillende vakke. Wetenskap en Wiskunde het byvoorbeeld ’n meer formele taalstruktuur en uitdrukking, asook die gebruik van grafiese materiaal en simbole, teenoor die meer narratiewe aard van Geskiedenis. Duhaylongsod e.a. (2015) se studie oor die onderrig van Wetenskap, Geskiedenis en Letterkunde in sekondêre skole wys op die vakspesifieke vaardighede wat leerders nodig het vir die leesbegrip en bespreking van hierdie vakke (Duhaylongsod e.a. 2015:588). In Geskiedenis verwys hulle spesifiek na vaardighede soos die kritiese lees van bronne, die bepaling van die bronne se geloofwaardigheid en die maak van afleidings oor die perspektief van die skrywer. Duhaylongsod e.a. (2015:590−3) voeg ook by dat drie onontbeerlike leesbegripsvaardighede vir die denke oor en begrip van Geskiedenis geïdentifiseer is, naamlik die vermoë om afleidings te maak oor ander persone of groepe se perspektief oor gebeure (sosiale perspektief); dat die leerders deur die lees van ’n verskeidenheid biografiese tekste bewus sal word van hoe ingewikkeld die wêreld is; en die klem op kritiese bronnestudie en die kontekstualisering van gebeure.

Shanahan (2015:5) maak die interessante opmerking dat dissiplines algemene taaleienskappe mag openbaar, maar ook sekere eienskappe (soos simbole in Wiskunde en Chemie en kaarte in Geografie) as funksie van die dissipline self ontwikkel het. Hierdie spesifieke eienskappe het dan in alle vakke ’n invloed op die lesers wat as uitgangspunt in die soeke na begrip baie sterk beïnvloed sal word deur die lens van die breë denkraamwerk van die dissipline en genre. Shanahan (2015) brei daarop uit en beweer dissiplines het verskillende diskoerse ontwikkel, wat in daardie proses selfs die funksie van die vak en kennis geword het, wat geproduseer en oorgedra word. Sodoende is ’n eie genre en kennisveld gekodifiseer (Collin 2014:310; Hillman 2014:397; Shanahan 2015:17).

Wat dus nodig is vir die effektiewe onderrig van vakgerigte geletterdheid, is ’n uiteensetting en begrip van hoe vakke se diskoers (woordeskat, konsepte, volgorde, en verloop van argument) verskil (Shanahan 2015:5). Kundiges lees binne ’n spesifieke dissiplinêre raamwerk (skema), gebruik reeds bestaande kennis om lees te begelei, skep en konstrueer nuwe begrippe en kennis en skryf daaroor, waarna dit dan geëvalueer kan word. Dit is hierdie proses wat uiteindelik vir die leerders gemodelleer en gevolg moet word (Shanahan 2015:17). In hierdie opsig het Shanahan e.a. (2011:406−7) ’n uitgebreide tabel van verskille aangedui. (Sien Bylaag A).

Die ondersoek van Shanahan e.a. (2011) het egter ook aangedui dat alhoewel daar ’n ooreenkoms is tussen die gebruik van verskillende leesbegripstrategieë, die soort aanwending en interpretasie deur middel daarvan verskil. Al drie dissiplines, Wiskunde, Wetenskap en Geskiedenis, gee spesifiek aandag aan teksstruktuur en die rol van teksargument wat aangepas word vir die unieke aard van die vak (Shanahan e.a. 2011:420) en al drie gebruik stiplees maar op verskillende maniere. In Wiskunde word stiplees en herlees byvoorbeeld aangedui as uiters noodsaaklik en dat dit een van die strategieë is wat die meeste gebruik moet word (Shanahan e.a. 2011:422). Al drie gebruik dus oënskynlik van dieselfde generiese strategieë maar op verskillende wyses. Die gebruik verskil in frekwensie en belangrikheid, elkeen op unieke wyse. Ander algemene strategieë word ook aangedui: die veelvuldige gebruik van en die integrasie van agtergrondkennis; dat die doelwit van die leesproses baie belangrik is; en dat die leser heen en weer beweeg tussen teks, inligting en kennisverwerwing of herroep daarvan. Hierdie verskil in aanwending het ook ’n direkte invloed op spesifieke leespatrone in elke vak en die lesers word deur verskillende faktore beïnvloed: vlak van domeinkennis, die doelwit met die lees van die teks, eienskappe van teksstruktuur en of een of meer tekste betrokke is (Shanahan e.a. 2011:423−4).

Shanahan (2015:6) se navorsing bespreek ook die verskille wat in die verskeie navorsingsprojekte opgemerk en aangeteken is. Dit lei uit die aard van die saak ook daartoe dat daar ’n verskil is in die aard van die kritiese lees van tekste en die bevraagtekening en redenering wat daarmee saamgaan. By Chemie sal dit die oordrag van beginsels en die verduideliking van grafiese voorstellings insluit. In Wiskunde word onderskei tussen ’n lineêre leespatroon, asook die lees van ’n reeks simbole soos sinne, die verdeling in narratiewe gedeeltes in ’n gewone konteks en dan formele simboliese en grafiese wiskundige bespreking. Van die leerder word uiteindelik verwag om hierdie verskillende tekssoorte en -eienskappe in Wiskunde as ’n eenheid te lees.

Massey en Riley (2013:577−8) wys spesifiek op die “ander taal” wat in Wiskunde bestaan, en dat die taal op ’n ander manier hanteer moet word. Hierdie Wiskunde-taal is uiters tegnies en multisemioties. Die volgorde van die leesproses is ook uiters belangrik. In hierdie verband sluit hulle aan by ’n artikel van Johnson, Watson Delhunty, McSwiggen en Smith (2011) wat handel oor die navorsing en samewerking tussen ’n geletterdheidspesialis, twee Wiskunde-dosente en ’n Geografie-dosent. In ’n gevallestudie tydens onderwysersopleiding was dié groep besig om die verskil in die aard en onderrig van Wiskunde en Geografie te ondersoek. Die ondersoek het ook die studie van verskeie handboeke in die vakke en onderhoude met student-onderwysers ingesluit. Alhoewel dit duidelik geword het dat die kenners in Wiskunde en Geografie spesifiek die soeke na patrone in hul vakgebiede uitgesonder het as ’n breë uitgangspunt of raamwerk van denke, was die groot verskil in die aard van denke binne die vakke self opmerklik. Volgens hierdie navorsing toon Wiskunde ’n konseptuele raamwerk waarin die begrip en interpretasie van syfers en simbole ’n groot rol speel, en algemene patrone in modelle en formules geformuleer word, wat op hul beurt spesifiek bewys moet word en verder gespesifiseer en geminimaliseer moet word, met toepaslike voorbeelde daarby.

Volgens die Geografie-deskundige gaan dit in hierdie vak oor die studie van die aarde: patrone en prosesse oor tyd en ruimte heen, die vraag oor wat hierdie patrone en prosesse veroorsaak of veroorsaak het, hoe die mens beïnvloed word deur hierdie patrone en prosesse, en uiteindelik die integrasie en interafhanklikheid van die mens en sy fisiese leefwêreld (Johnson e.a. 2011:103).

Alhoewel beide hierdie vakke syfers, simbole en grafiese voorstellings gebruik om die inligting oor te dra, geskied dit met verskillende doelstellings en is die voorstellings ook kwalitatief verskillend. Leerders sal dus onderrig moet word om presies en noukeurig in terme van sy eie vakspesifieke geletterdheid en taalgebruik te lees en skryf om die konsepte en begrippe in daardie konteks te vertolk en uiteindelik te begryp (Johnson e.a. 2011:103−4). Die denkraamwerke verskil nie net in die logiese beredenering van Wiskunde teenoor die kulturele benadering en perspektief van Geografie nie, maar ook in die groot verskil in totaal andersoortige agtergrondkennis wat geaktiveer moet word, die soort aktiwiteite en geletterdheid wat in die leerproses gebruik moet word en die verskillende soorte dokumente wat bestudeer word (Johnson e.a. 2011:104). Al hierdie aspekte sluit volgens Pennington, Obenchain en Brock (2014:538) juis aan by vakspesifieke doelstellings.

Verskeie studies toon dat die onderrig van verskillende tekskenmerke en diskoersmerkers begrip verander. Uccelli e.a. (2015: 342, 348) beweer die ontwikkeling van die vaardigheid om die volgende aspekte binne ’n teks te herken en met begrip te lees, maak ’n groot verskil in die begrip van die teks as geheel: die morfologiese ontleding van vreemde of ingewikkelde woorde, die ontleding van ingewikkelde sinne in kleiner eenhede; die taalgebruik wat sinne en paragrawe verbind (kohesiemerkers); anaforiese herkenning; teksstruktuur en beredenering; en die register waarbinne die teks geskryf is.

Hierdie pedagogiese kennis oor die taalgebruik in ’n spesifieke vak waaroor die onderwyser en leerder moet beskik, is volgens Fang (2014:445) noodsaaklik vir die onderrig en begrip daarvan: “A key concept of this knowledge (pedagogical content knowledge) is deep understanding of the role of language and literacy in disciplinary learning and socialization.”

In Geskiedenis is dit byvoorbeeld iets anders om te lees om feite te onthou teenoor die besinning van oorsaak en gevolg van gebeure (Shanahan 2015:14). In Wetenskap word weer heelwat aandag aan teksstruktuur gegee (wat ook spesifiek so geskryf moet word). So verander diskoersdoelstellings die skryf van die vakinhoud en pas teksstruktuur daarby aan: die gebruik van byvoorbeeld opskrifte, vetgedrukte woorde en grafika (Shanahan 2015:15−6). Verskeie ander navorsers het ook reeds ’n uitgebreide uiteensetting van die aard van verskillende vakke aangedui: Gillis (2014:617−20), Lent (2016:16−20); Spires, Kerkhoff en Abbey (2016:4−6) en Brozo (2017:81−3).

Hier onder volg ’n tabel waarin van die kurrikulumwye leesbegripstrategieë saamgevat word, asook die spesifieke vakgerigte leesbegripstrategieë vir Geskiedenis en Wiskunde wat deur Lent (2016:18−9) aangedui is:

Tabel 2. Kurrikulumwye leesbegripstrategieë teenoor vakgerigte leesbegripstrategieë in Geskiedenis en Wiskunde

Uit die bostaande tabel blyk die duidelik verskil in die aanwending van leesbegripstrategieë tussen die twee vakke, maar ook die verskil in keuse van strategieë tussen die kurrikulumwye benadering en die vakgerigte benadering.

Verdere navorsing moet egter nog in verskeie vakke gedoen word oor die volgende vrae:

• Watter strategieë is spesifiek vakgebonde?
• Binne watter struktuur word kennis oorgedra?
• Watter tipe inligting is ter sprake?
• Hoe word inligting oorgedra?
• Watter invloed gaan hierdie bostaande inligting op die onderrig daarvan hê?

Die onderskeid tussen die unieke aard van verskillende vakke vereis ook ’n bespreking van die vereistes wat aan die onderrig van leesstrategieë binne spesifieke vakke gestel gaan word.

11. Onderrig binne die beginsels van vakgerigte geletterdheid

Verskeie studies in Suid-Afrika wys onomwonde op die gebrek aan opleiding in leesbegripstrategieë (die kurrikulumwye en vakgerigte strategieë) in voorgraadse en professionele onderwysersopleiding. Pretorius (2002:169) wys op die probleme in leesbegripvaardighede wat deur navorsingsprojekte beklemtoon is en Knox (2006:41) het in haar ondersoek na die leesbegrip van graad 4- en graad 5-leerders reeds beweer dat opvoeders nie leesbegripstrategieë in ag geneem het nie. Howie e.a. (2017:169−7) maak dieselfde stelling na aanleiding van die PIRLS-verslag van 2016 met verwysing na spesifieke strategieë soos die gebruik van tekseienskappe en die vermoë om spesifieke inligting in tekste op te spoor. Beide hierdie strategieë het ons reeds gesien is deel van vakspesifieke en kurrikulumwye strategieë. Howie e.a. (2017:171) meld dat die onderrig van die hoër leesbegripstrategieë (soos om gevolgtrekkings te maak en styl en teksstruktuur te ontleed), indien wel, eers veel later as wat oorsee die geval is in Suid-Afrikaanse skole onderrig word.

Basson en Le Cordeur (2017:1040) en Pretorius en Klapwijk (2016:16) beweer ook dat Suid-Afrikaanse onderwysers en voorgraadse onderwysstudente in die meeste gevalle nie behoorlike onderrig in die toepassing van eksplisiete leesbegripstrategieë ontvang nie. Die situasie word verder vererger deur die feit dat die meeste leerders in Suid-Afrikaanse skole nie in hulle moedertaal of huistaal onderrig word nie. Pretorius (2002:174) se studie het bevind dat die leerders se algemene taalvaardighede nie outomaties gelykstaande is aan hul leesbegripvaardighede nie. Dit is aandag aan die onderrig van leesvaardighede wat leesbegrip verbeter. Pretorius en Lephalala (2011:4−5) stel dit onomwonde dat daar te min aandag gegee word aan leesbegrip en dat die situasie slegs sal verander indien leesbegripstrategieë eksplisiet onderrig word. Volgens Basson en Le Cordeur (2017:1039−40) het hulle respondente, wat Afrikaans as huistaal onderrig, laat blyk dat hulle heelwat niemoedertaalsprekers in hulle klasse het en dat hulle nie oor die kennis of agtergrond beskik om hierdie niemoedertaalsprekers te ondersteun in die bevordering en ondersteuning van hul behoeftes ten opsigte van lees en leesbegrip in die intermediêre fase nie. Die onderwysers blameer die gebrek aan professionele opleiding in hierdie verband. Uit die aard van die saak beskik hierdie niemoedertaalsprekers ook nie oor die akademiese taalvaardigheid om die komplekse konsepte wat die inhoudsgerigte leerareas vereis te verstaan nie (Basson en Le Cordeur 2017:1041).

Shanahan (2015:12) sê dat die besondere en uiteenlopende verskille tussen vakdissiplines, asook genres binne die dissiplines, gewoonlik nie spesifiek deur onderwysers uitgewys en beklemtoon word nie en algemene leesbegripstrategieë nie doeltreffend genoeg is om hierdie verskille slegs daarmee te hanteer nie. Sy wys verder op leesprobleme met tegniese woordeskat, verskillende teksstrukture en die verskil in die aard van interpretasies binne verskillende genres (Shanahan 2015:3). Massey en Riley (2013:578) en Johnson e.a. (2011:105) wys ter versagting egter ook daarop dat alle onderwysers, as gevolg van die verskille in akademiese agtergrond asook gebrek aan ervaring in die vak en die onderrig daarvan, nie altyd in alle opsigte die volledige kenners in hulle vakke is of kan wees nie. Shanahan (2015:3) en Goldman en Snow e.a. (2016:259) is verder van mening dat wanneer onderwysers inhoude opsom en saamvat, húlle die leer- en leesstof verwerk en leerders nie kans kry om self moeiliker tekste te lees en verstaan, verwerk en vertolk nie. Sodoende word die leerders die geleentheid ontneem om betrokke te raak by die skep van betekenis en die deelname aan die vakdiskoers.

Die navorsers van leesbegriponderrig is dit eens dat eksplisiete onderrig nodig is vir die ontwikkeling van die vakgerigte en kurrikulumwye leesbegripstrategieë. Vergelyk in hierdie verband onder andere: Basson en Le Cordeur (2017:1040); Goldman en Snow e.a. (2016:255); Klopper (2012:107); Pretorius en Klapwijk (2016:16); Pretorius en Lephalala (2011:5); Snow (2010:452); Snow en Uccelli (2009:118); en Uccelli e.a. (2015:339, 351). Volgens Shanahan (2015:3) sluit hierdie eksplisiete onderrig onder andere ook die volgende aspekte in:

• Die wyse waarop inligting versamel en georganiseer word
• Hoe inligting oorgedra word: die formaat, kennis en taalgebruik
• Die vermoë om die belangrikheid en nuutheid van inligting te evalueer
• ’n Uitgebreide woordeskat en begrippe/konsepte inherent tot die vak.

Hillman (2014:397) beklemtoon dat onderwysers bogenoemde kennis en vaardighede eksplisiet moet onderrig, maar dit terselfdertyd ook deur middel van geleidelike ondersteuning moet ontwikkel. Verskeie ander studies noem ook die proses van geleidelike ondersteuning en stapsgewyse leiding om van lesers onafhanklike, selfregulerende lesers te maak (Duhaylongsod e.a. 2015:206; Goldman e.a. 2016b:259−60; Klopper 2012:28; en Uccelli e.a. 2015:351). Collin (2014:320−1) verwys in hierdie verband na die herstrukturering (herkontekstualisering) van kennis, wat vanaf ’n hoë akademiese vlak aangepas moet word na dié van die leerders en daarvandaan weer geleidelik opgebou moet word deur modellering en ondersteuning in denke. Die onderrig behels dus dat leerders nie slegs oor basiese inhoudskennis as agtergrondkennis moet beskik nie. Die leerders moet ook ondervind en weet hoe om teks te lees, hoe om die voorstelling van data in verskillende formate te vertolk en hoe om te bepaal watter belangrike kennis met bestaande inhoudskennis geïntegreer moet word (Goldman en Britt e.a. 2016:224).

Goldman en Britt e.a. (2016:224) voer verder aan dat die feit dat dissiplines so verskil ’n belangrike rol speel by die verskillende vlakke waarop begrip vereis word. Hierdie verskillende vlakke behels verskillende konvensies van vakke, maniere waarop bewyse geformuleer word, watter bepaling van die geldigheid van die teks aangewend moet word, die doel van tekste, tipes tekste en die wyse waarop daar gelees word. Die leerders moet dus uiteindelik ook in staat wees om hul leesprosesse na gelang van opdrag en konteks aan te pas.

Goldman en Britt e.a. (2016:222) sluit aan by Johnson e.a. (2011:105) en stel dit duidelik dat die onderwyser gevolglik oor kennis moet beskik van onder andere die begrip van outentieke kontekste en die leersituasie, begrip van sy eie dissipline se kennisdomein en die diskoersgemeenskap waarbinne die kennisinhoud sin maak en begryp moet word. Hierdie agtergrond sal die onderwyser met die nodige begrip toerus om die regte vrae te vra, opdragte te gee en veral aan leerders te modelleer hoe daar op verskillende vlakke oor die vak gedink moet word.

Snow en Uccelli (2009:115−8) beklemtoon die modellering en eksplisiete onderrig van verskeie aspekte van hierdie vakgerigte leesbegripproses om die leerders te leer redeneer, dink en formuleer in die spesifieke vak. Hierdie aspekte sluit in: woordeskatonderrig, herkenning van belangrike sinsdele, begrip van anaforiese verwysings, maak van afleidings en gevolgtrekkings en die waarneming van die samehangendheid in die teks. Goldman en Snow e.a. (2016:259) herhaal die belangrikheid van aktiwiteite wat die betrokkenheid van die leser/leerder by hierdie hele proses verseker. Duhaylongsod e.a. (2015:592) toon verder aan dat besprekingsaktiwiteite rondom bogenoemde aspekte in die klas ’n baie belangrike rol daarin speel om die leerders effektief te betrek en om swakker lesers te ondersteun in die begrip van hierdie vaardighede en die betekenis van tekste.

Verskeie studies bevestig dat indien onderwysers vir lesers vakspesifieke strategieë vanuit die spesifieke verskille tussen dissiplines formuleer en dit eksplisiet vanuit hierdie interpretatiewe leesproses onderrig, dit die lesers se vaardighede verbeter en ontwikkel (Goldman en Britt e.a. 2016:225−7). Onderwysers wat deel was van die verskeie ondersoekprosesse wat hier bo betrek is, getuig van groot veranderinge in die denkwyse oor hul vak. Hierdie veranderinge sluit in aandag aan die ondersteuning van lesers met die denkproses, aanpassing van assessering, aandag aan bewyslewering vir denke en meer aandag aan dieper begrip van kernkonsepte. Sodoende word die hele proses duidelik, eksplisiet en deursigtig vir alle lede van kennisgemeenskap (Goldman en Britt e.a. 2016:239−40; Goldman en Snow e.a. 2016:257).

Aanbevelings om die gebrek aan leesbegrip in die algemeen en in spesifieke vakke te verbeter, sluit volgens verskeie studies die noodsaaklikheid van dringende professionele ontwikkeling in. In hierdie opsig behoort die aard van leesbegripstrategieë binne die kurrikulumwye geletterdheidsontwikkeling en vakspesifieke geletterdheid deel uit te maak van voorgraadse opleiding, asook van die professionele ontwikkeling van onderwysers. Vergelyk in verband met die professionele opleiding van onderwysers ook Basson en Le Cordeur (2017), Duhaylongsod e.a. (2015) en Howie e.a. (2017).

Shanahan (2015:5−8) sê die verandering van onderwysers se denkwyse ten opsigte van vakspesifieke leesbegriponderrig beteken onderwysers behoort hul onderwyspraktyk te verander van net die oordra van kennis na die duidelike onderrig van hoe om gepaste akademiese geletterdheidsvaardighede, binne ’n spesifieke vakdissipline, sinvol en effektief te gebruik en ook krities bedag te wees oor hoe hulle dit doen. So ’n benadering sou kon lei tot dieper begrip en betekenisvorming asook kritiese denke en erkenning gee aan die kundigheid van vakkenners. So kan elke onderwyser indirek ook ’n onderwyser word wat onderrig en strategieë met sy vakinhoud integreer. Die integrasie van die kurrikulumwye en vakgerigte leesbegripstrategieë kan dus met vrug toegepas word. Fang (2014:447) sluit soos volg aan by hierdie gedagte dat die onderrig van geletterdheid die gesamentlike verantwoordelikheid van die onderwysers betrokke by algemene leesbegripstrategieë en die vakspesialiste is:

Instead of seeing language/literacy merely as a supportive role serving content learning, we should consider the two as not only central to but as equal partners in disciplinary learning […] because they are inextricably intertwined in the development of modern disciplines.

Die integrasie van kurrikulumwye leesstrategie-onderrig en die vakspesifieke benadering kom in ’n ondersoek deur Massey en Riley (2013:580−4) duidelik na vore. Die ondersoek is as aksienavorsing oor ’n tydperk van ses maande in die samewerking tussen ’n leesspesialis en ’n Wiskunde-onderwyser onderneem. Daar is byvoorbeeld vasgestel dat die onderwyser, na die gesprekke en besinning oor die aard van sy eie denke oor die vak, verskeie aanpassings in sy onderigbenadering begin maak het. Hy het bewus geword van leesbegripstrategieë wat tog ’n rol in Wiskunde-onderrig kan speel en van die reaksie van sy leerders daarop. Dit het tot gevolg gehad dat hy meer aandag gegee het aan visualisering in aanbieding en opdragte, verduideliking en aanvanklike vereenvoudiging van tegniese woordeskat, spesifieke aktivering van agtergrondkennis en die verskillende eienskappe van die tekste in die aanbieding van Wiskunde. Aktiwiteite wat hierop gevolg het, het behels die saamlees van die handboek, die eksplisiete en herhaalde aanduiding van verbande en patrone, die gebruik van skryfoefeninge om hul gedagtes te formuleer en modellering van die onderwyser se eie metakognisie terwyl hy met probleme werk. Sodoende het hy die beginsels van kurrikulumwye leesbegrip en die leesbegripstrategieë wat daarmee verband hou tot voordeel van sy eie onderrig en dié van sy leerders toegepas en aangepas by sy eie vak en vakkennis. Die gewenste onderrigbeplanning is dus ’n integrasie van beide benaderings en nie ’n polarisasie van die twee nie (Massey en Riley 2013:580−4).

Brozo (2017:15) maak die interessante opmerking dat die swak leesvermoë van tieners dikwels ’n baie beperkte kennisbasis as oorsaak het. Om binne die dissiplines te leer lees kan, volgens hom, daardie kennisbasis verbreed, en soos die kennis vermeerder as agtergrond of skema, sal die leer- en leesvermoë ook verbeter.

12. Samevatting

In hierdie artikel is twee benaderings ten opsigte van die onderrig van leesbegripstrategieë bespreek met die oog op die ontwikkeling van akademiese geletterdheid en die gepaardgaande verbetering van leerders se leesbegrip. Die twee benaderings het ingesluit die generiese benadering van ’n breë leesbegripstrategie-agtergrond wat in alle vakke toegepas kan word (kurrikulumwye geletterdheid) en vakgerigte geletterdheid met die fokus op vakspesifieke eienskappe. Alhoewel die klem geval het op die verduideliking van wat vakgerigte geletterdheid behels, is dit duidelik dat die kombinasie en integrering van hierdie twee benaderings, met die hulp van leesbegripkenners en vakspesialiste, die grootste wins kan lewer vir akademiese geletterdheidsonderrig. Dit is egter ook duidelik dat daar nog heelwat navorsing gedoen moet word oor die geletterdheidsaspekte van verskeie inhoudsvakke asook die vorm van integrasie tussen die twee bogenoemde benaderings. Ingrypings en projekte in onderwysdepartemente en tersiêre instellings sal van beide kennis moet neem.

Die onlangse navorsing in Suid-Afrika van onder andere Pretorius en Lephalala (2011), Klopper (2012), Pretorius en Klapwijk (2016), Basson en Le Cordeur (2017), Zimmerman (2017) en Boakye en Linden (2018), asook die ontleding van die 2016 PIRLS-uitslae (Howie e.a. 2017), het aangetoon dat die meeste onderwysers nie oor die nodige agtergrond van die aard van hierdie leesbegripstrategieë, die strategie-onderrig of die metodologie daarvan beskik om dit effektief te kan toepas nie. Dringende aandag aan die professionele opleiding van onderwysers in hierdie verband is uiters noodsaaklik.

Die eksplisiete onderrig van kurrikulumwye en vakgerigte leesbegripstrategieë behoort beklemtoon te word om die geletterdheidskrisis in Suid-Afrika behoorlik aan te pak. Dit sal behels dat die leesspesialiste, of taalonderwysers wat ’n geletterdheidsagtergrond het, hierdie aspek van onderrig binne skoolverband met die samewerking van die onderwysers van inhoudsvakke sal moet bespreek en beplan. Die opleiding van leesspesialiste vir Suid-Afrikaanse skole is ook ’n saak waaraan spesifiek aandag gegee moet word.

Bibliografie

Basson, M. en M. le Cordeur. 2017. Professionele ontwikkeling vir Afrikaanse Huistaalonderwysers ter bevordering van leesbegrip van niemoedertaalsprekers. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 57(4):1037–56.

Boakye, N.A.Y. en M. Linden. 2018. Extended strategy-use instruction to improve students’ reading proficiency in a content subject. Reading & Writing, 9(1):art 212. DOI: https://rw.org.za/index.php/RW/article/view/212.

