I wish I'd said: Volume 2
Edited by Johann de Lange and Mandla Maphumulo
Publisher: Naledi
ISBN: 9781928426967

Having experienced a life-changing loss in the last few years, I understand the power of the written word to bring relief to you when you are grieving for a loved one, and so I was intrigued to receive a copy of I wish I'd said: Volume 2 for reviewing. But I was also apprehensive, because I feared that some poems could be triggering. And, indeed, I did find myself in tears quite a lot. In awe, too.

The anthology is published as part of the AVBOB Poetry Project, now in its third cycle of judging. The new winners will be announced later this year. Last year's top four in all official local languages were published alongside commissioned poems in I wish I'd said: Volume 2. "Through its continued sponsorship," the book's blurb says, "AVBOB signals its commitment to providing and sustaining bereavement support for speakers of all eleven languages." All the non-English poems included in the anthology were translated into English, either by the poets themselves or by appointed translators. Both versions of all such poems feature in the book.

To me, the anthology was a revelation. It achieves precisely the goal it sets out to: it consoles, enlightens, nourishes the grieving soul. Of all the excellent contributions to the book, the one poem I will never forget is "Spinach" by Maretha Maartens. It won fourth place in the Afrikaans language category:

I keep on doing what I ought to do with the waste water
even though now there's only one coffee mug
standing next to the kettle in the kitchen.
I water your spinach because the drought is dragging on.
… The spinach has gone to seed, degenerated. I live on bitter coffee and bread
with the drought and your absence dragging on.

What stopped me, my love, from looking up and just saying to you
how much I wanted to have many more years of spinach time with you?

A similar sentiment is captured in two exquisite lines of "Two images, after a call" by Nick Mulgrew: "The gentle go gentle. Even in daydreams you cannot wound,/ more the way you left your book unread; cold tea on the table." The same way these images of loss spoke directly to my innermost thoughts and feelings, there will be numerous others that each individual reader will find touching. Across the different languages, the poems illuminate the universality of grief. And we live in a time of worldwide loss, not only because of the threat to the welfare of the people we know and love, but because our entire way of being is changing on a seismic scale as we enter a period of global transformation and have to cope with the grief that goes with the gradual vanishing of security and vision.

A broken tree, a pillar falling, a mountain collapsing, loved ones going to sleep – these are metaphors often referring to our demise; a "human library" departing features in "It's time" by Moses Seletisha (second place winner in Sepedi), and life is described as a "paper fire" in "That's life, my child" by Nolusindiso Mali (original in Xhosa). I suspect that a lot of the beauty of many of the poems' original rhythms and imagery is lost in translation, but numerous sparks of uniqueness shine through the layers of various languages, as in this delicate line: "Sleep when wounded and accept," with which Neliswa "Sange.M" Sampi-Mxunyelwa ends the fourth-place contribution in the Xhosa category.

Consider also this image in Elphus Jaha Mhlanga's poem in Zulu: "We are grateful for you being the hoe/ That protected the blossoming seeds/ Of generations that will be the beneficiaries." I adore this tender line in "Love" by Serogane Tsotetsi (fourth place winner in Sesotho): "The warmth of his hands was like sheepskin in winter." And this one by Makodi Morwadi'a Mogale: "I am full of grief, I am being tainted with muddy soil" (from "I'm scared", originally written in Tswana).

"Poetry recognises our need for the ritual around dying and death. It enables us to talk about death when we have fallen silent or are at a loss for words, and it does so better than anything else," Johann de Lange writes in the introduction to the book. Death can silence us, as Mangaliso Buzani captures so beautifully in "The wind": "our father is stricken/ unable to speak/ he became a stutterer today/ some say he's heartbroken/ some say we didn't know/ that death can take one's voice" (original in Xhosa). The title of the anthology encapsulates the regret of silence. But the entire project creates "a cross-cultural platform of comfort and kinship", in the words of Frik Rademan, the CEO of AVBOB. The collection opens with "Last orders" by Clinton V du Plessis; its first stanza is an invitation: "If you feel lost, come in search of me/ in the place where we used to wander/ among the dear departed/ on Sunday afternoons" (original in Afrikaans). For many of us, that "place" is poetry.

Even though "mortal bodies are called to decay", in the words of Bigboy Bheki Gasa in "Our deepest condolences" (second place winner in Zulu), there is a strong sense that art can allow us an existence beyond death, as in Ann Scarborough Moore's third place winner in English, "Meeting Ingrid", in which the spirit of the Afrikaans poet, Ingrid Jonker, is invoked "in the stillness of the shadows/ as they crept to meet the sigh/ of the breathing tide, her spirit/ watched cold, dark waters rise." And there is the sense that we can live on in others: "a tattoo/ of my name across your heart/ is enough for me/ to never be forgotten" (fourth place winner in English, "The first step" by Retshepisitswe Makhatha). We continue in the legacies we leave behind, as S'fiso Oscar Zwelihle Mkhize shows us in "Body, sink, and soul, rise!": "Though you are dead, you old lady,/ Your teachings still flow like waterfalls" (original in Zulu). "You are sitting relaxed in my heart; Yes, your love is still glowing, even now," says Hluvukani Mashimbye in "When you have lost" (original in Tsonga).

Many of the poems reflect our need to address death as if "he" were a person. Interestingly, it never seems to be a "she", although Thamba Rabothata questions death's gender in "The bridge": "Are you classified as a male or a female/ or are you a hermaphrodite?" The poem's poetic persona makes death an unusually flirtatious offer: "Marry me and take me to my new home" (original in Venda). In "Our song", Thabi Nancy Mahamba (fourth place winner in Ndebele) accuses death directly that "your stomach is never full,/ You took my one and only!"

Death also features in the poems across the anthology as "the cruel hawk", "snake", "mind disturber", "greatest thief" and a "wolf" passing "like a cyclone". And, in Rialivhuwa Emmanuel Magoro's "Death" (third place winner in Venda) as well as in Mokgadi Matlakala's "They call me Death", death speaks to us directly and tells us in the latter poem that we "cannot stop Death" (original in Sepedi). Thabiso Leseba proposes, "If death were for sale/ I could have bought it long time ago," telling the Grim Reaper in return, "You are so cruel, your cruelty is deeply rooted" ("If death were to be sold", original in Sesotho).

Spirituality and tradition play a major role in coping with grief, and, not surprisingly, a large proportion of the collection addresses this aspect of loss. "God stays close to those who are heartbroken," writes Andile Ntuli in "We don't know what tomorrow holds" (original in Ndebele). But there is also practical advice, such as, "When you divide an inheritance, split it equally,/ Do not give one child more than the other,/ Because that may cause hatred among them" ("Inheritance" by Tieho Mkhendane, second place winner in Sesotho).

Children mourn their parents and grandparents, parents their children, spouses their other halves, but several poems mourn other losses, such as betrayal: "Just because lovers lie/ doesn't make love less real – or subtract/ its warm weight from the world.// Hemingway's exit is not for me:/ I'll drink to life in the afternoon" ("Absinthe afternoon" by Helen Moffett). Dineo Ntwayagae's poem, "The agony of not bearing a child", laments the unfulfilled dream of motherhood (third place winner in Tswana). Fourth place winner in Tswana, "Wake up and let's argue" by Pelonomi Itumeleng, chronicles the end of a relationship. In her poignant poem, "Death", Sindiwe Magona reminds us that "[l]iving a meaningless life is also death" and advocates for "[a] good life", one that "heals all on earth" (original in Xhosa). As if in response to Magona, the poetic "I" in Rebaone Talakasi's "Death" accuses the titular subject of the Tswana poem of taking "my love away", "[t]he one that gave my life meaning". In "A well-kept secret" by Musa Aubrey Baloyi (fourth place winner in Tsonga), we find the devastating appeal from beyond the grave by a victim of violence: "You who are still alive: cry out and be saved when the noose tightens."

The anthology ends with two stunning |Xam poems from the Bleek and Lloyd archive that in the original are already a marvel to feast one's eyes on, and include these moving lines: "Did ye not hear the / hammerkop, when the star fell / It came to tell/ us that our person is dead" ("Death" by Diä!kwain).

Once more, the hammerkop has arrived to tell us that many are dying all around us, and with them our reality as we knew it. As we stumble through this hiatus and mourn the lives we are leaving behind, may words of solace guide our way.

The post Review: <em>I wish I'd said: Volume 2</em> by Johann de Lange and Mandla Maphumulo (eds) appeared first on LitNet.

Photo: Hannah Mentz

Writer Chirikure Chirikure tells more about Zimbabwe’s Covid-19 lockdown:

Coronavirus reflections

A couple of days into the Zimbabwe Covid-19 lockdown, a cousin sent me a WhatsApp message: “How are you coping with the lockdown, uncle? I guess it’s easier for you because you work from home most of the time.”

For sure, most of the time for the past few years, I have worked from home, because of a number of factors. And I had actually taken the lockdown in my stride – working on my PC whenever I felt inspired, then taking a break to catch up with the news, or to make a few calls, or simply to stretch my legs.

But, as the week progressed, I began to realise that things were no longer the same. The more Covid-19 updates I saw on TV and social media, the more my mind shifted from work to a hard-to-define form of anxiety. It was much more than anxiety about my personal safety. It was anxiety about the folks in the village, old and in constant need of provisions, supervision and attention; anxiety about my children, who have left the nest and are fighting hard to shape their own destinies in the diaspora; anxiety about my siblings and their families, all scattered around the globe, struggling to make better lives for themselves; anxiety about the entire extended family and friends dotted around the world, sweating for a brighter future.

As each day passes, the anxiety drives my mind into higher gears. I look back at my childhood and early adulthood – those memorable years in the village, growing up surrounded by this huge family. Playing, working hard and even mourning in difficult times – but always with so many loving people around. Moving into the city a few years later for further studies and eventually for employment. Struggling to adjust, fumbling, but eventually finding my calling, following my passion wholeheartedly. Yes, and securing a comfortable life, beginning my own family, making significant contributions to the growth of our new nation – all going relatively well because of the support and encouragement of the huge family, partly still in the village and partly in the city.

I reflect on the joys of the regular family reunions: driving or hiking back to the village to celebrate Christmas as one happy family, one big family – the folks, siblings, kids, cousins, uncles and all the distant relatives – feasting, merrymaking, but always making time to catch up on each other’s progress, encouraging and directing each other.

I look back at the occasional get-togethers in the city. Same pattern. Huge gatherings. Massive fun. Support.

Of course, there were also some dark days – sickness, accidents, death. But we would all be there to lean on each other’s shoulders – picking ourselves up, healing and moving on as one big family.

As the lockdown progresses, so does my reflection. Sad memories of how the national politics started getting muddy, of the economy slowly withering down. Memories of the younger family members packing their bags and leaving the country in search of greener pastures – some using the legal routes, some opting for the unorthodox means – each one going in their own direction, following their survival instincts.

As the coronavirus figures keep rising, so does the media coverage. And social media helps propagate the reports. And as I look at the tables, the graphs and the visuals, I keep realising that in almost each of the corners of the world, there is a family member of mine. Or a family friend. Right across the length and breadth of the globe. Global village, indeed.

Due to the national lockdown, the few remaining industries are closed, and so we have a constant supply of electricity in our homes. And, thanks to technology, we can keep track of each other on social media and by the occasional phone call. Everyone, so far, seems safe. The solidarity of the yesteryears still remains very solid in the family. Even when you can detect the anxiety in the voice or message of the daughter, brother or cousin who is thousands of miles away, you can still feel their determination and unwavering love.

I am supposed to continue working from home to keep food on the table. I am one of the few still in the country who are fortunate enough to have some form of a job, and who are able to work from home. I am forever grateful.

But the opportunity comes with its own huge challenges. The muse is a tricky character. It needs a number of factors to be in the right place. If any of these factors falter, it is basically impossible to open your PC, let alone write any piece of creative work, or even a report.

Yet, once in a while, something unexpected fires up your inspiration, and you find yourself doing what you are supposed to do: shutting out the Covid-19 anxiety and working. And one of those unexpected inspirations was a post on one of our family group social media platforms. One of my brothers forwarded it from another platform, so I guess no credit is required, as is the case with most stuff on social media. The post basically said: “We survived the Chimurenga struggle for independence, bilharzia, malaria, cholera, HIV/AIDS, droughts, cyclones, hunger, repression – and we will survive the coronavirus.”

Yes, the coronavirus is a huge challenge which will ravage humanity. Casualties will be many. But the future will always be there in one form or another. The likelihood of my huge family ever getting to gather again in the village at the same time in merriment is almost zero. But we will remain one family, marching into the future with one heart, despite the bruises.

I am back on my PC. I am sure that every now and then, I will keep getting the writer’s block induced by the Covid-19 anxiety. Cat-and-mouse games with the anxiety.

Twists and turns

the more
the twists and turns
this road takes us through
the more
this journey
feels smooth and comfortable

that’s pretty much the result
of burning too many precious hours
trudging with no destination in mind
just drifting for the sake of moving

maybe now is the time
to get back to base and plan anew

Chirikure Chirikure
17/04/2020

This sound clip is a studio recorded performance of a poem entitled “Hazvigoni”.
The clip is from Chirikure’s CD entitled “Napukeni” (Chirikure Chirikure and DeteMbira (2002), Tuku Music/Gramma Records, Harare):

Also read

The post Kwarantynketting: "Playing cat and mouse with anxiety" by Chirikure Chirikure appeared first on LitNet.

Wat het ’n 90-jarige Afrikaanse skrywer, ’n Romeinse keiser van 2 000 jaar gelede, ’n ontnugterde ou Rus en ’n joviale Franse filosoof uit die 1950’s met mekaar en met die Inligtingsera te doen?

Wel, ek het myself dikwels die vraag gevra wanneer ek hierdie vier denkers – onderskeidelik Dolf van Niekerk, Marcus Aurelius, Fjodor Dostojewski en Albert Camus – se sobere skryfwerk oor die menslike toestand binne ons holderstebolder, histeriese aanlynkultuur probeer plaas.

Ek het begin wonder of daar enigiets waardevol oor is in die stille oomblikke tussen die in-en-uitademing. Het die vermoë om te onderskei tussen sake wat ons aan ander mense bekend stel en dinge wat ons nie hoef openbaar te maak nie, gans vervaag?

Was daardie onderskeid ooit belangrik, of het die verhandelbaarheid van persoonlike inligting ons in babbelende ervaringfabrieke verander?

Sou ons ooit kon geraai het dat die einde van persoonlike geheime en eie-stiltes, gekoppel met die konstante uitbeelding van ons geluk/bevoorregting aan ander, vir ons meer bestaansangs en geestesongesteldheid sou besorg as die gewone ou opkrop van pyn en plesier?

Die aanlynbreekpunt

Ek kom toenemend agter dat ’n aanlynbreekpunt kom vir die meeste mense met die voorreg om informasietegnologie en sosiale media te kan gebruik.

Die gatvol-raak vir strome nuttelose inligting en vir showy foto’tjies wat geluk, selfbeeld en selfvertroue tot sinteties-gemodifiseerde erkenning vervlak, kom skielik en stil soos ’n kragonderbreking. Terwyl ’n aankoms op sosiale media dikwels met ’n oordadige i-parade gepaard gaan, verlaat die mensvoos ontnugterdes die aanlyn gemeenskap sluipend. Weg is die dae toe jy reeds heimlik begin moeg raak vir die onophoudelike aandrang om “hier” en “in die oomblik” te wees, maar jy jou aanblywing gerasionaliseer het deur jouself te herinner aan die belangrike rol van sosiale media as (bedenklike) nuusbron en as skakel met die verre ekspatfamilie. Tot hiertoe en nie verder nie.