Brozo, W.G., G. Moorman, C. Meyer en T. Stewart. 2013. Content area reading and disciplinary literacy. Journal of Adolescent and Adult Literacy, 56(5):353−7.

Brozo, W.G. 2017. Disciplinary and content literacy for today’s adolescents. 6de uitgawe. New York: The Guilford Press.

Collin, R.A. 2014. A Bernsteinian analysis of content area literacy. Journal of Literacy Research, 46(3):306−29.

Duhaylongsod, L., C.E. Snow, R.L. Selman en M.S. Donovan. 2015. Toward disciplinary literacy: Dilemmas and challenges in designing history curriculum to support middle school students. Harvard Educational Review, 85(4):587−608.

Duke, N.K. en J. Carlisle. 2011. The development of comprehension. In Kamil e.a. (reds.) 2011.

Fang, Z. 2014. Preparing content area teachers for disciplinary instruction. The role of literacy teacher educators. Journal of Adolescent and Adult Literacy, 57(6):444−8.

Gillis, V. 2014. Disciplinary literacy. Adapt not adopt. Journal of Adolescent and Adult Literacy, 57(8):614−23.

Goldman, S.R., M.A. Britt, W. Brown, G. Cribb, M. George, C.D. Greenleaf, C. Lee, C. Shanahan en Project READI. 2016. Disciplinary literacies and learning to read for understanding: A Conceptual framework for disciplinary literacy. Educationalist Psychologist, 51(2):219–46.

Goldman, S.R., C.E. Snow en S. Vaughn. 2016. Common themes in teaching reading for understanding: Lessons from three projects. Journal of Adult and Adolescent Literacy, 60(3):255−64.

Hillman, A.M. 2014. A literary review on disciplinary literacy. How do secondary teachers apprentice students into mathematical literacy? Journal of Adolescent and Adult Literacy, 57(5):397−406.

Howie, S., C. Combrinck, K. Roux, M. Tshele, G. Mokoena en N.M. Palane. 2017. Progress in International Reading Literacy Study 2016. South African children’s reading literacy achievement. Pretoria: CEA, Universiteit van Pretoria.

International Literacy Association (ILA). 2017. Literacy leadership brief: Content area and disciplinary literacy. Strategies and frameworks. https://literacyworldwide.org/docs/default-source/where-we-stand/ila-content-areadisciplinary-literacy-strategies-frameworks.pdf?sfvrsn=e180a58e_6 (23 November 2019 geraadpleeg).

Johnson, H., P.A. Watson, T. Delhunty, P.D. McSwiggen en T. Smith. 2011. What it is they do: Differentiating knowledge and literacy practices across content disciplines. Journal of Adolescent and Adult Literacy, 55(2):100−9.

Kamil, L., P.D. Pearson, E.B. Moje en P.P. Afflerbach (reds.). 2011. Handbook of reading research. Volume IV. New York: Routledge.

Klopper, B. 2012. Riglyne vir die effektiewe onderrig van leesbegripstrategieë in die seniorfase. MEd-verhandeling, Cape Peninsula University of Technology, Kaapstad.

Knox, L. 2006. Assessering van leesbegrip in Afrikaansmedium primêre skole in die Vrystaat. MEd-verhandeling, Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein.

Lent, R.C. 2016. This is disciplinary literacy. Reading, writing, thinking, and doing … content area by content area. Thousand Oaks, CA: Corwin Literacy.

Lessing-Venter, N. en M. Snyman. 2017. Aspekte wat kinders se leesmotivering beïnvloed. LitNet Akademies, 14(3):866−95.

Massey, D. en I. Riley. 2013. Reading math textbooks. An algebra teacher’s patterns of thinking. Journal of Adolescent and Adult Literacy, 65(7):577−86.

Moje, E.B. 2008. Foregrounding the disciplines in secondary literacy teaching: A call for change. Journal of Adolescent and Adult Literacy, 52(2):96–107.

Olson, D.R. en N. Torrance (reds). 2009. The Cambridge handbook of literacy. Cambridge: Cambridge University Press.

Patterson, A. en A. Weideman. 2013. The refinement of a construct for texts diagnosing academic literacy. Tydskrif vir Taalonderrig, 47(1):125−51.

Pennington, J.L., K.M. Obenchain en K.M. Brock. 2014. Reading informational texts. A civic transactional text. The Reading Teacher, 67(7):532−42.

Pretorius, E.J. 2002. Reading ability and academic performance in South Africa: Are we fiddling while Rome is burning? Language Matters, 33(1):169−96. DOI: https://doi.org/10.1080/10228190208566183.

Pretorius, E.J. en M. Lephalala. 2011. Reading comprehension in high-poverty schools: How should it be taught and how well does it work? Per Linguam, 27(2):1−24.

Pretorius, E.J. en N.M. Klapwijk. 2016. Reading comprehension in South African schools: Are teachers getting it, and getting it right? Per Linguam, 32(1):1−20.

Shanahan, C. 2015. Disciplinary comprehension. ResearchGate. https://www.researchgate.net/publication/266460422_1_Disciplinar_y_Comprehension (16 Mei 2019 geraadpleeg).

Shanahan, T. en C. Shanahan. 2012. What is disciplinary literacy and why does it matter? Topics in Language Disorders, 32(1):7−18.

Shanahan, C., T. Shanahan en C. Misischia. 2011. Analysis of expert readers in three disciplines: History, Mathematics, and Chemistry. Journal of Literacy Research, (43)4:393−429.

Snow, C.E. 2002. Reading for understanding: Toward a research and development program in reading comprehension. Santa Monica: RAND.

—. 2010. Academic language and the challenge of reading for learning about science. Science, 328(2597):450−2. https://science.sciencemag.org/content/328/5977/450.full (25 Junie 2020 geraadpleeg).

Snow, C.E. en P. Uccelli. 2009. The challenge of academic language. In Olson en Torrance (reds.) 2009.

Spires, H.A., S.N. Kerkhoff en C.K.G. Abbey. 2016. Disciplinary literacy and inquiry: Teaching for deeper content. Journal of Adolescent and Adult Literacy, May 2016:1−11.

Uccelli, P., E.P. Galloway, C.D. Barr, A. Meneses en C.C. Dobbs. 2015. Beyond vocabulary: Exploring cross-disciplinary academic language proficiency and its association with reading comprehension. ILA: Reading Research Quarterly, 50(3):337−56.

Vacca, R.T. en J.L. Vacca. 2009. Content area reading. Literacy and learning across the curriculum. 9de uitgawe. Boston: Pearson.

Van Vreckem, C., A. Desoete en H. van Keer. 2015. Problemen met begrijpend lezen effectief aanpakken: Het belang van “wat” en “hoe”. Signaal, 9(1):18−40.

Warren, J.E. 2013. Rhetorical reading as a gateway to disciplinary literacy. Journal of Adolescent and Adult Literacy, 56(5):391−9.

Wilkinson, I.A.G. en E.H. Son. 2011. A dialogic turn in research on learning and teaching to comprehend. In Kamil e.a. (reds.) 2011

Zimmerman, L. 2017. Learning from the best: Reading literacy development practices at a high-performing primary school. Per Linguam, 33(2):36–50.

Bylaag A. Verskillende vakgeletterdhede (Shanahan e.a. 2011:206)

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Vakgerigte geletterdheid en leesbegripstrategie-ontwikkeling appeared first on LitNet.

Foto: Pixabay

Terry Terblanche Botha is sestien jaar oud en in graad tien. Hy het ’n gedig vir LitNet se Kuberklas Kreatief, die ruimte waar skoolkinders se skryfwerk gepubliseer word, geskryf.

Ons baljaar tussen die daisies
Pluk die blare van ‘n roos
Jou glimlag, pragtig
Jou oë, so ryp soos ‘n appelkoos
En ek luister aandagtig
Na hoe jy met die blomme praat.

Ek kry hoendervleis vir hoe jy lag as die wind terugantwoord
Jy wys my nuwe paaie en strooi saad op die berge.
My blondekop blommemeisie, blommekind
Is dit hier waar ek jou hart sal vind?
Tussendeur die rooi, geel en pers
Skryf ek vir jou ‘n vers.

Beeldskone blondekop blommemeisie, blommekind 
Nooit geanker, waai saam die wind.
Jy versamel die tuin se blomme
En koester dit in ‘n boek, blommemeisie, blommekind
Is dit hier waar ek jou hart moet soek?

My liefdevolle, beeldskone blondekop blommemeisie ...
So tussendeur die daisies en die wind
Doop ek jou: my Blommemeisiekind.               

The post Blommemeisiekind appeared first on LitNet.

Foto: Canva.com

Deur die lens van ’n ander bril …

Deur die lens van ’n ander bril, 
lyk ek sterk en mooi – 
vreesloos vir die uitdagings wat die wêreld na my kant toe gooi 
Maar slegs my uiterlike liggaam is duidelik sigbaar vir ander …

Baie min mense sien en dra kennis van die storms wat binne-in my woed; 
min ken die twyfel wat my oorweldig soos ’n vloed 
Niemand verstaan die stryd wat ek veg om myself lief te hê; 
dit verg dikwels meer as om net die woorde “ek is lief vir myself”  
voor die spieël te sê

Dis nie altyd maklik om in myself te glo, 
fout op fout en verwerping laat my bewoë 
Moeilik soos dit is, sal ek steeds opstaan, 
ek sal aanhou probeer, harder werk en weet ek kan!

Ek laat my voete dans op die ritme van liedjies wat my opbeur, 
ek gaan nie meer bang wees om buite die lyne te kleur 
Ek sal glo en hoop en hoop en glo, 
want geloof is soos brandstof vir my enjin, 
wat dit rig na my vermoë

The post Deur die lens van ’n ander bril appeared first on LitNet.

Foto: Canva.com

Saam in jou spelonk 
(opgedra aan ’n engel wie se vlerk beseer is)

Ek sou graag saam met jou wou sit 
en kyk oor die vlakte 
waar die mense 
rondskarrel 
soos miere 
in hulle 4x4-motors 
om tog net weg te kom 
van hulle leë huise 
waar die enigste welkomgroet 
die matjie op die stoep 
by die voordeur is.

Of ons kan saam op ons rûe lê 
op die bodem en 
die nattigheid van die 
eensame aarde 
voel 
en kyk 
na die stalaktiete 
wat deur eeue heen 
van bo af drup ... 
En as die son dit regkry 
om na binne op hulle te skyn 
kan ons ons verkyk aan 
die prisma van kleur 
wat dit stuur 
na die wande 
van jou 
grot.

The post Saam in jou spelonk appeared first on LitNet.

LAPA Uitgewers het pas hulle nuwe boeke van Oktober 2020 bekendgemaak.

Bethel se berg
Jeugfiksie
Maretha Maartens
978-0-6396-0129-8
R200.00

Dis die onstuimige tagtigerjare.

Bethel Hendrix, haar broers en hulle ma reis deur die land in ’n Kombi. Hulle leef ’n nomadiese bestaan en bly net vir ʼn kort ruk in een dorp voor hulle na ’n volgende beweeg.

Om die gesin aan die lewe te hou, verkoop Bethel se ma vetkoek.

Maar oral waar hulle kom, is dit duidelik dat die gesin anders is. Dat hulle arm is. Dat hulle nie in ’n regte huis bly nie. Dat hulle ma anders lyk en dink. Dat daar nie ʼn pa saam met hulle is nie.

Al wat Bethel graag wil hê is ’n plek waar sy haarself kan wees …

Die teks was ’n naaswenner in lapa se jeugromankompetisie 2020.

Droomvanger
Chanette Paul
Spanning
978-0-6396-0547-0
R320.00

Die mistigheid is klam en koel en dwarrel in vlae teen haar vel. Sy sak weg daarin. Los daarin op. Die mis rol nog digter teen haar aan, begin haar versmoor. Sy asem die digte klamheid hortend in. Nou is dit ook binne-in haar. Sy stoei vir asem ...

Die droomwip moes haar drome verklaar, maar sy weet steeds nie wat hulle inhou nie.

Die runesteen moet haar beskerm, maar die eerste aand op die plaas in die Maluti’s is daar ’n moord.

Die antieke manuskrip kan dalk haar toekoms verseker, mits sy oorleef.

Dit is ’n herskryf van Wip van die droomvanger wat in 1990 verskyn het. Lesers van Agatha Christie sal plesier vind in die storielyn wat baie raakpunte het met verhale soos bv. Murder on the Orient Express en Death on the Nile.

Die goeie suster
Henda Olivier
Spanning
978-0-6396-0545-6
R250.00

Die geheim van ʼn goeie leuen is om altyd bietjie waarheid by te voeg.

Mila Berg is seker van een ding: Sy en Markus hoort saam. Vandat sy hom die eerste keer gesien het, was haar hart syne. Die feit dat hy ʼn vrou en kinders het maak geen verskil nie, want Mila het ʼn plan. Sodra sy haar regmatige plek in sy gesin inneem sal die verlede nie meer saak maak nie.

Haar streng pa se frons sal nie meer rillings teen haar ruggraat afstuur nie. Haar ma sal haar weer in die oë kan kyk. Die liters bloed op die kombuisvloer sal skoongewas word. Hulle almal sal haar sien, raaksien vir meer as die goeie suster. Mila se werklike lewe is binne haar bereik. Al wat sy moet doen is kophou.

Om weer te droom
Elsa Winckler
Romanse
978-0-6396-0549-4
R150.00

Nagmerries word soms mooi drome.

Lizet Vos ontdek tydens die opruim van haar vermoorde suster se woonstel Marina se kluitklaplys. Hierna probeer sy om alles op dié lysie te doen - al is al die gewaagde, gevaarlike dinge eintlik heel teen haar aard. Haar eie drome skuif sy ver agtertoe. Totdat haar broer Evan se lewe met dié van Anya Breedt verstrengel raak. Nou vorm Stephen en sy dogtertjie Soekie deel van familiekuiers.

Stephen spartel om na sy vrou se dood die balle in die lug te hou; hy het geen tyd vir ʼn donkerkop met blou oë wat hom hinder nie. Soekie mag dalk in Lizet se klas wees, maar hy is vasbeslote om juffrou Vos te vermy. Na ses maande kan hy egter die uitnodiging om klasbesoek te doen nie verder ignoreer nie.

Vir die lewe om sin te maak, moet Stephen en Lizet beide opnuut hulle eie drome ontdek.

’n Broodjie vir die liefde
Rina Cilliers
Romanse
978-0-6396-0541-8
R95.00

Comine Verbeuk is lelik in die steek gelaat deur ’n man. Daarom aanvaar sy die werk om op ’n afgesonderde plaas naby George ʼn skrywer met sy manuskrip te help. Dit is die perfekte plek om die spoke van die verlede te begrawe, haar kop skoon te kry en mans finaal af te sweer.

Die mense op Seekamee herinner Comine egter aan ʼn tyd toe sy ook gelukkig was, voor haar ouers se dood en voor Len se verraad. Boonop lyk Sven soos ’n Noorman, noem haar Twiggy en veroorsaak ’n meteorietstorting in haar binneste wanneer hy ’n vertrek binnestap. Hy is stug, streng en allergies vir vroue.

Miskien is daar tog ’n storieboek-einde vir die twee van hulle?

Liefde van haar lewe
Dina Botha
Romanse
978-0-6396-0535-7
R95.00

Esti de Beer se nuwe buurman is steeds onmoontlik aantreklik, maar Omar is nie meer die verliefde tienerseun wat in die vervalle huis langs hare woon nie. Hy is nou ’n kosmopolitaanse prokureur wat nie uit haar sake kan bly nie. Omar met sy ongevraagde besorgdheid herinner haar aan ’n tyd toe sy werklik gelukkig was, maar ook aan ’n aand wat sy eerder wil vergeet.

Omar de Vries onthou vir Esti goed … Inteendeel, hy kon nie die snobistiese buurmeisie wat hom om haar pinkie gedraai het uit sy gedagtes kry nie. Die noodlot het haar terug gebring na Jagersville, maar hoe gaan hy haar dié keer laat bly?

Soeter as kondensmelk
Lizelle von Wielligh
Romanse
978-0-6396-0539-5
R95.00

Leane kan haar dalk nog met twee jaar se geheueverlies versoen, maar nie om aan die mooie boer Rudolf met sy kakieklere verloof te wees nie! Hy is allesbehalwe haar droomman en boonop trou hulle oor ses dae. Toe hy haar uitkomkans gee, wys sy dit egter van die hand. Is dit haar gewete of sy donker oë wat haar weerstand afbreek en terselfdertyd noop om voort te gaan met die troue?

Om liggaam en siel aan hom te gee, is egter nie so eenvoudig nie. Daarby verskyn sy beste vriendin op die toneel – haar huwelik feitlik op die rotse en haar man galbitter omdat sy die grond aanbid waarop Rudolf loop.

Sonroeper
Wilreza Smit-Theron
Romanse
978-0-6396-0537-1
R95.00

Zea, ’n talentvolle pottebakker, moet na haar pa se dood vir haar ’n nuwe lewe skep – en ’n kunsuitstalling in mooie Milaan bied haar juis daardie geleentheid. In Italië het sy nie tyd om te wonder oor die geheimsinnige mense wat langs haar intrek of die sexy vreemdeling wat sy vlugtig ontmoet nie. Totdat sy dié man weer in ’n katedraal sien. Sy glo nie aan toeval nie, maar wat van die noodlot?

In Italië ontdek Zea ’n ander sy van haarself. ’n Sy wat onmoontlik aangetrokke tot Antonio Vinetti is. Met sy warm soene en die beeldskone Paola wat altyd by hom ingehaak is, het Zea egter genoeg rede om hom te wantrou.

Romanza Nostalgie: Didi Potgieter
Didi Potgieter
Romanse
978-0-6396-0543-2
R125.00

Leer my liefhê: Toe Diaan uiteindelik haar studieleier ontmoet, is hy allesbehalwe ’n verstokte ou man, hoe onverbiddelik hy ook al is. En hy weet van iets uit haar verlede wat haar drome oor hom fataal maak.

Hoe om ’n hart te wen: Janke was van altyd af verlief op haar grootwordmaatjie, Louw. Maar nou is Luw verloof en hy trou binnekort. Janke en Henry gaan voorgee dat hulle ’n paartjie is om Louw jaloers te maak en sy oë oop te maak, maar hulle hou nie rekening met Kupido se streke nie.

Nude 2: A banting an keto cookbook
Armand Aucamp
Recipe book
978-0-6396-0094-9
R295.00

Follow Armand Aucamp as he brings to the table 50 more fresh, light, budget- friendly and perfectly balanced low-carb and keto dishes.

In the follow-up to his acclaimed Nude, Armand raises the bar. Here he presents to banting and keto enthusiasts, as well as newcomers, an indispensable addition to a carb-conscious way of eating – with a summery twist.

In Nude 2 Armand continues in his creative explorations and offers delectable salads, pastas, dinner-party dishes, as well as healthy treats for the whole family. He shows how to create dishes using healthy, affordable ingredients with step- by-step, beautifully photographed recipes.

Armand, one of South Africa’s best-known actors and low-carb personalities, has again proven just how good a nude a low-carb lifestyle can be – incredibly simple and budget-friendly without compromising on nutrition and taste.

Moet ons waai? Om te emigreer of nie: 20 meningsvormers sê
Saamgestel deur Alet Law
Niefiksie
978-0-7993-9619-5
R280.00

Die debat oor emigrasie is so oud soos Suid-Afrika se demokrasie self. Toe die “nuwe Suid-Afrika” in 1994 aangebreek het, het talle mense die land verlaat uit vrees vir wat ’n meerderheidsbewind sou inhou. Nog meer het in die jare sedertdien getrek opsoek na ’n beter lewe en Suid-Afrikaanse gemeenskappe is nou in plekke soos Kanada, Engeland en Australië te vinde.

Vandag, 25 jaar ná demokrasie en in die lig van kwynende optimisme oor die toekoms van die land, is daar nuwe lewe in die debat oor emigrasie. Hierdie keer word dit nie net in reaksionêre kringe gevoer nie, maar om die eetkamertafels van meerdere Suid-Afrikaners.

Met die realiteit van nege vermorste jare wat aan ons beursies en toekomsmoontlikhede knaag, en die aanloklike geleenthede wat die globale ekonomie bied, vra al hoe meer mense, “Moet ek waai?”

In Moet ons waai? takel meer as 20 van Suid-Afrika se voorste meningsvormers, insluitend Piet Croucamp, Dana Snyman, Melanie Verwoerd en Jonathan Jansen, hierdie vraag. Dit is poging tot insig oor ‘n kwessie wat swaar weeg op ons kollektiewe psige, en ’n uitdaging aan elke persoon wat dit oorweeg om te waai, reeds gegaan het of besluit het om te bly om te floreer as Suid-Afrikaners waar ook al hulle hulself mag bevind.

Should we go? To emigrate or not: 21 voices speak their mind
Compiled by Alet Law
Nonfiction
978-0-7993-9622-5
R280.00

The emigration debate is as old as our democracy itself. When the “new South Africa” dawned in 1994, many people left the country out of fear for what majority rule would hold. More still left in the years that followed to seek a better life elsewhere, and communities of expats can be found all over the world in places such as Canada, England and Australia.

Today, 25 years after the dawn of democracy, as optimism about the country’s future ebbs and flows, new impetus has been given to the emigration debate. This time, it is not only being discussed in reactionary circles, but around dinner tables of all creeds as many people leave for better education, job opportunities and safety.

With the reality of nine wasted years tugging at our wallets and future prospects, and the allure of a global economy pulling strong, more and more people are asking, “Should I go?”

In Should we go? more than 20 of South Africa’s foremost thought leaders such as Jonathan Jansen, Mandy Wiener, Phumzile van Damme and Ferial Haffajee grapple with this question. It is an attempt to find some answers that will give insight to and challenge every person who is thinking of leaving, has already left, or has decided to stay so that they may thrive as South Africans wherever they are.

Help! My child is atypical
Christien Neser
Nonfiction
978-0-6396-0092-5
R280.00

To raise a typical toddler is no joke. So what do you do when your child happens to be ‘different’? What if he’s hyperactive and can’t pay attention? What if you suspect that she might be autistic? What can be done about low muscle tone and poor pencil grip? What if his language development is not on par, or he lisps or stutters? And what if she doesn’t have learning difficulties, but suffers from anxiety?

In Help! My Child is Atypical a team of experts answer these and many other questions that parents struggle with daily. Is therapy really essential or is it just a money-making scheme? And where do you begin when you suspect something’s amiss?

In 30 gripping case studies, parents and therapists relate their true stories of determination and hope. Psychologists, speech therapists, audiologists, occupational therapists, physiotherapists, play therapists and other medical practitioners share their knowledge, experience and secrets.

Help! My Child is Atypical is a practical guide that equips you with the tools needed to make you and your child a champion team!

Uitvinders, planmakers en ander slimkoppe van Suid-Afrika
Engela Duvenage
Kinderniefiksie
9780-6396-0058-1
R330.00

Hierdie teks is ’n eg Suid-Afrikaanse niefiksieboek met meer as 100 verhale oor allerlei baanbrekers in die wetenskap en elders.

Hier is stories oor mense wat mediese deurbrake gemaak het. Stories oor mense wat met diere en plante werk.

Stories oor mense wat die geheime van die hemelruim probeer ontrafel.

Stories oor mense wat interessante ontdekkings oor fossiele, die aarde, water en die klimaat maak.

Dit is voorwaar ’n trots Suid-Afrikaanse boek wat elke leser sal inspireer en motiveer om vrae te vra, te ontdek en te skep.

Justin Fortuin, Seerower
Theresa van Baalen
Jeugboek
978-0-6396-0393-3
R175.00

Justin Fortuin kuier nog lekker saam met sy ma by tannie Mary in die geheimsinnige Kasteel Boekanier. Dit is ’n reënerige dag wanneer hy en sy vriend Liam ontdek dat die kasteel nie net twee geheime tonnels het nie, maar drie. Waarheen lei die derde tonnel?

Die seuns besluit om die tonnel te verken en beleef ’n opwindende avontuur vol raaisels en geheime. Hulle kom ook op ’n ou seilskip af wat geanker is in ’n versteekte baai. Wat het dit met die kok Nicolas te doen? Is Nicolas dalk ’n seerower? Wie is Jessie, wat in die agterste kajuit van die skip aangehou word? En wie is die ware erfgenaam van Kaptein Verwoes se skat?

Storiekaros
Wendy Maartens
Illustreerder: Megan Bird
Kinderboek
978-0-6396-0401-5
R295.00

Hierdie bundel stories is ’n karos waarmee jy jou kind opnuut kan koester. Daarmee saam kom die genadegawe om waarlik mekaar se harte te hoor.

Om dit reg te kry het jy nie geld of goed nodig nie. Al wat nodig is, is om vir slegs 20 minute elke aand sonder die selfoon, TV en al die 1001 dinge wat jou aandag deur die dag opeis vir jou kind ’n storie te lees.

Die sleutel tot behoorlike lees- en taalvaardigheid begin lank vóór gr. R – by iets eenvoudig soos ’n slaaptydstorie en jou onverdeelde aandag.

Dit is ’n ideale boek vir jou kleinding wat hou van stories, rympies en speletjies.

Sterre vir die donker
Noreen Nolte
Tienerfiksie
9780-6396-0165-6
R190.00

Dit is aaklig om op amper sewentien so baie dinge nie te weet nie. Nie te weet of jou ma dalk reg is en jy net ’n pil moet drink om die donkerte te keer nie, nie te weet of jou broer se ambisie hom die kluts gaan laat kwyt raak nie. Om nie eers te praat oor die feit dat jy glád nie te weet wat jy met die res van jou vreeslike gemiddelde lewe wil doen nie.

En die een persoon wat alles sou verstaan het, is vir altyd weg.

Gelukkig bring die nuwe jaar ’n paar veranderinge wat Helena so ’n bietjie ligter laat voel. Haar viool begin weer sing, en sy besluit om self antwoorde te begin soek. Ongelukkig is ’n antwoord egter nie altyd goeie nuus nie ...

Hoe kón sy Luca met die duifgrys oë se gesels, sy hand om hare, so heeltemal verkeerd verstaan het? Kan een dom-onnosele besluit se gevolge regtig so ver uitkring dat dit iemand se toekoms sal vernietig? Ergste nog, wat presies moet sy met al hierdie antwoorde doen? Helena begin dink dat om nie te weet nie, dalk tóg beter is.

Skielik klink weghardloop na ’n goeie plan … maar is dit?

Môre as ons groot is
Fanie Viljoen
Drama
9780-6396-0128-1
R150.00

Môre begin die toekoms ...

Dis matriekafskeid – die wonderlikste aand in elke tiener se lewe. Maar wat gebeur wanneer dit verby is, wanneer selfs die after party end kry? Vier jongmense staan op die grens van hulle grootmenslewe. Liza, Quin, Noku en Wayne kom elkeen uit verskillende agtergronde en die toekoms lyk ook vir elkeen van hulle anders.

In hierdie dramateks neem vier vriende afskeid van hulle skool, hulle vriende, hulle kindwees ... en dalk hulle drome.

The post Nuut by LAPA | New Books from LAPA appeared first on LitNet.

LAW FOR ALL recently hosted a writing competition called "Write the future, right the wrongs".

The three winning entries are published on LAW FOR ALL’s website. LAW FOR ALL granted LitNet permission to publish the seven other entries of the Top 10 in the coming weeks. Below is “Breath of law” by Inga Ntantala.

"Breath of law" by Inga Ntantala

Green trees, tall trees, a myriad of trees around me as I took my first breath of law.

And, as my lungs filled with legislation and regulations, my mind drifted back to a place where I had been before.

Breathe in, breathe out.

Like a grain of sand in an hourglass going up, in a daydream I reflected on how different trees sacrificed their entirety so the canvas could be glorious – not by colour, but by the content of their character.

And, sure enough, in 1996, that sacrifice came on paper containing sections detailing the Constitution of South Africa.

Breathe in, breathe out.

Now each grain descends in the sands of time, and although mediated, a consensus is reached with the Prince of Persia.

To show a glimpse of a righteous world of law in the foreseeable future.

To what I perceived as hypnotic, my eyes became a chronovisor as I paged through a timeline.

And, sure enough, I stumbled upon a world filled with everything just, and where souls align.

Breathe in, breathe out.

In this world, my soul ascended to an eagle’s flight.

And, as it soared among the clouds, it saw a blind man’s depiction of love at first sight. You see, it might have had sore eyes as it bore witness to a world after all man fought for law ...

A reciprocated gesture for now its law for all.

And unwritten tales of how phobias became extinct are passed from generation to generation.

A new world order where inequality ceases to exist.

Despite what it used to be in medieval times, plagued with corrupt politicians, gender-based violence and oppression.

In this world, each person is protected by an armour of rights, and all who infringe shall face the smite of justice for their transgression.

This world hides no judgement with tradition or religion.

And, despite their previous, or current, pronoun, when he joins hands with him, we all respect and celebrate their civil union.

Where an injury to one is an injury to all, as they are each other in magnitude and bond.

Intact with their own beliefs and morals of an essence and presence that make you believe in God.

Baobab tree, buffalo thorn, jackalberry, antimalarial tree, umhlonyane galore.

My mind drifts back to sobriety. I descend and reiterate my opening statement as I take

my first breath of law.

Read an interview with Jackie Nagtegaal on the outcome of the competition.

The winning entry of the competition was: "When I dream of a future" by Belita Andre

The second prize went to "The image of justice: a double duplex", by Nomyezo Mqhele

Third prize went to "The commute", by Sesetu Holomisa

Herewith the names of the Top 10 entries:

• "Exit" by Maretha Maartens
• "Green" by Naomi Meyer
• "Breath of law" by Inga Ntantala
• "Say something" by Harry Owen
• "Brave" by Monicca Rampine
• "When justice meant the world had to stop, so Ayanda could dream" by Sumayya Mohamed
• "Nqo" by Siyabulela Javu

LAW FOR ALL’s Top 10: "Brave" by Monnica Rampine

The post LAW FOR ALL’s Top 10: "Breath of law" by Inga Ntantala appeared first on LitNet.

Ter ere van die pasafgelope Erfenismaand en as deel van die viering van die Afrikaanse Taalmuseum en -monument (ATM) se 45ste verjaardag, loods hulle ’n gratis kompetisie waarin R10 000 op die spel is enigiemand wat enige kort Afrikaanse teks in Arabiese of Jawiese (Arabies soos aangepas om spesifieke Afrikaanse klanke weer te gee) skrif translitereer. Boonop sal van die beste voorbeelde vir ’n paar maande in die monument se Groen Galery uitgestal word om dit aan ’n groter gehoor bekend te stel.

Laai nog inligting hier af.

The post Persvrystelling: Kan djy Afrikaans toelies in Arabies of Jawi? appeared first on LitNet.

Foto: Canva.com

Hillbrow

in ’n doolhof van granietgeboue 
onder puin en menslike afval 
skuil die doodsengel 
swarter as die nag 
wraaksugtig wreed 
kokaïenkloue soekend 
na onskuld om te verslind 
bind so nog ’n onskuldige siel  
aan dié hel  
tussen die rotpisreuke 
word maagde vir daggazolle   
verkoop       verpand      verbrand 
onder misbruikte spuitnaalde 
gebruikte kondome se stank 
skarrel tot die kokkerotte weg 
uit die verrotte helhool van die stad

dwalend deur grys granietgeboue 
swaai die minotaur sy septer 
as engel van die nag 
sy bloedlus ken 
geen keer nie 
geen einde aan sy lus 
soos die swart hond skelm 
nader kruip om die 
onskuld te verslind 
in sy salpeterstinkende kloue 
word siele wreed verpand 
verkoop vir daaglikse oorlewing 
in die verrotte helhool van die stad

The post Hillbrow appeared first on LitNet.

Foto: Canva.com

Simpel ploegperd 

Vader regverdig jou koop: 
“Hoe kan ons dag na dag 
wingerdonkruid ontwortel 
sonder perdekrag?” 
Maar al wat jou laat runnik 
is merries wat steier en vra 
want mý kyk jy mis as ek soggens 
jou mielies stal toe dra.

As ek smiddae jou kop in die halter vang 
is jy papnat, reeds klaar geploeg 
en van trek aan jou kop en keer vir jou skop 
is ook ek gou moeg geswoeg. 
Van jaarin en jaaruit deur wingerde beur 
word jy al hoe minder werd 
tot ons jou met die plaas en al verkoop – 
eenvoudige simpel ploegperd.

Vandag onthou ek: naweke 
op jou saal was ék die kind 
met wie jy teen Helderberg galop 
teen die spoed van die suidewind, 
en gaan ons vakansies noorde toe 
bly my hart en hande leeg 
tot ek weer jou wit bles borsel – 
hartstog van my jeug.

The post Simpel ploegperd  appeared first on LitNet.

'n Man wat 'n wielietjietas deur 'n verlate veld in die industriële gebied sleep, is nie 'n tipiese opening vir 'n televisiereeks nie. Dat hy boonop 'n discobal onder die arm dra, is egter die eerste wenk dat jy nou in Beer Adriaanse en Retief Scholtz se wêreld is. En die klimaat daar lyk matig, of soos hulle dit noem, Ekstra medium.

* Hierdie skrywe is gebaseer op die loodsepisode. Daar was nie ’n geleentheid om nog twee episodes te prescreen nie. Ek het dit van die hand gewys omdat ek die res van die reeks wil kyk vir die plesier, nie vir werk nie.

Daar is ’n lieflike gemaklikheid aan hierdie reeks, ’n rustigheid wat jou intrek en jou op jou gemak stel. Dit kan eerstens toegeskryf word aan die draaiboek. Dit vloei; daar was nie ’n moment wat ek my oë wou rol vir ’n gat in die storielyn, of vir ’n belaglike foefie om van punt A tot by punt B te kom nie. Die interessante karakters het onmiddellike diepte, wat ’n prestasie is na net een episode – daar is geïmpliseerde geskiedenisse, verhoudings. Die dialoog handhaaf ’n goeie balans tussen beeldskone geskrewe, korrekte Afrikaans en die lekker Afrikaans wat alledaagse mense praat.

’n Verdere element wat bydra tot die deurleefde gevoel, is die afwesigheid van pretensie. Talle Afrikaanse dramas/komedies/toneelstukke probeer so hard om opgeneem te word as volksbesit, as Africana, as hogere vermaak, dat hulle die kyker vervreemd.

Die gemaklikheid word verder uitgebou deur opregte, pretensielose vertolkings deur topakteurs wat (meestal) nie overperform en as karikature eindig nie. Die humor is fyn, slim en ook nie oordrewe of laf nie.

Wat heel opvallend is, is die baie eenvoudige stilering. Al is jou begroting beperk (en ek sê nie Ekstra medium se begroting was beperk nie), kan mens slim te werk gaan. Jy kan steeds ’n spesifieke styl hê. Ekstra medium se klere, stelinkleding en omgewing is glád nie glamorous nie, en dit lyk op die oog af of dit ’n definitiewe besluit is wat regisseur Beer Adriaanse geneem het. Dit is uiters verfrissend om ’n reeks te kyk waar die milieu ‘n bietjie van ’n laermiddelklas, worn-out ‘70’s vibe het.

Dié loodsepisode is reeds ’n gebalanseerde geheel wat baie informasie bevat. Ek hoop die res van die reeks bou daarop.

The post Resensie van <em>Ekstra medium</em>: dis ekstra lekker appeared first on LitNet.

Foto van Hans du Plessis: LitNet

Die opstand van Poppie Nel
Hans du Plessis
Lapa Uitgewers, 2020
ISBN 978 0 7993 9989 9

Met Die opstand van Poppie Nel skryf die gewilde en gerespekteerde skrywer en digter Hans du Plessis ’n belangrike roman: Geslagsgebaseerde geweld het sedert die inperking geëskaleer en bly een van die brandpunte van ons zeitgeist. Geweld teen vroue kom in alle gedaantes voor, en in dié roman maak die leser kennis met die sielkundige en seksuele trauma wat vroue binne religieuse kultusse (sektes) beleef.

Die inleidende motto tot die verhaal is die FAK-liedjie "Staan, Poppie, staan":

Staan, Poppie, staan
en laat jou gedagte gaan
dat jy vir my kan sê
hoe diep die liefde lê.

Die woorde resoneer met die titel, waar die woord "opstand" verwant is aan opstaan teen iets / in verset kom teen iets. ’n Vrou se hand in ’n verweerposisie en die suggestie van spinnekopdrade is ’n voorafskaduwing van die web van verraad en leuens waarin Poppie haar gaan bevind. Tematies skakel die werk met Christine Barkhuizen-le Roux se roman Getuie (2012), wat die wanpraktyke van die Jehovagetuies as kultus aan die kaak stel.

Die verhaal se teenswoordige tonele speel in Hengelaarskroon, naby Eersterivierstrand in die Tsitsikamma, af. In tandem met die teenswoordige loop ’n parallelle verhaallyn: terugflitse van Poppie as kind, en haar betrokkenheid by die kerk en die pastoor. Die 60 hoofstukke se progressie in die hede, sowel as die verloop van Poppie se grootwordjare, speel afwisselend só uit. Diaken Gawie Galant vertel vir ds Lukas van Poppie se trauma, en rig ’n versoek dat hy simpatiek na Poppie sal luister. Net dit. Want Gawie ken vir Markus, Poppie se broer, en dié het baie te vertelle van die "snaakse" kerk waarteen hy hom vir jare bly verset het. Ds Lukas het op sy beurt sy eie pyn en katarsis wat hy moet deurwerk nadat sy geliefde Amanda hom verlaat het.

Op ’n dag in November begin Poppie vir ds Lukas haar verhaal te vertel. Haar en broer Markus se pa, Matewis, is ’n messelaar van beroep, en die enigste band wat Poppie met haar vader kan vorm, is om "ystergoeters vir hom in die garage vas te hou". Matewis is egter ’n afwesige, skisoïede vader wat sy inspirasie put uit die kultuskerk waarby hy aangesluit het. Hy ontvang openbaringe en visioene van God, die engele en die hemel self. Die voorklimaat in Poppie se kleinkinderjare is een van kontaminasie en kritiek: Omtrent alles is sonde/verkeerd. Poppie het weinig en later géén maatjies nie. Uiteindelik koop Poppie en Markus se moeder, Levona, in op die idee om kerk toe te gaan. En nie te lank daarna nie is die Nel-gesin ingetrek – ten volle geïndoktrineer – deur die pastoor en sy sekte. Die Nels doen afstand van hulle TV-stel (dis wêrelds en boos) en selfone (dis die duiwel se sein), en weier om ’n rekenaar te besit, al vereis die kinders se skooltake andersins. Poppie en haar ma dra lang, vormlose rompe met lang moue (want ’n vrou mag nie haar ontblote arms wys nie) en manskoene. Grimering is taboe. En swem is sonde; maar as Poppie smiddae van die skool af kom, is die pastoor besig om die "bekeerdes" in hul swembad te doop. Hierdie absurde scenario’s sorg vir afwisseling en welkome humor. Sedert ’n engel vir ma Levona ’n boodskap gebring het dat alles voortaan anders sou wees, word die Nels gemarginaliseer tot randfigure: Poppie se gewese maatjie, Lindie, sê: “Ek speel nie meer met jou nie, my ma sê die Nels is gevaarlike mense” (35). Ná ’n visioen uit die hemel skilder pa Matewis ’n Dawidster op hulle garagedeur, natuurlik tot groot spot en hoon van die buurt se verbygangers.

Poppie raak al meer geïsoleer; die teenswoordige wêreld wemel van die sonde en sy leef in ’n konstante vrees om te oortree. Die metafoor om te bly staan vorm ’n leitmotief: “‘Jy sal maar moet bly staan, my kind, vas bly staan ter wille van die boodskap,’ sê haar pa voordat hy die Bybel vat en vir hulle twee lang hoofstukke uit Openbaring lees” (41).

Die onskuldige volksliedjie in die inleidende motto, wat volksbesit is, suggereer ook dat die seksuele misbruik van kinders algemeen voorkom – en op ’n wrang manier ook ’n soort "volksbesit" is.

Die koeël is deur die metaforiese kerk. Du Plessis laat niks oor aan toeval nie. In ’n onderhoud met Christa Steyn Bezuidenhout op Maroela Media noem hy dat Poppie ’n marionet (van die kerk en pastoor) word: “Poppie is inderdaad ‘n poppie in die hande van die pastoor en sy word soos ’n marionet gemanipuleer. Sy is ook nie die enigste pop in die pastoor se hande nie. Daarom die name uit Liewe Heksie – Levona, Matewis en professor Karel.”

En:

“Poppe kan nie staan nie, jy weet mos.”

“Is nie, Liewe Heksie staan dan en sy is ’n pop.”

“Nee, sy kan nie self staan nie, want sy is ‘n marionet.”  (12)

Poppie het grootgeword in "Verkeerdestraat 777" (27); let op die kontras en numerologiese simboliek in dié adres. Nêrens in die roman word die pastoor se naam genoem nie – slegs op bl 220 wanneer Poppie vir die eerste maal teen hom opstaan en hom in sy maai stuur: "Nooit weer hoef ek na een van jou boodskappe te luister nie, Niek, en ek hoef nooit weer een daarvan te glo nie." In die Afrikaanse omgangstaal is "Niek” ’n verwysing na die duiwel. Ook Poppie se regte naam, haar ware identiteit as Maria Nel, tree na vore as sy die houvas wat die pastoor op haar het, verbreek.

Intussen worstel ds Lukas om die verraad van Amanda, wat met die ryk ouderling Botes weggeloop het, te verwerk. Hy slaag egter daarin om Poppie, sku en diep verwond, oor haar disfunksionele kinderjare te laat praat.

Poppie is talentvol: Sy sing soos ’n engel en kan goed klavierspeel. Ontredderd en op soek na ’n vaderfiguur, terwyl pa Matewis ronddobber tussen werke, word sy uiteindelik deur die pastoor raakgesien. Die "vername man" praat met haar! En vra of sy ’n paar liedjies saam met hom sal opneem. Poppie is nou "’n uitverkorene van God, volledig in diens van die kerk en die pastoor." Die draaipunt kom egter wanneer sy in graad 9 saam met die herder op pad na ’n skoledebat was. Ek wil nie die verhaal verklap nie, maar haal Du Plessis in genoemde onderhoud aan: "... word Poppie deur hul charismatiese pastoor vir sy eie gewin gemanipuleer en seksueel misbruik". Poppie se doop in hul swembad is in alle opsigte ’n groteske ontering van dié sakrament. Die gewetenlose sekteleier het Poppie in sy web; skaars die begin van haar skreiende breinspoeling en trauma. Om dinge te vererger, help die pastoor die Nels finansieel – en Poppie betaal die prys. Pa Matewis word ondertussen gediagnoseer as skisofreen, wat sy visioene binne ’n rasionele konteks verklaar. Die roman vra indringende vrae oor wat die "waarheid" is – en die skokwaarde lê in die normalisering van die leuen en van aberrasies in die algemeen, alles natuurlik geboekstaaf en geregverdig uit die Bybel. Die donker onderwêreld van ’n kultus beland onder die vergrootglas. Die verhaal is soms diep ontstellend, soos vertel uit die fokale punt van Poppie, ’n onskuldige kind wat op naïewe wyse die sogenaamde waarheid as delusies opdis. Die roman vra indringende vrae oor die verdraaiing van eksegese tot leuens, waanbeelde, fantasie en illusie. Hierdie sektariese praktyke word vreesloos oopgeskryf en ’n objektiewe werklikheid word verruil vir visioene en openbaringe, wat op sy beurt vrae laat onstaan oor die massapsigose van die kollektief, die kultus. Die pastoor, as prototipe van ’n sjarmante, gladdemond, gewetenlose kultusleier word uitstekend verbeeld.

Die see word in die roman ook ’n “karakter” uit eie reg; dit dra by tot die inkleding van Poppie en Lukas se emosies; dit skep atmosfeer; tree op as katalisator van die narratief en bied op panoramiese wyse vertroosting. Du Plessis verdien lof vir die treffende en poëtiese stelwyses wat dwarsdeur die boek voorkom, byvoorbeeld:

“Is die mis altyd so verskriklik dig hier by julle?” vra sy.

“’n Mens sal op jou eie werf kan verdwaal.”

“Dit het nog altyd met my gebeur.”

Maar dit is asof elkeen met homself praat, twee monoloë, asof hulle mekaar in die mis verpas het. (72).

Asook: “Die mis hang ’n kantgordyn oor die oggendsee, selfs die naaste rotse is, soos sy gedagtes, net ’n grys metafoor vir die werklikheid” (71).

Sal Poppie en Lukas – twee gebroke siele – weer liefde vind? Poppie se kerk het van die liefde ’n vuil gewete gemaak – is soveel trauma enigsins oorkombaar, of is dit reeds te laat?

Die verhaalvertelling verloop vlot en die skrywer verstaan die kuns van ewewig tussen hoofstukke. Daar word lewe geblaas in die karakters, en die verpakking in kort, ekonomiese hoofstukke werk effektief om die leser enduit te boei. Die leser mag wonder of die slot, en die verwysing na ’n betrokke Bybelboek, nie dalk naïef of ongeloofwaardig is gegewe die geskiedenis van trauma daaraan verbonde nie – maar aan die ander kant kan ’n mens die skrywer hierdie titsels magiese realisme vergewe.

Die opstand van Poppie Nel is ’n belangrike werk, ’n seminale roman wat geskryf móés word.

The post <em>Die opstand van Poppie Nel</em> deur Hans du Plessis: ’n resensie appeared first on LitNet.

The post Uitnodiging: virtuele bywoning van die 2020 UJ-pryse vir Afrikaans appeared first on LitNet.

Foto van George Bizos: wikipedia

Die uitnodiging om hierdie gedenkskrif vir LitNet by te dra, het ek dadelik en dankbaar aanvaar, want ek sou so bitter graag my persoonlike inset by ’n gedenkgeleentheid ter ere van George Bizos wou gelewer het. Nie dat ek enigsins wil afdoen aan die lofredes tydens die begrafnisplegtighede en andersins in die media nie, maar dié terapie moes ek vanweë die grendeldwang verbeur.

George was inderdaad die groter-as-lewensgrootte bydraer tot die aanbreek en vestiging van volwaardige demokrasie in Suid-Afrika. Hy het menige veiligheidsgetuie vreesloos en doeltreffend gekonfronteer, menige venynige aanklaer die stryd aangesê, menige afsydige regter twee maal laat dink. Dit was hy wat instinkmatig sy kantoor vir Ismail Mahomed en Duma Nokwe aangebied en hul sodoende professionele herberg gegee het toe die rasbehepte owerheid hulle kantoorruimte opsluit ontsê het.

Dit was hy wat meermale die langpad Brandfort toe gery het om die banneling Winnie Mandela in haar eensaamheid te gaan adviseer; méér nog, om haar geestelik te onderskraag. Toe sy polities en eties die pad byster raak, haar vriende vervreem en haar man se naam in oneer bring, was George Bizos daar vir haar, selfs toe sy met haar loslyf jong minnaar in die openbaar geflankeer het. Hy het haar met sy gebruiklike professionele toegewydheid in die smerige Stompie Seipei-saak verdedig, en toe ek dit waag om teenoor hom bedenkinge oor sy kliënt se homofobiese houding en sy gevolglike kruisondervraging te opper, het hy my met groot beslistheid tereggewys met: Dis nie vir advokate beskore om hul kliënte te kies of hul dade te beaam of te veroordeel nie.

Oor 65 jaar heen was hy Nelson Mandela se getroue konfidant, adviseur, vriend en soms segsman. Wie kan Mandela se perorasie in die Rivonia-saak vergeet: dat hy geleef het vir, en bereid was om desnoods ("if needs be") te sterf vir sy lewensideaal van gelykberegtiging vir alle Suid-Afrikaners? George het later erken hy was die outeur van die belangrike voorbehoud. Maar ondanks sy heftige ontkenning, was ek destyds oortuig – en is ek steeds oortuig – dat adv Bizos aansienlik meer van sy kliënt Nelson Mandela se wêreldberoemde verklaring geskryf het. Dit het nog altyd vir my alte veel na Bizos-retoriek geklink.

Ek kan ook getuig dat Bizos in 1987 ’n wesenlike vredesinisiatief bevorder het toe hy op versoek van Mandela (en met die mondelinge dog vertroulike instemming van Kobie Coetsee, destydse Minister van Justisie en Gevangeniswese) heimlik Lusaka toe gevlieg het om daar met die ANC-hoofbestuur tentatiewe gesprekvoering tussen Mandela en Coetsee uit te klaar. Vandag lyk die sending bra alledaags, maar destyds, in die hitte van die oplaaiende onrus en landswye geweld, asook die gepaardgaande verskerpte onderdrukking van owerheidsweë, was dit werklik asemrowend waagmoedig. Selfs vir my as blote getuie van die ooreenkoms was dit riskant; vir George was die risiko enorm. Van weerskante kon sy optrede gewelddadige reaksie ontlok het en bowendien kon strydlustige afwykendes, na links of regs, sy missie probeer fnuik het deur hom uit te skakel. Deurgaans was die Minister se instemming vanselfsprekend ontkenbaar. Bygesê, George, sy kliënt én die Minister het al drie ’n voorliefde gehad vir nuanse, versweë wenke, tentatiewe voelers uitsteek, proefballonne opstuur. In gedingvoering was hy ’n meestertaktikus op wie sy roemryke seniors Kentridge en Chaskalson kon staatmaak.

As advokaat was George in sy element. In advokateopleiding gebruik ek dikwels Bizos se kruisondervraging as voorbeeld – hoe hy stilweg, so in die gesels met die getuie, onopsigtelik as ’t ware om die hofsaal drentel, die deure sluit en die sleutelgate toestop, die vensters een vir een toe- en digmaak, die skrefies met kleefband verseël, en dan die getuie eensklaps konfronteer met die kernvraag – waarvan die bewoording natuurlik sorgvuldig voorberei was.

Daarbenewens was hy dan ook as advokaat subtiel, met die sonderlinge sesde sintuig om getuies soos ’n poligraaf waar te neem; afwykings in stemtoon, -sterkte en -tempo op te let; asemhaling, lyftaal, gesigsuitdrukking en hande te monitor; die swakplek in die relaas te bespeur; die invalshoek te bepaal. Juris, dié was hy nie, maar baasadvokaat bepaald. Oorwegend oorsaaklik was voorbereiding, voorbereiding en nogmaals voorbereiding. Bizos sou beter vertroud wees met die omringende feite as enigiemand anders in die hof. En wat ’n getuie twee dae tevore gesê het, onthou hy verbatim en gebruik hy meesterlik.

Gemeet aan die standaarde van die advokatuur was Bizos nie besonder wel ter taal nie, immers nie in Engels nie en allermins in Afrikaans. Maar ook daar was sorgvuldige voorbereiding die sleutel. Lang ure sou bestee word nie alleen aan die substansie van sy kruisondervraging of betoog nie, maar ook aan presisering van die woorde. Die identiteit van die regter, die kliënt en soms ook die opponent, en natuurlik die aard en sterkte van die saak, sou in samehang met die reg en die feite oorweeg word.

Polisiegetuies het gewoonlik daarop aangedring om in Afrikaans te getuig – waarop hulle natuurlik geregtig was, maar wat eintlik bedoel was om ’n Engelssprekende verdedigingsadvokaat van stryk te bring. Dan wy George ure aan die voorbereiding van sy Afrikaanse kruisondervraging en klop meermale by my aan vir die presiese woord. By geleentheid het hy byvoorbeeld ’n verkrampte taalpuris op die regbank vermaak deur dit aan ’n veiligheidsgetuie wat in ’n japtrap bekentenisse van etlike opgeleide ANC-beskuldigdes kon ontlok, te stel: "Kolonel, en toe ontpop u as ’n biegvader …"

In sy jare by die Legal Resources Centre (LRC), waar hy dekades lank aan die hoof van die konstitusionele litigasie-eenheid gestaan het, is tientalle, moontlik selfs honderde, histories benadeelde aspirantregslui met voorskrif en voorbeeld touwys gemaak, gewys hoe al daardie boekgeleerdheid in die praktyk wérk, hoe die reg menswaardigheid en gelykberegtiging kán bevorder, hoe jy jou ideale kan verwesenlik – en ook hoe jy jou onvergenoegde woede kan ontlont tot heil van die gemeenskap. Die mate waartoe die oopmaak van die regsberoep en regbank onder die nuwe bewind geslaag het, is wesenlik te danke aan die LRC, ’n merkwaardige instelling. Toe hierdie garde swart regspraktisyns in die nuwe bedeling voortydig belangrike poste moes begin beklee, was dit met die wapentuig waarvan die LRC hulle voorsien het – tot matelose voordeel van ons regspleging.

Met ’n "Comrade Bizos" voor en ’n "Comrade Advocate Bizos" agter probeer die ANC en die SAKP alte hard om George Bizos, of sy nagedagtenis, te kaap. Daar word geroem op sy optredes as verdedigingsadvokaat in tallose veiligheidsake onder die ou regime. Ook dat hy en Arthur Chaskalson as konsultante lede was van die ANC se konstitusionele taakspan by Kodesa en die skep van ons Grondwet. Daar word ook soms beweer die een of ander van hulle het by Bram Fischer as leier van die SAKP oorgeneem.