Die aanlyn gemeenskap let nie jou leemte op nie en bestaan bloot voort. Die slim algoritmes en uiteindelike doel van sosiale media is nie gemeenskap met ander social-tech savvy heiliges nie; dis bloot ’n bysaak. Hoofsaak is die diep kommersiële rol van sosiale media en die internet waarin inligting oor elke ding wat na geld ruik, verkoopbaar geword het. Dit mag so wees; die meeste van ons weet dit en neem vir lief daarmee. Dit het niks met samesweringsteorieë te doen nie. Ons het ons menslike omgewing oor die jare so geskep en daar is ’n magdom ontwikkelingsvoordele aan hoe ons nou met inligting te werk kan gaan.

Ten spyte van al die gekonnekteerde wêreld se oulike voordele, van nuwe vriendskappe, wêreldwye humor, blitsreaksies op krisisse en die volhou van verhoudings, word mense steeds stil-stil voos vir die sosiale oordaad, die banaliteit van uitgestalde rykdom, die panieksaaiende waninligting en die fopnuus wat soos ’n virus versprei. Soos ons dikwels vir mekaar op die koshuis-HK herinner het: Homo sapiens het oor omtrent 100 000 jaar of meer nog nie geleer om aangesig tot aangesig sonder misverstand te kommunikeer nie. Wees dus baie versigtig vir waninterpretasie via selfoonboodskappe en e-posse.

Net so het ons oor 100 000 jaar nog nie die raaisel opgelos oor hoe om te leef in aangesig van die ander se sosiale eise nie. Wanneer moet ek my geheime en gevoelens deel? Hoe moet ek dit deel? Wanneer is die gehoor gepas? Wat moet ek doen met my oortuigings en frustrasies in ’n mensdeurdonderde heelal waar ek kom en gaan sonder om ’n leemte te los?

Informasietegnologie kon nie ons knaende bestaansangs oplos nie. Dit het onsekerheid en alleenheid bloot vererger.

Dis waarom die eklektiese ou wyses hier bo dalk iets het waarby ons kan leer.

Die vreemdeling, die rebel en die buitestander

Dolf van Niekerk se dun roman Die son struikel (1960) het my nou die aand soos ’n vuishou in die maag getref. Ander verwante boeke wat toevallig deur my kamer gestrooi lê, is Dostojewski se Straf en vergelding (Crime and punishment) en Die broers Karamazov. Danksy inligtingstegnologie het ek ook Albert Camus se Die vreemdeling (L’Etranger) en Die pes afgelaai (laasgenoemde het ironies genoeg self die slagoffer van inligtingsvirulensie en oordaad geword toe COVID-19 uitbreek, want toe is almal skielik Camus-fundi’s wat sonder skroom saai infomercials oor arme Camus en La Peste rondstuur).

Dit is welbekend onder letterkundiges dat Dolf van Niekerk inspirasie uit Dostojewski geput het. Van Niekerk het al self in ’n 2006-referaat hierdie wortels bespreek en verduidelik hoe daar skakels tussen sy karakter Diederik in Die son struikel en die letterkunde van Dostojewski bestaan. Van Niekerk se Diederik is ’n jong rebel uit die Afrikaner-burgeroorlog van 1914 (ja, kom ons roep hom op die naam), of dan “Die Rebellie”. Diederik se broer Wynand sterf gruwelik langs hom weens grofgeskut deur die regeringsmagte. Sy kort verhaaltjie strek dan van 1914 tot omtrent 1922, waar die mynwerker Diederik aan sy einde kom tydens die Randse mynwerkersopstand. Diederik is ’n ontnugterde buitestander, ’n amper nihilistiese jong gees en konsentrasiekamp-oorlewende wat in sy kop stoei met God en dié se rol in hoe die lewe uitspeel. Oor die groter roepinge van nasionalisme, antiimperialisme en antikapitalisme waaroor sy medemynwerkers konkel en droom, voel Diederik niks nie behalwe ’n volslae skeptisisme. Die karakter se standaardantwoord op vrae oor sy ideologiese posisies, sy volkstrou en sy sosiale afsydigheid is: “Maak dit saak?”

Soos Diederik is daar ook die karakter Raskolnikof in Dostojewski se Straf en vergelding en Meursault uit Albert Camus se Die vreemdeling. Raskolnikof, ’n verarmde regstudent in tsaristiese Rusland, moor uit desperaatheid om sy huur te kan betaal en vir sy familie te kan sorg. Hy gaan deur verskeie fases van oordenking van sy dade, en besef geleidelik hoe sy eie storie nie ’n heroïese, sprokiesverhaalpaadjie van armoede na verskoonbare Robin Hoodagtige selfpreservering is nie; inteendeel, hy het ’n strafbare daad in ’n skynbaar ongeërgde heelal gepleeg. Al wat hy het, is sy selfbepaalde raamwerk van keuses. Hierdie gewaarwording slaan om in ’n eksistensiële angs, later in totale paranoia. Camus se Meursault staan, tot begrafnisgangers se skok, uitdrukkingloos terwyl sy ma begrawe word. ’n Paar dae later dood hy ’n man en word self ter dood veroordeel. Die gemeenskap beslis: ’n Seun wat nie eens ooglopend treur by sy ma se dood nie, is sekerlik skuldig aan moord. Camus se karakter, soos die skrywer self verklaar, koop nie in by die gang van sake in sy Frans-Algeriese gemeenskap nie en sodoende word sy versuim om te konformeer gestraf eerder as sy rol by die dood van ’n ander mens.

Die etiek van die buitestander is dikwels die etiek van die rebel. Ons pleeg dade met groot maatskaplike gevolge of uitkringeffekte in ons sosiale lewe. Die fiktiewe karakters bevind hulle telkens binne grootskaalse antisosiale of ontwrigtende optrede. Hulle rebelleer, steel en moor. Weens hul betwyfeling en gepaardgaande optrede is hulle vreemdelinge wat die Ander steur. 

Hulle besef gaandeweg dat ons eerder vir lief moet neem met kompleksiteit en onsekerheid, wat aan die wortel van menslike bestaan is. Die groot eise oor ons immer-menslike essensie en ons heroïese voortstuwing na ’n groot bevrydende einddoel dra altyd die onbeantwoorde skaduwee van ons eksistensie. Elke keer wanneer ons doelwitte en ons beloofde lot ons teleurstel, word ons gekonfronteer met ons menslike bestaan as die heel eerste onverklaarbare gewaarwording.

Diederik word rondgegooi soos ’n vuil lap in die post-Rebellie era van Afrikaner-armoede en kapitalistiese uitbuiting op die Randse myne. Hy sien geen sin in die groot ideologieë van die era nie. Maatskaplike lyding en onderdrukking, traumatiese verlies en godstoe-eiening deur Boer én Brit maak van godsdiens ook ’n oorvereenvoudiging. Dit is eers wanneer hy vir Anina liefkry en sy in gevaar verkeer weens haar pa se rol in die Randse Opstand dat Diederik die wapen opneem en na sy dood ry. Hy besef daar is ’n alternatief tot die eksistensiële peilloosheid waarin hy hom bevind, en hy skep sy eie sin deur self te kies om sy ken te lig en die soldate se aandag van sy geliefde af te lei. Hy sterf sodoende nie betekenisloos nie.

Raskolnikof se selftevredenheid wyk soos wat hy besef dat daar niks heroïes aan sy moorddadige selfbevryding was nie. Hy verval in ’n angstige depressie soos wat hy besef dat daar geen lotsbepaalde simpatie of natuurlike geregtigheid is wat sy saak vooraf regverdig nie. Hy is uitgewerp aan ’n mensgedomineerde en fundamenteel versteurde en ongeërgde wêreld. Raskolnikof se selfkonfrontasie, eerder as sy vervolging, is wat soveel maagdraaiende effek aan Dostojewski se grootse werk gee. Meursault van Die vreemdeling wys weer hoe die buitestander enduit belangeloos kan toekyk, selfs terwyl die galg om sy nek verstel word.

Buitestandersetiek en die stoïsynse matigheid-voor-oë

Die buitestander as rebel en vreemdeling in die literatuur dra ’n paar boodskappe oor. Een les is dat ons nie heelhuids en skaapagtig agter die keuses en aanwysings van ander mense moet aanloop nie. Tweedens: Soos met Raskolnikof, heilig die doel nie altyd die middele nie. Elke keuse wat jy maak, met iets groters in gedagte, bly jou eie outentieke stap waarvoor jy verantwoordelikheid moet aanvaar. Dit vereis dat ons baie versigtiger met ons vooroordele en selfbewustheid moet omgaan. Laastens leer Meursault ons dat die samelewing nie begrip of verdraagsaamheid aan die dag lê teenoor mense wat van die norm afwyk nie, want buitestanders neig om ons aandag weer op ons alomteenwoordige eksistensiële onsekerhede en angstighede te vestig.

Soos die normgedrewe Anina vir Diederik sê:

Wat dra jy saam met jou? Dit maak ’n mens onrustig, asof iets uit jóú vanself in ’n mens dring en hom versteur … Ek het nie langer sekerheid nie, jy laat my aan alles twyfel. Jy luister skelm na die musiek, maar ek weet nie of jy laksman of engel is nie. (Die son struikel, ble 75–6)

Om by die buitestandersetiek aan te klop nadat jy jou alie gewip het vir die soveelste geteikende advertensie, irriterende en afwyserige Instagram post of Whatsapp-groep-fopnuus, sal dalk ’n gesonde nuwe paadjie oopstel.

Nou verbonde aan die buitestandersetiek is die stoïsisme van Rome se “Goeie Keiser” Marcus Aurelius. Die wyse filosoof-keiser put veral uit die gewilde Aristoteliaanse leer van sy tyd wat die sede-etiek vooropstel. Dit plaas klem op die matige goue middeweë tussen ekstreme eindpunte, soos om dapper te wees eerder as roekeloos of lafhartig. So vermaan die stoïsynse Aurelius jou om jou nooit heeltemal onkant te laat vang óf uit die staanspoor oor te gee aan enigiets nie. Hy bepleit ’n tipe parate, moedige selfbewussyn in die aangesig van uitdagings en lewenskeuses; iets tussen totale naïwiteit en verlammende vrees of oorgawe.

Nie Aurelius of die buitestander-karakters hier bo genoem het klinkklare reseppies vir hoe om te leef nie. Die eksistensiële en stoïsynse literatuur moet nie soos Joel Osteen of Angus Buchan verslind word vir uitgetrapte sekerhede of padkaarte na jou (materiële) welstand nie. Die buitestandersetiek is eerder denkgereedskap waarmee jy die kaf van die koring kan probeer skei en waarmee jy kan waarde soek in die dikwels-afgeskeepte vraagstukke oor jou eie eksistensie en posisionering in ’n histeriese aanlynkultuur.

So verstaan ek dit: Wees soms die aanlynbuitestander, wat dalk heeltyd bevraagteken gaan word oor jou sku of ten minste welberekende aanlyn- sosiale gedrag. Op dié manier kan jy ’n lang en deurdringende blik gooi oor die stringe inligting wat soos padda-eiers oor jou skermpie hardloop. Jy kan sodoende beter besluite neem oor wat die moeite werd is, wanneer iets jou sal traak en wanneer jy bloot net nie ’n hel omgee nie.

Al hoe ons sosiale en inligtingstegnologie se angswekkende houvas gaan knak, is as ons elkeen die eiewysheid aan die dag lê om soms net nie om te gee nie, en te erken dat iets regtig nie saak maak nie.

Daarby moet ons besef hoe elke aanlyn aksie ’n keuse is wat net so belangrik is soos enige doel wat jy voor oë het, met sy eie unieke implikasies vir jou toekomstige stelle keuses.

En ons moet erken dat die aanlyn wêreld, net soos die “regte” wêreld, fundamenteel nie omgee nie. Sodoende sal jy jou eie sinvolle paadjie moet uitkerf te midde van ’n aanlyn bestaan in ’n wêreld wat reeds vol slaggate is.

Lees ook

’n Sisteemteoretiese ontleding van gebruikersinteraksies rondom Deon Meyer se Twitter-profiel: ’n resepsiestudie in die digitale era

"Afstand tussen skrywer en leser verklein" – ’n onderhoud met Burgert A Senekal

The post <i>Die Son Struikel</i>, Aurelius en aanlyn-oordaad appeared first on LitNet.

Monoloog in vijf scherven

Ter nagedachtenis aan Hugo Brandt Corstius (1935–2014)

Op 22 en 23 november 2019 sprak ik op uitnodiging van José Vandekerckhove op de Conferentie Onderwijs Nederlands HSN, acroniem voor Het Schoolvak Nederlands. Het referaat in de sectie Taal- en Letterkunde is gehouden in de Hogeschool Windesheim (Campus Zwolle). Met het oog op de bijeenkomst van leerkrachten en universitaire collega’s Nederlands, vakdidactici, onderwijsbegeleiders en inspectie bewerkte ik eerder gepubliceerde bijdragen over de studie van het Nederlands in de Lage Landen. Ik vulde passages aan, actualiseerde en trachtte de bevindingen te structuren in een essay. Het essay leg ik hier voor. De coauteurs van enkele opinieteksten ben ik ten zeerste erkentelijk voor de gedachtewisseling, met name Carl de Strycker, Alicja Gescinska en Jacques van Keymeulen. Vandaag een tweede scherf. 

“De situatie in Vlaanderen is voor alle duidelijkheid anders dan in Nederland. Op velerlei gebieden. Aan Vlaamse universiteiten bestaat een opleiding in talen altijd uit minstens twee talen.”

Bewustzijn van een academische neerlandistische traditie: Een Vlaams perspectief

Aan Nederlandse universiteiten staat de opleiding taal- en letterkundige neerlandistiek al langer ter discussie. Er zijn universiteiten waar het vakgebied in het curriculum intussen is verdampt tot Cultural Studies en een soortgelijke brede, op comparatistiek of vergelijkende literatuurwetenschap gerichte studie. Er zijn universiteiten waar je Nederlandse letterkunde alleen nog in het Engels kunt volgen, in masteropleidingen van Nederlandse universiteiten. Geruchtmakend was de stopzetting van de bachelorstudie Nederlands aan de Vrije Universiteit Amsterdam, waar je nu alleen nog op masterniveau Nederlands kunt studeren. De recente oprichting van de Multatuli-leerstoel is er denk ik door het universiteitsbestuur geïnstalleerd uit eerlijke schaamte en onder publieke druk. In Twente is men ondertussen helemaal gek geworden. In plaats van een keuze voor het Duits als voertaal, moet je er in de collegezaal, in de vergaderruimte en aan de koffieautomaat Engels spreken. Ik was wel eens ongewild deelgenoot van een geanimeerd gesprek tussen twee Leidse studenten, in een cafetaria van de Universiteit Leiden. Ik vraag mij nog steeds af of de Nederlandse studenten daar in het gebouw waar de universiteitsbibliotheek is gevestigd een conversatie voerden in het Engels. Engels met doortastend Nederlands accent. Het gebrabbel op hoge poten kon ook doorgaan voor Deens of Noors. Zoete broodjes worden gebakken in het Globish, het sociolect van de nieuwe universitaire elite.