Wel, ons drie was meer as ’n halfeeu lank heg professioneel en andersins saam werksaam, by die Johannesburgse Balie, by die LRC, by Regslui vir Menseregte en by die Konstitusionele Hof – en ek en George, tot sy heengaan, by Freedom Under Law. Ons het male sonder tal in diverse hoedanighede saamgewerk – en saam gespeel – en ek kan die beweerde ANC/SAKP-lidmaatskap sonder enige huiwering verwerp. George het wel gestam uit ’n Grieks-linkse tradisie; hy en Chaskalson het wel (soos ek) vir Bram Fischer as advokaat bewonder en hulle het hom professioneel bygestaan. Ons simpatieë het ongetwyfeld by die vryheidstrewe van die alliansie gelê. Maar hulle het nie hul status as advokate in gedrang gebring deur lid van ’n verbode organisasie te word nie – en sou dit ook nooit doen nie. Daarin het hulle, soos talle van ons kollegas, prinsipieel – en hemelsbreed – verskil van doktrinêre kommuniste soos Bram Fischer en Joe Slovo. Hulle het nie hul professionele onafhanklikheid en hul plig as regslui deur ideologie laat oordonder nie –  en sou dit ook nooit doen nie.

Ofskoon hy sowat 30 jaar staatloos moes bly (en gevolglik nooit sy mense in Griekeland kon besoek nie) en eers deur die dringende tussenkoms van ’n regter uiteindelik Suid-Afrikaanse burgerskap gegun is, staan George se trou teenoor Suid-Afrika, en sy opregte liefde vir die land en al sy mense, bo twyfel. Hy het my eenmaal met lus vertel van sy omarming deur ’n effens aangeklamde Springbok-ondersteuner hoog teen die hang van Loftus se Oospawiljoen met: "Jirre, as die Griéke ook nou rugby kyk, watse kans het sokker?" Maar tog het hy diep wortels gehad in sy Griekse heimat, die kultuur en lewenswaardes van sy Peloponnesiese herkoms. Veral later van jare het hy toenemend teruggereik na klassieke Griekse drama en mitologie, waarin hy hom so gretig verlustig het en wat hy met enige gewillige (of nievoldoende teensinnige) luisteraar sou deel.

Want George was ’n mens-mens, ’n gretige geselsgenoot en kranige storieverteller. Daarvoor het hy ’n besonder goeie geheue gehad – so goed dat sy boesemvriend Arthur Chaskalson by geleentheid kon verklaar: "George onthou selfs goed wat nie gebeur het nie." George het lekker en opreg saam gelag. Wat natuurlik ’n ander kenmerk van George Bizos as beminlike mens illustreer – eintlik twee – naamlik ’n kostelike, droë humorsin met ’n aangebore aanvoeling vir ironie, en daarmee en daarom die vermoë om homself onverbloem te aanskou. Terwyl hy hom verlustig in die loftuitinge van die kinders van sy geliefde Saheti-skool, hom genoeglik daarin vaswikkel, of waardig luister na een of ander breedsprakige aan-die-woord-stelling, was daar so ’n half-verleë trekkie om ’n mondhoek en agterna ’n lakoniese opmerking.

En hy was volwaardig ’n gevoelsmens – hy kon hom bloedig vererg en hy kon driftig raak, veral oor hovaardige rassisme of onreg aan nederiges. Sy reaksie op die Marikanaslagting byvoorbeeld was half skrikwekkend – die passie, die verontwaardiging, sy oë flitsend en stem dik, en dan onmiddellik-instinkmatig aan die werk spring, die slagveld inspekteer, getuies raadpleeg en hul verklarings opteken, begin voorberei om die boosdoeners aan die kaak te stel. Maar hy kon ook met kwalik bedekte hartstog aanhaal uit Cavafy of Homeros, uitbundig lag vir een of ander ligsinnigheid, en aangedaan raak oor ’n kollega se heengaan. Origens is die herinnering aan George egter dié van besadigdheid rustig nadink, nugter en ewewigtig besin. Ek kan my nie herinner dat ek hom ooit sy stem hoor verhef het nie.

In murg en been was hy tot sy dood ’n stoere kleinboer, die seun van nederige kleinboere. Sy bejaarde moeder onderneem sowat 30 jaar ná sy en sy pa se vlugtog uit Nazi-besette Griekeland die lang tog Johannesburg toe, want, so hou sy vol, sy móét voor haar dood tog haar voorskoot deur ’n kleinseun laat benat. Ek sien haar soos gister op die Bizosse se voorstoep, ingedoke maar fier. Sy verstaan g’n woord Engels nie en my "kalimera" is bra ontoereikend, maar ons kuier gesellig en ek verstaan binne ’n kort tydjie waar die Bizos-broers vandaan kom. George en sy eerste en enigste liefde, Arethe, leef eenvoudig, hul verhouding heg maar ingetoë, die leefwyse na aan die grond. Sy stilteplek is die groentetuin wat sy moeder kom aanlê het, sy gesin sy leefkring, sy drie seuns sy trots. In haar laaste jare versorg George vir Arethe tuis met innige deernis en eerbiedige geduld. Die George Bizos wat waardig met staatshoofde kon omgaan, was in sy wese steeds ’n eenvoudige boorling van Wasilitsi.

Maar George Bizos was ook sy heilige naamgenoot sint George waardig, wie ook al die draak was: namens Nelson Mandela teen apartheid, Morgan Tsvangirai teen Zanu-PF, die weduwees en wese van Marikana teen die polisie. Millenniërs begryp nie hoe oorweldigend intimiderend so ’n saak kan wees nie, hoe uitgelewer en alleen ’n beskuldigde daar in die beskuldigdebank lyk – en hoe naak, onmagtig en bedreig die verdedigingsadvokaat by geleentheid voel nie. Advokaat Bizos het daardie uitdaging byna 70 jaar lank trotseer. Op sy oudag, swaarlywig sukkelend sonder ’n kierie, het hy nog in Pretoria deelgeneem aan ’n uitputtende straatbetoging ter ondersteuning van Johann van Loggerenberg se groepie belastinggaarders teen die bose aanslag van Shaun Abrahams en die staatskapers.

Iemand – ek dink dit was die President – het tydens die staatsbegrafnis vir George beskryf as ’n magtige eikeboom. Vir iemand anders was hy ’n seder. Die clichés is windskeef. Die man was ’n olyfboom, knoetserig en so amper verpot, ná aan die grond, gehard, droogtebestand, suinig met sy vrugte maar betroubaar, sonder hoë vertoon of ryk lower. ’n Kanniedood.

Daar was by my die behoefte aan afsluiting, ’n toonvaste koda aan die einde van ’n verbintenis van meer as ’n halfeeu. ’n Begrafnis bring finaliteit; die kluitklap op die kis is klinkklaar die slot. Ek kon vir George nóg op sy sterfbed nóg langs sy graf groet. Nou kon ek. Dankie.

The post Huldeblyk: George Bizos appeared first on LitNet.

Foto van Stephan Joubert: NB-Uitgewers

Emigreer of bly
Stephan Joubert
NB-Uitgewers
ISBN: 9780796322272

Stephan Joubert praat met Naomi Meyer oor sy boek Emigreer of bly.

Stephan, jou boek Emigreer of bly het onlangs by NB-Uitgewers verskyn. Wat het vir jou die agtergrond gegee om hierdie boek te skryf? Waar woon jy, en het jy al elders gewoon? Vertel my asseblief van jou gesin se verblyf in Auckland – die goeie en die slegte aspekte.

Ja, dit het begin toe ek in Maart 2019 gevra is om ’n preek te doen by Mosaïek-gemeente in Fairland oor die tema van emigrasie, Die preek, wat toe ook op kykNET beland het, het nogals baie gesprek losgemaak. Toe het Susan Jordaan, my wonderlike redaktrise by LuxVerbi, my aangemoedig om ’n boek hieroor te skryf. Ek was aanvanklik huiwerig, want dit is maar ’n emosionele saak vir mense, een waaroor almal sterk standpunte huldig na verskillende kante toe. Maar ek het nog altyd gedink daar is ’n paar ander kante ook aan "ry of bly" wat nie aldag na die tafel toe gebring word nie.

Ek moet dadelik bysê ek is geen kenner op die gebied van emigrasie nie. Ook het ek geen besigheidsbelange hierby nie. Nog minder is ek ’n voltydse navorser hieroor. Ons as familie het wel oor die afgelope klompie jare aan sowel die rykant as die blykant van emigrasie geleef. Tussen 2009 en 2017 was ek deeltyds betrokke by Radboud Universiteit in Nijmegen, Nederland. Gedurende hierdie tyd het ek en my vrou elke jaar vir ’n maand of twee daar gewoon. Ook was ek vir ’n paar jaar betrokke by ’n teologiese opleidingsinstansie in Perth, wat gemaak het dat ek ook jaarliks vir ’n paar weke op ’n slag daar moes gaan klasgee. Vroeër, in 1997, het ons gesin vir ’n jaar in Duitsland gebly toe ek daar betrokke was by ’n universiteit met ’n navorsingsprojek. In 2002–2003 het ons gesin ook weer vir ’n jaar in Auckland gebly. Dit alles, tesame met ’n hele klompie korter besoeke, toere en klasgeegeleenthede in die buiteland, het bepaalde indrukke op my gelaat. Gereelde kontak met ekspats via ons kerk se digitale bediening het my ook net laat besef dat ’n tydige besinning hieroor dalk ’n paar olifante in die kamer kan aanspreek.

Wat my eie adres betref: Na elke reis keer ek terug na my tuisdorp, Kempton Park. Ek is ’n Oos-Rander deur en deur. (Mag mens dit so blatant bely?) Ek is gebore in Kempton Park en ons plak nog steeds hier.

Oor ons verblyf in Auckland in die vroeëre 2000’s: Ons as gesin het al ’n paar keer vir onsself gesê dat Duitsland, waar ons ’n paar jaar tevore ook gewoon het, op die ou end vir ons lekkerder was. So vertel my kinders ook wat onder andere daar ’n Duitse skool moes bywoon en die taal moes aanleer. Tog was Nieu-Seeland vir ons ’n persoonlike groeikurwe soos nooit tevore nie. Ek het na 13 aangename jaar uit my pos by Tuks se teologiese fakulteit bedank, en my vrou het ook haar onderwyspos prysgegee. Dit was vir ons ’n tipe pelgrimstog van epiese proporsies wat ’n klomp "geite" in onsself blootgelê het – ons selfgesentreerdgeit, ons onvergenoegdgeit, en ons kleingeloofgeit. Ons het Nieu-Seeland se skoonheid baie geniet. (Mind you, enige plek is mooier as die Oos-Rand!) Ook het ons die Kiwi’s se statusvrye en titelvrye kultuur geniet. Dit is ’n "laid-back" kultuur … wel, totdat iemand ’n fout maak. Dan kom jy ook maar agter dit is ’n "blaming culture".

Ek lees in een van die eerste hoofstukke van jou navorsing rondom redes hoekom mense wil emigreer. Wat was die hoofredes wat jy raakgeloop het?

Die top twee is sekerlik veiligheid en werksgeleenthede. Mense se onsekerheid oor die toekoms, wat direk gekoppel is aan hulle eie veiligheid, asook nuwe werksgeleenthede, is die groot trekpleisters na groener oorsese weivelde. Derdens is die onderwysstelsel van ons land ook ’n sterk oorwegende faktor.

Een van die hoofstukke in jou boek heet "Enige plek kan ’n lekker plek wees". Dit is waar, en in Erfenismaand is daar lekker geleenthede vir Suid-Afrikaners hier. Maar die teendeel is ook waar: Enige plek kan ook ’n verkeerde/slegte plek wees. Brei asseblief hierop uit en hoe jy sake sien.

Een van die basiese feite van emigrasie is dat jy self altyd saam met jou persoonlike "container" verhuis. Jou bietjie of baie emosionele bagasie emigreer ongenooid saam. En as jy dit nie behoorlik in die oë gekyk het voordat jy so ’n groot lyfskuif maak nie, dan word dit spoedig dié bril waardeur jy na enige nuwe bestemming kyk. Dan definieer jy boonop alles in "die ou land" hierdeur (soos wat ek een keer by ’n paar verbitterde ekspats gehoor het wat geweier het om ooit weer die naam Suid-Afrika te gebruik). Dan word die nuwe destinasie ook aan sulke onverwerkte emosies gemeet.

Tensy jy ’n vlugteling is wat geen keuses meer oor het nie, behoort jy nooit enige besluite rondom emigrasie lukraak, en op grond van negatiewe persepsies en emosies, soos vrees of bitterheid, te neem nie. Sulke emosies maak dat jy jouself dan begin definieer in terme van jou "wegwees van …", en nie in terme van ’n gesonde "gaan" na ’n nuwe fase, seisoen of roeping in jou lewe toe nie. Goeie ry-of-bly-keuses hou verband met ’n "gaan na" en nie met ’n "gaan weg van" nie.

Ek sê graag vir myself: "Enige plek is ’n lekker plek, maar dan moet jy self ’n lekker mens wees." Dit is lekker oorsee. Maar dieselfde geld ook vir ons land. Daarom wou ek nie voorskriftelik wees rondom ry-of-bly-keuses nie. Maar ek wou ten minste darem ook bydra daartoe dat mense hulle eie beginsels, motiewe en beweegredes goed in die oë kyk oor hoekom hulle dit wil doen, of nie wil doen nie, of hoekom hulle dit alreeds gedoen het. Eerlikheid bring gewoonlik ’n stuk nugterheid en deursigtigheid mee. Aan die ander kant lei enige ontkenning van sulke dieperliggende motiewe of beweegredes vir sulke keuses dikwels tot langdurige skuldgevoelens en frustrasie by sowel blyers as ryers. In hierdie verband het ek al meer as genoeg gesprekke met ekspats gehad wat ’n goeie front voorsit, maar wat sielsongelukkig in die buiteland is. En andersom.

In die boek word daar nogals heelwat aandag gewy aan konkrete oorwegings wat mense se keuses rondom ry en bly dikwels begelei. Feit is, enige emosies (en met name negatiewe emosies as dryfveer) hou ook net vir so lank. Om op rou emosies sulke ingrypende keuses te maak, is riskant. Die groot oog-oopmaker wat enige geïdealiseerde idees van "dié buiteland" laat verkrummel, kom wanneer die normale daaglikse realiteite jou tref. Ek praat van eindelose administratiewe dinge wat in plek moet kom, soos nuwe bankrekenings, mediese fondse, huurkontrakte met vreemde verhuurders, ens. En dan is daar ook nog die nuwe roetines van kos koop, huis skoonmaak, verkeersknope onderweg werk toe … om nie te praat van al die ongeskrewe sosiale kodes en kulturele waardes waarvan jy nie weet nie. Dit kan emigrasie na enige droombestemming in ’n uitgerekte pynlike ervaring laat ontaard. Daarom is die eerste emigrasie wat jy moet onderneem, daardie een na jou eie hart toe. Jy moet vrede maak met wie jy is en waarvoor jy hier op aarde is. Anders gaan jy lewenslank saam met U2 sing: "I still haven’t found what I’m looking for", waar jy ook al bly en waarheen jy ook al ry.

En toe kom COVID-19. Die Suid-Afrikaanse ekonomie bemoeilik sake aansienlik. ’n Rowwe ekonomie word nog meer stormagtig. Dink jy nie nou is die tyd om slim finansiële keuses vir die toekoms te oorweeg nie? En is dit inderdaad slim om hier in hierdie land die mas te probeer opkom?

Ek kry mense so jammer wat in hierdie Covid-tyd moes emigreer. Ek het deurlopende kontak met ’n hele paar mense in die buiteland, en ek hoor verhale van Suid-Afrikaners wat daar hulle werk verloor het as gevolg hiervan. Of vir wie die nuwe adres sonder ’n behoorlike ondersteuningsnetwerk van familie en vriende in hierdie krisistye skielik nie meer so rooskleurig lyk nie,

Vir seker is Suid-Afrika dalk nog meer stormagtig as elders, maar dit is ten minste bekende terrein te midde van onbekende nuwe faktore wat hand aan hand loop met die virus. En ten minste is die wind ook darem nog nie heeltemal uit al die seile hier ter plaatse nie. In hierdie verband luister mense veels te maklik na professor Google, of na bevreesdes en bedreigdes se oorhaastige waarhede, en selfs na fopnuus. Hulle skei nie aldag die kaf van die koring nie. Hulle vergeet dat vir sosiale media en massamedia slegte nuus eintlik goeie nuus is. Dit verkoop koerante. Dit trek die nodige digitale verkeer na bepaalde sosiale-media-platforms toe. Daarom is dit soveel makliker om slegte stories oor enige plek te glo as om al die feite vanuit ’n goedbegronde waardestelsel te beoordeel en te oorweeg.

Jy skryf dat jy emigrasie (of bly) beskou as ’n morele besluit. Hoekom? Verduidelik asseblief hoe hierdie keuse dan ook moreel kan wees?

Moraliteit loop hand aan hand met intern-gevormde karaktereienskappe wat moet uitmond in keuses om goed en reg te leef. Daarom moet dit ook daardie keuses oor ry of bly direk beïnvloed. Die somtotaal van ’n goedgeleefde lewe sou dus nie maar net kon gaan oor die bereiking van sekere geldelike doelwitte, of oor persoonlike veiligheid nie. Dit moet gaan oor ’n roeping om goed te doen en reg te leef tot voordeel van ander mense en tot eer van God. Dan raak enige keuses tegelykertyd moeiliker … en ook makliker! (Daarom word die uitdrukking "etiese eenvoud" ook in hierdie verband gebruik.)

Ek meen nie dat gelowiges die morele hoë grond alleen beset nie. Allesbehalwe. Maar moraliteit behoort ten minste diep ingemessel te wees in gelowiges se lewe en in hulle daaglikse besluite. Daarom dat ek my verbasing gedeel het oor party gelowiges se vreemde begrondings vir hulle ry-of-bly-keuses. Dit sê nie dat hulle immoreel optree deur te emigreer of te bly nie. Maar dit sê minstens sulke besluite is nie geskoei op ’n geïntegreerde waardesisteem nie. Vandaar ook ’n aantal voorbeelde in die boek van gesinne met wie ek te doene gehad het wat hulle keuses geskoei het op enigiets vanaf vallende jakarandablommetjies in die lentetyd tot by visioene of "Skrif-kry"-Bybeltekste. Uitdrukkings soos "alles het in plek geval" of "die Here het vir ons gewys" dien gewoonlik dan as regverdiging om sulke besluite te begrond. Dan is dit God se leiding (of sy skuld indien dinge later skeefloop – soos wat ek ook al gehoor het). Hierdeur isoleer mense hulle eintlik van enige morele aanspreeklikheid vir hulle besluite. Dieselfde gebeur ook wanneer mense wat kies om in Suid-Afrika te bly op irrasionele maniere almal verdoem wat emigreer as bewyse van hulle kleingeloof of ontrouheid aan God.

Jy skryf in jou boek oor die "gebrek aan beheer en die onsekerheid oor die toekoms". Dink jy nie dat mense in ander lande moontlik groter sekerheid op ’n rustiger, finansieel meer sekere en veiliger toekoms kan verwag nie, as mens kliniese feite in ag neem?

Ek het hier probeer om beide kante van die draad te beskryf. Ek het van die nuutste statistieke oor misdaad, werkloosheid, en dies meer in Suid-Afrika op die tafel geplaas, tesame met ’n paar toekomskenners se projeksies oor Suid-Afrika se toekoms. En ja, vir seker is die kanse heelwat hoër om hier ter plaatse deur te loop onder sulke slegte gebeure as op die meeste ander plekke waarheen Suid-Afrikaners graag emigreer. Voortdurende onsekerheid is inderdaad baie uitmergelend. Een langtermynstudie waarna ek verwys het, handel juis oor die effek hiervan, asook oor die gebrek aan in beheer wees in bepaalde beroepe. Hierdie studie is egter in Brittanje gedoen, wat bevestig dat sodanige gevoelens wêreldwyd te bespeur is en nie net hier ter plaatse nie.

Indien kliniese meetinstrumente gebruik word om geluk, welvaart, stabiliteit, en dies meer te meet, is die keuse vir vele voor die hand liggend dat emigrasie die aangewese roete is. Geen wonder nie dat Suid-Afrika in 2019 sowat 400 mense verloor het aan emigrasie wat meer as een miljoen dollar sterk is in terme van geldwaarde. Tog is die ewe belangrike vraag of dit ’n deurslaggewende oorweging in enige morele besluitnemingsproses mag wees.

Wat van familie – ouers en kinders? Het jy, terwyl jy met mense in jou navorsing gepraat het, hierdie faktor as ’n oorweging teëgekom?

Een van die opmerkings wat mens gereeld raakloop, is dat persone sê hulle emigreer ter wille van hulle kinders. Op die oor af klink dit na ’n koeëlvaste rede, maar dit kan ouers se verantwoordelikheid subtiel wegskuif na hulle kinders toe. Ek het juis een keer vir ’n ouer wat sou emigreer ter wille van hul kinders gevra watter land die kinders toe uitgekies het. Toe die dame fronsend na my kyk, het ek verduidelik dat dit darem nie billik klink dat hulle as ouers die land kies terwyl dit vir hulle kinders se onthalwe gedoen word nie. Ernstiger: Ek het al ’n klompie kere met Suid-Afrikaanse jongmense te doene gehad in die buiteland wat vertel hulle is sielsongelukkig daar. Maar hulle byt vas, want hulle ouers het dit ter wille van hulle gedoen, Inderwaarheid sit sulke kinders dan met ’n massiewe emosionele skuldlas.

Ouers moet van die begin af aanspreeklikheid vir ry of bly aanvaar. In die laaste hoofstuk van die boek sluit ek juis ook ’n aantal bydraes in van mense wat gekies het om terug te keer na Suid-Afrika, asook mense wat permanent in die buiteland bly, en ander wat gekies het om nie te emigreer nie, wat onder andere hierdie sake goed aanroer.

Jou boek maak dit moeilik vir mense wat net op geld en goed fokus, want hier is ander nietasbare kwessies wat mense in ag moet neem as hulle groot besluite moet neem. Vertel asseblief oor die deurgangsrites waaroor jy skryf (en oor jou wense).

Ek stem saam. Dit maak dinge moeilik vir pragmatiste, hedoniste en fataliste. En ook vir die res van ons. Want partykeer voel mens darem net lus om vir jouself te sê vat jou goed en trek Ferreira … Maar feit is, na albei kante toe is dit nie sommer net ’n geval van oppak en trek nie. Of maar net van bly omdat jy bang is vir verandering nie. Ek het ’n paar jaar gelede vir ’n vriend in die buiteland wat wou terugkeer, gesê hulle moet asseblief daar bly. My rede was glad nie die agteruitgang of onveiligheid hier in die land, wat mense graag aanvoer nie. Dit was vir my duidelik dat hierdie vriend sy roeping uitleef daar in die buiteland. Vir seker kan en mag gelowiges en kie ook emigreer. Die Bybel is vol van sulke migrasieverhale van mense soos ’n Abraham, ’n Moses, ’n Paulus, of die vroeë kerk. Hulle moes ter wille van hulle roeping gedurig van plek tot plek verskuif. Maar daar was ook derduisende wat tuisgebly het en wat plaaslik relevant geleef het. Baie van hulle het geweet hulle keuses hou vervolging, armoede en rampe in, maar hulle het dit deurstaan omdat dit deel van hulle roeping was.

Verskaf asseblief jou hoofrede waarom jy reken mense moet bly (en bedoel jy hierdie is inderwaarheid net van toepassing op Suid-Afrika?). Of is dit nie wat jou boek sê – dat mense noodwendig moet bly nie?

Die hoofrede hoekom mense moet bly óf ry is dat hulle lewe ter sprake is. Ons is nie die solo-ontwerpers van ons eie lewe op ons eie tekenbord van waar ons dit ook eiehandig bou en uitleef nie. Aan die ander kant is ons ook nie met ingeboude rekenaarskyfies vooruitgeprogrammeer deur God nie. Noodlottaal soos "wat moet gebeur, sal gebeur" of "alles gebeur met ’n rede" is derhalwe geen kitsuitweg binne enige ry-of-bly-scenario nie. Die regte keuses hou verband met wat ons elkeen verstaan as ons eie lewensdoel, en hoe ’n goedgeleefde lewe lyk voor God en tussen ander mense. (En dit lyk uiteraard vir verskillende mense verskillend, gegewe elkeen se eiesoortige omstandighede, geleenthede en talente.)

Jou boek bied inderwaarheid nie ’n kitsoplossing nie. Want jou boek handel oor die menslike reis, oor ’n dieper soeke. Hoe sien jy die lewensbestemming(e) van die mens?

Inderdaad. Isabel Wilkerson se aanhaling steek steeds by my vas: "It occurred to me that no matter where I lived, geography could not save me." Ons lewe is ’n reis. Op hierdie reis maak medereisigers, die landskap, die pad en die bestemming uitermate baie saak. Dit gaan oor die regte pad waarop ons moet leer om ligter te reis onderweg na ons bestemming.

The post <em>Emigreer of bly</em>: ’n onderhoud met Stephan Joubert appeared first on LitNet.

Sêgoed van Johan Myburg Oor die Eugène Marais-prys: “Dis ’n ongelooflike verrassing. Ek het nog altyd gevoel ’n mens moenie werk vir ’n prys of te veel daarvan maak nie. Uiteindelik is dit ook onregverdig dat verskillende genres teen mekaar moet meeding. Dis egter baie teoretiese gedagtes, want noudat ek die prys gewen het, is dit tog baie lekker.” (Beeld, 22 April 1995) Oor die verband tussen sy joernalistieke werk en sy digkuns: “My skryfwerk as joernalis beïnvloed nie my gedigte nie. Maar hoe kan ’n mens so ’n kategoriese stelling maak? Ek weet nie. Op ’n manier voel dit vir my apart. Ek het nie ’n bepaalde gehoor in gedagte as ek verse skryf nie. Ek het geen oogmerk om verteerbaar te skryf soos vir ’n koerant nie.” “Dit lyk vir my haas onmoontlik om van ‘digters en digkuns’ te praat sonder om ‘die leser’ ook daarby te noem. Die skeppingsproses eindig nie by die gedig nie, maar wel by die laaste keer wat die gedig ooit gelees word deur ’n leser. Vir elke leser is ’n gedig uniek. En is elke lesing van ’n gedig selfs uniek.” (Die Kerkblad, 4 Des 1996) “Vir poësie is digters nodig. Vir poësie is lesers nodig. Lesers wat poësie lewend wil hou.” (Die Kerkblad, 4 Des 1996) “As ’n mens ’n toekenning vir jou werk ontvang, beteken dit dat iemand dit gelees en verstaan het en graag met jou wil kommunikeer.” (Die Burger, 24 Junie 1995) Waarom poësie en nie prosa nie? “Omdat dit vir my meer musikaal is, of kan wees; meer gekomponeer as prosa. Musiek, klassieke musiek, is vir my die stimulus om te skryf. Ek verwag dat die leser bereid moet wees om aandag te gee aan wat geskryf is, wat gesê is, hoe dit gesê is, en moet kan ontdek wat nie gesê is nie.” (Die Burger, 19 Julie 1995) Oor onderhoude: “Daar is iets soos die primaat van die geskrewe woord – dit wat geskryf staan, dra gesag. As ek dele van myself sou opnoem, verswyg ek noodwendig ander dele. Ek wil wal gooi teen die letterkundige beskouing dat ’n mens nie die skrywer kan losmaak van sy werk en van die konteks waarin hy skryf nie. Ek wil wal gooi sodat die kunstenaar nie ­belangriker word as sy werk nie. Die publiek het nie die ‘reg’ om alles van ’n kunstenaar te weet nie. Ons leef in ’n tyd waarin alles weetbaar is. Maar as jy alles weet, is al waarin jy eintlik ­geslaag het, om die magiese te vermoor.” (Die Burger, 29 Oktober 2008) Hy het op ’n keer gesê: “Kuns ken net een vyand: onkunde.” Glo hy dit? “Dit is vir my ’n konstante herinnering aan my eie onkunde. Wanneer kan jy sê jy ken iemand? Wanneer kan jy sê jy ken ’n kunstenaar se werk? Dis nie die onkunde wat negatief is nie. Dis hoe jy toelaat dat onkunde jou aanpor, of nie.” (Die Burger, 29 Oktober 2008) Resensente van Myburg se werk het al na sy belesenheid verwys. “Dis vir my belangrik dat ek ’n leser is. Dis nie minder as om ’n skrywer te wees nie. Dis ook deel van die kreatiewe proses. Ek gee altyd die voordeel van die twyfel dat ek dalk iets gemis het. Die vraag bly altyd: Waarvoor het ek my nie oopgestel nie?” (Die Burger, 29 Oktober 2008) "Resensente doen van die verantwoordelikste werk (kom ons neem aan hulle doen hul werk goed) in die letterkunde. Benewens die broodnodige kontekstualisering en inweef in ’n groter letterkunde, het resensente ook die geleentheid om (subtiel) te waarsku, te por, te twyfel en soms gewoon te jubel. Nie te ontmoedig nie, maar, soos [André P] Brink, in dié geval raad te gee wat my nou nog bybly.” (LitNet) Hoe sien hy die toekoms van Afrikaans? "Ek is minder besorg oor die toekoms van Afrikaans as oor die luiheid van haar gebruikers. ’n Taal lewe in die oor en mond van haar sprekers. Waaraan ’n mens moet aandag gee, is nie soseer om die voortbestaan van Afrikaans van verhoë af te verkondig nie, maar die toerusting van gebruikers van Afrikaans, om die reikwydte van die taal te snap én om die taal te gebruik en te geniet. Ek sien en hoor heerlike goed in Afrikaans gebeur. Spontane goed. En dit maak my opgewonde." (Volksblad, 22 Mei 2017) "Die laaste ding wat ek wil doen, is om die leser te onderskat. Lees stel hoë eise aan ’n leser. Punt. In ’n tyd waarin alles google-baar is, kwyn ontoeganklikheid des te meer. Niks is werklik meer onuitplaasbaar nie." (Volksblad, 22 Mei 2017) "Oor pryse kan ’n mens baie praat. Dat dit arbitrêr en tydsgebonde is, maar dit is tog soort van ’n bevestiging van dat jy dalk ’n pen kan vashou..." (Netwerk24, 24 Mei 2020) "Dis die ding van nie weet nie ... dit stel jou in staat om te wonder. Daar is baie goed wat ek nie wil weet nie, ek wil nie alles weet nie. Ek wil my verwonder oor goed. Oor skryf ook, ek hoop nie om iets ooit vas te skryf nie, maar die uitdaging is juis om dit los te skryf." (Netwerk24, 24 Mei 2020) "Wonder is ’n ongemaklike ding, want ons hele samelewing noop ons om seker te wees van goed. Jy wil sekerheid hê, jy wil wéét. Ons stel onsself nie altyd bloot daaraan om te wonder nie." (Netwerk24, 24 Mei 2020) Oor die grendelstaat tydens die COVID-pandemie in 2020: "Die voordele van ’n grendelstaat is dat jy op jouself aangewese is ... wat ’n wonderlike ding is. Jy word gekonfronteer om met jouself te leef, jy't nie eksterne stimulering nie. Jy moet sin maak van wat in jou kop aangaan. Ek dink die hele pandemis-saak kan ’n wonderlike uitwerking hê. Mense gaan voortaan waarskynlik snoeper wees met kontak, want skielik besef jy jy't nie al daardie kontak nodig wat jy gedink het jy't nodig nie. En ek dink as jy praat oor wonder, is dit daardie ding van twee ore en een mond." (Netwerk24, 24 Mei 2020) Wat is sy boodskap aan Afrikaanse lesers wat lief is vir die poësie en wat digters ondersteun deur hul bundels te koop? "Allereers dankie vir elkeen wat ’n bundel lees en soveel te meer vir elkeen wat ’n bundel koop. En vir elke leeskring wat sorg dat hulle bybly met die jongste publikasies. Die belangrike woord hier is 'sorg'. Ek is telkens verbaas oor die sorg wat leeskringe neem met hul leeslyste. En besprekings. Laastens: Sonder lesers bestaan ’n letterkunde hoogstens, maar floreer nie noodwendig nie." (LitNet)

Gebore en getoë

Johan Myburg is op 17 Julie 1957 in Pietersburg (vandag Polokwane) in Limpopo gebore. Hy bring sy skooljare op Potchefstroom deur. “Potch is wel ’n plattelandse dorp, maar in die konservatorium het ek merkwaardige kunstenaars sien optree, onder andere die Spaanse pianis Alicia de la Rocha,” vertel Johan aan Jaco Jacobs. “Ek dink ek was nog op skool toe ek die aand na haar gaan luister het. En daar was nog uitstallings – daar was toe nog ’n departement van beeldende kunste.”

Sy skryfloopbaan het reeds in sy skooljare begin vorm kry. “Ek is immer dankbaar vir onderwysers en ’n skoolbiblioteek wat wêrelde vir my oopgesluit het. In die skoolbiblioteek van die Hoërskool Gimnasium het ek onder meer die werk van NP Van Wyk Louw teëgekom, wat steeds ’n voorkeur is.” Hy het op skool gedigte in die skoolblad gepubliseer en later op Potchefstroom ook in die universiteitsblad.

Nadat Johan in 2020 die Hertzogprys vir Uittogboek verower het, vertel hy aan Jo Prins (Netwerk24, 24 Mei 2020) dat daar op Gimmies in Potchefstroom se Afrikaans-klas ’n ry swart-en-wit portrette van “die digters” gehang het: “As ek dit reg het, was daar die twee Louws, daar was Eybers – jy weet daai ene van haar met haar handpalm teen haar wang.”

“Die jonges was Fanie Olivier en Lina Spies ... en daar was Opperman. Nou sit jy mos so in die klas en ek het die hele tyd gedink: Dít is die digters.”

Verdere studie en werk

Johan bring ook sy studentejare deur op Potchefstroom, waar hy in die teologie studeer en hom in 1984 as predikant in die Gereformeerde Kerk van Suid-Afrika bekwaam. Hy het gedurende die 1990’s sy MA-graad in pastorale terapie gedoen.

Hy was getroud met Marietjie, wat eers ’n joernalis was en tydens hulle verblyf in Oos-Londen ’n boekwinkel bedryf het. Johan was predikant van die Gereformeerde Kerk van Oos-Londen.

Oor sy tyd in Oos-Londen het Johan gesê dat hy daar as Afrikaanse skrywer baie geïsoleerd gelewe het, en hoewel dit sy voordele gehad het, het hy tog die stimulering gemis. Hy sou graag met Engelse lesers wou kommunikeer, maar ’n gedig kan nie vertaal word nie; in die nuwe taal moet dit herskryf word, in poësievorm, maar nie noodwendig in dié van die oorspronklike nie.

In 2000 verwerf Johan sy doktorsgraad aan Unisa onder die titel Deconstructing identity in a landscape of ideology, belief, culture, and power.

Sy eerste digbundel, Vlugskrif, word in 1984 deur Perskor gepubliseer. Die bundel bevat ongeveer veertig verse, en vir PD van der Walt (Kerkblad, 31 Oktober 1984) is dit heeltemal "in die gees van daardie moderne, haastige tyd met sy eiesoortige literatuur. ’n Mens kan dit poëtiese notisies noem – vandaar die titel: saaklik soos strooibiljette is die kort gediggies, miskien eerder versies, want 'gedigte' klink weer so half deftig-ouderwets, dui op volledige, afgewerkte, afgeronde lang of langerige gedigte. Party van die 'verskristalle' is knap, ander bewustelik en opvallend, selfs pretensieus, gekonstrueer."

By André P Brink (Rapport, 30 September 1984) laat hierdie debuutwerk ’n "indruk van versorgdheid en besinning. Daar is tekens van ’n naarstige nuk tot presisie, wat meermale ’n baie nette formulering tot gevolg het, maar ook soms die gevaar inhou van blóte tegniese versorging waaruit die vonk van die lewe ontbreek. Alles in ag genome is dit netjies-geslypte debuutverse, dikwels bietjie té 'knap', maar ’n hele paar gevonk met ’n vermoë om verbeeldingsreise en betekenisreise te onderneem. Daarom is dit ’n beskeie debuut waaruit belangriker werk nog kan voorkom."

Terwyl Joan Hambidge (Beeld, 23 Julie 1984) gemeen het dat daar net hier en daar ’n knap vers is, het TT Cloete (Tydskrif vir Letterkunde, Mei 1985) gevoel dat hoewel die gedigte nog "vlugskrifgedigte is, daar tog besondere verdienste in is. Dit het die waarmerk van egte poësie, en ’n mens sou graag wou sien wat daarvan gaan word."

Oor Vlugskrif het Johan in 1995 aan Barend Toerien (Die Burger, 19 Julie 1995) vertel dat die bundel min geresenseer is en eenvoudig verdwyn het. “Vandag voel ek ek het die bundel ontgroei. Dit het my wel geleer dat mens gedigte goed moet afrond voor publikasie. As ’n gedig gepubliseer is, is ek klaar met hom en gaan nie verder daaraan peuter nie.”

Dit het Johan ’n verdere elf jaar geneem voordat sy tweede digbundel, Kontrafak, in 1994 by Human & Rousseau uitgegee is. Met hierdie bundel het hy die resensente aan die praat gesit. En ook die Eugène Marais-prys van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns vir 1995 ingepalm.

In Kontrafak gaan dit oor die onstuimige lewe soos dit op daardie tydstip in die digter se land afgespeel het. Hy is katvoet op reis deur ’n wêreld wat nie aldag sin het nie; hy is “uit pas” en mik daarom elders. Die bundel gaan nie oor die vreemde nie: ondanks die talle verwysings na die Wes-Europese kultuur is dit ’n Afrika-tafereel wat hom hier afspeel.

Die titel, Kontrafak, kom uit die Middeleeue en beskryf die praktyk waarvolgens mense drink- en minneliedjies se wysies vir gewyde melodieë gebruik het. “Dit is om ‘Prys die Heer’ op ’n ‘Sarie Marais’-wysie te sing,” sê Johan aan Alrika Heefers (Die Burger, 24 Junie 1995).

Heefers skryf dat Johan in Kontrafak in die bundel toor met sy "amper speelse taalgebruik; musikale ondertone en ’n deurlopende spanningslyn tussen die aardse en hemelse. Die bundel strek wyer as net sy Christelike wêreldbeskouing."

Johan verduidelik aan Heefers: “Ek dink die mens reageer volgens oerpatrone en daarin stel ek belang. Die dood is deel daarvan. En dit ondersoek ek graag. Miskien is daar ’n sentrale boodskap in my boek, naamlik dat die dood nie die einde van alles is nie, maar net ’n ander soort lewe is.

"My kort geheue dwing my om elke snippertjie gedagte of waarneming sommer dadelik neer te skryf. Ek skryf sommer agterop koeverte en stukkies papier, en skryf dit later oor in ’n boek of stoor dit in die rekenaar. Daar lê dit totdat dit weer my aandag trek.”

Hy benader die sinvolle gebruik van woorde baie ernstig. “Ons mors soms met woorde, en ek haat ’n getjommel. ’n Mens moet noukeurig werk met woorde. Ook in my preke gaan dit vir my as predikant, wat beter dink met ’n potlood in my hand, oor die juiste gebruik van die regte woord.

“Ons moet alles gebruik om ons aardse taal aan te vul, en ons moet onsself nie blind staar teen ’n beperkte woordeskat nie. As ons ’n bietjie Duits of Latyn insleep, is dit nie ’n verswakking van Afrikaans nie. Ek moet die Woord kommunikeer sodat al my gemeentelede dit kan verstaan. Ek hou nie van truuks nie.”

SW van Zuydam skryf in Tydskrif vir Letterkunde van Mei 1995 dat die digter se eerste twee nuwe bundels nie net in jare ver verwyderd is nie, maar ook wat kwaliteit betref. Want terwyl daar in Vlugskrif nog groot gebreke was, "getuig Kontrafak van ’n besondere rypheid en vaardige digterskap".

AP Grové (Beeld, 16 Januarie 1995) het geskryf dat die titel van die bundel sinspeel op ’n "omvorming, of meer bepaald dan om die spanning tussen kerk en wêreld, gees en liggaam, die rustige meditasie en die menslike doenighede van elke dag, die verhewene en die sekulêre. Dis ’n spanning wat hom in baie gedaantes en op verskillende vlakke in die bundel openbaar soos die digter sy voorbeelde uit baie terreine van menslike bedrywighede trek. Kortom, die titel is goed gekies; die vlag dek die lading en dra by tot die eenheid van die bundel.

"Afgesien van die titel is daar twee duidelike wegwysers vir die leser: die Holbein-houtsnee op die buiteblad en die inleidende 'Jongleur'-gedig. In die Holbein-prent sien ons hoe die hooggeplaaste paartjie die danssaal (of is dit dalk die slaapvertrek?) betree terwyl die Dood self in die gedaante van ’n skelet hulle geesdriftig met sy trommelmusiek begelei – vreugde en onheil in 'n wrang-ironiese samespel. Op ’n ander wyse laat die kontras hom in die genoemde gedig geld: op die markplein is die jongleur die musiek- en rympiesmaker, die ratse goëlaar wat met sy mal kaperjolle die massas vermaak, maar tuis is hy die liriese sanger met sy gevoelige liefdesliedere vol berou en verlange. Dit is dus vroeg al duidelik: in hierdie bundel sal teenstellings ’n belangrike rol speel. Wat mens veral waardeer, is die digter se sin vir ironie en sy humor. Hy openbaar ‘n gevoel vir teenstellings wat soms ’n makabere gedaante aanneem en soms pynlik is, maar het ook die vermoë om die teenstellings telkens verrassend en sinvol te laat klink. Dit is teenstellings wat van ’n oop-oog insig in die menslike situasie getuig. Daar is gedigte wat tegnies fyner afgewerk kon gewees het met ’n sinvolle aanwending van ritme en rym om bykomstige aksent en steun aan die teenstellings te gee (veral in die korter gedigte val dit sterk op), maar in sy geheel is dit ’n boeiende bundel. Dit het iets om te sê en verteenwoordig ’n groot vooruitgang op die bundeltjie Vlugskrif waarmee die digter tien jaar vroeër sy debuut gemaak het."

Wat Cecile Cilliers (Rapport, 12 Februarie 1995) opgeval het, is die "musikaliteit van die verse, die taalbeheer, die inherente gevoel vir rym en ritme. En die wye verwysingsraamwerk: die teologie, musiek, kerkgeskiedenis, die Middeleeue. En ook ’n taalgevoel wat op verrassende wyse ontgin word. Die digter goël met die taal."

En in Die Burger (7 Desember 1994) het Daniel Hugo geskryf: "Johan Myburg bewys met Kontrafak dat ’n digter belesenheid en intelligensie met fyngevoeligheid kan kombineer en in die proses verstaanbaar kan bly vir sowel die akademiese klerus as die literêre lekedom. Dit is ’n welkome verandering in ’n tyd waarin hermetiese intellektualisme alte hoog aangeprys word."

Benewens Johan se digwerk is hy ook ’n joernalis en kunskritikus. Hy woon en werk in Johannesburg, het filosofie, sielkunde en in die teologie studeer en was in 2012 besig met nagraadse studie in beeldende kuns aan die Universiteit van die Witwatersrand. Hy was die kurator van visuele kuns van die KKNK en was ook kuns- en vermaakredakteur van Beeld. In 2011 was hy ook een van die beoordelaars vir die UJ-prys vir Skeppende Skryfwerk. Hy lewer ook gereeld praatjies oor die internasionale letterkunde op die RSG-program Skrywers en boeke. En vanaf 2008 is hy by verskeie geleenthede kurator vir groepuitstallings, asook vir feesuitstallings. Johan is ook ’n gewilde keuse as spreker by die opening van kunsuitstallings en skrywer van boekresensies en artikels oor die kunste. Hy is ook verbonde aan die Eenheid vir Visuele Kunste aan die Noordwes-universiteit op Potchefstroom.

Johan en sy lewensmaat, Marten van Wyk, ’n musiekonderwyser, het teen ongeveer 2017 vanaf Westdene na Quellerina, ’n woonbuurt in Johannesburg, getrek.

“Ek sien letterkunde as deel van die kunste. Die visuele kunste, musiek, verse, drama, ballet, dans, noem maar op, dit is alles een groot manier van uiting. En wat my verstom, dikwels letterlik, is die verskillende segswyses wat dieselfde objek of emosie of wat ook al beskryf,” aan Jaco Jacobs.

In 2008, ná veertien jaar van digterlike stilte, word Johan se derde bundel, Kamermusiek, by LAPA-uitgewers gepubliseer. En met elke nuwe bundel maak sy poësie ’n stewiger indruk, meen Andries Visagie (Beeld, 1 November 2008).

Die bundel belig ’n baie spesifieke ruimte, soos die titel aandui, gaan Visagie voort. “Kamermusiek speel met die private (binne), maar dan soos dit geïnformeer word deur die wêreld daar buite. Die kamermusiek as genre is juis bekoorlik omdat dit so intiem is. En in die intimiteit lê soveel fasette. Niks groots, soos simfoniese werke of opera nie, maar allermins klein!

“As jy die titel in twee woorde wil indeel, is daar, hoop ek, die musiek wat deur die kamer of kamers trek. Maar die kamer is myns insiens die domein van ’n enkeling. ’n Deur wat kan toemaak, maak juis van ’n kamer ’n kamer. ‘Kamer’ is die plek waar ek veilig voel.

"Die titel is ’n kernagtige samevatting van twee belangrike tematiese aspekte van sy gedigte. Myburg skryf, soos in sy bekroonde bundel Kontrafak (1994), steeds oor die musiek, maar baie gedigte gaan nou ook oor kamers, huise, forte en ander argitektoniese ruimtes.

"In die gedigreeks 'Aangepaste argitektuur' koppel die digter sy binnenshuise bestaan aan die misdaadsituasie in Suid-Afrika. Sy 'Aankopelys' begin so: 'Lemmetjiesdraad, 300 meter/ alarmstelsel, met armed response/ panic buttons/ motorhek, gesweis, gegalvaniseer + afstandbeheer'. Hierdie hedendaagse beveiliging word egter geplaas binne ’n historiese konteks: die gedig­reeks verwys ook na die netwerk van forte wat die Engelse in die 19de eeu op die Oosgrens opgerig het vir die beveiliging van die koloniste teen die Xhosa-aanvalsmagte. Daar het oor die eeue heen dus nie soveel verander nie. In Kamermusiek is die binnenshuise bestaan ook ’n teken van isolasie en eensaamheid.

“Dit is opvallend dat Myburg sedert sy debuut, Vlugskrif (1984), ’n groeiende polities-maatskaplike belangstelling toon. Die religieuse inslag wat sy vorige twee bundels gekenmerk het, is nou minder prominent."

Vir Visagie is daar ook ’n sterk aanwesigheid van sensitiwiteit vir klank en word goeie musikale effekte bereik. Die gedigte in Kamermusiek is soms nogal donker, skryf Visagie, en dit is nie die soort musiek wat jou vrolik en opgeruimd stem nie. "Myburg se besonder netjies afgeronde bundel verdien ’n plek op die inkopielys van elke Afrikaanse poësieliefhebber."

In haar Volksblad­resensie (6 Oktober 2008) skryf Joan Hambidge: “Myburg se verse het nog altyd ’n fyn balans gehandhaaf tussen intellek en emosie, vorm en musikaliteit en die enigste gevaar van sy soort gedig was in die verlede dat die gedigte té sterk onder die invloed van TT Cloete gestaan het. Dit is egter in hierdie jongste bundel afgeskud en ons vind in hierdie bundel ’n trefsekere, helder stem.

“Die bundel terloops is deur Lapa gepubliseer en met hierdie bundel bewys hierdie uitgewershuis dat kleiner of randuitgewers ’n belangrike rol kan vervul vir die digkuns. Behalwe vir aksenttekens wat op Franse titels afgeval het, is die bundel andersins netjies uitgegee. Op die buiteblad word die gedigte van Myburg geloof deur Daniel Hugo, eweneens ’n digter van die kamermusiek.

“Nie minder as die groot simfoniese konstruksies nie, want vele gedigte tref eintlik júis om die dwarssegging of mineurtoon. In hierdie bundel word daar in gesprek getree met Virginia Woolf en Roland Barthes. Daar is ’n aangrypende gedig oor Biko. Daar is gesprekke met Neruda, Lorca, Ted Hughes, Totius, Ina Rousseau en vele ander slim toespelings wat van die bundel ’n opwindende leeservaring maak. Daar is egter ’n balans tussen interteks en eie teks. Die geleerde verwysings oorwoeker nie die verse nie en dikwels word die leser gekonfronteer met die onthutsende ontbloting van die self. [...]

“Die leser moet dikwels raaisels oplos, intertekste naspeur in ’n bundel wat soveel leesplesier verskaf. Dit is ’n melancholiese bundel en in die titelgedig vra die spreker dan ook: Is daar ’n ander lewe wat hy elders leef? Ja, daar is. Die digter het dit vir ons in hierdie mooi bundel gegee.”

As daar na die titels van sy bundels en gedigte gekyk word, is dit duidelik dat musiek ’n groot rol in Johan Myburg se lewe en digkuns speel. “Daar is in woorde ’n ongelooflike musikaliteit. En musiek is vir my belangrik,” vertel Johan aan Jaco Jacobs. “Ek luister graag, al kan ek nie self sinvol genoeg musiek maak nie. Maar ek sien dit nie as ’n leemte nie. Om te luister is om deel te kry aan die proses. Om te luister verg meer inspanning as om net jou ore oop te hou. Dieselfde dink ek van lees. Etienne Leroux het gesê dat as hy sewe jaar aan ’n roman skryf, verwag hy dat die leser sewe jaar daaraan moet lees ...”

Daar word dikwels in resensies verwys na die ooreenkoms wat Johan se digwerk toon met dié van TT Cloete. Hierop reageer Johan so teenoor Jacobs: “Dis minstens goeie geselskap, reken ek. Ek bewonder beslis Cloete se woordgevoeligheid en sy omgang met woorde. Ek het mettertyd doelbewus probeer om minder Cloete te lees. En dalk meer gewoond te raak aan my eie stem. Dit verklaar dalk ook iets van die lang tyd wat verloop het voor Kamermusiek. Maar invloed is iets waaraan ’n mens nie kan ontkom nie. Dis soos lug wat jy inasem. Die mikpunt is seker om nie jou eie stem – wat dit ook al mag beteken – te onderskat nie.”

Oor ’n boek wat sy lewe verander het, het Johan aan Beeld (9 April 2001) gesê: “Ek weet ek moet skryf oor ’n boek. Maar ek kan die verleiding om oor die proses na te dink, nie weerstaan nie; die nimmereindigende proses. Want met die lees van elke boek, hoe goed of hoe sleg, verander my lewe.

“Daar is boeke wat my lewe verander het. Baie boeke wat indrukke gemaak het. Baie van die indrukke wat ek nie meer bewustelik onthou nie, maar iewers in my onderbewuste binneste is die boeke ingedruk. Ingeprent. En praat die boeke saam in die manier waarop ek dink en praat en skryf.

“Wat ek wel kan onthou, is die dag toe ’n ou vrou wat huis opgeruim het, gesê het ek kan uit ’n stapeltjie boeke kies. Ek het ’n boek gekies wat nog steeds helder in my binnekop is. Die Rubayyat van Omar Khayyam. Die swaar grysblou boek met gehawende bladsye (en haar man se naam is in ylblou ink op die vergeelde titelblad). Die boek het ’n paradyshek voor my oopgestoot. Daar was letters so eksoties soos die kwatryne se woorde. Daar was prente druppend van Victoriaanse obsessie met (Midde-)Oosterse oorde. Jongeling wat ek was, het die boek ’n towertapyt geword vir menige reise.

“Dit was nie net die Khayyam-kwatryne nie. Dit was die boek, die verpakking. Die oudheid. Die geleesdheid van die boek. Die etlike kilometers op die tapyt se odometer. Dit was my saamlees met almal wat die boek voor my gelees het. Saamdroom met al die voormalige dromers.

“Ná die Rubayyat het ek bewus geraak van my rusteloosheid. Het ek in die Wes-Transvaalse landskap iets probeer herken van die tuinerye van ander lande. Het ek palmbome sonder meer begin aansien as aanduiding van ’n oasis.”

Johan lees graag Afrikaans en probeer op hoogte bly met wat verskyn, ook in prosa. “Jostein Gaarder wat Sophie’s World geskryf het, het die vermoë om tweeduisend jaar se filosofie voor jou oë te laat leef. En ek haal Goethe aan: ‘He who cannot draw on three thousand years is living from hand to mouth.’ Richard Foster se Patterns of Thoughts: The Hidden Meaning of the Great Pavement of Westminster Abbey sluit aan by Gaarder: jy kan oor ’n sypaadjie loop en van die hand na die mond lewe, of jy kan die mat optel en kyk wat is daaronder en begin lewe" (Beeld, 8 Mei 1995).

Na Kamermusiek het Johan gehoop om in die toekoms meer te publiseer, maar “die gedagte laat my keel toetrek. Dit voel asof tyd moet verloop om sekerheid te kry van woorde en stellings. En dalk afstand. Onsekerheid speel seker ook ’n rol. Die immer knaende onsekerheid.”

In 2017 verskyn Johan Myburg se vierde digbundel – 33 jaar ná sy eerste bundel, Vlugskrif, in 1984 gepubliseer is. Dit kom neer op een bundel elke tien jaar, soos Daniel Hugo skryf in Volksblad van 22 Mei 2017.