Columnisten en vakgenoten wijden in de media geregeld opinieteksten aan die teloorgang, achteruitgang en volgens sommige stemmen de irrelevantie van een specifieke opleiding Nederlands. Anderen komen dan weer in het verweer en verdedigen op het publieke forum het vakgebied. In De Nederlandse Boekengids zijn hierover interessante gedachten gewisseld. Eerlijk gezegd denk ik samen met hoopvol gestemde collega’s dat zich nu weer nieuwe mogelijkheden aandienen, zoals Marieke Winkler (Open Universiteit) en Mathijs Sanders (Rijksuniversiteit Groningen) in een pas verschenen bijdrage in Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde betogen voor het vakgebied moderne Nederlandse letterkunde (https://www.neerlandistiek.nl/2020/04/nieuwe-wegen-voor-de-moderne-nederlandse-letterkunde/). Ik mocht de tekst zowat twee jaar geleden in een eerste versie lezen en streepte toen nogal wat behartigenswaardige passages aan. Omdat ik het eens ben met de stelling dat in tijden van niet alleen noodgedwongen quarantaine maar dus ook van zelfreflectie – elke tijd nodigt uit tot kritische reflectie op een vakgebied – vanzelf andere en bredere perspectieven voor een kennisdomein ontstaan. In Gent starten we binnen afzienbare tijd in de faculteit Letteren en Wijsbegeerte met een Humanities Academie. We initiëren een lezingenreeks waarin wordt nagedacht over de geesteswetenschappen vandaag en morgen. Ik heb de collega’s van de interdisciplinair samengestelde denktank alvast voorgesteld de Nederlandse collega’s uit te nodigen.

“De academische positie en de maatschappelijk-culturele rol van de neerlandistiek in Vlaanderen staan immers op een helling, gelukkig niet ter discussie. Niet op datzelfde hellend vlak waar sommige universiteiten en hun talenopleidingen zich in Nederland bevinden. Maar toch.”

De situatie in Vlaanderen is voor alle duidelijkheid anders dan in Nederland. Op velerlei gebieden. Aan Vlaamse universiteiten bestaat een opleiding in talen altijd uit minstens twee talen. Vlamingen zijn door de kronkelwegen der geschiedenis wellicht ook meer taalbewust dan de noorderburen. Toch moeten we ook hier niet te hoog van de toren blazen. De academische positie en de maatschappelijk-culturele rol van de neerlandistiek in Vlaanderen staan immers op een helling, gelukkig niet ter discussie. Niet op datzelfde hellend vlak waar sommige universiteiten en hun talenopleidingen zich in Nederland bevinden. Maar toch. We moeten ons bewust zijn en blijven van een academische traditie waarin we als neerlandisten functioneren, in wat we aan onze studenten meegeven. Naast kennisoverdracht en vaardigheden behoort ook een metadiscours over het kennisdomein tot het bewustmakingsproces.

Gent

Het spreekt voor zich dat in een vroeg-negentiende-eeuwse Vlaamse sociale en (taal-)politieke context de inzet voor een universitaire studie van de moedertaal niet vergelijkbaar is met de situatie in Nederland eind achttiende en begin negentiende eeuw. De initiatieven van de zogeheten cultuurflaminganten (“taalminnaren”), onder wie de autodidact Jan Frans Willems met zijn beroemde driedelige Verhandeling over de Nederduytsche tael- en letterkunde opzigtelyk de Zuydelyke Provintien der Nederlanden over taal, literatuur en spelling (1819–1824), is cruciaal gebleken voor de ontwikkeling van de neerlandistiek in het zuiden van het taalgebied.

“Feit is dat de neerlandistiek (een huis met vele kamers) aan Vlaamse universiteiten vandaag helemaal niet wordt gecontesteerd. Waarom zou het?”

Nog steeds wordt aan de UGent, de enige universiteit waarover ik spreken kan, voor bachelorstudenten Nederlands duidelijk gemaakt hoe het vakgebied zich heel geleidelijk ontwikkelde aan de Alma Mater, welk belang moet worden gehecht aan actoren in de Vlaamse Beweging voor de ontwikkeling van de studie van de Nederlandse taal en literatuur aan de universiteiten en hogescholen. Feit is dat de neerlandistiek (een huis met vele kamers) aan Vlaamse universiteiten vandaag helemaal niet wordt gecontesteerd. Waarom zou het? Het verschil met talenstudies aan Nederlandse universiteiten heb ik al toegelicht. Vroeger studeerde je in een opleiding Germaanse Filologie aan universiteiten in België drie Germaanse talen, sinds het Bologna-decreet nog twee talen ongeacht de taalfamilie (Germaanse, Romaanse of Klassieke talen). Dat is onmiskenbaar een sterktebod van onze opleidingen Taal- en Letterkunde. Niet alleen Nederlands dus: de student combineert altijd met een andere taal vanaf het eerste bachelorjaar. We optimaliseren die reikwijdte van onderwijs- en onderzoeksmogelijkheden nog te weinig, maar dat is weer een ander verhaal. We functioneren te gecompartimenteerd, in taalafdelingen, in vakgroepen (zoals Taalkunde en Letterkunde). Structureel of institutioneel worden op die manier kloven geïnstalleerd tussen vakgebieden die intrinsiek verbonden zijn. Er moeten nu net bruggen worden gebouwd tussen wetenschapsdisciplines. De neerlandist van morgen kan niet de neanderthaler van gisteren zijn. Morgen wordt anders dan gisteren.

Morgen moeten we ons gisteren herinneren. Wat betreft de historiek van het vakgebied tracht ik studenten bewust te maken. Ik laat in mijn colleges niet na de historisch bepalende rol te duiden van figuren onder wie Jan Frans Willems, Ferdinand Snellaert, Lodewijk de Raet, Paul Fredericq, later August Vermeylen en vandaag Jozef Deleu. Tweedejaarsstudenten in Gent zijn vertrouwd met de historische strijd voor het Nederlands, ook aan onze universiteit. Het jaartal 1817 is voor hen wat in de les geschiedenis 1789 is. Ze kennen figuren onder wie Jan van Beers, Prudens van Duyse en andere apologeten van het Nederlands in Vlaanderen. Maatschappelijke relevantie begint bij kennis en een kritisch bewustzijn van het belang de moedertaal wetenschappelijk te bestuderen. De competenties die studenten op die manier verwerven, leggen geen windeieren op het gebied van de professionele toekomst die zij met hun diploma taal- en letterkunde tegemoet gaan. Kiezen voor talen is beleggen. Het is investeren in de toekomst en dus altijd een wijze beslissing. De academische, culturele en maatschappelijke rol van geesteswetenschappen en meer specifiek van talenstudies, in mijn geval de neerlandistiek, verdient blijvend onze aandacht. Niet alleen van vakgenoten, ook van universiteitsbesturen en politieke overheid. De sociale en menswetenschappen hebben voor elke nieuwe generatie relevantie.

Lees Deel 1

Opperlandse overpeinzingen van een neerlandist

The post Opperlandse overpeinzingen van een neerlandist II appeared first on LitNet.

Stuur jou bydrae! 

Met die land wat tans in grendeltyd is, voer gepubliseerde skrywers ’n korona-kettinggesprek (Fase 1 en Fase 2) oor hul gevoelens en ervarings as skrywers in hierdie moeilike tyd. Skrywers is baie welkom om stukke aan menanvh@gmail.com te stuur!

LitNet wil ook sy lesers nooi om hul grendeltydmenings/-ervarings vir redaksionele oorweging voor te lê aan menanvh@gmail.com.

The post Jou grendeltyd appeared first on LitNet.

Opsomming

In die Integrated School Health Policy (Departement van Basiese Onderwys en Departement van Gesondheid 2012:6) word beklemtoon dat gesondheidsgeletterdheid in sekondêre skole bevorder moet word aan die hand van ’n doelgemaakte gesondheidsbeleid en -program per skool. Die skoolomgewing bied ’n platform vir onderwysers om hul kennis en vaardighede aan leerders oor te dra. ’n Groot gedeelte van sekondêreskoolleerders se daaglikse bedrywighede vind juis in die skoolomgewing plaas. Hierbenewens ondergaan hulle ’n kritieke kognitiewe-, fisieke- en emosionele-ontwikkelingsfase. Hierdie tydperk en omgewing bied onteenseglik die ideale geleentheid om kritiese denke te stimuleer en om leerders se aandag op die ontwikkeling van goeie gesondheidsgeletterdheidspraktyke te vestig.

Gesondheidsgeletterdheid is ’n komplekse begrip wat deur verskillende faktore in diverse kontekste bepaal word. Dit word geassosieer met gesondheidsverwante kennis, interpretasie en deelname. Gesondheidsgeletterdheid is egter meer as die vermoë om medikasievoorskrifte te lees en verskaf eerder ’n stewige onderbou vir die hantering van voortdurende gesondheidsuitdagings in die (post)moderne samelewing. Alhoewel gesondheidsgeletterdheid ’n kritiese element in sekondêreskoolleerders se ontwikkeling is, blyk dit dat min navorsing in ontwikkelende lande, waaronder Suid-Afrika, oor gesondheidsgeletterdheid gedoen is. Sekondêreskoolleerders in die Suid-Afrikaanse konteks word met ’n verskeidenheid hindernisse gekonfronteer, byvoorbeeld armoede en die gepaardgaande onvoldoende voeding, die stigmatisering van etniese minderheidsgroepe, ongeletterdheid, ouers wat nie volle burgerskap het nie, onbetrokkenheid van ouers en beperkings ten opsigte van tersiêre onderwys. Laasgenoemde faktore beïnvloed leerders se kritiese denke, probleemoplossings- en kommunikasievermoëns en kan tot onoordeelkundige besluite lei. Onoordeelkundige besluite kan weer tot swak gesondheidsuitkomste lei en toekomstige gesondheidsontwikkeling negatief beïnvloed.

In hierdie studie het ons Engel (1977) se biopsigososiale model en Bronfenbrenner (1979) se ekologiese teorie gebruik om die holistiese perspektief op gesondheid en die interaktiewe wisselwerking van stelsels in die bevordering van sekondêreskoolleerders se gesondheidsgeletterdheid te verken. ’n Holistiese siening erken die kombinasie van biologiese, psigiese en sosiale komponente wat noodsaaklik is vir optimale welstand. Gesondheid en welstand word deur verskillende sosiale, sielkundige en omgewingstelsels beïnvloed. Die skool en die onderwyser word as noodsaaklike rolspelers onderskei wat interaktief by die leerders se ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid betrokke is.

Na aanleiding van die gegewe doel is die studie deur die volgende primêre navorsingsvraag gerig: Wat is die rol en ervarings van die onderwyser met betrekking tot die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid in sekondêre skole? Ten einde bogenoemde vraag te beantwoord, het ons besluit op ’n fenomenologiese studie binne die raamwerk van kwalitatiewe navorsing. Data is ingesamel deur gebruik te maak van semigestruktureerde individuele en fokusgroeponderhoude met Lewensoriëntering-onderwysers. Die data-ontleding van die semigestruktureerde individuele onderhoude het ons in staat gestel om vrae vir fokusgroeponderhoude te formuleer. Die doel van die individuele en fokusgroeponderhoude was om oop vrae aan deelnemers te stel waar deelnemers hulle belewenisse met ons kon deel. Die deelnemers is doelgerig aan die hand van ’n maatstaf uit sewe sekondêre skole in die Dr Kenneth Kaunda-onderwysdistrik in die Noordwes-Provinsie gekies. Etiese klaring om die navorsing te onderneem is deur die Noordwes-Universiteit toegestaan. Daarna is mondelinge en skriftelike ingeligte toestemming vanaf die distriksbestuurder van die Dr Kenneth Kaunda-onderwysdistrik verkry om onderhoude by die skole in die distrik te kon voer.

Tematiese data-ontleding is gebruik om die inligting in betekenisvolle eenhede te ontleed en kodeer. Lincoln en Guba (1985) se model is gebruik om die integriteit van die studie te waarborg. Vier hooftemas is tydens die data-ontleding geïdentifiseer, naamlik fisieke ontwikkeling; emosionele en spirituele ontwikkeling; kognitiewe en sosiale ontwikkeling; en uitdagings vir die onderwyser. Die temas is nie as afsonderlike entiteite beskou nie, maar die interaksie tussen die verskillende domeine is voortdurend in ag geneem. Tydens die ontleding van tema 1, die fisieke aspek van gesondheidsgeletterdheid, het die volgende subtemas na vore gekom: gesonde leefstyl, higiëne, middelmisbruik en tienerswangerskap. Deelnemende onderwysers het aangedui dat die onderwyser ’n belangrike rol in die ontwikkeling van sekondêreskoolleerders se gesondheidsgeletterdheid speel omdat dit die leerder in staat kan stel om die fisieke domein aan die hand van verantwoordelike keuses en ’n gesonde leefstyl te bestuur. Die fisieke domein kan egter nie effektief bestuur word indien emosionele-, sosiale- en spirituelegesondheidsgeletterdheid afwesig is nie. Tydens die data-ontleding van tema 2, naamlik emosionele- en spirituelegesondheidsgeletterdheid, het die rol van die onderwyser in die spirituele ondersteuning en die bewuswording, herkenning en interpretasie van emosies na vore getree. Deelnemende onderwysers het aangedui dat die onderwyser en die skool ’n waardevolle bydrae tot die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid kan lewer wanneer daar samewerking tussen verskillende rolspelers voorkom. Tydens die data-ontleding van tema 3 het verskeie uitdagings in die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid na vore getree. Dit het duidelik geword dat onvoldoende opleiding, onbetrokkenheid en onkundigheid van ouers, en ’n gebrek aan hulpbronne en finansiële ondersteuning ’n negatiewe invloed op die ontwikkeling van sekondêreskoolleerders se gesondheidsgeletterdheid kan uitoefen. Daar kan geredeneer word dat alhoewel die skool ’n ideale geleentheid bied waar gesondheidsgeletterdheid bevorder kan word, die rol en verantwoordelikheid van die onderwyser deur ander rolspelers versterk moet word. Dit blyk dat ’n spanpoging fundamenteel in die bevordering van gesondheidsgeletterdheid is.

Daar is bevind dat alhoewel gesondheidsgeletterdheid nie gesondheid kan waarborg nie, Lewensoriëntering-onderwysers veral goed geposisioneer is om leerders met die nodige kennis en vaardighede toe te rus. Dit blyk dat die skool en onderwysers invloedryke rolmodelle is wat volhoubare gedragsverandering moontlik kan maak. Die ideaal is dat sekondêreskoolleerders bemagtig word met gesondheidsinligting om ingeligte keuses te kan maak en as verantwoordelike landsburgers ’n positiewe bydrae tot die gemeenskap te lewer. 

Trefwoorde: gesondheidsgeletterdheid; holisties; onderwysers; sekondêreskoolleerders; skool

Abstract

The role and experiences of teachers in the development of health literacy in secondary schools

The Integrated School Health Policy of South Africa (Departement van Basiese Onderwys en Departement van Gesondheid 2012:6) emphasises that health literacy is to be promoted in secondary schools in accordance with bespoke health policies and programmes designed for each individual school. The school environment provides teachers with an ideal platform for transmitting their knowledge and skills to learners. The school environment happens to be where most of secondary school learners’ activities take place. In addition, learners find themselves in a critical cognitive, physical and emotional developmental phase. This period and environment decidedly offer ideal opportunities to stimulate critical thinking and to focus learners’ attention on cultivating sound health literacy practices. 

Health literacy is a complex concept determined by various factors in diverse contexts. It encompasses health-related knowledge, interpretation and participation. Rather than merely involving the ability to read medical prescriptions, health literacy provides a firm grounding for the handling of continuous health challenges in a (post)modern society. Although health literacy represents a critical element in secondary school learners’ development, it would appear that little research on this subject has, as yet, been done in developing countries ‒ among which South Africa. Secondary school learners in the South African context are confronted with a variety of challenges, for example poverty and the concomitant malnutrition, the stigmatisation of ethnic minorities, illiteracy, parents without full citizenship, uninvolved parents and limitations in respect of tertiary education. The latter factors affect learners’ critical-thinking, problem-solving and communication abilities, which may lead to ill-considered decisions. These decisions may, in turn, give rise to poor health outcomes and have a negative effect on future health development.

In this study, we utilised Engel’s (1977) biopsychosocial model and Bronfenbrenner’s (1979) ecological theory to investigate the holistic perspective on health and the interaction of systems in the promotion of secondary school learners’ health literacy. A holistic perspective acknowledges the combination of biological, psychological and social components that are essential for optimal well-being. Health and well-being are influenced by various social, psychological and environmental systems. The school and the teacher are considered as essential role players that are interactively involved in learners’ development of health literacy. 

Given the stated aim, our study was guided by the following primary research question: What are the roles and the experiences of teachers in respect of the development of health literacy in secondary schools? In order to answer the above question, we embarked on a phenomenological study within the framework of qualitative research. Data were collected by means of semistructured individual and focus group interviews with Life Orientation teachers. Data analysis of the semistructured individual interviews enabled us to formulate questions for the focus group interviews, the aim of which was to ask open-ended questions to allow participants to share their experiences with us. By applying a specific criterion, the participants were purposively chosen from seven secondary schools in the Dr Kenneth Kaunda teaching district in the North West Province. Ethical clearance to conduct the research was obtained from North-West University. Verbal and written informed permission were obtained from the district manager of the Dr Kenneth Kaunda teaching district to conduct interviews at the schools in the district.

Thematic data analysis was utilised to analyse and code the information into meaningful units. In order to guarantee the integrity of the study, we employed the Lincoln and Guba (1985) model. Four main themes were identified during the data analysis process: physical development; emotional and spiritual development; cognitive and social development; and challenges experienced by teachers. The various themes were not viewed in isolation but the interaction between the various domains was continuously taken into account. During the analysis of theme 1 (the physical aspect of health literacy), the following subthemes emerged: healthy lifestyle, hygiene, substance abuse and teenage pregnancy. The participating teachers indicated that teachers have an important role to play in the development of secondary school learners’ health literacy in that they can enable the learner to manage the physical domain by means of making responsible choices and following a healthy lifestyle. The physical domain cannot, however, be effectively managed in the absence of emotional, social and spiritual health literacy. During the data analysis of theme 2 (emotional and spiritual health literacy), the role of the teacher in the spiritual support and in the awareness, identification and interpretation of emotions emerged. Participant teachers indicated that teachers and schools are in a position to make a valuable contribution to the development of health literacy if the various role players cooperate. During the data analysis of theme 3, various challenges in the development of health literacy surfaced. It was established that insufficient training, uninvolved and uninformed parents, and a lack of resources and financial support can have a negative impact on the development of secondary school learners’ health literacy. It can be argued that although schools do offer ideal opportunities for the promotion of health literacy, other role players must support the roles and responsibilities of teachers. It would appear that a team effort is fundamental in the promotion of health literacy.

Our findings revealed that although health literacy cannot guarantee health, Life Orientation teachers are especially well positioned to equip learners with the requisite knowledge and skills. It would appear that schools and teachers are influential role models who are able to promote sustainable behavioural change. The ideal would be that secondary school learners are enabled to apply health information, to make informed choices and, as responsible citizens, make a positive contribution to the community.

Keywords: health literacy; holistic; secondary school learners; school; teachers

1. Inleiding 

Gesondheidsbevordering het ten doel om individue en gemeenskappe te bemagtig om verantwoordelike besluite rakende gesondheid te neem (Kickbusch en Reddy 2016:75). Belyn hiermee is dit die verantwoordelikheid van elke skool om omgewingsgesondheidsbedreigings en -risiko’s te beperk en voortdurend gesondheidsbevordering na te streef (Kwatubana en Nel 2018:213). Marimwe en Dowse (2019:1) argumenteer derhalwe dat gesondheidsgeletterdheid van kardinale belang is in die ontwikkeling van gesondheid en gesondheidsuitkomste in Suid-Afrika. ’n Gesondheidsbevorderende skool verwys na ’n skoolomgewing waar gesondheidsgeletterdheid bevorder kan word; met ander woorde, individue word bemagtig om gesondheidstersaaklike keuses te maak wat hulle lewe in die toekoms positief kan beïnvloed (Pearson, Chilton, Wyatt, Abraham, Ford, Woods en Anderson 2015:1). 

Gesondheidsgeletterdheid is ’n komplekse begrip wat dikwels deur die behoeftes van individue in verskillende kontekste bepaal word. Die Wêreldgesondheidsorganisasie (WGO 2013:1) definieer ’n persoon wat oor gesondheidsgeletterdheid beskik as iemand met die vermoë om gesondheidsorg te verstaan, te interpreteer en deel te neem aan positiewe besluite rakende gesondheid. Marimwe en Dowse (2019:1) stel dat gesondheidsgeletterdheid geassosieer word met kennis van mediese toestande en behandelings, die vermoë om gesondheidsinligting te vertolk en voorkomende optrede ten opsigte van gesondheid. Dit blyk dat persone wat as gesondheidsgeletterd beskou word oor meer vaardighede beskik as bloot die vermoë om gesondheidsinligting te versamel of om medikasievoorskrifte te lees. Gesondheidsgeletterdheid stel persone in staat om inligting te verwerk en verantwoordelike keuses rakende hulle gesondheid te maak (Mokwena 2015:197). Sodanige persone beskik oor die vermoë om krities oor gesondheid te kan dink, probleme op te los, effektief te kan kommunikeer en verantwoordelike en produktiewe burgers te wees (Meeks, Heit en Page 2013:50). Volgens Sørensen, Pelikan, Röthlin, Ganahl, Slonska, Doyle e.a. 2015:1) verskaf gesondheidsgeletterdheid ’n stewige onderbou vir die hantering van voortdurende gesondheidsuitdagings in die (post)moderne samelewing. 

In die Departement van Basiese Onderwys en die Departement van Gesondheid se Nasionale Gesondheidsbeleid van Suid-Afrika se Integrated School Health Policy (2012:6) word beklemtoon dat gesondheidsgeletterdheid in skole bevorder moet word aan die hand van ’n gesondheidsprogram, gesondheidsbeleide, ’n gesonde leeromgewing, gesondheidsopvoeding en skoolgebaseerde gesondheidsdienste. Die skoolomgewing bied ’n ideale platform vir die implementering en bestuur van gesondheidsprogramme (Brown 2006:7). Sekondêreskoolleerders bestee ’n groot deel (ongeveer een derde) van hulle dag in dié omgewing, en bevind hulle ook in ’n kritieke ontwikkelingsfase waar leerders kan baat by gesondheidsprogramme. Omdat onafhanklike besluitneming tydens hierdie fase ontwikkel moet word, beskou navorsers dit as ’n gunstige tydperk om leerders se aandag op die positiewe ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheidspraktyke te fokus (Ghanbari, Ramezankhani, Montazeri en Mehrabi 2016:2). Die doel is om leerders te ondersteun om positiewe gesondheidsvaardighede te bemeester sodat lewenslange gesonde gesondheidsgewoontes gekweek word (Santoro en Speedling 2011:1). Aldus word ingeligte leerders in invloedryke bronne van gesondheidskennis verander en kan hulle as rolmodelle vir gesonde gedrag dien (DBO 2012:6). Die ideaal is dat volhoubare gedragsverandering moontlik gemaak word deur gesondheidsrolmodelle wie se invloed veel verder as die mure van gesondheidsinstellings sal strek.

2. Konteks en doel van die studie 

Alhoewel gesondheidsgeletterdheid ’n kritiese aspek in die samelewing is, blyk dit dat min navorsing in ontwikkelende lande, waaronder Suid-Afrika, oor gesondheidsgeletterdheid gedoen is (Dowse 2016:4). Suid-Afrikaanse leerders, veral dié uit agtergestelde omgewings, word met ’n verskeidenheid hindernisse gekonfronteer, byvoorbeeld armoede en die gepaardgaande onvoldoende voeding, onbetrokkenheid en onkundigheid van ouers en beperkings ten opsigte van tersiêre onderwys (Radebe 2017:8). Lae-inkomstegroepe, etniese minderheidsgroepe, persone wat nie volle burgerskap het nie, ongeletterde persone of bejaardes is oënskynlik meer kwesbaar vir gesondheidshindernisse (Greenhalgh 2015:1). Volgens statistiek bestaan 34% van Suid-Afrika se totale bevolking uit leerders jonger as agtien jaar (Hall en Sambu 2017:100). Daar kan geredeneer word dat dit belangrik is dat sekondêreskoolleerders se gesondheidsgeletterdheid maksimaal gestimuleer word, aangesien onoordeelkundige besluite tot swak gesondheidsuitkomste kan lei en toekomstige landsburgers se toekoms só negatief beïnvloed word (Cheng en Wong 2015:119).

Die skool is ’n ideale omgewing vir die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid en waar verskeie rolspelers soos die onderwysers, leerders en ouers betrek kan word (Hagell, Rigby en Perrow 2015:82). Onderwysers se aandeel in die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid word al hoe meer as ’n onontbeerlike deel van gesondheidsbevorderende programme in skole beskou (Whiteley, Smith en Vaillancourt 2012:56; Byrne, Pickett, Rietdijk, Shepard, Grace en Roderick 2016:170).

Na aanleiding van die gestelde doel is die studie deur die volgende primêre navorsingsvraag gerig: Wat is die rol en ervarings van die onderwyser met betrekking tot die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid in sekondêre skole? Om die primêre navorsingsvraag verder te verken, is die volgende sekondêre vrae geformuleer: 

• Wat beteken gesondheidsgeletterdheid in die sekondêreskoolfase?
• Wat is die rol van gesondheidsgeletterdheid in die holistiese ontwikkeling van sekondêreskoolleerders?
• Wat kan as moontlike uitdagings gesien word in die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid by leerders in sekondêre skole?

Engel (1977) se biopsigososiale model en Bronfenbrenner (1979) se ekologiese teorie is as teoretiese begronding gebruik om die holistiese perspektief op gesondheid en die interaktiewe wisselwerking van stelsels in die bevordering van sekondêreskoolleerders se gesondheidsgeletterdheid te verken.

3. Teoretiese begronding

In die laat 1970’s het George Engel die biopsigososiale model voorgestel om aan te dui dat die mens uit meer as ’n biologiese/fisiologiese domein bestaan en dat die psigiese en sosiale domeine ook ’n belangrike rol in ontwikkeling speel (Engel 1992:319). Hierdie interafhanklike siening van gesondheid stem ooreen met die WGO (1948:1) se beskrywing van gesondheid as ’n holistiese begrip wat fisieke, sosiale en geestelike welstand insluit. Hay (2018:231) stem saam dat die kombinasie van biologiese, psigiese en sosiale komponente noodsaaklik is vir optimale welstand. Gesondheid (en welstand) omsluit meer as die blote afwesigheid van siekte en word deur verskillende biomediese, psigiese, sosiale, ekonomiese en omgewingsfaktore beïnvloed (WGO 2013:39). 

Navorsers identifiseer die skoolomgewing as ’n ideale omgewing om leerders se welstand op ’n holistiese wyse aan te pak en te bevorder (Barry, Clarke en Dowling 2016:435). Onderwysers is in ’n posisie om basiese gesondheidsinligting te verkry, te interpreteer en in die klaskamer aan leerders oor te dra (Peterson, Cooper en Laird 2001:138). Die skool en die onderwyser kan derhalwe as belangrike rolspelers onderskei word wat interaktief betrokke is by leerders se ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid. Hierdie wisselwerkende interaksie word in Bronfenbrenner (1979:7) se ekologiese teorie as vyf interaktiewe stelsels voorgestel, naamlik die mikro-, meso-, ekso-, makro- en kronostelsels. Die mikrovlak bestaan uit die alledaagse omgewing, soos die huis, skool of werk. Dit sluit direkte interaksie met die huweliksmaat, kinders, ouers, vriende, klasmaats, onderwysers en kollegas in (Christensen 2016:23). Die mesostelsel funksioneer nie in isolasie nie, maar ondervang interaksies tussen verskillende mikrostelsels, byvoorbeeld die individu, familielede en sosiale groepe (Lehman, David en Gruber 2017:4). Die eksostelsel sluit stelsels in wat nie noodwendig ’n direkte invloed op die individu self het nie, maar wel ’n invloed op die uitgebreide omgewing uitoefen (Botha 2018:358). Aldus kan die woonbuurt, huis, stad of dorp, dienste, werksplek, gesondheidstelsel of media ’n invloed op gesondheid uitoefen (Cala en Soriano 2014:56). Die makrostelsel behels organisasies of strukture wat ’n invloed op die individu het, waaronder die ekonomie, ’n regering of die beleide en standaarde van verskillende regeringsdepartemente. Gesondheidsgedrag sal maksimaal gestimuleer word waar omgewings- en regeringsbeleide gesonde keuses aanmoedig, en individue ondersteun, motiveer en onderrig met betrekking tot gesondheidskeuses (Sallis, Owen en Fisher 2015:46). Die kronostelsel behels die invloed wat tyd op die interaksies in ’n persoon se omgewing uitoefen, asook die oorgangstydperk in ’n persoon se lewe (MacBlain 2018:67).

Leerders se ontwikkeling vind plaas in ’n sosiale konteks waar interaksies met die omliggende omgewing voorkom (Jensen en Olsen 2019:49). Skole en onderwysers is daarom goed geplaas om ’n ondersteunende rol in die ontwikkeling van sekondêreskoolleerders se gesondheidsgeletterdheid te speel (Alford 2017:7).

4. Navorsingsmetodologie

As rigtinggewende wêreldbeskouing is daar op die interpretivistiese paradigma gesteun. Volgens Flick (2015:24) behels hierdie benadering dat die inligting wat die deelnemer weergee deur die navorser geïnterpreteer en ontleed word om sodoende betekenis daaraan toe te ken. Kumar (2014:122) verduidelik dat ’n fenomenologiese kwalitatiewe ontwerp gebruik word om antwoorde op die navorsingsvrae deur middel van betroubare en vertrouenswaardige metodes te verkry. Fenomenologie is in hierdie studie gebruik omdat dit ’n unieke betekenis heg aan die manier hoe die deelnemers hulself en hulle belewenisse aan die navorser voorstel. ’n Voordeel van die fenomenologiese benadering is dat dit deelnemers se belewenisse vasvang (Patton 2015:104). Dit het ons in staat gestel om die betekenis van deelnemers se terugvoer te verken, te beskryf en te ontleed.

Die deelnemers is uit sekondêre skole in die Kenneth Kaunda-onderwysdistrik in die Noordwes-Provinsie gekies. Sewe skole in sowel formele as informele nedersettings het aan die studie deelgeneem. Soos in afdeling 2 verduidelik, word Suid-Afrikaanse leerders met ’n verskeidenheid gesondheidshindernisse gekonfronteer waar veral leerders uit agtergestelde omgewings kwesbaar is. Lombard (2016:96) stel voor dat doelgerigte steekproefneming in kwalitatiewe navorsing gebruik word, aangesien dit die keuring van inligtingsryke gevalle insluit. Soos deur Farrugia (2019:70) aanbeveel, is doelgerigte steekproefneming gebruik om die deelnemers doelbewus aan die hand van ’n maatstaf vir die bereiking van ’n sekere doel te kies. Sodoende is deelnemers volgens ’n kriteria gekies wat direkte verband met die fenomeen het. Die doel van die studie was om die rol van sekondêre onderwysers in die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid na te vors. Die deelnemers¹ moes aan die volgende kriteria voldoen:

• onderwysers wat graad 8- tot 12-leerders onderrig
• onderwysers wat die vak Lewensoriëntering (LO) aanbied
• onderwysers met ten minste een jaar onderrigervaring.