Johan verduidelik hierdie lang periodes tussen publikasies aan Hugo: "Terugskouend meen ek my debuutbundel kon meer om die lyf gehad het as ek langer daaroor gewik en -weeg het en dalk later gepubliseer het. Ek vermoed dié gewaarwording het daartoe gelei dat ek daarna versigtiger was. Hoewel daar nadele aan lang stiltes verbonde is, is ek nie daaroor spyt nie."

Daar is al heel partykeer verwys na die invloed wat TT Cloete op Johan se poësie gehad het. Hy verel hieroor meer aan Hugo: "Cloete se stem was met die verskyning van my eerste bundel só klinkend dat die eggo's inderdaad in my werk deurgeslaan het. Wie is dit wat gesê het: As daar eggo's van ’n ander digter in jou werk opklink, is dit minstens nie so sleg as dit die stem van iemand soos Cloete is nie?"

Hy vertel ook aan Jo Prins (Netwerk24, 24 Mei 2020) dat hy vir TT Cloete geken het voordat hy gedebuteer het met Angelliera in 1980. "Ek het nie geweet hy dig nie. Hy het ’n ongelooflike teenwoordigheid gehad as literator ... jy't ’n ander klas gebank om sy klas by te woon. Dit was nooit ’n performance nie, maar studente het aan Cloete se lippe gehang. Ons het langs mekaar gewoon, my ouers en die Cloetes, en ek het hom op skool reeds geken. Ek het hulle huis opgepas wanneer hulle met vakansie gegaan het ... daardie tipe van ding.”

"En toe kom Cloete met sy digbundel en dit was net ’n nuwe wêreld. Hoewel ’n mens dit natuurlik kon vermoed het, het ’n mens nie werklik geweet hy skryf ook nie. As ’n mens woorde só kan strengel ...

"Op ’n manier dink ek die poel waaruit Cloete drink, is dalk ook die poel waaruit ek sou wou drink – dalk nie op dieselfde plek nie. Dit lê verder terug as net 'ek lees die man se werk en word beïnvloed deur hom'. Ek dink ons is beïnvloed deur soort van ’n oerbron. Ons drink dalk op twee verskillende plekke ... hy vat ongelooflike teue en ek sip-sip."

Jo Prins wou ook meer by Johan uitvind oor die ooreenkomste tussen Johan en Cloete se uitkyk op die oudwordproses en die godsdienstige: "Ek het nooit werklik aan Cloete gedink as ’n religieuse digter nie," sê hy aan Prins. "Soos wat ek aan myself nie dink as ’n religieuse digter nie. Daar is ’n religiositeit. En die aftakeling van die lyf? Ja, inderdaad, ek dink dis soos ’n koei ..."

Johan het hard gewerk om in hierdie vierde bundel ontslae te raak van die "eggo's" van TT Cloete, vertel hy aan Daniel Hugo. "Soos in baie ander gevalle ook is die uitdaging, dink ek, nie noodwendig om goed aan te leer nie, maar om goed af te leer. As ek ’n oordeel mag vel oor die nuwe bundel, voel dit vir my asof ek in Uittogboek ’n stem hoor waarmee ek gemaklik voel. As dit my eie is, sal dit gaaf wees."

In Uittogboek identifiseer Johan Myburg hom met die gay Romeinse keiser Hadrianus (76-138 nC). Hieroor praat hy met Hugo: "Benewens Hadrianus se strewe na vrede in ’n besonder bloedige tyd was hy die keiser wat ’n belangstelling in die kunste gehad het en ’n besondere argitektoniese nalatenskap gelaat het – benewens die Pantheon in Rome onder meer ook sy villa en tuinery by Tivoli. ’n Paar kilometer buite die stad, asook uitgebreide bouwerk in Griekeland.”

"Hy het opdrag vir heelwat beeldhouwerke gegee (onder meer van sy geliefde Antinous), het kuns versamel en was teen die einde van sy lewe ook digter – hoewel 'animula vagula blandula' die enigste vers van hom is wat behoue gebly het. As hy homoseksueel was, is dit toevallig. Hy het liefgehad."

Johan se uitgebreide kennis van die kunste is baie sigbaar in sy poësie. En, soos Hugo skryf, verryk dit sy verse, maar dit stel ook hoë eise aan die leser van sy gedigte. Die moonltikheid bestaan dat dit as elitisties geoormerk kan word: "Sonder uitsondering behoort alle mense toegang tot kuns te hê," is sy siening. "Nietemin is elitisties, of eerder ’n spesifieke verwysingsveld, allermins vir my iets negatiefs. Ek dink nie kuns is per se ’n demokratiese bedryf nie.”

"Vermaak – kuns kan ook vermaak wees en andersom – het wél ’n demokratiese ideaal, versterk deur die feit dat dit merendeels kommersieel gedrewe is. Kuns wat primêr ’n demokratiese en/of kommersiële mikpunt het, stel sigself wawyd oop vir middelmatigheid."

Willie Burger skryf as volg oor Uittogboek in Vrouekeur van 4 Augustus 2017: "In agt bundelafdelings bied Myburg fyn afgewerkte gedigte wat wal gooi teen verganklikheid. Soos in Kontrafak (1994) vind hy aansluiting by die Latymse wêreld, by enkelinge soos Ovidius as 'bakens van sterflikheid' en hy knoop sy sterflikheid daaraan.

"Hier is speelse gedigte, gedigte vol spot en ironie, soms bedreiglik toeganklik terwyl ander weer besonder dig is: dig aan verwysingsraamwerk (Bybel, Klassieke, Middeleeue en eietydse ervarings) maar ook aan tegniek. ’n Mens staan telkens verstom oor die vernuftige bindmiddels: versigtige woordkeuses wat op slim maniere saambind, deur assosiasies, deur klank, deur betekenis.”

"Uittogboek kan met groot genot op grond van klank- en woordspel en die betowering van beelde geniet word, sonder dat jy te veel verstaan. Maar dit verdien om weer en weer gelees te word en geleidelik raak ’n mens opgewonde oor nog en nog ontdekkings.”

"Daar het nog altyd baie tyd verloop tussen Myburg se bundels. Maar hy het ook met elke bundel verder en dieper gegryp en sy gedigte word tegnies al hoe boeiender. Hierdie is ’n hoogtepunt."

Vir Joan Hambidge (Rapport, 16 Julie 2017) is Uittogboek ’n "komplekse bundel wat handel oor die geskiedenis, ver en naby, en die programgedig is ’n herdigting van die bekende sterfgedig van die Romeinse keiser Hadrianus.”

"Myburg se bundels was nog altyd deurgekomponeer, veral rondom die musiek en die skilderkuns. Dieselfde geld die jongste bundel wat die leser kan oopmaak op enige plek om die kontrapuntale aard daarvan te kan raaksien. [...]

"Myburg se vorige bundels het swaar gedra aan ’n TT Cloete-invloed. In hierdie bundel het hy dit genoegsaam verwerk en sy eie stem gevind. Cloete is steeds daar, maar nou meer in die troop van die apophrades, soos Harold Bloom dit tipeer in A map of misreading (1975), oftewel die terugkeer van die dooies. [...]

"Die digter lewer ’n bundel met ryk tematiek en daar is vele vorme wat ontgin word, soos prosaverse, stringverse, eksperimente met die distigon, vierreëlige verse. Daar is lykdigte en reisverse. Ars poetica en stemmingsgedigte. Daar word verwys na skrywers soos Marguerite Yourcenar, Maurice Blanchot; kunstenaars soos Elza Botha en Diane Victor. [...]

"Dit is ’n ryk en komplekse bundel wat getuig van baie nadink en lees. Dit word egter nooit afgeleide kuns nie, omdat die digter sy eie outentieke ervaring daarvan weergee in ’n pragbundel van oor die honderd bladsye waarin vele tale en kulture beslag kry. [...] Dit is ’n eerste lesing wat deur dieper besinnings sal moet gaan om reg te laat geskied aan Uittogboek."

Die beoordelaars van die pryse vir Afrikaanse poësie het saam met die resensente gestem. Nie net is Uittogboek in 2018 die wenner van die ATKV-Woordveertjie vir poësie nie, maar in 2020 palm Johan ook die grote in – die Hertzogprys vir poësie.

Die beoordelaars van die ATKV-Woordveertjie het hul as volg uitgelaat oor Uittogboek: "Dit is ’n besonder indrukwekkende versameling gedigte dié wat omvang, diepgang en versvermoë betref. Johan Myburg gaan ewe selfversekerd met vrye as met formele verse en prosagedigte om.

Uittogboek is die werk van ’n beleë digterskap en verdien om ernstig van kennis geneem te word." (LitNet)

Hennie van Coller was die voorsteller van Johan vir die Hertzogprys en sy motivering het onder andere die volgende ingesluit: "Naas Marlene van Niekerk se bundels is Uittogboek die indringendste peiling van aftakeling, eensaamheid en die aard van kuns. Na my gevoel is dit een van die beste bundels van die afgelope jare."

Andries Visagie was verantwoordelik vir die commendatio namens die Letterkunde-kommissie van die Akademie vir Wetenskap en Kuns: "Met sy meevoerende digbundel Uittogboek demonstreer Johan Myburg sy ambagtelike beheer oor digvorme wat insluit die kwatryn met sy streng vormlike vereistes tot die losser en meer uitgesponne prosagedig. In die gedig 'Hadrianus' is die woord tanatografie een van die sleutels vir die oopmaak van hierdie bundel. Baie van die gedigte gaan naamlik oor die doodservaring of ten minste die onverbiddelik naderende uittog wat elke sterfte veronderstel. Klaarblyklik om te verseker dat die gedigte nie in die eng persoonlike vassteek nie, het Myburg in Uittogboek die Romeinse keiser Hadrianus as identifikasiefiguur en as gesprekgenoot betrek. Die bundel word omraam met verse wat fokus op Hadrianus en sy geliefde Griekse vriend Antinous. In die literatuur is die verhouding tussen Hadrianus en Antinous ’n bekende kode vir die liefde tussen mans en Myburg sluit op ’n besonder genuanseerde en eiesoortige manier aan by hierdie tradisie in die wêreldliteratuur.”

"Van die treffendste gedigte is stadsgedigte wat stede soos Johannesburg, Oos-Londen, Potchefstroom en ook Tirus, Beiroet, Düsseldorf en Venesië betrek. In die gedig 'Düsseldorf' lui die nadenke van die spreker oor sy kulturele gespletenheid tussen Afrika en Europa, soos volg: 'Ons haal asem tussen elkander, tussen twee vastelande, tussen twee drywende. Vreemd was ek daar, vreemder leef ek hier in ’n lyf'. Tog is daar ook ’n hunkering na Afrika en ’n kritiese taksering van Europese kolonialisme soos in die volgende kwatryn oor die Victoria-waterval in Zimbabwe:

Kan ’n mens só bang wees vir die vreemde, verwaand
genoeg of onbewus van jou eie blindekolle, dat jy op die rand
van ’n afgrond, katarak vol in die oog,
’n waterval kan noem na die koningin van Engeland?

"Johan Myburg skryf verder gereeld oor die eie huis en tuin as ’n onvolmaakte toevlugsoord in ’n omgewing wat onveilig geword het. Die troos is deurgaans dat die geskrewe woord ná die dood in ’n soms lewensbedreigende omgewing iets blywends van ’n eie nalatenskap sal bewaar.”

"Die verse in Uittogboek gaan een vir een op in ’n simfoniese geheel. Die indruk wat die bundel by die leser laat, kan met die volgende woorde omskryf word: weemoedig, ontroerend, oorwoë, afgerond en verbysterend goed." (Deur A Visagie aan LitNet verskaf)

Johan praat met Jo Prins oor die Hertzogprys vir Uittogboek (Netwerk24, 24 Mei 2020): "Daar is ’n klomp goed, lyk dit my, wat ek nooit was nie ... of sal wees nie. Soos in betrekkings, ek dink nie ek het ’n loopbaan van betrekkings agter my rug nie. Maar wat ek graag sou wou wees, is ’n digter. Ek dink dit het van daar af gekom ... die prys is as’t ware ’n bevestiging van die gedagtes wat ek dáár (op skool) gehad het van dalk, dalk kan jy daaraan begin dink om jouself ’n digter te noem."

Oor sy reaksie nadat hy die Hertzogprys gewen het, sê Johan aan Melt Myburgh (op LitNet): "Oorweldig is dalk ’n goeie beskrywing van hoe ek gevoel het toe ek die nuus gehoor het. Spesifiek ten opsigte van die onverwagsheid daarvan en terselfdertyd die opeenvolging van emosies wat ’n mens beleef by die aanhoor van sulke nuus – van 'is dit?' tot 'dit is!'"

Melt Myburgh wou by Johan ook weet of die teologie en die geloofswêreld (in 2020) steeds vir hom ’n ankerpunt is, of het hy soos baie ander predikante sy geloof ontgroei? "Sonder teologie sou ek nie die klassieke leer ken het nie. En ook nie filosofie nie. En ook nie sielkunde nie. Ek hou van die onderskeid wat jy maak tussen teologie en die geloofswêreld. Vir die dogma van teologie (soos ook vir die dogma van sielkunde) het ek besieling verloor. Soos wat die DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) in sy vele gedaantes deur die jare blyke gegee het dat die mens se kennis beperk en ook tydgebonde is, het die stelligheid waarmee die 'gans andere' God in teologie (wat volledig afhanklik is van die mens se begrip) ingeperk word, vir my onhaalbaar geword. As ek nie geleer het wat ek geleer het nie, sou ek nie geweet het wat ek nié wil weet nie. Ek wil nie alles haarfyn verstaan nie. Want ek kan nie. Ek wil byvoorbeeld nie oomblik vir oomblik bedag wees op die fisiologiese prosesse wat betrokke is by my asemhaling nie. Nietemin wil ek behaaglik asemhaal en bly wees oor die feit dat ek dit kan doen. Sonder asem kan ek nie."

In sy onderhoud op LitNet met Johan wou Melt Myburgh by hom weet hoe hy voel oor hoe Suid-Afrika verander het sedert 1984 en hoe die veranderde omstandighede sy lewe en digterskap beïnvloed. Hierop antwoord Johan: "’n Mens vergeet maklik hoe sleg die 1980’s was. Ek was in die Oos-Kaap van die middel-80’s en dit was een van die grootste leerervarings wat ek gehad het. Rof is relatief, maar maklik was dié jare nie. Nietemin is ek immer dankbaar vir daardie blootstelling en die universiteit wat die Oos-Kaap vir my was.

"Soos demokrasie is menseregte en persvryheid en al die lofwaardige dinge waarvoor ’n mens jou beywer het, nooit finaal gewaarborg nie. Jy moet dit deurentyd lewend hou, aanwakker, verdedig en bereid wees om weer daarvoor in die bresse te tree. Dié goed kry net gestalte in dié mate waarin ’n mens dit lewend hou.”

"Hoe raak dit my lewe en digterskap? Waarvan ek oortuig is, is dat die manier van lewend hou nou anders is as toe. Woorde moet ’n mens steeds versigtig kies, maar ek dink luister raak ’n groter noodsaaklikheid. My geslag veral, neem aan ons weet. Ek dink ons moet minder dawer en meer luister. Die laaste ding wat ek hoop om te word, is bitter. Soos ek hieroor dink, sou ek graag hieroor wou skryf."

Publikasies

Artikels oor Johan Myburg beskikbaar op die internet:

• Digter wys kamers van sy siel in bundel
• Hambidge, Joan: Beeld se kunsblad
• Heefers, Alrika: Johan soek na die juiste woord
• Johan Myburg 
• Johan, Philip: Die skurk-digter van Oos-Londen 
• Myburgh, Melt: Harmonie van nuk en vonk – Johan Myburg oor die Hertzogprys 
• Opperman, AJ: 25 jaar na Eugène Marais-prys wen Johan Myburg die Hertzog 
• Prins, Jo: Jo Prins gesels met Johan Myburg 
• Shifting conversations curator – Johan Myburg
• Toerien, Barend: Ouer digter gesels met jonger digter
• Wat lees jy?

Artikels deur Johan Myburg beskikbaar op die internet:

• Baie water in die see by Javett-UP 
• ’n Boek wat my lewe verander het
• Enkele aspekte van Walter Battiss (1906–1982) se omvangryke kunstenaarskap
• Vertaal deur Charl JF Cilliers
• Gedigte
• Gedigte 
• Die invloed van die vroegste boustene van kuns
• Jean Désiré Gustave Courbet is in 1819 in die Franse dorpie Ornans gebore
• Jeugdige moontlikheid 
• Johan Myburg on the 2008 Fried Contemporary Exhibition
• Johan Myburg op Maroela Media 
• Johan Myburg sê virtueel dankie "in dié dae van die binnekamer" 
• Johan Myburg skryf oor die werk van die Duitse kunstenaar Caspar David Friedrich (1774–1840)
• Johan Myburg skryf oor Lisa Gherardini, die vrou van die welgestelde Florentynse syhandelaar, ene Francesco del Giocondo
• Johan Myburg skryf oor die Nederlandse skilder Jan (Johannes) Vermeer (1632–1675)
• Johan Myburg skryf oor die werk van die Duitse kunstenaar Caspar David Friedrich (1774–1840)
• Johan Myburg skryf oor die werk van die skilder en beeldhouer Herman van Nazareth
• Johan Myburg skryf oor die werk van die Spaanse skilder Francisco José de Goya y Lucientes (1746–1828)
• Johan Myburg skryf oor die werk van die Suid-Afrikaanse kunstenaar Alexis Preller (1911–1975)
• Johan Myburg skryf oor die werk van die Suid-Afrikaanse kunstenaar Berni Searle
• Johan Myburg skryf oor die werk van die Suid-Afrikaanse kunstenaar Diane Victor
• Johan Myburg skryf oor die werk van die Suid-Afrikaanse kunstenaar Gerard Sekoto (1913-1993)
• Johan Myburg skryf oor die werk van die Suid-Afrikaanse kunstenaar Johannes Meintjes (1923-1980)
• Johan Myburg skryf oor die werk van die Suid-Afrikaanse kunstenaar Judith Mason
• Johan Myburg skryf oor Gislebertus, die 12de-eeuse beeldhouer wat vir homself naam gemaak het
• Johan Myburg skryf oor Marx se feesuitstalling, The Garden at Night
• Johan Myburg skryf oor ’n nuwe museum vir kontemporêre kuns in Kaapstad
• Johan Myburg skryf oor ’n werk van die Engelse skilder John Everett Millais (1829–1896), ’n lid van die Pre-Rafaelitiese Broederskap
• Die manier waarop ’n mens na kuns kyk. Of nié kyk nie
• Die mens se vroegste tekeninge op rotse
• Narreskip [gedig] 
• Die onstuitbare Kewpie van Distrik Ses 
• Shifts in the local art market 
• Skoonheid is gesien as die produk van proporsie en harmonie
• Toby Wright: saints, martyrs and relics
• UJ-pryse 2017: Commendatio oor John Miles se Op ’n dag ’n hond 
• Verskillende hoeke op term Afrikaner
• Die vroegste boustene van kuns
• Vuishoue wat nuwe woorde wek
• Wegsteek én wys [Leanne Olivier] 
• Wit leuens en lastige waarhede: opening van Tina Skukan-galery 

Johan Myburg se ATKV LitNet-Skrywersalbum is oorspronklik op 2015-06-03 gepubliseer en is nou volledig bygewerk.

Bronne:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

Bygewerk: 2015-06-03

The post Johan Myburg (1957– ) appeared first on LitNet.

Fotobron: YouTube

Lees Pieta van Deventer se bespreking van Pascal se driehoek en L’Hôpital se reël hier

Die bespreking vorm deel van ’n reeks essays oor wiskundige konsepte

Monty Hall en intuïsie

The post Pascal se driehoek en L’Hôpital se reël appeared first on LitNet.

Abstract

Strike ballots: Solution and riddles by the Labour Appeal Court

The Labour Relations Act 66 of 1995 (LRA) was amended at the beginning of 2019 to encourage trade unions to include a provision in their constitutions requiring a strike ballot. The transitional arrangements contained in the Labour Relations Amendment Act 8 of 2018 direct that in the absence of such a provision in any trade union’s constitution, the trade union “must” conduct a secret ballot prior to the strike. The LRA contains seemingly contradictory provisions in this regard. Based on the transitional arrangements, the Labour Court has issued interdicts against strikes on a number of occasions based on the absence of secret ballots. However, in National Union of Metalworkers of South Africa v Mahle Behr SA (Pty) Ltd, Murphy, Acting Judge of Appeal of the Labour Appeal Court, overturned these decisions and held that the absence of a secret ballot has no influence on the protected or unprotected status of a strike. This decision brings much needed certainty regarding the interpretation of the LRA. However, the question remains whether this decision was arrived at correctly and whether it has resolved all outstanding issues regarding strike ballots. In this contribution I argue that the Labour Appeal Court came to the correct conclusion, but I also identify outstanding questions regarding secret ballots and suggest a number of solutions to these problems. 

Keywords: Constitutional Court; constitutional right to strike; interdict; Labour Appeal Court; Labour Court; Labour Relations Act; protected strike; secret ballot; strike ballot; trade union; unprotected strike

Trefwoorde: Arbeidsappèlhof; Arbeidshof; beskermde staking; geheime stemming; Grondwethof; grondwetlike reg om te staak; onbeskermde staking; interdik; stakingstemming; vakbond; Wet op Arbeidsverhoudinge

1. Inleiding 

Die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995 (WAV) het kort na Suid-Afrika se eerste demokratiese verkiesings die lig gesien (Van Niekerk en Smit 2019:14). Anders as in die geval van die vorige arbeidswet, die Wet op Arbeidsverhoudinge 28 van 1956 (WAV van 1956), stel die WAV dit nie as voorvereiste dat ’n stakingstemming gehou moet word alvorens werknemers aan ’n beskermde staking mag deelneem nie (Du Toit e.a.:348). Na afloop van langdurige en gewelddadige stakings in veral die mynbousektor, het beleidsmakers in 2012 gepoog om die vereiste terug te bring van ’n stakingstemming alvorens aan ’n beskermde staking of uitsluiting deelgeneem mag word (vgl. Klousule 6 van die Memorandum of Objects, Labour Relations Amendment Bill, B16–12). Hierdie voorstelle is egter nooit in die huidige WAV vervat nie. 

Die WAV het egter sedert die instelling daarvan 25 jaar gelede vereis dat elke vakbond se grondwet ’n bepaling moet bevat dat dit ’n vereiste is om ’n stakingstemming onder die betrokke werknemerlede te hou alvorens hulle aan ’n staking mag deelneem (art. 95(5)(p)). Die doeltreffendheid en toepassing van hierdie artikel is die rede vir hierdie bespreking. 

Dit blyk dat vakbonde en hul lede tot dusver nie veel aandag aan hierdie vereiste gegee het nie. Dit het tot gevolg gehad dat die WAV in 2019 gewysig is ten einde vakbonde aan te moedig om hul grondwette reg te stel (Fergus en Jacobs 2020:757). Artikel 19 van die Wysigingswet op Arbeidsverhoudinge 8 van 2018 (Wysigingswet) bepaal dat tot tyd en wyl vakbonde hul grondwette in hierdie verband aangepas het, ’n geheime stakingstemming deur lede gehou moet word alvorens aan ’n staking deelgeneem mag word. 

Hierdie bepaling het tot grootskaalse verwarring oor die uitleg van die Wysigingswet rakende hierdie bepaling aanleiding gegee. Die Arbeidshof het na die inwerkingtreding van die Wysigingswet in ’n aantal uitsprake interdikte teen stakings toegestaan weens die nie-nakoming van aanpassings aan vakbonde se grondwette (vgl. Mahle Behr SA (Pty) Ltd v National Union of Metalworkers of South Africa 2019 40 ILJ 1814 (AH) (Mahle Behr AH); Air Chefs (SOC) Ltd v National Union of Metalworkers of SA 2020 41 ILJ 428 (AH) (Air Chefs); en Johannesburg Metropolitan Bus Services (SOC) Ltd v Democratic Municipal & Allied Workers Union 2019 12 BLLR 1335 (AH)) (Johannesburg Metropolitan Bus Services). In die saak onder bespreking (Mahle Behr AAH) het ’n eenparige volbank van die Arbeidsappèlhof egter ’n toonaangewende uitspraak oor die interpretasie van artikel 19 van die Wysigingswet gelewer wat die standpunt van die arbeidshowe omgekeer het.

Die doel van hierdie bydrae is om die feite en uitspraak in Mahle Behr AAH teen die agtergrond van die historiese ontwikkeling van stakingsvereistes en die huidige regsraamwerk ingevolge die WAV te ontleed en te evalueer. Die Arbeidshof se uitsprake wat hierdie uitspraak vooraf gegaan het, is ook van belang. Die tersaaklike historiese agtergrond tot stakingstemmings word eers bespreek voordat die bepalings van die WAV soos wat dit tans in die Suid-Afrikaanse reg toepassing vind, onder die loep geneem word. Die vraag word gestel of die Arbeidsappèlhof ’n korrekte beslissing gelewer het en verder word ondersoek ingestel om te bepaal of al die uitstaande kwessies oor stakingstemmings nou opgelos is. Daar word ten slotte gevolgtrekkings en aanbevelings gemaak.

2. Agtergrond tot stakingstemmings

Alvorens die feite en uitspraak in Mahle Behr AAH ontleed en evalueer word, is dit nodig om eers die regsontwikkeling met betrekking tot stakingstemmings oorsigtelik te bespreek.

Voor die nuwe grondwetlike bedeling in 1994, is stakings as óf wettige, óf onwettige stakings geklassifiseer (Van Jaarsveld en Van Eck 1992:292–3). Die WAV se voorganger, die WAV van 1956, het dit as voorvereiste gestel dat ’n stakingstemming gehou moet word (vgl. art. 65(2)(b)). Die nie-nakoming van stakingstemmings het onwettige stakings tot gevolg gehad wat tot interdikte en strafregtelike vervolging aanleiding sou kon gee (vgl. Parfitt 1992:294. Sien ook Sasol v SACWU 1990 11 ILJ 1010 (AAH); KwaZulu-Natal Furniture Manufacturers’ Association v National Union of Furniture and Allied Workers of South Africa 1996 8 BLLR 964 (N)).

Werkgewers was egter weens praktiese probleme nie gretig om vervolgings in te stel nie. Brassey e.a. (1987:252–3) verwys na ’n geval waar die owerhede daarop aangedring het om met strafregtelike stappe voort te gaan selfs nadat ’n kollektiewe ooreenkoms na ’n kortstondige onwettige staking bereik is. Die vervolgingsgesag het aanvanklik probleme ondervind om ’n hofsaal te kry wat meer as 100 werkers kon huisves. Nadat hierdie probleem uitgestryk is, is die eerste uur van elke dag se verrigtinge opgeneem deur ’n presensielys van die getuies na te gaan. Na die saak verskeie kere uitgestel is, het die werkgewer die geleentheid aangegryp om die saak weens tegniese gronde terug te trek ten einde die strafsaak tot ’n einde te bring (Brassey e.a. 1987:253). Dit is hieruit duidelik dat dit geen maklike taak was om strafregtelike verrigtinge teen sodanige onwettige optrede in te stel en deur te voer nie. 