Die vak LO is in die maatstaf ingesluit, aangesien gesondheidsgeletterdheid in verskeie temas in die LO-kurrikulum hanteer word. Tien semigestruktureerde individuele onderhoude is onderneem, totdat die data-ontledingsproses nie meer nuwe kodes en temas opgelewer het nie. ’n Versadigingspunt is dus bereik in ooreenstemming met Malterud, Siersma en Guassora (2015:53) se aanbeveling. Die doel van semigestruktureerde individuele onderhoude was om oop vrae aan deelnemers te stel waar deelnemers hulle belewenisse met ons kon deel. Die volgende vrae is tydens die onderhoude aan deelnemers gevra:

• As onderwyser, wat dink jy is die rol van die skool in die samelewing/gemeenskap?
• Wat is jou opinie/verstaan van die bevordering van gesondheid in skole?
• Oor watter kennis behoort ’n onderwysers te beskik betreffende die bevordering van gesondheid in sekondêre skole?
• Oor watter vaardighede dink jy behoort onderwysers te beskik betreffende die bevordering van gesondheid in sekondêre skole?
• Wat kan as moontlike struikelblokke gesien word by die bevordering van gesondheid deur onderwysers in sekondêre skole?
• Wat kan as moontlike oplossings gesien word vir die bevordering van gesondheid deur onderwysers in sekondêre skole?

Die data-ontleding van die semigestruktureerde individuele onderhoude het ons in staat gestel om vrae vir fokusgroeponderhoude te formuleer. Die doel van die fokusgroeponderhoude was om die groepsdinamiek vas te vang en ’n blik te kry op hoe deelnemers oor kwessies rakende gesondheidsgeletterdheid voel, soos deur Krueger en Casey (2015:9) aanbeveel. Die fenomeen is met behulp van vier fokusgroeponderhoude verken totdat ’n versadigingspunt bereik is. Die volgende vrae is tydens die fokusgroeponderhoude bespreek:

• As onderwyser, wat verstaan jy onder gesondheidsbevordering?
• As onderwyser, hoe dink jy word gesondheid in Suid-Afrika se skole bevorder?
• Wat is die hindernisse rakende die bevordering van gesondheid?
• Hoe kan die hindernisse oorkom word?
• Watter invloed dink jy het die onderwyser op die gesondheidsbevordering van die kind?
• Hoe dink jy vind die bevordering van gesondheid op ’n holistiese manier plaas?
• Watter besluite en/of keuses neem ’n onderwyser daagliks in die skool of klaskamer rakende gesondheid en die bevordering daarvan?
• Hoe dink jy kan ’n onderwyser fisieke gesondheid in die skool of klaskamer ontwikkel of bevorder?
• Hoe dink jy kan ’n onderwyser geestelike en emosionele gesondheid in die skool of klaskamer ontwikkel of bevorder?
• Watter tipe werkswinkels, konferensies of besoeke van die Departement van Basiese Onderwys en Departement van Gesondheid kan volgens u ’n bydrae lewer tot die bevordering van gesondheid?
• Kan jy aan enige ander voorstelle dink om gesondheid in die skool te bevorder en te verbeter?

Die proses van tematiese data-ontleding is gevolg soos O’Donoghue (2018:121) dit uiteensit. Die tematiese data-ontledingsproses het ons in staat gestel om die data van die semigestruktureerde individuele onderhoude en fokusgroeponderhoude te organiseer, dit in hanteerbare eenhede en herhalende patrone af te breek en ons subtemas te identifiseer.

Etiese klaring om die navorsing te onderneem is deur die Noordwes-Universiteit toegestaan. Daarna is mondelinge en skriftelike ingeligte toestemming vanaf die distriksbestuurder van die Dr Kenneth Kaunda-onderwysdistrik verkry om onderhoude by die skole in die in die distrik te kon voer. Ingeligte toestemming is van elke skoolhoof ontvang en skoolhoofde het hulp verleen om onderwysers te identifiseer wat aan die navorsing kon deelneem. Deelnemers is oor die prosedure ingelig, waarna elkeen ’n vrywaringsvorm onderteken het. Die volgende etiese beginsels, soos deur Du Plessis (2016:75) uiteengesit, is eerbiedig om die integriteit van die studie te verseker, naamlik ingeligte toestemming, anonimiteit, die reg om van die studie te onttrek, deelname sonder vergoeding en vertroulikheid. Om deursigtigheid te verseker het ons die oorhoofse doel van die studie deurentyd voor oë gehou, soos deur Leedy en Ormrod (2016:260) vereis. Lincoln en Guba (1985) het ’n model met vier aspekte ontwikkel ingevolge waarvan lesers oortuig kan word dat die navorsingsresultate geloofwaardig is, naamlik kredietwaardigheid, deursigtigheid, afhanklikheid en bevestiging. Ons het elkeen van hierdie aspekte toegepas om die geloofwaardigheid van die studie te verseker. In ooreenstemming met Thurairajah (2019:132) se voorstel het ons deurentyd oor elke stap nagedink en besin om geloofwaardigheid te verseker en aan te dui dat die studie nie op bevooroordeling gegrond is nie.

5. Bevindinge en bespreking

In afdeling 3 is aangedui dat gesondheidsgeletterdheid as ’n holistiese begrip beskou word; dit behels dat kognitiewe vaardighede nodig is om teenstrydighede in die fisieke, spirituele, emosionele en sosiale domeine op te los of te bestuur (Warren 2017:2). Dit stem ooreen met die antieke filosoof, Aristoteles, se idee dat die geheel meer werd is as die som van die dele (Brainy quote 2019). Hiervolgens behoort domeine nie slegs as afsonderlike entiteite beskou te word nie. Interaksie tussen die afsonderlike domeine en die omgewing speel ’n belangrike rol in die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid, aangesien ontwikkeling in die een domein as katalisator vir ontwikkeling in ’n ander kan dien en die ontwikkeling kan beïnvloed. Tydens die data-ontleding het die volgende hooftemas na vore gekom:

Figuur 1. Hooftemas wat tydens data-ontleding geïdentifiseer is

Hoewel vier temas tydens die data-ontleding geïdentifiseer is, moet hulle nie as afsonderlike entiteite beskou word nie. Die belangrikheid van die interaksie tussen die verskillende domeine word in die figuur aangetoon. Tydens die data-ontleding het dit duidelik geword dat kognitiewe en sosiale vaardighede ’n belangrike rol in die leerder se fisieke-, emosionele- en spirituelegesondheidsgeletterdheid speel. Die tema van kognitiewe en sosiale ontwikkeling sal dus op ’n geïntegreerde wyse by die bespreking van die ander drie temas aangebied word.

5.1 Tema 1: Fisieke aspek van gesondheidsgeletterdheid

Die volgende subtemas van fisiekegesondheidsgeletterdheid het tydens data-ontleding na vore gekom: gesonde leefstyl, higiëne, middelmisbruik en tienerswangerskap. 

5.1.1 Subtema 1.1: Gesonde leefstyl

’n Gesonde, gebalanseerde dieet en fisieke oefening is van die belangrikste aspekte van gesondheidsbevordering (Hay 2018:233). ’n Deelnemer het bevestig dat liggaamlike fiksheid slegs een van die baie aspekte is wat tot ’n gesonde leefstyl bydra:

[Het] te doen met die kind se fisieke gesondheid en welstand wat hulle al van ’n vroeë ouderdom af leer, nè, om na hulleself te kyk, omdat dit ’n invloed het op hulle gesondheid ... dat hulle vorder tot volwassenes. En dit moet alle aspekte dan insluit van fiksheid, van liggaamlike fiksheid, nie net dat dit beperk is tot, kom ons sê, kardiovaskulêre fiksheid nie, maar dat dit ook te doen het met die ontwikkeling van die liggaam self, die bene, die spiere en so meer.² (F1:9‒14)

Liggaamlike fiksheid alleen is nie genoeg om gesondheid te waarborg nie. Gesonde, gebalanseerde eetgewoontes speel ook ’n belangrike rol in die holistiese welstand van die leerder (Kwatubana en Nel 2018:214). Gemeenskappe in Suid-Afrika wat mank gaan aan hulpbronne word dikwels gekenmerk deur ’n gebrek aan gesondheidspraktyke (Ferreira, Fraser, Botha, Cook, Du Toit en Gericke 2013:1).

’n Deelnemer het saamgestem en gerapporteer dat ongesonde voedselinname ’n nadelige invloed op die welstand van die leerder mag uitoefen:

Most of them come from a poor background. When you ask them [whether] ... they [have] eaten anything this morning, [the answer is] “No, I haven’t.” … They should eat healthy food, they should eat fruits, drink lots of water.

[Die meeste van hulle kom uit arm omstandighede. As jy hulle vra of hulle daardie oggend al iets geëet het, [is die antwoord] “Nee, ek het nie.” ... Hulle moet gesonde kos eet, hulle moet vrugte eet, baie water drink.] (D6:47‒9)

Kognitiewe vaardighede stel die leerder in staat om tussen gesonde en ongesonde eetgewoontes te kan onderskei. Een van die deelnemers was bekommerd dat leerders nie oor die nodige gesondheidsgeletterdheid beskik om tussen ’n gesonde en ’n ongebalanseerde dieet te kan onderskei nie: 

Die tipe beserings wat die kinders het, is almal ligamente, wat vir my sê omegas. Hulle het nie genoeg ordentlike omegas om hulle ligamente te olie om te voorkom dat hulle hierdie beserings kry [nie]. ... So, vir my is dit daai twee. Immuunsisteem ... ons kinders eet swak. Hulle almal het snuffels hierdie tyd van die jaar, so daar is ’n vitamine C-tekort. As ek kyk na wat die kinders eet: hulle neem geen vitamine C, A of B in nie. Dis witbrood, dis tjips; daar is geen bruin kos betrokke nie. As ek vir my matrieks begin verduidelik hoekom moet jy vir ’n manlike sisteem vye eet of hoekom jy moet peanuts eet of hoekom moet jy piesangs en tamaties [eet] en ek wys dit vir hulle alles so, is hulle van: “Awww, Ma’am, I never knew this.” Dan vra ek vir hulle: “Wie eet tamaties?” Dan sê hulle: “Ek eet tamatiesous.”; “Nee, wie eet tamaties?”; “No, I don’t like that.”; “Wie eet komkommer?”; “No, I don’t like that.”; “Eiervrug?”; “No, wie wil dit nou eet?” Kinders weet nie van wat is gesond nie, hulle kry dit nie in hulle huis nie, hulle kry dit nie by die skool nie, hulle kry dit nie in die winkels nie. (D9:117‒28)

Indien leerders bogenoemde ongesonde eetgewoontes volg, kan dit tot vetsug lei. Stroebel, Hay en Bloemhoff (2018:2) waarsku dat vetsug ’n ernstige probleem in Suid-Afrika en sê dat 13% van Suid-Afrikaanse leerders oorgewig is. Ongesonde eetgewoontes kan verder ook risikofaktore vir nie-oordraagbare siektes verhoog (Discovery Vitality 2014:1). Dit blyk dat leerders wat nie ’n gesonde leefstyl volg nie ook probleme ondervind met konsentrasie en die nakom van akademiese verpligtinge (Burrows, Goldman, Pursey en Lim 2017:117). Van die deelnemers het saamgestem dat voeding met konsentrasie en akademiese prestasie verband hou:

... by jou voeding, die tipe voedsel wat geëet word ... En ’n gesonde leerling gaan beter werk as ’n kind wat glad nie ... geëet het vir die dag nie of nie so moeg is soos die kind wat glad nie reg geslaap het nie, by die huis en so aan. (D1:11‒5)

... Ek glo dat as ’n kind se maag vol is, kan sy brein werk. (F1:37)

Dan is daar gevalle waar daar geen voeding is nie en dan kan jy sommer agterkom aan die prestasie van die kinders ook, nie net sy akademiese prestasie nie, maar ook sy sportiewe prestasie. (F1:39‒42)

Deelnemers was bekommerd oor hoe die beskikbaarheid van ongesonde kos, byvoorbeeld by skoolsnoepies, ’n nadelige invloed op die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid kan uitoefen:

The food they eat here at school ... There is a tuckshop here at school but I’m not sure. I don’t want to lie, but I never went to a tuckshop or seen them selling fruit. Its only sweets, junk food, all of those things. And there is this thing of if you eat maybe a fatcake or chips, then, when you go back to class, you feel sleepy, you feel tired, you are unable to focus. So the food they eat is really not healthy. We need something more healthier to eat.

[Die kos wat hulle hier eet by die skool ... daar is ’n snoepie hier by die skool, maar ek is nie seker nie. Ek wil nie jok nie, maar ek het nog nooit na ’n snoepie gegaan of gesien waar hulle vrugte verkoop nie. Dis net soetgoed, gemorskos, al daai soort goed. En daar is die ding van as jy miskien ’n vetkoek of tjips eet, dan, as jy terug gaan klas toe, voel jy vaak, jy voel moeg, dat jy kan nie fokus nie. So, die kos wat hulle eet is werklik nie gesond nie. Ons het iets gesonder nodig om te eet.] (D10:77‒82)

Ons sit met ’n tuck shop (snoepie) wat die kinders veronderstel is om ... darem kos te kan kry, maar wat verkoop hulle, hulle verkoop 50-50 bunny chows, hoë kalorieë, kalorieë, gaskoeldranke. Die enigste gesonde opsie wat jy daar het, is water, en jy weet dit bevorder niks nie. Ek kan sien as die kinders na pouse inkom dat hulle energie spike (die hoogte in skiet) en dan ’n halfuur later, dan lê hulle op hulle arms en slaap. Ek dink ook ons etenstye is verkeerd uitgewerk, want na twaalf, as ’n seun nie kos in sy lyf het nie, kan jy niks met hom teach nie. Jy kan boggerôl (niks) met daai kind doen. (D9:23–7)

Die voorafgaande bespreking illustreer dat onderwysers, skole en gesondheidsprogramme ’n toenemende rol in die ontwikkeling van gesonde leefstylkeuses speel. Die rol van ’n onderwyser is egter nie slegs beperk tot die oordra van kennis rakende gesondheidsgeletterdheid nie. Gesondheidsgeletterdheid word deur middel van verbale en nieverbale kommunikasie oorgedra. Onderwysers moet daarom altyd in gedagte hou dat hulle rolmodelle vir leerders is (Gunning 2015:1). Dit sal nutteloos wees indien onderwysers leerders oor gesondheidskeuses onderrig, maar nie self die daad by die woord voeg nie. Hay (2018:234) vestig ons aandag daarop dat balans nodig is om die fisieke domein optimaal te ontwikkel. Dit blyk dat daar nie ’n kitsresep bestaan om gesondheidsgeletterdheid oornag te bevorder nie. Sekondêreskoolleerders moet met gesondheidsgeletterdheid toegerus word wat lewenslank op ’n geïntegreerde wyse aangewend kan word. 

5.1.2 Subtema 1.2: Higiëne

Kwatubana en Nel (2018:214) reken dat wanneer fasiliteite in die skoolomgewing nie effektief bestuur word nie, die welstand van die leerder negatief geraak word. Navorsing wat in Gauteng onderneem is, bevestig dat daar verskillende bydraende faktore in die skoolomgewing, spesifiek in badkamers, is wat gesondheid negatief kan beïnvloed, byvoorbeeld stukkende krane en ’n gebrek aan water, seep, asblikke, toiletpapier of sanitêre doekies (McFarlane, Ford, Bukenya en Soon-Shiong 2018:39). Behalwe dat onhigiëniese toestande gesondheidsrisiko’s inhou, sal leerders ongemotiveerd wees om skool by te woon en aan aktiwiteite deel te neem (Kwatubana en Nel 2018:214). Deelnemers het saamgestem dat swak higiëne ’n negatiewe invloed op die holistiese welstand van die leerder kan uitoefen:

Gesondheid gaan vir my baie nou gepaard met higiëne, want as jy nie skoon is nie, is jy vatbaar vir siektes. En dan kyk ons na goed soos badkamergeriewe wat nie voldoende is nie, waterpompe wat nie werk nie, omdat kinders dit misbruik. (D3:22‒4)

Learners must be reminded continuously that they should be clean and respect their selves and the environment at all times, because sometimes you find them throwing their papers from the sweets or whatever. They would just throw them on the floor.

[Leerders moet voortdurend daaraan herinner word dat hulle skoon moet wees en hulself en die omgewing te alle tye moet respekteer, want soms sal jy vind dat hulle die papiere van hulle lekkers of wat ook al op die vloer rondgooi.] (D6:14‒6)

Jy moet wel ook die kinders bewus maak van algemene higiëne in die klas [sodat hulle] ook verstaan [dat] as jy hoes [jy jou] hand voor die mond [hou en] as jy nies ‒ al daai klas van goeters. Want dit is ook tog ’n mate [van] gesondheidsbestuur ..., want dit raak nie net een persoon nie, dit raak die hele klas. So, jy moet dit ook maar in ag neem en daai klas van goeters. Soos as hulle by die feeding scheme (voedingskema) is, jy weet, hande was en daai klas van goeters. (F2:105‒109) 

Vroulike higiëne word as ’n belangrik aspek van gesondheidsgeletterdheid beskou. Onderwysers het genoem dat sommige leerders nie oor genoegsame kennis van vroulike higiëne beskik nie. Daar is ook dikwels ’n tekort aan sanitêre doekies met die gevolg dat die vroulike onderwysers leerders uit hulle eie sak van items moet voorsien om higiëne te bevorder (McFarlane e.a. 2018:39). Die deelnemers het die volgende ervarings rakende vroulike higiëne gedeel: 

Higiëne is nogal baie belangrik vir ons. Ek weet nie of ek nog verder moet uitbrei oor dit. As ek nou aan ’n voorbeeld moet dink, soos byvoorbeeld sanitêre doekies en sulke goedjies. Ja, die leerders kom gedurig by ons en vra: “Het juffrou nie dalk vir my ’n pad nie?” (F3:14‒7)

Maar hulpbronne wat van die Departement van Basiese Onderwys af moet kom, is non-existent (bestaan nie). ’n Stupid (eenvoudige) voorbeeld: toiletpapier. Ons as onderwysers self het nie eers toiletpapier in ons badkamers nie. Ons bring toiletpapier van die huis af, so ons spandeer ons geld sodat ons ons persoonlike higiëne kan volhou by die skool, maar ek kan nie sewe rolle toiletpapier bring, want die meisiesbadkamers het nie toiletpapier nie. So, ja, daar word beloftes gemaak oor strukturele veranderinge en goed wat reggemaak moet word by die skool en so aan, en dit word nie gedoen nie. So, ek dink die werkswinkels en daai goedjies moet bietjie hoër opgaan as wat ons is. (F3:362‒74)

Girls’ menstruation ... So those girls, they must be able to take care of their stuffs; they must make sure that they don’t throw it all over the place

[Meisies se menstruasie ... So, daai meisies moet in staat wees om om te sien na hul goeters; hulle moet seker maak dat hulle dit nie oral neergooi nie]. (D5:22‒4)

Kgware (2016:17) stem saam dat menstruasie dikwels ’n traumatiese ervaring vir leerders is. Dit is nie slegs een van die mees ondererkende publieke gesondheidskwessies nie, maar lei ook dikwels tot ander sosiale probleme soos afwesigheid by skool en swak higiëne (Kgware 2016:31). Die onderwyser se rol is daarom nie slegs beperk tot die higiëniese aspek van gesondheidsgeletterdheid nie. Dit is noodsaaklik dat die onderwyser leerders ondersteun om kognitiewe en sosiale vaardighede te ontwikkel wat hul in staat kan stel om verantwoordelike keuses rakende higiëne te maak.

5.1.3 Subtema 1.3: Middelmisbruik

Tshitangano en Tosin (2016:1) vestig ons aandag daarop dat die gebruik van dwelms en alkoholmisbruik by sekondêreskoolleerders as ’n ernstige gesondheidsprobleem in Suid-Afrika beskou word. 

Een deelnemer het aangedui dat leerders dikwels positief getoets word vir dwelms:

Byvoorbeeld, ek het ’n voorval gehad waar van my graad 12-leerders in die klas gestap het [en] toe het hulle na dagga geruik. En ek het dit kom rapporteer by die kantoor en die kantoor het toetse laat koop. Hulle is getoets. Alles van die kinders is positief getoets vir dagga. Een van hulle is, ek dink, vir heroïen ook positief getoets, en so aan, en die saak het aangegaan en aangegaan [tot ’n] dissiplinêre verhoor. (F3:124‒7)

Oorsake vir middelmisbruik sluit swak sosio-ekonomiese omstandighede, groepsdruk en verveeldheid in (Hendricks, Savahl en Florence 2015:99). Deelnemers het saamgestem en gerapporteer dat armoede en die sosio-ekonomiese omgewing ’n rol speel in dwelmmisbruik:

Poverty is the most important thing. It drives learners to use drugs because drug dealers they also know which kind of learners they can use to sell drugs for them. So they target always learners whose they check the family background of, learners which they can use to sell drugs and to use drugs themselves.

[Armoede is die belangrikste aspek. Dit laat die leerders hulle tot dwelms wend, want die dwelmhandelaars weet ook aan watter tipe kind hulle dwelms kan verkoop. Hulle teiken dus daardie leerders wie se gesinsagtergrond hulle ondersoek het en wat hulle kan gebruik om dwelms te verkoop of sodat hulle self dwelms kan gebruik]. (D7:52‒5)

’n Deelnemer het voorgestel dat een spesifieke strategie om middelmisbruik te benader is om leerders produktief besig te hou. Die onderstaande opmerking illustreer aktiwiteite wat oorweeg kan word om ledige leerders se aandag op positiewe aktiwiteite te fokus:

Hoe besiger die kind is, hoe beter. Ons sit in ’n situasie waar [die] helfte van ons kinders by die skool is. Die ou wat rugby, krieket, hokkie, atletiek, sokker [doen], hy doen alles, en die ander helfte van die kinders absoluut niks. En dis daai ledige kinders ... [jy kan dink] wat ook al jy wil. En dan, dit klink baie obskuur, maar jy sien altyd daggapakkies. Hierdie klein sakkies. ... Dis nou maar as ’n voorbeeld ... die oomblik wat die sportseisoen ophou, dan lê dit die hele wêreld vol, want hulle is ledig. So, ek dink dis belangrik dat die kinders besig gehou word, hulle aandag afgetrek word [na] ander positiewe, produktiewe dinge. Dit help baie .... (D8:145‒151)

Tshitangano en Tosin (2016:1) waarsku dat middelmisbruik die welstand van sekondêreskoolleerders negatief mag beïnvloed. Middelmisbruik is nie net nadelig vir gesondheid nie, maar kan ook negatiewe sosiale gevolge ‒ soos depressie, selfdood of tienerswangerskap ‒ tot gevolg hê.

5.1.4 Subtema 1.4: Tienerswangerskap 

Tienerswangerskap is een van die grootste maatskaplike probleme wat ’n negatiewe effek op die welstand van jongmense in Suid-Afrika het (Molefe 2016:5). ’n Deelnemer se opmerking het bevestig hoe belangrike seksuele onderrig in enige gesondheidsgeletterdheidsprogram is:

We have teenagers who are sexually active. We are talking with them [about] sexual behaviour, unhealthy behaviour. That is where we need people from the clinic to come at school, because we are talking theoretically … Some, they get this information about sexual behaviour from friends.

[Ons het tieners hier wat seksueel aktief is. Ons praat met hulle oor seksuele gedrag, ongesonde gedrag. Dis waar ons mense van die kliniek nodig het om na die skool te kom, want ons praat net teoreties ... Sommige van hulle kry hierdie inligting oor seksuele gedrag by vriende.] (D7:12‒4)

Die erns van bogenoemde probleem word bevestig deur die DBO se pogings om seksuele gedrag deur middel van die vak Lewensoriëntering onder hande te neem (Ramphele 2016:1). Die doel van seksuele onderrig is om korrekte inligting aan leerders oor te dra. Deelnemers bevestig dat gesondheidsgeletterdheid nodig is sodat leerders verantwoordelike keuses rakende seksuele gedrag kan maak:

So, om dit te doen moet ons seksuele oriëntering hê, wat ons as ’n care (versorging) en support (ondersteuning) baie bevorder. En dan moet daar ook, ek dink meer ‒ kom ons noem dit op sy naam ‒ tehuise wees vir ongehude moeders. Soos ’n kind wat swanger raak op 16 en dan na die huis toe gestuur word om die kind te kry en te leer hoe om die kind groot te maak en dan terug te kom skool toe en dan ander meisies te bemoedig om dit nie te doen nie. Moenie nou swanger raak nie, wag totdat jy uit die skool uit is. (D3:37‒9)

Ons het een tyd ’n geval gehad waar ’n kind eintlik geboorte gegee het in die badkamer. Nie een van ons is eintlik opgelei om daai kind te help nie en dan, toe kom die ouer, toe wil die ouer sommer vir die onderwyser slaan, want hoe kan jy hierdie kind help, maar wat doen ons dan? (D4:49‒52)

Een van die deelnemers redeneer dat ouers ’n belangrike rol in seksuele voorligting kan speel, maar dat hulle die voorligting aan die onderwysers oorlaat:

Pregnancy. You will find that this child is almost nine months [pregnant], the child is still coming to school. We are not nurses, we are teachers. Now the big thing is, what if this child goes into labour? So that is a big issue for us. So we are trying to talk with the parents, that the parents must just check the child. When it is the last month, then the child should rest at home. Because sometimes you find that others can go in labour earlier than the stipulated time ...; others they can go later.

[Swangerskap. Jy sal vind dat die kind amper nege maande swanger is en steeds skool toe kom. Ons is nie verpleegsters nie, ons is onderwysers. Nou, die groot ding is, wat as die kind in kraam gaan? Dan is dit ’n groot probleem vir ons. So, ons probeer om met die ouers te praat, dat die ouers die kind [se situasie] moet dophou. In die laaste maand van swangerskap, dat die kind tuis moet rus, want soms gebeur dit dat sommiges in kraam gaan voor die bepaalde tyd ... ander kan weer later [in kraam] gaan.] (F1:380–2)

Uit die bostaande bespreking word dit duidelik dat leerders se fisiekegesondheidsgeletterdheid verskillende aspekte behels en dat onderwysers ’n belangrike rol in die ontwikkeling van fisiekegesondheidsgeletterdheid speel. Dit blyk dat gesondheidsgeletterdheid die leerder in staat kan stel om die fisieke domein aan die hand van verantwoordelike keuses en ’n gesonde leefstyl te bestuur. Die fisieke domein kan egter nie effektief bestuur word indien emosionele-, sosiale- en spirituelegesondheidsgeletterdheid afwesig is nie. In die volgende afdeling word die ontwikkeling van emosionele- en spirituelegesondheidsgeletterdheid bespreek.

5.2 Tema 2: Emosionele- en spirituelegesondheidsgeletterdheid 

Gesondheidsgeletterdheid kan die leerder ondersteun in die bewuswording en herkenning van verskillende emosies, die interpretasie daarvan en die keuse van positiewe gedrag. Vervolgens ’n bespreking van die subtemas emosionele welstand en waardes en norme wat tydens die data-ontleding na vore gekom het.

5.2.1 Subtema 2.1: Emosionele welstand

Positiewe emosionele ontwikkeling is nie net noodsaaklik vir goeie sosiale verhoudings nie, maar is ’n sleutelelement in die holistiese ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid. Mason (2015:66) toon aan dat leerders met vaardighede toegerus moet word om uitdagings in die lewe positief te hanteer. ’n Deelnemer was van mening dat holistiese ontwikkeling noodsaaklik is om die welstand van die leerder te bevorder:

Gesondheid vir my gaan baie meer oor ... nie net oor die kos en hoe die kinders lyk nie, ook emosioneel. Ons het kinders wat ... Ons kom almal uit verskillende agtergronde ... en kan so goed opgevoed is, maar ... die volgende persoon het nie ’n ouer nie of hulle het nie ouers geken nie of hulle is gebore ... en toe gaan die ma dood, of so iets. So, die kinders, emosioneel vir my, hier is spesifiek hier in hierdie skool, hulle is nie rêrig gesond nie. (D4:13‒7) 

Dit blyk dat die deelnemer besef dat onderwysers ’n belangrike rol in leerders se emosionele ontwikkeling speel. Hierdie gedagte word ondersteun deur Mason (2015:66) se argument dat emosionelegesondheidsgeletterdheid leerders kan help om verskillende uitdagings die hoof te bied. ’n Onderwyser het voorbeelde van uitdagende situasies genoem, waaronder die volgende:

Ek het baie voorbeelde van waar kinders die vrymoedigheid neem om met my te kom praat oor [’n] klomp krisisse ... waar dit gaan oor egskeiding by die huis, oor bekommernis oor die toekoms vir beursaansoeke, wat ek hulle mee help, om aansoek te doen. En as jy kyk na fisieke behoeftes van voedsel ‒ om daai probleem te kan aanspreek ... Selfs krisisse [soos] “Ek moet vanmiddag later bly, maar ek het klaar taxigeld betaal en die taxi ry tweeuur, maar ek gaan eers drieuur klaar wees” ‒ om ’n kind daarmee finansieel te help. Baie bring geld terug en baie bring nie, maar dit maak nie saak nie. ... Feit is dat die kind het [’n] vertrouensverhouding om ’n krisis met jou te kan bespreek en die ander een hoor dat Meneer is beskikbaar om jou te kan help. (F1:365–465)

Alhoewel daar verskillende faktore is wat emosionele welstand kan beïnvloed, vorm selfbekwaamheid ’n belangrike deel van gesondheidsgeletterdheid. Mason (2015:65) glo dat selfbekwaamheid die leerder kan toerus met kognitiewe, sosiale en emosionele vaardighede om ’n stressor as ’n uitdaging te beskou en positief te hanteer, in plaas daarvan om ander mense daarvoor te blameer. Een van die deelnemers het bespreek dat emosionele welstand deur verskillende faktore beïnvloed kan word:

Gesondheid het mos verskillende komponente ... en ek weet ek klink nou al soos ’n tape (bandopname) wat vasgesteek het, maar die geesteswelstand ... ek is maar een van daai mense wat glo dat as dit in jou kop goed gaan, dan gaan die res ook goed. ... Dan kan jy dinge beter hanteer. Alles hanteer jy sommer net beter. Wat ek opgelet het vir die afgelope vyf en ’n half jaar wat ek nou in die onderwys is, is dat die kinders is siek hier bo; ... geestelik is hulle siek, siek, siek mense. Depressielyers, hoor hier, jis mense, ek het nou een van my graad 12’s in my klas wat ... selfsny doen. Sy sny haarself ... [Daar is] verskillende probleme waarmee baie [kinders moet] deal (hanteer). (F3:388‒394)

Soos die sekondêreskoolleerder ouer word, is daar ’n behoefte om meer onafhanklik op te tree, maar sosiale ondersteuning is steeds belangrik. Hay (2018:237) waarsku dat die onderwyser hier ’n fundamentele rol speel, maar versigtig moet wees om nie sosiale grense te oorskry nie. Wanneer ’n onderwyser oormatig betrokke is by die leerder se emosionele welsyn of totaal onbetrokke is, kan ’n ongesonde situasie ontstaan. Deelnemers stem saam met Hay (2018:237) dat ’n ontoeganklike onderwyser die leerder van die voorreg ontneem om belangrike lewensvaardighede baas te raak:

Onderwysers is ’n bietjie bang ook om betrokke te raak, want dis ’n kettingreaksie. Kom ’n kind na jou toe nou ... ek het ’n paar ... [oor] die probleme [wat] by my huis [aankom]. ... dan weet jy ... dis nou weer die paar van Social Development (Departement van Sosiale Ontwikkeling) [of] dis nou weer die polisie, miskien ’n klomp partye betrokke en nou so ’n simpel stelling soos “My pa molesteer my.” Nou jy, as ’n teacher (onderwyser) wil jou ook nie expose (blootstel) nie. Eish, wat gaan daai ouer nou van my sê as ek nou die kind moet wegvat soontoe en soontoe. Somtyds hou ons bietjie terug en ons beskerm nie die kinders soos ons hulle moet beskerm nie ‒ wat nie reg is nie. (F3:81‒8)

Toeganklike onderwysers kan leerders bemagtig met spirituelegesondheidsgeletterdheid. Spirituelegesondheidsgeletterdheid stel sekondêreskoolleerders in staat om sin te maak van die lewe en ’n doel na te streef (Van-Heerden-Pieterse 2015:27). Dit hang nou saam met verantwoordelikheid en ’n gesonde waardesisteem.