Met die oorskakeling na die huidige bedeling was beleidsmakers dit eens dat stakingstemmings nie tot voordeel van die instelling van kollektiewe bedinging is nie. Die ministeriële taakspan wat gedurende 1995 verantwoordelik was vir die opstel van die WAV het verklaar: 

Ballots provide fertile soil for employers to interdict strikes and to justify the dismissal of strikers in strikes that are technically irregular but otherwise functional to collective bargaining. (Explanatory Memorandum 1995:303)

Soos hier onder bespreek, is die vereiste van ’n stakingstemming vir doeleindes van regmatige stakings gevolglik uit die WAV verwyder. Die ministeriële taakspan was egter van mening dat indien die reg om te staak in ’n geregistreerde vakbond eerder as in ’n groep werknemers vestig, dit sin sou kon maak om te vereis dat daar eers ’n stakingstemming gehou moet word alvorens daar gestaak mag word (Explanatory Memorandum 1995:303). Sodanige vereiste moes egter volgens die ministeriële taakspan steeds nie tot gevolg hê dat die regmatigheid van die staking deur werkgewers aangeveg kon word nie (Explanatory Memorandum 1995:302−3). Die beleidsmakers het egter daarop gewys dat die fundamentele reg om te staak nou individuele werkers toekom en dat dit gevolglik nie sin sou maak om ’n stakingstemming as voorvereiste vir stakings te stel nie (vgl. art. 27(4) van die Tussentydse Grondwet; Explanatory Memorandum 1995:303). Om die een of ander onverklaarbare rede is hierdie vereiste wat behels dat vakbonde se grondwette ’n bepaling moet bevat wat ’n stakingstemming vereis steeds in die WAV van 1995 ingevoeg. Dit is juis hierdie invoeging wat tot die sake onder bespreking aanleiding gegee het.

Onder die huidige bedeling stel die Handves van Menseregte dit onomwonde dat elke werker die reg het om ’n vakbond te stig of om daarby aan te sluit (art. 23(2)(a)) en om te staak (art. 23(2)(c)). Dit is beduidend dat hierdie reg nie aan geregistreerde of ongeregistreerde vakbonde toegeken word nie. Dié reg kom ingevolge die Grondwet werkers toe. Dit sou gevolglik nie sin maak om ongeag daarvan of werkers aan vakbonde behoort of nie, minder of meer vereistes op hulle te plaas wat nagekom moet word alvorens hulle mag staak nie. Artikel 64(1) van die WAV verleen die reg om te staak egter aan werknemers en nie aan werkers nie (vgl. Subramanien en Joseph 2019:1−39). 

Die WAV gee aan die Grondwet uiting en dit is die wet se eersgemelde doelwit “om uitvoering te gee aan die fundamentele regte verleen by artikel 23 van die Grondwet en dit te reguleer”. Die Grondwethof het dit ook reeds benadruk dat die howe nie sal toelaat dat hierdie grondwetlike reg om te staak maklik ingeperk sal word nie (vgl. Association of Mineworkers & Construction Union v Chamber of Mines of SA 2017 7 BLLR 641 (KH); Van Eck 2017:1496). Dit is teen hierdie agtergrond dat die prosedurele beperkings wat deur die WAV ten opsigte van stakings ingevoer is, uiteengesit word alvorens die regspraak wat Mahle Behr AAH voorafgegaan het, ontleed word.

3. Beskermde en onbeskermde stakings ingevolge die WAV 

Die WAV het deelname aan stakings in 1995 gedekriminaliseer (Myburgh 2004:296). Boetes of tronkstraf word nie ingevolge die WAV aan deelnemers aan onregmatige stakings opgelê nie. Die voldoening al dan nie aan die prosedurele vereistes vir beskermde stakings bly egter geweldig belangrik vir doeleindes van kollektiewe bedinging en beskerming wat aan werknemers toegeken word tydens sodanige stakings (vgl. Van Niekerk en Smit 2019:469). Werknemers wat aan beskermde stakings deelneem, mag nie weens hul deelname aan sulke stakings ontslaan word nie, en die WAV skep deliktuele en kontraktuele immuniteit teen eise wat op grond van beskermde stakings ingestel mag word (vgl. Du Toit e.a. 2015:354). Werknemers wat aan beskermde stakings deelneem, mag egter weens wangedrag ontslaan word (art. 67(5)).

Werknemers en vakbonde wat aan onbeskermde stakings deelneem, moet egter in hul spoor trap. Sodanige werknemers kan moontlik ontslaan word, interdikte kan teen hulle uitgereik word en eise vir “regverdige en billike vergoeding” kan deur die Arbeidshof toegeken word (art. 68(1)–(5); Item 6, Bylaag 8, Goeie Praktykskode: Ontslag). Die belangrikste gevolg is egter dat die Arbeidshof tydens die proses van kollektiewe bedinging vir ’n werkgewer in die bresse kan tree aangesien ’n onbeskermde staking deur middel van ’n interdik verbied kan word (art. 68(1); Myburgh 2013:1–10). Dit is gevolglik belangrik om te bepaal of enige staking beskermd of onbeskermd is, aangesien ’n onbeskermde staking die voortsetting van onderhandelinge oor kwessies soos hoër lone in die wiele kan ry.

Dit sal dus deurslaggewend vir kollektiewe bedinging wees indien daar ’n vereiste van stakingstemmings in die WAV is. Indien ’n vakbond nie aan al die tegniese vereistes van die stemming voldoen nie, sal die proses van kollektiewe bedinging deur middel van ’n interdik gestuit kan word. 

Daar is nie ’n groot aantal streng vereistes waaraan voldoen moet word om aan ’n beskermde staking deel te neem nie. Dit is nodig om weer te beklemtoon dat elke werknemer, volgens die WAV, die reg het om te staak en hierdie reg word nie net aan geregistreerde of meerderheidsvakbonde toegeken nie. Daar word vereis dat: 

• die geskil na die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie (KVBA) of ’n bedingingsraad verwys moet word;
• ’n sertifikaat wat bevestig dat die geskil nie deur versoeningsprosesse opgelos kon word nie, deur die KVBA of ’n bedingingsraad na gelang van die geval uitgereik moet word; en
• in die privaat sektor moet daar skriftelike kennisgewing van minstens 48 uur ten opsigte van die aanvang van die staking aan die werkgewer gelewer word (art. 64(1); Van Niekerk en Smit 2019:456). 

Met inagneming van gemelde beginsels staan drie kwessies soos ’n paal bo water. Ten aanvang: Die beginsel wat in die Grondwet vervat is, naamlik dat die reg om te staak aan werknemers en nie aan vakbonde verleen word nie, word deur hierdie vereistes versterk. Die WAV stel dit nie as voorvereiste dat slegs ’n vakbond ’n geskil na die KVBA of die bedingingsraad vir versoening mag verwys nie. Tweedens: Werkgewers het tydens kollektiewe bedinging met beide geregistreerde en ongeregistreerde vakbonde, asook werknemers wat geensins aan vakbonde behoort nie, te doen. Die WAV maak nie ’n onderskeid ten opsigte van die voorvereistes wat vir enige van die drie kategorieë werknemers geld nie ten einde te bepaal of ’n staking beskermd is of nie. Derdens: Die WAV het van die WAV van 1956 se beginsel weggebreek wat behels dat ’n stakingstemming ’n voorvereiste vir ’n beskermde staking is. Die vraag moet nou gestel word wat die WAV en die Wysigingswet oor stakingstemmings bepaal wat daartoe aanleiding gegee het dat die arbeidshowe in aanloop tot Mahle Behr AAH interdikte teen onbeskermde stakings toegestaan het.

4. Bepalings oor stemmings tydens stakings 

Die onsekerheid oor die stemmingsvereiste lê binne die vereistes vir die registrasie van vakbonde opgesluit. Vakbonde doen ingevolge die WAV by die Registrateur van Arbeidsverhoudinge (registrateur) om registrasie aansoek (art. 95; Van Niekerk en Smit 2019:421). Die belangrikste vereistes is dat die betrokke vakbond ’n naam moet aanneem, dit moet ’n grondwet aanvaar het, dit moet ’n adres in Suid–Afrika hê en dit moet onafhanklik wees (art. 95(1)). Die gevolge van registrasie sluit onder meer in dat sodanige vakbonde afsonderlike regspersoonlikheid bekom (art. 97(1)).

Die feit dat ’n persoon ’n lid van ’n geregistreerde vakbond is, het tot gevolg dat daardie persoon nie aanspreeklik is vir enige van die verpligtinge van die vakbond nie (art. 97(2)). Die lede, beamptes, of vakbondverteenwoordigers van ’n geregistreerde vakbond doen ook nie persoonlike aanspreeklikheid op vir enige skade of verlies wat deur iemand gely word as gevolg van ’n handeling gedurende enige aktiwiteite van die vakbond nie (art. 97(3)).

Voor die inwerkingtreding van die Wysigingswet in Januarie 2019, het die WAV bloot bepaal dat ’n vakbondgrondwet wat by die registrateur ingedien word, ten minste die volgende bepalings ten opsigte van stakings moet bevat: Dit moet die omstandighede en die wyse waarop ’n stemming per stembrief gehou moet word, uiteensit (art. 95(5)(o)); dit moet voorsiening maak dat die vakbond alvorens ’n staking uitgeroep word, ’n stemming per stembrief moet hou onder dié van sy lede ten opsigte van wie hy beoog om die staking uit te roep (art. 95(5)(p)); en dit moet voorsiening maak dat lede van die vakbond nie gedissiplineer mag word weens versuim om aan ’n staking deel te neem nie, indien geen stemming oor die staking gehou is nie, of indien ’n stemming wel gehou is, maar die meerderheid van die lede het nie ten gunste van die staking gestem nie (art. 95(5)(q)).

Wat sou die doel van hierdie bepalings wees, indien dit nie die beskermde status van ’n staking beïnvloed nie? Is hierdie stemmingsvereistes enigsins relevant? Du Toit e.a. (2015:348) redeneer dat daar wel bestaansreg vir stakingstemmings is in soverre dit die verhouding tussen vakbonde en hul eie lede reguleer. Indien ’n vakbond ’n staking uitroep sonder om ’n reëlmatige stakingstemming te hou, of nie ’n meerderheid verkry nie, kan vakbondlede weier om aan die staking deel te neem sonder vrees dat hulle gedissiplineer of ontslaan sal word (art. 95(5)(q)). Die skrywers wys ook heeltemal tereg daarop dat vakbondlede by die Arbeidshof om ’n interdik sou kon aansoek doen om hul vakbond te verbied om met die staking voort te gaan indien hulle nie eers ’n behoorlike stakingstemming gehou het nie (art. 158(1)(a)(i); Du Toit e.a. 2015:348). Die WAV bepaal verder uitdruklik dat die Arbeidshof die bevoegdheid het om “(e) ’n geskil [te] beslis tussen ’n geregistreerde vakbond … en enigeen van die lede of aansoekers om lidmaatskap daarvan, oor ’n beweerde nie-nakoming van– (i) die konstitusie van daardie vakbond (art. 185(1)(e))”. 

Du Toit e.a. is teoreties beskou heeltemal reg. Hierdie remedie is tot die beskikking van vakbondlede. Daar dien egter op gelet te word dat hierdie bepalings nie veel praktiese waarde het nie. Vakbondlede het meestal as individue nie die nodige fondse beskikbaar om in duur regsgedinge met hul vakbonde, wat veronderstel is om na hul belange om te sien, te tree nie. Vakbondlede vorm ook deel van ’n groep en dit sal uiters moeilik wees om uit ’n posisie van ondergeskiktheid teen die geregistreerde vakbond op te tree sonder om verstoot, of selfs geïntimideer te word. Dit is nie werklik realisties om te dink dat een of meer vakbondlede teen hul eie struggle-vennote sal optree, indien hulle nie met die implementering van ’n staking deur hul vakbond saamstem nie. Die Arbeidshof het ook al beslis dat die hof nie sonder meer met die interne besluite van vakbonde sal inmeng nie (Theron v FAWU 1998 5 BLLR (AH)). Die Arbeidshof is ook nie geneë om deliktuele eise ten gunste van vakbondlede teen hul vakbonde toe te staan wanneer ’n vakbond verkeerde advies aan hul lede gee en dit tot ’n lid se ontslag aanleiding sou gee nie (SAMWU v Jada 2003 ILJ 1344 (W)).

Die Wysigingswet is op 1 Januarie 2019 gepromulgeer en die Memorandum of Objects to the Labour Relations Amendment Bill, 2017 het dit duidelik gestel dat die wysigings dit onder meer ten doel gehad het om dit duidelik te stel dat die woord stemming enige vorm van stemming insluit. Dit behels ook moderne vorme van stemming (Memorandum of Objects 2017:par. 2.7.2). Hieruit blyk dat die doel eerder verbeterde korporatiewe bestuur was, as om die vereistes vir beskermde stakings strenger te maak.

Artikel 19(1) van die Wysigingswet, met die titel “Oorgangsmaatreëls”, bepaal dat die registrateur binne 180 dae vanaf die inwerkingtreding van die Wysigingswet ten opsigte van geregistreerde vakbonde wat nie in hul grondwette vir ’n geheime en aangetekende stemming voorsiening maak nie, sekere handelinge moet verrig. Die registrateur moet met die nasionale ampsdraers van daardie vakbonde beraadslaag oor die mees gepaste manier om die vakbond se grondwet te wysig om aan die stakingstemmingsvereiste te voldoen (art. 19(1)(a)). Die registrateur moet ’n direktief aan daardie vakbonde uitreik oor die tydperk waarbinne die wysiging aan hul grondwet aangebring moet word (art. 19(1)(b)). In finale instansie bepaal die Wysigingswet dat totdat ’n geregistreerde vakbond aan gemelde direktief van die registrateur gehoor gegee het om aan artikel 95(5)(p) en (q) van die WAV te voldoen, moet die vakbond voordat ’n staking uitgeroep word, ’n geheime stemming van lede onderneem.

Die Wysigingswet het ook ’n nuwe artikel 95(5) tot die WAV gevoeg wat bepaal dat by “die toepassing van subartikel (5) beteken ‘stemming’ enige stelsel van stemming deur lede waar stemme opgeneem en geheim gehou word”. Die Engelse weergawe van die Wysigingswet bepaal dat vir doeleindes van artikel 95(5) “‘ballot’ includes any system of voting by members that is recorded and in secret”. Dit is belangrik om daarop te let dat die woord includes (sluit in), wat ’n breë betekenis dra, in die Engelse teks gebruik is en dit gee tot ’n mate van dubbelsinnigheid aanleiding (Godfrey e.a. 2018:2172–3). Die Afrikaanse weergawe het ’n nouer betekenis, aangesien die woorde sluit in nie bygevoeg is nie.

Die laaste artikel wat vir doeleindes van hierdie bydrae relevant is, is artikel 67(7) van die WAV wat met die gevolge van beskermde en onbeskermde stakings handel. Hierdie artikel bepaal uitdruklik:

(7) Versuim van ’n geregistreerde vakbond … om te voldoen aan ’n bepaling in sy konstitusie wat vereis dat hy ’n stemming per stembrief onder dié van sy lede hou ten opsigte van wie hy beoog om ’n staking … uit te roep, mag nie aanleiding gee tot, … enige gedingvoering wat die wettigheid van ’n staking … en die beskerming wat dit aan hierdie artikel ontleen, raak nie.

5. Voorafgaande Arbeidshofuitsprake

Die arbeidshowe het in drie afsonderlike sake interdikte teen vakbonde toegestaan weens probleme met stakingstemmings. In Mahle Behr AH het twee werkgewers om die uitreiking van ’n interdik teen die National Union of Metal Workers of South Africa (NUMSA) aansoek gedoen. NUMSA se grondwet het geen vereiste ten opsigte van stakingstemmings bevat nie en die vakbond het nie ’n stemming onder werknemerlede gehou alvorens werkers begin staak het nie. NUMSA het twee argumente geopper, naamlik: Die Wysigingswet se bepalings plaas ’n onredelike beperking op die vakbond se grondwetlike reg om te staak. Voorts, die bepalings van die Wysigingswet is nie van toepassing nie, aangesien die registrateur nog nie ’n direktief uitgereik het om die vakbond se grondwet aan te pas nie (Mahle Behr AH par. [9]). 

In Mahle Behr AH het die hof heeltemal tereg aanvaar dat artikel 67(7) van die WAV nie van toepassing was nie. Dit was die hof se standpunt dat hierdie artikel slegs van toepassing is indien ’n vakbond se grondwet wel vir ’n stakingstemming voorsiening maak (Mahle Behr AH par. 8). Die relevante gedeelte van die artikel bepaal dat dit geld by die “versuim van ’n geregistreerde vakbond … om te voldoen aan ’n bepaling in sy konstitusie wat vereis dat hy ’n stemming per stembrief” moet hou.

Ten spyte hiervan bevind die hof in Mahle Behr AH ten onregte verder dat die bepaling geen beperking op werkers se grondwetlike reg om te staak plaas nie. Volgens die hof is al wat ’n vakbond moet doen, om sy grondwet aan te pas en dan het dit die reg om te staak. Die hof vind dit ook onverklaarbaar waarom die vakbond enigsins geregistreer is in die afwesigheid van die vereiste van stakingstemmings in sy grondwet (Mahle Behr AH par. 10). Mahle Behr AH het ook sonder om enige redes te gee, die argument oor die gebrek aan ’n direktief deur die registrateur van die tafel gevee. Die hof beslis dat die bedoeling van die Wysigingswet duidelik was. Dit het ’n dwingende bepaling ingevoeg dat vakbonde se grondwet eers aangepas moet word om vir stakingstemmings voorsiening te maak, en indien dit nie gedoen is nie, dan moet daar eers gestem word voordat ’n vakbond in ’n staking betrokke kan raak (Mahle Behr AH par. 14). Hierdie uitspraak is om ooglopende redes verkeerd. Ongeag die stappe wat deur die vakbond gedoen sou kon word, stel die Wysigingswet ’n duidelike beperking op die reg om te staak in. Artikel 19(2) van die Wysigingswet bepaal: 

Totdat ’n geregistreerde vakbond of werkgewersorganisasie aan die bevel ingevolge subartikel (1)(b) gegee en die vereistes van artikel 95(5)(p) en (q) van die Wet voldoen, moet die vakbond of werkgewersorganisasie, voordat ’n staking of uitsluiting aangepak word, ’n geheime stemming van lede onderneem.

Die Wysigingswet maak dit ook duidelik dat die registrateur moet oorleg pleeg, en ’n direktief uitvaardig, voordat die gemelde beperking in werking tree. In Mahle Behr AH is hierdie aspek geheel en al geïgnoreer. 

In Air Chefs het die Arbeidshof enkele maande later tot ’n soortgelyke slotsom gekom. Die feite en redes vir die uitspraak is egter ietwat verskillend. In hierdie geval het NUMSA wel ’n stakingstemming by die werkplek gehou. Dit was egter nie ’n geheime stemming nie, aangesien die stemming met die werknemers langs mekaar, en onder die valkoë van vakbondverteenwoordigers plaasgevind het (Air Chefs par. 7.14). In Air Chefs is beslis dat die doel van die Wysigingswet was om te verseker dat werknemers na afloop van ’n demokratiese proses kan besluit of hulle aan die staking wil deelneem of nie. Die Arbeidshof bevind egter op onlogiese gronde dat die beperking op die reg om te staak bloot tydelik en prosedureel van aard is en dus geen beperking daarstel nie (Air Chefs par. 22). Die reg om te staak, wat gewoonlik teenwoordig is, word volgens die beslissing in Air Chefs slegs opgeskort hangende die implementering van die dwingende bepalings van die Wysigingswet. 

Die redes in Air Chefs is onlogies. Die doelstellings van die Wysigingswet het geen woord oor demokratiese prosesse gerep nie en die doel was eerder om vir moderne prosesse voorsiening te maak. Verder maak die Grondwet van 1996 geen onderskeid tussen prosedurele of substantiewe beperkings, of tussen tydelike en permanente beperkings op die regte soos in die Grondwet vervat word nie. Die korrekte beslissing sou eerder wees dat daar wel ’n beperking is, en dat dit ingevolge artikel 36 van die Grondwet getoets moet word teen ’n maatstaf van of dit in ’n oop en demokratiese samelewing redelik en aanvaarbaar sou wees.

In die laaste Arbeidshofuitspraak, Johannesburg Metropolitan Bus Services, het die vakbond Democratic Municipal & Allied Workers Union ook geen stakingstemming gehou nie en die werkgewer het om ’n verbiedende interdik teen die staking aansoek gedoen. Die twee argumente is eweneens geopper dat so ’n bevel onredelik op die grondwetlike reg om te staak inbreuk sou maak en dat die registrateur nog nie ’n direktief uitgereik het dat die vakbond se grondwet aangepas moet word nie (Johannesburg Metropolitan Bus Services par. 8). Anders as in Mahle Behr AH, bevind die regter in Johannesburg Metropolitan Bus Services par. 4 nie dat artikel 67(7) van die WAV nie van toepassing is weens die afwesigheid van ’n stemmingsvereiste in die vakbond se grondwet nie. Die hof wend ’n onoortuigende poging aan om die oënskynlik botsende bepalings van die WAV met mekaar te versoen. In Johannesburg Metropolitan Bus Services bevind die hof heeltemal korrek dat artikel 67(7) bepaal dat die gebrek aan stakingstemmings nie tot onbeskermde stakings aanleiding kan gee nie. Volgens die hof (par. 10) weerhou dit egter steeds nie die regter daarvan om ’n interdik uit te reik op grond van die gebiedende bepalings van artikel 19(2) van die Wysigingswet wat vereis dat geheime stakingstemmings gehou moet word tot tyd en wyl die betrokke vakbonde se grondwette aangepas is nie. Die hof beslis voorts dat nadat ’n vakbond se grondwet aangepas is om wel vir stakingstemmings voorsiening te maak, verloor die hof die bevoegdheid om ’n vakbond deur middel van ’n interdik te dwing om wel sodanige stemmings te hou. 

Die arbeidshowe kan nie verkwalik word vir hul oënskynlike onbeholpe pogings om die ooglopende botsende bepalings van die WAV en die Wysigingswet met mekaar te versoen nie. Artikel 67(7) stel dit duidelik dat enige versuim om ’n stakingstemming ingevolge ’n vakbond se grondwet te hou nie die beskermde status van ’n staking mag beïnvloed nie, terwyl artikel 95(5)(p) en (q) dit nou duidelik stel dat ’n geheime stakingstemming gehou moet word indien die vereiste nie uitdruklik in die vakbond se grondwet ingeskryf word nie. Die probleem lê klaarblyklik by die wetgewer wat op ’n dubbelsinnige wyse ’n poging aangewend het om vakbonde aan te moedig om hul grondwette aan te pas. Die vraag is hoe die Arbeidsappèlhof op die raaisel gereageer het en of dit tot logiese gevolgtrekkings gelei het.

6. Die Arbeidsappèlhof se uitspraak

Regters Waglay, Phatshoane en Murphy van die Arbeidsappèlhof het in Mahle Behr AAH die standpunt van die gemelde arbeidshofuitsprake omgekeer. Soos wat uit die onderstaande ontleding sal blyk, het die hof egter die soeklig op slegs een beperkte aspek laat val, en die vraag sal beantwoord moet word of die uitspraak al die onsekerhede oor stakingstemmings nou uit die weg geruim het.

Die vertrekpunt in Mahle Behr AAH is dat die gebiedende artikel 19 van die Wysigingswet in die konteks van artikel 95(5)(p) en (q) uitgelê moet word. Kortliks gestel, artikel 95(5)(p) vereis dat wanneer ’n vakbond om registrasie aansoek doen, dan moet die betrokke vakbond se grondwet ’n bepaling bevat wat vereis dat alvorens ’n staking uitgeroep mag word, daar eers ’n stakingstemming gehou moet word. Artikel 95(5)(q) bevestig voorts dat daar nie dissiplinêre stappe teen vakbondlede geneem mag word, of hul lidmaatskap beëindig mag word nie, indien die betrokke werknemers weier om aan ’n staking deel te neem weens die feit dat geen stakingstemming gehou is nie, of dat slegs ’n minderheid ten gunste van die staking gestem het nie.

Alhoewel dit vir my duidelik is dat artikel 95(5) alleenlik die verhouding tussen vakbonde en hul lede reguleer, en dat dit geen verbintenis of verpligtinge tussen die vakbond of hul lede, en die werkgewer of derdepartye skep nie, het die hof geen melding hiervan gemaak nie. Dit is ’n belangrike beleidsoorweging waarop die arbeidshowe tot dusver nog nie voldoende klem gelê het nie en dit het waarskynlik tot die verkeerde beslissings van dié howe aanleiding gegee.

In Mahle Behr AAH word egter heeltemal tereg die klem geplaas op die feit dat “[s]ection 19 of the LRAA is aimed at empowering the Registrar to further provide for balloting requirements in the constitutions of trade unions”. Die hof (par. 5) beklemtoon verder dat die nalaat van ’n vakbond om ingevolge sy grondwet ’n stemming te hou “does not have any impact on the protected nature of a strike or lock-out [in terms of section 67(7)]”. Artikel 19 van die Wysigingswet is op die wetboek geplaas om die registrateur te bemagtig om ’n proses aan die gang te sit om vakbonde te noop om hul grondwette aan te pas om vir aangetekende en geheime stemmings voorsiening te maak (Mahle Behr AAH par. 7). Die hof bevestig heeltemal korrek dat die registrateur binne 180 dae na die inwerkingtreding van die Wysigingswet met vakbonde oorleg moet pleeg oor die gepaste wyse waarop hul grondwette aangepas moet word en ’n direktief moet uitgereik word wat uitstippel binne welke tyd die betrokke grondwette aangepas moet word (art. 19(1)(a)–(b)). Tot tyd en wyl die betrokke grondwette aangepas is, moet sodanige vakbonde geheime stemmings onder lede hou voordat ’n vakbond in ’n staking betrokke raak (art. 19(2); Mahle Behr AAH par. 7).