5.2.2 Subtema 2.2: Waardes en norme

’n Goeie waardesisteem is nodig om die leerder in staat te stel om gedrag, gedagtes en gevoelens te rig in die verhouding met die self en die omgewing (Subhash 2015:20). Een van die deelnemers stem saam met Ohrt, Clarke en Conley (2018:67) dat waardes en norme as ’n gom gesien kan word wat die verskillende domeine bymekaar hou. Oënskynlik sal ’n goeie waardestelsel ’n positiewe invloed op leerders se gesondheidsgeletterdheid uitoefen:

So, ek dink wat [’n] groot invloed op skole deesdae het, is juis geestelike of, kom ons sê nou maar, gesondheid betreffende waardes en ander sisteme en ek dink dit is juis daai eerste stappie. Daai waardesisteme, die gesondheid en waardesisteme wat afneem, wat beïnvloed: “Ag ek hoef nie te oefen nie.”; “Hoekom moet ek dit doen?”; “Dis nie deel van wat ek wil wees nie.” So, ek dink dis die afbreek daarvan, dit is die eerste gesondheid wat faal en gevolglik die ander gesondheid wat agterbly. (F4:135‒140)

Met verwysing na die belangrikheid van waardestelsels het deelnemers voorgestel dat onderwysers leerders kan ondersteun om ’n waardestelsel te ontwikkel deur hulle te lei om bestaande waardes te bevraagteken. So ’n proses kan leerders help om te evalueer watter waardes aanvaarbaar of onaanvaarbaar is. Deelnemers het byvoorbeeld opgemerk dat goeie taalgebruik ’n aanduiding van die leerder se persoonlike waardestelsel is:

Want baie van die kinders kom hier, vloek soos hy wil, praat soos wat hy wil. Ons moet hom ook nou ... die regte waardes leer: hoe adresseer mens die ander een, hoe belangrik is dit om saam dinge te kan doen. (D2:7‒10)

Bo en behalwe taalgebruik was ’n deelnemende onderwyser van mening dat wanneer die onderwyser leerders in die ontwikkeling van ’n persoonlike waardestelsel ondersteun, die invloed van die omgewing in aanmerking geneem moet word:

One can be affected by the environment emotionally. So it is very important that learners understand that they need to respect themselves, so that they can respect their surroundings. So it is very important for them to take care of their environment.

[Mens kan emosioneel deur die omgewing geraak word. Dus is dit baie belangrik dat leerders verstaan dat hulle hulself moet respekteer ten einde hul omgewing te kan respekteer. So dit is baie belangrik vir hulle om na hulle omgewing te kan omsien.] (D10:19‒22)

Hierbenewens behoort interne en eksterne faktore in gedagte gehou te word tydens die ontwikkeling van respek. Een van die onderwysers stem saam met Hay (2018:230) dat ’n balans in die spirituele domein noodsaaklik is, omdat dit is waar respek vir die self en respek vir ander gereflekteer behoort te word:

More specifically, how learners conduct themselves. I don’t know if it is relevant how you conduct yourself as an individual ‒ in terms of speaking, in terms of respecting, in terms of listening to others ‒ to do all these things, because once you are able to do all these things, then a healthy lifestyle will eventually be in order. Once you are able to respect the other person, then you will be able to respect your time, you will be able to respect the food that you eat, you will be able to respect your environment to know this is wrong, this is right.

[In die besonder hoe leerders optree. Ek weet nie of dit relevant is hoe jy as ’n individu optree ‒ ten opsigte van praat, ten opsigte van respek betoon, ten opsigte van luister na ander ‒ om al hierdie dinge te doen nie, want as jy eers in staat is om al hierdie dinge te doen, sal ’n gesonde leefstyl mettertyd volg. Sodra jy in staat is om die ander persoon te respekteer, sal jy in staat wees om jou tyd, asook die kos wat jy eet en die omgewing, te respekteer en aldus weet wat verkeerd is en wat reg is.] (D10:66‒71)

Dit is belangrik dat leerders opgevoed moet word om die gevolge van gedrag te begryp. Emosionele- en spirituelegesondheidsgeletterdheid benadruk die vermoë om oor gedrag te reflekteer en nie net te reageer nie (Mason 2015:53). Daarom besef onderwysers dat sekondêreskoolleerders se probleme nooit ligtelik opgeneem mag word nie, want wanneer leerders wanhopig voel, kan dit moontlik tot selfdoodhandelinge lei. Nguyen, Wright, Dedding, Pham en Bunders (2019:1–3) bevestig dat ’n lae selfbeeld dikwels met depressie, middelmisbruik, antisosiale gedrag en selfdood verbind word. ’n Deelnemer som so ’n ervaring as volg op:

Ons het ’n seun gehad wat wou selfmoord pleeg ‒ en dis moeilik. Want hier is al baie kinders wat deur soortgelyke situasies is: iemand na aan hulle wat selfmoord gepleeg het of hulle wat self al probeer selfmoord pleeg het. (D8:28)

Deelnemers het verskeie aspekte met betrekking tot selfbeeld en positiewe hanteringsvaardighede geïdentifiseer. Hulle was byvoorbeeld van mening dat die ontwikkeling van spirituelegesondheidsgeletterdheid noodsaaklik is om balans tussen domeine te bewerkstellig:

Ander keer spreek jy dinge aan soos ... wanneer is dit depressie [en] wanneer is dit net ’n geestesongelukkigheid? ... dat daar kinders na my toe gekom het en vir my gesê het: “Juffrou, ek dink ek het depressie,” wat hulle nie geweet het hulle het nie en wat julle dan kan aanspreek. So, daar is ... partykeer is hulle nie bewus van situasies waar[van] jy hulle bewus maak en wat hulle kan uitkom en vra vir hulp. (F1:221‒5)

Ten slotte het ’n deelnemende onderwyser opgemerk dat die onderwyser ’n belangrike rol in die ontwikkeling van waardes en norme speel, want dit staan sentraal in enige samelewing:

Juis van die gesonde waardestelsels wat ook verval het. Ek dink dit speel ’n kardinale rol in die ontwikkeling van enige samelewing. Dat mense juis as daar ’n behoud van waardes en norme is, gesond bly. (F4:350‒2)

Deelnemende onderwysers het beklemtoon dat spirituelegesondheidsgeletterdheid ’n fundamentele rol in leerders se holistiese ontwikkeling speel. Alhoewel die skoolomgewing en onderwysers ’n waardevolle bydrae tot die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid kan lewer, is samewerking tussen die verskillende rolspelers nodig om leerders se welstand te bevorder.

In die volgende afdeling word faktore bespreek wat onderwysers se rol in die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid bemoeilik.

5.3 Tema 3: Uitdagings

Volgens die data-ontleding het onderwysers die volgende uitdagings in die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid ervaar: onvoldoende opleiding, onbetrokkenheid en onkundigheid van ouers en ’n gebrek aan hulpbronne en finansiële ondersteuning.

5.3.1 Subtema 3.1: Onvoldoende opleiding

In afdeling 5.1 is aangetoon dat gesondheidsgeletterdheid meer as die oordra van inligting behels. Leerders moet kennis kan internaliseer sodat ingeligte besluite rakende gesondheid gemaak kan word. Deelnemende onderwysers het benadruk dat hulle nie altyd oor die kundigheid beskik om leerders ten opsigte van sensitiewe sake te begelei nie:

Baie keer kom kinders na jou toe, want hulle het nie die vrymoedigheid om na enige iemand anders toe te gaan nie. Dan kom deel hulle nogal baie diep dinge met ons, soos byvoorbeeld: “Pa molesteer my”; “Oom het my gemolesteer”; of “Boetie molesteer my”; of wat ook al, en dan het die kind dit nog nooit vir iemand anders gesê nie en ma weet dit nie eers nie. En nou moet jy as onderwyser ingryp en jy moet nou as berader intree vir die kind ... So, onderwysers speel ’n groot rol, want wat jy daai dag sê, kan daai kind maak of kan daai kind selfs breek ook. Want, ek meen, as jy daai oomblik ... as dit voorkom vir die kind asof jy nie hulp kan aanbied nie, dalk gaan neem daai kind vanaand haar eie lewe, want “ek het met Juffrou gepraat ... Juffrou kon ook nie vir my advies gee, Juffrou kon ook nie vir my help nie. Wie gaan my help as juffrou my nie kan help nie?” So, onderwysers speel ’n baie groot rol. (F3:57‒67)

Onderwysers is van die eerste volwassenes wat ’n geestelike probleem by leerders kan identifiseer. Hulle is daagliks in direkte kontak met leerders en kan agterkom indien geestelike probleme in swakker akademiese prestasie manifesteer (Whiteley e.a. 2012:58). Kutcher, Wei, Costa en Gusmão (2016:2) pleit egter dat opleiding noodsaaklik is om onderwysers toe te rus met kennis en vaardighede om geestelike probleme in die klaskamer kan identifiseer. Deelnemers het beaam dat onderwysers toegerus moet wees om leerders te rig om die regte hulp te gaan soek en intervensies te implementeer:

Geestelikgewys ... ons onderwysers kan net ’n kind identifiseer, daar is ’n geestelike toestand moontlik. Ons is nie so gespesialiseerd in ’n rigting om dit te mag identifiseer nie, mits hulle ons dalk meer toegang gee tot geestelike berading ... om die kinders darem te verwys. Jy identifiseer, maar jy kan nie die kind verder neem nie. Massas groot groepe wat voor jou sit; jy sukkel om individueel met ’n kind te kan werk. Mits daar ’n probleem opkom, moet jy hom so diskreet na die tyd probeer kry dat die ander kinders nie agterkom die kind soek hulp nie. (F1:113–8)

Bogenoemde opmerking is in ooreenstemming met Daile (2016:85) se bevinding dat onderwysers dikwels oorweldig voel deur die komplekse aard van onderwerpe. Daar is ’n dringende behoefte aan die ontwikkeling en verryking van onderwysers om leerders met geestelike probleme te ondersteun. Hierbenewens was ’n onderwyser van mening dat verpligte kursusse deel van hulle onderwysopleiding moet vorm: 

Daar moet half ’n verpligtende kursus aangebied word ... Sê nou jy gaan studeer onderwys, dan moet jy jou Sielkundegraad ook doen ... ingesluit in jou kurrikulum, want ek weet ... dit is gedeeltelik, maar ek dink nie dis noodwendig breed genoeg nie. (D3:54‒6)

Alhoewel die Policy on Screening, Identification, Assessment and Support (SIAS) verklaar dat skole soms die ondersteuning van professionele gesondheidsdienste soos sielkundiges, spraakterapeute of enige ander terapeute benodig om ’n meer formele assessering van leerderbehoeftes uit te voer (Departement van Basiese Onderwys 2014:35), het ’n deelnemer verklaar dat hulle nie genoegsame ondersteuning van die DBO ontvang nie:

Nie genoegsame ondersteuning van die staat se kant af of van die Onderwysdepartement se kant af in terme van ... maatskaplike werkers of sielkundiges waarheen die kind verwys kan word nie en indien daar ’n verwysing is, dan is die instansies gewoonlik al oorvol ... in terme van rehabilitasie ... as dit moet gedoen word of as daar sielkundige verslae gegee moet word. (F1:308‒13)

Hoewel professionele opleiding en ondersteuning van gesondheidsdienste die onderwyser se rol ten opsigte van die bevordering van gesondheidsgeletterdheid by leerders sal vergemaklik, sal betrokke en kundige ouers hierdie taak aansienlik vergemaklik. 

5.3.2 Subtema 3.2: Onbetrokkenheid en onkundigheid van ouers

Peu, Mataboge, Ladzani, Wessels, Mostert-Wentzel en Seane (2015:6) toon aan dat ouers belangrike rolmodelle vir gesondheidsgedrag by leerders is. Behalwe dat leerders ouers se gedrag kan navolg, is die ouers ook die persone wat vir leerders toegang tot gesondheidsdienste bied. Een van die onderwysers het saamgestem dat samewerking tussen die ouer en die skool ’n spanpoging ter bevordering van gesondheidsgeletterdheid behoort te wees:

Een van die grootste hindernisse wat ons het om gesondheid te bevorder by die skole is die ouers self. Ek dink baie keer staan die ouers in ons pad en kan ons nie die kinders help nie, want ons word aangeval deur die ouers … klomp goedjies, baie stappe wat gevolg is en so aan en op die einde van die dag het die ouers gevoel dat ek as juffrou victimise (slagoffers maak van) die kinders: “Jy victimise my kind, jy pik op my kind; hoekom my kind?” Hulle was regtig in denial (ontkenning) gewees, hoor. Een van die ma’s, die heroïen-enetjie, het weer ’n toets gaan koop en die kind by die huis getoets en gekom met die toets en gesê: “Maar kyk daar, my kind is nou negatief getoets.” En, ek meen, daai toets kan gedokter ook wees of dis al uit die sisteem uit. Die ouers is vreeslik in denial (ontkenning) ... baie keer is ons as onderwysers bang om in te gryp, want juis vir hierdie ding. Ons word aangeval op die ou einde van die dag. Die ouers wil absoluut niks hoor van hulle kinders nie; hulle ... kan nie ’n voet verkeerd sit nie. (F3:122‒37)

Navorsers ondersteun bogenoemde stelling dat hoewel ouers ’n fundamentele rol in die ontwikkeling van lewensvaardighede kan speel en leerders tydens uitdagings behoort te ondersteun, die onderwyser dikwels die rol van die ouer moet inneem (Nel 2018:3). Radebe (2017:8) vestig ons aandag daarop dat armoede, vervoerprobleme en werkloosheid belangrike oorsake is vir ’n gebrek aan ouerleiding. Die gevolg is dat daar al hoe meer op die onderwyser gesteun word om gesondheidsgeletterdheid by leerders te bevorder (Peu e.a. 2015:6). ’n Deelnemer het verder aangetoon dat gebrekkige ouerleiding dikwels daartoe lei dat leerders nie die vrymoedigheid het om met hulle ouers oor seksuele gedrag te gesels nie, of verkeerde inligting by hulle vriende kry:

Daar is ook nie [’n] verhouding by die ouers ... [om] oor geslagtelikheid [te] praat nie ... So, dit is ’n taboe ‒ die een kultuur praat daaroor, die ander nie. Die kinders het my oorval met vrae, want hulle mag nie eers in ’n rigting van dit praat by die huis nie dan word hulle summier stilgemaak en sommer gestraf. Dat hulle honger is vir inligting, dat hulle eintlik die verkeerde inligting [kry], want hulle kry die inligting van die ... straat af en van die medeleerders en dan kry hulle die verkeerde inligting. (F1:230–244)

Die gevolg is dat onderwysers dikwels oorval word met vrae en die rol van loco parentis moet inneem (Nel 2018:3). Een van die onderwysers besef dat leerders hulle as vertrouelinge in sensitiewe sake beskou, maar is bekommerd dat daar ’n tekort aan ondersteuningsgroepe by skole is om ook die onderwyser in ’n mate te beskerm:

Daar moet voldoende kanale wees en ek twyfel of daar rêrig oop kanale is dat as ’n kind swanger raak, dat daai kind presies weet dié kan ek vertrou met my probleem, jy weet waar om na te gaan of ek het hierdie verkeerde ding gesien. Wie kan ek dit aanspreek sonder om geviktimiseer te word? Daai kanale, dink ek, is nog steeds nie lekker gevestig in skole nie. (F4:466‒9)

Bogenoemde bespreking benadruk dat die rol van die onderwyser in die bevordering van gesondheidsgeletterdheid bemoeilik word deur ’n gebrek aan ondersteuning vanaf ander rolspelers, soos die ouer en die skool. Oënskynlik is die oorsaak vir die swak vestiging van ondersteuning grootliks toe te skryf aan armoede en die gebrek aan hulpbronne en finansiële ondersteuning.