Die Arbeidsappèlhof (par. 8) onderstreep ook die feit dat artikel 8 van die Wysigingswet ’n nuwe artikel 95(9) van die WAV byvoeg, wat bepaal dat stemming ook enige metode insluit wat “opgeneem en geheim gehou word”. Alhoewel die hof dit nie uitdruklik stel nie, kom dit tog tot die gevolgtrekking dat hierdie bepalings ’n beperking op die reg om te staak skep. In Mahle Behr AAH (par. 11) word dit met verwysing na die uitlegklousule in die Grondwet soos volg gestel:

Section 39(2) of the Constitution obliges courts to adopt an interpretation of a legislative provision which better promotes the spirit, purport and objects of the Bill of Rights and to adopt a meaning that does not unduly limit a right in the Bill of Rights. Legislative provisions that limit fundamental rights should be interpreted in a manner least intrusive of the right, if the text is reasonably capable of bearing that meaning (eie beklemtoning).

Dit is dus vir die hof logies om artikel 19 so uit te lê dat dit eerder die reg om te staak bevorder en beskerm, eerder as om dit te beperk (art. 23(2)(c)). Volgens die drie regters (par. 14) is dit duidelik dat totdat die registrateur met die betrokke vakbond oorleg gepleeg het, en ’n direktief uitgereik het, daar geen verpligting op ’n vakbond rus om sy grondwet aan te pas nie. Weens die feit dat die registrateur volgens alle aanduidings nog nie met NUMSA gekonsulteer het nie, of ’n direktief uitgereik het nie, beslis die Arbeidsappèlhof (par.18) dat die Arbeidshof in Mahle Behr AH gefouteer het om die interdik teen die staking toe te staan.

7. Ontleding van die uitspraak in die konteks van die wetgewende raamwerk

Streng tegnies beskou, kan daar nie met die Arbeidsappèlhof se beslissing verskil word nie. In Mahle Behr AAH het die hof in wese bevind dat die Wysigingswet ’n beperking op die reg om te staak daarstel en dat daar ’n plig op howe rus om ’n pro-aktiewe benadering te volg om nie die reg om te staak onnodig te beperk nie. Dit is ongetwyfeld ’n suiwer uitleg en die drie arbeidshofbeslissings met hul ontoepaslike redenasies ten opsigte van blote prosedurele inperkings, geringe opskortings van die reg en die tydelikheid daarvan is die nek ingeslaan. Reg of verkeerd, die Wysigingswet stel ongetwyfeld ’n beperking op ’n grondwetlike reg daar en hierdie feit kan nie misken word nie. Die hof kon in Mahle Behr AAH ’n logiese uitleg aan die Wysigingswet heg wat strook met die bewoording van die artikels. Dit is egter waar die positiewe aspekte rakende die beslissing eindig.

Die Arbeidsappèlhof het etlike kritiese aspekte onbeantwoord gelaat. Indien die hof ’n ietwat breër en volledige benadering gevolg het, sou dit toekomstige litigasie, en die koste daaraan verbonde, beperk het. Dit is wat van die Arbeidsappèlhof verwag sou kon word. Buiten die Grondwethof, is die Arbeidsappèlhof die spesialisinstelling wat rigting en leiding op die gebied van arbeidsreg en arbeidsverhoudinge behoort te gee. Die hof het egter op ’n taakgeoriënteerde wyse tot op die been gesny en slegs op die een uitkoms wat op Mahle Behr se feite van toepassing was, gekonsentreer. 

Die uitspraak het die volgende belangrike vrae onbeantwoord gelaat. Eerstens: Gestel die registrateur het wel met NUMSA oorleg gepleeg en ’n direktief uitgereik wat nie nagekom is nie. Sou dit in hierdie omstandighede korrek wees om soos in Johannesburg Metropolitan Bus Services te bevind dat alhoewel dit ’n beskermde staking is, die arbeidshowe dan wel interdikte behoort toe te staan ter wille daarvan om aan die Wysigingswet se dwingende bepalings gehoor te gee? Die hof het hierdie ooglopende vraag onbeantwoord gelaat. 

Tweedens: Gestel die antwoord op die vorige vraag is ja. Sou die benadering om vakbonde te verplig om geheime stemmings te hou totdat hul grondwette aangesuiwer is wel ingevolge artikel 36 van die Grondwet van 1996 op ’n redelike beperking van die fundamentele reg om te staak neerkom? Alhoewel die Arbeidsappèlhof nie hierdie verdere ooglopende vraag oorweeg het nie, sou dit wat my betref nie die regte benadering wees om te volg nie. Weens die feit dat artikel 19 slegs die verhouding tussen vakbonde en hul lede reël, sou dit ’n tree te ver wees om wel die beperking toe te laat met die uitsluitlike doel om vakbonde aan te moedig om hul grondwette aan te pas (vgl. Fergus en Jacobs 2020:775–7).

Derdens: Wat is die Arbeidsappèlhof se benadering ten opsigte van die vakbonde wat meer verantwoordbaar en demokraties ten opsigte van hul lede behoort te wees? In Mahle Behr AAH is daar geen sweempie van ’n aanduiding gegee of die benadering wat in Air Chefs gehuldig is, naamlik dat die stemmingsvereistes juis opgeskerp is in ’n poging om meer demokratiese werkplekke tot stand te bring, ondersteun word nie. Dit is alombekend dat militante minderhede in Suid-Afrika soms deur middel van intimidasie vir ander werknemers wat moontlik die meerderheid daar kan stel, oorhaal om saam met hulle aan stakings deel te neem (Air Chefs par. 22).

Vierdens: Die Arbeidsappèlhof het egter geen poging aangewend om iets te sê oor die feit dat die Grondwet van 1996 ’n individuele reg om te staak aan elke werker, en nie aan vakbonde nie, toeken. In Air Chefs (par. 22) merk die Arbeidshof soos volg op:

It is appreciated that a strike is by its very nature a collective effort. The collective however cannot be separate from the individual employee and his or her concomitant right to make choices. The argument that “union’s position is supreme” is a debate for another day.

Dit is teleurstellend dat hierdie klinies-korrekte uitspraak van die Arbeidsappèlhof geen leiding gegee het wat vir die regters van die Arbeidshof in die toekoms rigting sal gee in hul pogings om die vae en oënskynlik botsende bepalings van die WAV uit te lê nie. 

Wat die wetlike raamwerk betref die volgende: Dit het reeds met die opstel van die WAV in 1995 duidelik geword dat die beleidsmakers nie daarmee geneë was om met die vorige model wat stakingstemmings as ’n duidelike voorvereiste gestel het, voort te gaan nie. Daar is van hierdie vereiste wegbeweeg wat die bepaling van beskermde en onbeskermde stakings betref. Artikel 67(7) van die WAV stel dit op ’n voortreflike wyse duidelik dat ’n stakingstemming nie die beskermde status van ’n staking, en dit wat daarmee saamgaan, beïnvloed nie.

Die vereiste dat ’n stakingstemming deur geregistreerde vakbonde gehou moet word, is egter ietwat bedees, maar op die oog af dwingend, in die voorvereistes vir die registrasie van vakbonde behou. Hierdie projek is egter halfhartig aangepak. Die registrateur het meer as 25 jaar na die insluiting van hierdie vereiste eers hieraan aandag begin skenk. Daar is ’n duidelike vereiste dat die registrateur ingevolge die Wysigingswet binne 180 dae na die inwerkingtreding van dié wet vakbonde moet identifiseer wat nie stakingstemmings as vereistes in hul grondwette het nie. Ten spyte hiervan, blyk dit dat hierdie sleutelbeampte in die Department van Arbeid nog geen stappe gedoen het om met bekende vakbonde, soos NUMSA, oorleg te pleeg, asook om direktiewe uit te vaardig wat hulle aanspoor om die aanpassings teweeg te bring nie.

Gesien in die lig van die daadwerklike beleidsverandering wat beleidsmakers in 1995 gemaak het om weg te beweeg van die vereiste om stakingstemmings deel van die regsraamwerk te maak, kan die vraag met reg gestel word waarom daar enigsins van dwingende bepalings gebruik gemaak word wat hierdie aspek aanbetref. 

Dit is duidelik dat stakingstemmings bloot daargestel is om die verhouding tussen vakbonde en hulle lede te reguleer. Dit skep geen regte en verpligtinge tussen vakbonde, werkgewers of derde partye nie. Soos die beginsels tans staan, is daar nie effektiewe maatreëls in die WAV ingevolge waarvan vakbondlede hul vakbonde kan dwing om aan die beginsels van stakingstemmings te voldoen ten einde verantwoordbaarheid van vakbonde teenoor hul lede te verbeter nie. Waarom dan is hierdie tandelose bepalings steeds in die WAV ingevoeg wat dit laat blyk dat dit bindende regskrag het?

8. Slotsom en aanbevelings

Soos vermeld, het Mahle Behr AAH ’n tegnies korrekte uitspraak gelewer wat duidelikheid oor die vraag gebring het of interdikte teen vakbonde aangevra kan word in die afwesigheid van stakingstemmings. Die Arbeidsappèlhof het egter ’n noue benadering gevolg en bykans geen verdere leiding gegee oor hoe die pad verder sal verloop indien die registrateur wel eendag besluit om met vakbonde te begin konsulteer oor die insluiting van die stakingsvereiste in hul grondwette nie. 

Indien dit wel die bedoeling van die maatskaplike belanghebbers was om vakbonde meer verantwoordbaar en demokraties ten opsigte van hul lede te maak, dan behoort hierdie kwessie weer deur die staat, georganiseerde arbeid en besigheid in oënskou geneem te word. Addisionele prosesse en remedies sal ingestel moet word om dit vir werknemers moontlik te maak om werklik hul vakbonde tot verbeterde korporatiewe bestuur te verbind.

Soos wat die WAV egter tans bepaal, is dit nie sinvol om dwingende bepalings in die WAV in te voeg wat stakingstemmings tydens die registrasie van vakbonde vereis nie, terwyl dit nie deur die registrateur of die howe afgedwing word nie.

Teen die agtergrond van bogemelde, word aan die hand gedoen dat beleidsmakers tydens ’n volgende rondte die hele kwessie oor stakingstemmings weer in oënskou behoort te neem en die vereistes heeltemal uit die WAV behoort te verwyder, eerder as wat dit in die wetboek behou word sonder dat dit enige betekenisvolle rol vervul.

Bibliografie 

Anon. 1995. Exploratory memorandum to the Labour Relations Act. Industrial Law Journal, 16(2):278–336. 

Brassey, M., E. Cameron, H. Cheadle en M. Olivier. 1987. The new labour law. Kaapstad: Juta. 

Du Toit, D., S. Godfrey, C. Cooper, G. Giles, T. Cohen, B. Conradie en A. Steenkamp. 2015. Labour relations law: A comprehensive guide. Durban: LexisNexis. 

Fergus, E. en M. Jacobs. 2020. The contested terrain of secret ballots. Industrial Law Journal, 41(4):757–78. 

Godfrey, S., D. du Toit en M. Jacobs. 2018. The new labour bills: an overview and analysis. Industrial Law Journal, 39(10):2161–89. 

Myburgh, A. 2013. The failure to obey interdicts prohibiting strike violence. Contemporary Labour Law Journal, 23(1):1–10. 

Myburgh, J.F. 2004. 100 Years of strike law. Industrial Law Journal, 25(5):296–76. 

Parfitt, J. 1992. Workplace ballots: rules and procedures. Industrial Law Journal, 13(2):294–303.

Subramanien, D.C. en J.L. Joseph. 2019. The right to strike under the Labour Relations Act 66 of 1995 (LRA) and possible factors for consideration that would promote the objectives of the LRA. Potchefstroom Electronic Law Journal, 22:1–39.

Van Jaarsveld, S.R. en B.P.S. van Eck. 1992. Kompendium van Suid–Afrikaanse arbeidsreg. Johannesburg, Kaapstad: Lex Patria. 

Van Eck, B.P.S. 2017. In the name of ‘workplace and majoritarianism’: thou shalt not strike ― Association of Mineworkers & Construction Union v Chamber of Mines (2017) 38 ILJ 831 (CC) and National Union of Metalworkers of SA & Others v Bader Bop (Pty) Ltd & Another (2003) 24 ILJ 305 (CC). Industrial Law Journal, 38(7):1496–1510. 

Van Niekerk, A. en N. Smit. 2019. Law@work. Durban: LexisNexis.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Vonnisbespreking: Stakingstemmings: Oplossing en raaisels deur die Arbeidsappèlhof appeared first on LitNet.

Soms word sprokies waar...

In België word ’n vrou oornag amptelik ’n prinses en in Suid-Afrika wen Aspoestertjie die reg om vir haar prins se paleis te baklei. Twee onverwante stories uit twee kontinente het vandeesweek die begrip huwelik onder die loep geneem.

Sprokies word soms waar. In België gebeur dit; in Suid-Afrika ook.

Beide sprokies het regspresedente tot gevolg. En dit het uitdagings vir ’n nuwe geslag teoloë. Lees gerus hierdie artikel op deur Ian Nell op LitNet Akademies.

’n Buite-egtelike kind word prinses

Daphne Boël, vandag Daphne, prinses van België (Foto: Luc Van Braekel | Commons Wikimedia)

Daphne Boël, vandag bekend as Delphine Michèle Anne Marie Ghislaine van Saksen-Coburg, prinses van België, is in 1958 gebore. Haar ma was Sibylle de Seys Longchamps, ’n bloubloed van Belgiese afkoms.

Sibylle se pa was ’n graaf en ook die Belgiese ambassadeur in Griekeland.

Die jonge Sibylle het haar minnaar van baie jare, toe nog prins Albert met die amptelike titel Prins van Liège, by ’n diplomatieke funksie ontmoet. Hulle was vir minstens 18 jaar daarna nog “bymekaar” – al is albei later getroud.

Albert is getroud met Paola, ’n bloubloed uit Italië. Hy het koning geword.

De Seys Longchamps is getroud met Jacques Boël.

Die huwelik in die paleis het drie kinders gebaar, die ander geen. Dié gebrek aan kinders het De Seys Longchamps laat vermoed dat sy nie kinders kon kry nie; sy en Albert het dus geen voorsorg getref nie. Daphne is gebore en Jacques Boël is as haar pa geregistreer.

In 2013 het Albert geabdikeer en sy seun is nou koning in België. Dit het gemaak dat Albert nie meer verhewe was bo die reg nie en Daphne Boël het hom gedagvaar – sy wou op daardie stadium bloot hê dat hy haar moes erken as sy kind. Hy het geweier en uiteindelik het ’n Belgiese hof hom gedreig met ’n boete van 5 000 euro per dag as hy sou aanhou weier om DNS te skenk vir ’n vaderskapstoets.

Albert II van België (Voka Kamer van Koophandel Limburg | Commons Wikimedia)

Die toets is uiteindelik gedoen, die verwantskap is bewys, en die voormalige koning het amptelik vir Daphne as sy vierde kind erken. Hy het haar ook so in sy testament ingeskryf.

Verlede week, op 1 Oktober 2020, het dit bekend geword dat ’n Belgiese hof beslis het dat Daphne haarself ’n prinses mag noem en ook haar pa, Albert, se van mag aanneem.

Dít is interessant, want verskeie adellikes sou in die verlede hulle buite-egtelike kinders nog privaat erken, maar sulke kinders het nooit aansprake gehad op amptelike titels nie.

Vir diegene wat ’n baie toeganklike boek oor hierdie onderwerp sou wou lees, kan ek Lucinda Riley se The shadow sister aanbeveel. In dié boek leer die leser die buite-egtelike dogter van Edward VII, koning van die Verenigde Koninkryk, ken.

Edward was bekend vir sy talle affairs, en een van sy minnaresse was die ma van Vita Sackville-West. Hy was ook deurmekaar met Camilla Parker-Bowles se oumagrootjie. Parker-Bowles was vir jare lank prins Charles se minnares, ook, skynbaar, tydens sy huwelik met Diana. Hulle het intussen getrou.

Edward se affair wat die langste gehou het, was met Alice Keppel, wat ook by sy sterfbed was. Riley neem die leser in Keppel se huishouding in. Die boek lees heerlik.

Van belang was dat nie een van Edward se buite-egtelike kinders ooit amptelik erken is nie, hoewel hy hulle skynbaar nie-amptelik wel finansieel gehelp het.

Meer nog, kinders wat buite die huwelik verwek is, het in die onlangse verlede nie geredelik koninklike titels gekry nie, hoewel daar verskeie Britse troonopvolgers in die verlede was wat buite ’n huwelik gebore is.

Dalk is tannie Liz vir die eerste keer dankbaar dat Brexit haar en haar landjie nog verder gaan isoleer.

Aspoestertjie se paleis

’n Dag later word nóg ‘n sprokie se einde waarskynlik geskryf.

Jane Bwanya, ’n toenmalige bediende, het die reg verkry om haar minnaar se bates te erf, al was hulle nie getroud nie. Van die bates in die boedel is ’n huis in Kampsbaai en ’n woonstel in Seepunt.

Kampsbaai, speelplek van die rykes. Jane Bwanya is nie ’n openbare persoon nie. (Foto: Izak de Vries)

Sou ’n mens hierdie storie voorlê aan ’n uitgewer, sou die antwoord waarskynlik wees dat dit té onwaarskynlik is.

Jane Bwanya het skynbaar in Februarie 2014 by ’n bushalte gestaan toe Anthony Rush, ’n ongetroude sakeman, by haar stop. Hy het haar stasie toe geneem en daardie aand het hulle saam uitgegaan.

Vier maande later het sy by hom ingetrek.

In 2016 was hulle aan die beplan om saam na Zimbabwe te reis sodat hy lobola kon betaal, maar hy is oorlede voor hulle kon gaan.

Ten tye van sy oorlye het Rush se testament verklaar dat al sy bates na sy ma moes gaan, maar die ma is toe ook al oorlede, wat Rush intestaat gemaak het. Daar was geen ander lewende familie wat opgespoor kon word nie.

Bwanya het aansoek gedoen om as erfgenaam geregistreer te word, maar Rush se eksekuteur het dit nie goedgekeur nie, omdat hulle nie getroud was nie.

Regslui van die Legal Resources Centre het Bwanya se aansoek ondersteun. Die Women’s Legal Centre en die Kommissie vir Geslagsgelykheid is ook as vriende van die hof toegelaat. Hulle het aangevoer dat dit ongrondwetlik is om ongetroude genote in heteroseksuele verhoudings uit te sluit van die beginsel van die wet wat voorsiening maak vir agtergeblewenes (Maintenance of Surviving Spouses Act, 1990), aangesien dié wet wel voorsiening maak vir genote van dieselfde geslag.

Op 2 Oktober 2020 het regter Penelope Magona, ’n regter in die Wes-Kaapse Hooggeregshof, bevind dat dit ongrondwetlik is om teen mense in heteroseksuele verhoudings te diskrimineer.

Magona se uitspraak sal nou deur die Konstitusionele Hof bekragtig moet word, maar intussen het Aspoestertjie ’n stappie nader gekom daaraan om haar eie paleis te besit.

Die huwelik as “slagoffer”?

Dit sal interessant wees om regslui en teoloë se uitspraak hieroor te hoor, aangesien die huwelik vir baie jare deur die reg én die kerk as ’n amptelike band gesien is.

Deur saamblygenote te laat erf sonder ’n testament maak skielik ’n regsdeur oop wat maak dat mense sal wonder oor die noodsaak van ’n huwelik.

Jane Bwanya moes natuurlik voor die hof kon bewys dat sy wel in ’n genootskap met Rush was – iets wat vir haar redelik maklik was, omdat Rush se vriende bereid was om oor die twee se mooi verhouding te getuig. ’n Stuk papier sou haar die probleme gespaar het.

Die kerk is lank reeds besig met ’n selfondersoek. Ons sien nie meer die haatlike sensuur wanneer mense “oor die tou trap” nie, en lees ’n mens Cas Wepener se Ongekaart, is dit baie duidelik dat talle dominees lank reeds besef het dat seks nie ingeperk moet word deur ’n stuk papier nie.

Keer ’n oomblik terug na die prinses van België, dan word ook hier duidelike vrae gevra oor die huwelik. Dit is geen geheim dat adellikes, veral dan troonopvolgers, se huwelike meestal politieke alliansies is en met die liefde niks te make het nie.

Paolo van België (Foto: Die regering van Indië | Commons Wikimedia)

Albert en Paolo, die toenmalige koningspaar van België, het saam drie kinders verwek, maar verder was hul huwelik ’n klug.

Charles se huwelik met Diana was ’n klug, want hy wou trou vir liefde, maar hy kon nie.

Phillip, Charles se pa, het skynbaar ook maar lekker die katte buite die paleis geknyp – beide in Brittanje en tydens sy reise na die buiteland.

Wanneer die huwelik aangegaan word suiwer om regsredes en nie vir liefde nie, word dit ’n teologiese vraagstuk. Of nie? In die ou Testament was daar nie een negatiewe verwysing na mans wat seks gehad het met prostitute nie – solank hulle nie aan ’n afgodetempel verbonde was nie – en slavinne was alledaagse gebruiksitems – wat ook seks ingesluit het. Wat die Ou Testament uitdruklik verbied het, was seks met ’n ander man se vrou en sý slavinne. Hoekom? Hy het vir hulle betaal; hulle was sy eiendom.

Die kerk het aanbeweeg en sien gelukkig nie meer vroue as die eiendom van mans nie, hoewel ’n mens steeds sidder elke keer as ’n outydse dominee die ou formulier oprakel dat die man oor sy vrou sal heers. Die kerk in die breë het ook al lankal aanvaar dat maagdelike huwelike nie meer nodig is nie, en dat huwelike van dieselfde geslag ook binne kerkverband mag plaasvind. (Daar is natuurlik individue in die kerk en sekere kerkgroepe wat nie saamstem nie.)

Cas Wepener se Ongekaart wil dit moontlik maak vir individue en die kerk om ook iemand se “swerfgenoot” (sy woord) met liefde te omarm.

Dit wil voorkom of kerk en staat die reg van die individu begin raaksien as verhewe bo ’n stuk papier. ’n Mens wil wonder hoe huwelike in die toekoms sal lyk.

Ons weet dat huwelike in die verlede dikwels op papier gestaan het, maar dat liefde nie daaraan gekoppel was nie, ook dat sprokies vir prinsesse én aspoesters waar kan word, die huwelik ten spyt.

Lees ook:

Postkoloniale leierskap? Die uitdagings vir ’n nuwe geslag teoloë

LitNet Akademies: Volledige joernaaluitgawes

Ongekaart. Ongeloof(lik). Nuwe bediening.

The post Aspoester se paleis, die prinses se titel en die huwelik appeared first on LitNet.

Klik hier om te registreer.

The post Virtuele boekbekendstelling: <i>Gewone taal: ’n oorsig</i> deur Eleanor Cornelius appeared first on LitNet.

Fliekvlooie kon vir ’n beperkte tydperk die bekroonde Afrikaanse rolprent Stam eksklusief op die Klein Karoo Nasionale Kunstefees (KKNK) se digitale platforms kyk. Nou is die film op DSTV Box Office beskikbaar. Stam is as die beste Suid-Afrikaanse rolprent by die Durbanse Internasionale Rolprentfees aangewys. 

"Dit is vir beide die KKNK en die rolprentmakers belangrik om gesprekke rondom die kwessies wat die rolprent aanraak te inisieer en daarom bied ons die geleenthede vir gesprekke met die rolprentmakers, akteurs en kenners om verder oor dié onderwerpe te gesels," vertel Hugo Theart, artistieke direkteur van die KKNK.

Die gesprekke wat aanlyn plaasvind, sluit temas in soos: wat ons nie van geslagsgebaseerde geweld sê nie, die trauma van die versorger; en die verhouding tussen verslawing en verbondenheid. Toegang tot en deelname aan hierdie drie gesprekke is gratis. Belangstellendes kan inskakel op die KKNK se webwerf (www.kknk.co.za) waar die gesprekke aangebied sal word.

Woensdag 7 Oktober 2020 om 19:30 – DIE TRAUMA VAN DIE VERSORGER

Moderator: Gideon Lombard

Paneel: Ciska van Straten (vroedvrou en verpleegster), Linzi Thomas (aktivis vir kinderregte), Catherine Brown (doula), Inge Beckman (aktrise) en Lucinda Evans (filantroop)

Hierdie paneelbespreking beklemtoon die traumas waaror ons nie praat nie, wat inherent verbind aan omgee vir ander is. Van mediese praktisyns, wat gereeld aan mense in nood en pyn blootgestel word, tot moeders wat rus en selfversorging benodig. Dalk kan hierdie tipe gesprekke as 'n belangrike uitdrukkingsruimte dien vir diegene wat aan die voorpunt van die stryd vir veiligheid en waardigheid vir almal staan.

Donderdag 8 Oktober 2020 om 19:30 – DIE VERHOUDING TUSSEN VERSLAWING EN VERBONDENHEID

Moderator: Marianne Thamm

Paneel: Louw Venter (skrywer, regisseur en akteur), Gideon Lombard (akteur) en Mapanya Sodoni (berader en afrigter vir jeugverslawing)

Verslawing word dikwels beskou as 'n fisiologiese toestand met 'n sterk fokus op die afhanklikheid van dwelmmiddels. In hierdie bespreking word verslawing as 'n samelewings- en emosionele siekte beskou. Is daar 'n historiese parallel tussen verslawing en die gedwonge skeiding tussen mense? Is betekenisvolle verbinding deel van die rehabilitasieproses?

Maandag 12 Oktober 2020 om 19:30 – WAT ONS NIE VAN GESLAGSGEBASEERDE GEWELD SÊ NIE

Moderator: Marianne Thamm

Paneel: Chiv Gordon (mediese opvoedkundige), Jill Levenberg (aktrise) and Sherman Pharo (akteur)

Suid-Afrika is 'n berugte brandpunt vir geslagsgeweld. Waarom is hierdie probleem so alomteenwoordig? Waarom is ons nie daartoe in staat om hierdie bytende kurwe af te plat nie? Wat is die verhale buite die gruwelverhale en waar swyg ons oor iets waaroor ons eerder moet praat?

Die rolprent, uit die pen en onder regie van Louw Venter en vervaardig deur die span van Inxeba (The Wound) wat in 2017 met vele toekennings bekroon is, word moontlik gemaak met die ondersteuning van M-Net, kykNET, die Suid-Afrikaanse Departement van Handel en Nywerheid (SHN), die Netherlands Film Fund, die Netherlands Film Production Incentive en die Nasionale Rolprent- en Videostigting.

Die rolprent is in Afrikaans en Engels, met Engelse onderskrifte beskikbaar. Sien Stam se lokprent en vind meer inligting oor die rolprent by www.kknk.co.za/stam/.

Die KKNK moontlik gemaak deur die volgehoue ondersteuning van Absa, Media24, die Het Jan Marais Nationale Fonds, die Jannie Mouton-stigting, BASA, die Wes-Kaapse Regering, die Oudtshoorn Munisipaliteit en kykNET.

The post Die KKNK en URUCU bied ’n webinaarreeks aan oor kwessies uit <em>Stam</em> (<em>The tree</em>) appeared first on LitNet.