5.3.3 Subtema 3.3: Gebrek aan hulpbronne en finansiële ondersteuning

In afdeling 5.1.2 is bespreek hoe swak higiëne die welstand van leerders negatief kan beïnvloed. Onderwysers het verduidelik dat die probleme met higiëne vererger word deur ’n gebrek aan hulpbronne, soos skoon water, en stukkende vensters of koue klaskamers:

We have a problem with water here. Our water is always dirty ... Last year’s learners ... had stomach ache of the water.

[Ons het ’n probleem met water hier. Ons water is altyd vuil. Verlede jaar se leerders het maagpyn gekry as gevolg van die water.] (D6:50‒51)

Eenvoudige voorbeeld van skoon wees, is hier basies ‒ dit wat jy hier voor gesien het ‒ is omtrent die enigste gras wat in ons skool is. So, daar is permanent stof en ... party klasse het byvoorbeeld nie eers vensters nie. Die vensters is stukkend en in die winter is die klasse koud. (D3:26‒8) 

Onvoldoende fasiliteite, soos gebreekte vensters of vuil water, beïnvloed nie net leerders se ontwikkeling negatief nie, maar lei tot swak akademiese prestasie en vroeë skoolverlating (Gqirana 2016:1) Deelnemende onderwysers stem saam dat ’n gebrek aan finansies een van die grootste redes vir die onvoldoende fasiliteite is:

Geld, geld is die groot hindernis hierso. Gesonde kos is duurder om te koop by die tuck shop (snoepie) ... Gesonde kos is duurder om aan te koop om in die koshuis aan [die kinders] te gee. Geld is die groot issue (kwessie) hierso. As jy geld het om vir die kinders ordentlike kospakkies te pak elke dag, dan het jy iemand betaal om die kospakkie te pak en dit pla niemand. Dis nie ’n onderwyser se werk nie, maar daar is nie geld om enige van hierdie goeters te doen nie. So, dis nie dat dit nie beskikbaar is nie, dis nie dat dit nie moontlik is nie ... ek sal nie eers sê dis tyd nie, dis geld. (D9:106‒112)

Dit blyk dat die regering die finansiële hulp wat vir hulpbronne toegeken is, aan ander sake bestee eerder as om hulpbronne en openbare dienste by skole in stand te hou (Spaull 2015:114). Botha (2018:1) stem saam dat bogenoemde probleme ontstaan weens die enorme verkwistende uitgawes wat deur staatsdepartemente aangegaan is. Dit wil voorkom asof die verkwisting van staatsbefondsing ’n herhalende gebeurtenis is:

Finansiële bystand van die Departement af op dié stadium ... As daar nie korrupsie is nie, is daar fondse beskikbaar vir tenders, maar daai tender, waar jy daai tender kan doen vir R10 gee hulle ’n tender uit vir R100. So, plaas van ekstra goed uitgee of ekstra goed gaan koop vir skole [soos] sporttoerusting of so ... Daar was vroeër jare baie uitstappies gewees. Dit was opvoedkundige uitstappies vir die leerders. Al daai goed is weggevat. Daai fonds het van die Departement af gekom. (F1:558‒565)

Soos reeds genoem, het die skool as omgewing ’n verantwoordelikheid teenoor onderwysers en leerders. Die skool moet onderwysers bystaan in die bevordering van gesondheidsgeletterdheid. Die skool is op sy beurt weer afhanklik van die regering vir hulpbronne en ondersteuning, en daarom moet die twee entiteite nou saam werk. Die onderstaande deelnemers bevestig die probleem:

Ons het nie fasiliteite nie, ons het nie geld nie, ons het nie onderwysers wat ordentlik opgelei is om hierdie in ’n klaskamer te hanteer nie. (D9:98‒9)

Kyk, dis nie onmoontlik om die gesondheid te bevorder nie, maar finansies is maar een van die grootste probleme wat ons keer om die gesondheid te verbeter of [om] sekere goeters wat ons sien probleme is, reg te stel. (F3:26‒9)

...maar daar is nie meer geld nie. ’n Skool kan nie meer. (F1:558–565)

Die ideaal is dat die verskillende rolspelers sal saamwerk om gesondheidsgeletterdheid by sekondêreskoolleerders te bevorder, maar met die afwesigheid van finansiële ondersteuning word die taak van die onderwyser baie bemoeilik.

6. Beperkinge van die studie

’n Relatief klein groep deelnemers is by hierdie studie betrek. Die fokus van die studie was egter nie op die veralgemening van resultate nie. Die doel van die studie was om ’n beter begrip van die bepaalde groep onderwysers se interpretasies rakende hul rol, ervarings en bydrae ten opsigte van gesondheidsgeletterdheid te vorm.

Logistieke hindernisse, byvoorbeeld afsprake wat moes skuif, geraas by die lokaal waar onderhoude gevoer is of periodes wat op kort kennisgewing verkort is of weggeval het, kon deelnemers moontlik angstig gemaak het. Hierdie veranderlikes kon derhalwe ’n invloed op die deelnemers se response tydens onderhoude uitoefen het.

7. Samevattende bespreking en gevolgtrekking

In hierdie studie is die rol en ervaring van die onderwyser in die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid by sekondêre skole verken. sekondêreskoolleerders bevind hulle in ’n ontwikkelingsfase wat deur snelle groei en verandering gekenmerk word. Tydens hierdie kritieke ontwikkelingsfase kan gesondheidsgeletterdheid ’n belangrike rol speel om leerders te leer om krities oor gesondheid te dink en positiewe gesondheidskeuses te maak. Gesondheidsgeletterdheid waarborg egter nie gesondheid nie, maar integrasie tussen die kognitiewe, spirituele, emosionele, fisieke en sosiale domeine is nodig om lewenskwaliteit te verbeter. Alhoewel die verskillende domeine afsonderlik beskou is, moet dit beklemtoon word dat die geheel meer werd is as die som van die dele. Daar moet balans, harmonie, vloei en integrasie tussen die dele wees om die persoon as gesond te bestempel . Die doel van die studie is nie om te veralgemeen nie, aangesien leerders volgens hulle unieke behoeftes holisties ontwikkel moet word.

Die data toon aan dat die rol en ervaring van onderwysers binne gesondheidsbevorderingsprogramme in skole al hoe meer as ’n noodsaaklike faktor in die holistiese ontwikkeling van leerders beskou kan word. Dit blyk dat wanneer onderwysers by gesondheidsprogramme betrokke is, gesonde gedrag aangemoedig en toekomstige gesondheidsrisiko’s verlaag word. Alhoewel die skool ’n ideale platform bied waar gesondheidsgeletterdheid bevorder kan word, moet die rol en verantwoordelikheid van die onderwyser deur ander rolspelers versterk word. Die skool is verantwoordelik vir die implementering van reëls en riglyne rakende gesondheid en moet ook toesien dat beleide en standaarde korrek toegepas word.

Die Departement van Basiese Onderwys en die Departement van Gesondheid is verdere belangrike rolspelers in die bevordering van sekondêreskoolleerders se gesondheid. Die data toon aan dat afwesigheid van regeringsinstansies ’n belangrike faktor is wat gesondheidsbevordering belemmer. Ander faktore binne die skoolsisteem sluit onvoldoende hulpbronne, ’n gebrek aan higiëne en onvoldoende finansiële steun in. Data toon verder aan dat hoewel ouerleiding noodsaaklik is in die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid, onderwysers dikwels die rol van loco parentis moet inneem. Gebrekkige ouerleiding veroorsaak dat leerders nie die vrymoedigheid het om ouers oor sensitiewe sake te raadpleeg nie, en hierdie taak rus dan op die skouers van die onderwyser. Onderwysers voel daarom dikwels oorweldig deur die komplekse aard van gesondheidsgeletterdheidsprobleme en daar is ’n dringende behoefte aan die ontwikkeling en opleiding van onderwysers om leerders met geestelike probleme te ondersteun.

Daar kan geredeneer word dat ’n spanpoging fundamenteel in die bevordering van gesondheidsgeletterdheid is. Die volgende drie gevolgtrekkings som die belangrikste bevindinge van die studie op:

• Sekondêreskoolleerders bevind hulle in ’n kritiese ontwikkelingsfase. Onderwysers het die geleentheid om leerders tydens hierdie fase met kennis en vaardighede rakende gesondheid te bemagtig. Gesondheidsgeletterdheid moet dus lewenslank op ’n geïntegreerde wyse aangewend word sodat verantwoordelike en ingeligte keuses welstand verhoog.
• Gesondheidsgeletterdheid bestaan uit verskillende fasette wat die leerder holisties beïnvloed. Daar is nie ’n kitsresep om gesondheidsgeletterdheid by leerders te bevorder nie.
• Onderwysers is egter nie die enigste rolspelers in die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid nie. Ondersteuning van ander rolspelers, byvoorbeeld ouers, professionele persone en die regering, kan ’n bydrae lewer tot die holistiese ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid by sekondêreskoolleerders.

8. Slot 

Indien onderwysers bewus is van die invloed wat gesondheidsgeletterdheid op leerders uitoefen en opleiding ontvang om toepaslike intervensieprogramme effektief te implementeer, kan dit ’n positiewe invloed op die leerder se holistiese ontwikkeling hê. Sodoende sal leerders bemagtig word om verantwoordelike besluite rakende gesondheid te neem, gesonde lewenskeuses te maak en ’n gesonde toekoms as verantwoordelike landsburgers te bou.

Die ideaal is dat volhoubare gedragsverandering moontlik gemaak word deur gesondheidsrolmodelle wie se invloed veel verder as die mure van gesondheidsinstellings sal strek.

Bibliografie

Alford, Z. 2017. Positive education: Developing skills for school life and beyond. In White e.a. (reds.) 2017.

Barry, M.M., A.M. Clarke en K. Dowling. 2016. Promoting social and emotional well-being in schools. Health Education, 5(117):434‒51.

Botha, J. 2018. Behavioural issues: Aggression and violence. In Nel (red.) 2018.

Brainy quote. 2019. Aristotle quotes. https://www.brainyquote.com/search_results?q=artistotle+the+sum+is+bigger+than+the+parts (23 Desember 2019 geraadpleeg).

Bronfenbrenner, U. 1979. The ecology of human development: Experiments by nature and design. Londen: Harvard University Press.

Brown, S. 2006. What is the evidence on school health promotion in improving health or preventing disease and, specifically, what is the effectiveness of the health promoting schools approach? Londen: World Health Organisation.

Burrows, T., S. Goldman, K. Pursey en R. Lim. 2017. Is there an association between dietary intake and academic achievement: A systematic review. Journal of Human Nutrition and Dietetics, 30(1):117‒40.

Byrne, J., K. Pickett, W. Rietdijk, J. Shepard, M. Grace en P. Roderick. 2016. A longitudinal study to explore the impact of preservice teacher health training on early career teachers’ role as health promoters. Pedagogy in Health Promotion, 2(3):170‒83.

Cala, V.C. en E. Soriano. 2014. Health education from an ecological perspective. Adaption of the Bronfenbrenner model from an experience with adolescents. Social and Behavioural Sciences, 132(1):49‒57.

Cheng, N.Y.I. en M.Y.E. Wong. 2015. Knowledge and attitude of school teachers towards promoting healthy lifestyle to students. Health, 7(1):119‒26.

Christensen, J. 2016. A critical reflection of Bronfenbrenner’s development ecology model. Problems of Education in the 21st century, 69(1):22–28.

Daile, B.M. 2016. Life orientation teachers’ career development needs in Gauteng: Are we missing the boat? South African Journal of Higher Education, 30(3):85–110.

DBO (Departement van Basiese Onderwys). 2014. Policy on Screening, Identification, Assessment and Support (SIAS). https://wcedonline.westerncape.gov.za/Specialised-ed/documents/SIAS-2014.pdf (11 April 2020 geraadpleeg).

Departement van Basiese Onderwys en Departement van Gesondheid. 2012. Integrated School Health Policy. Pretoria. https://serve.mg.co.za/content/documents/2017/06/14/integratedschoolhealthpolicydbeanddoh.pdf (14 Desember 2019 geraadpleeg). 

Discovery Vitality. 2014. Healthy active kids South Africa report card (HAKSA). https://www.discovery.co.za/microsites_za/vitality_schools/web/linked_content/pdfs/general/healthy_active_kids_report_book_web_optimized.pdf (16 Februarie 2020 geraadpleeg).

Dowse, R. 2016. The limitation of current health literacy measures for use in developing countries. Journal of Communications in Healthcare, 9(1):4‒6. 

Du Plessis, E. 2016. Etiese aspekte in navorsing. In Joubert e.a. (reds.) 2016.

Engel, G.L. 1977. The need for a new medical model: A challenge for biomedicine. Science, 196(4286):129‒36.

—. 1992. The need for a new medical model: A challenge for biomedicine. Family Systems Medicine, 10(3):317‒31.

Farrugia, B. 2019. WASP (Write a Scientific Paper): Sampling in qualitative research. Early Human Development, 133(1):67‒71.

Ferreira, R., W.J. Fraser, K. Botha, E. Cook, P.J. du Toit en G. Gericke. 2013. Voedingpraktyke en behoeftes van hulpbron-arm gemeenskappe deur die oë van laerskoolonderwysers. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie, 32(1):1‒8.

Flick, U. 2015. Introducing research methodology: A beginner’s guide to doing a research project. Londen: Sage.

Frankl, V.E. 1946. Man’s search for meaning. Berlyn: The Random House Group.

Ghanbari, S., A. Ramezankhani, A. Montazeri en Y. Mehrabi. 2016. Health literacy measure for adolescents (HELMA): Development and psychometric properties. PloS One, 11(2):1‒12.

Gqirana, T. 2016. Without resources rural schools will continue to underperform. News24, 6 Januarie. https://www.news24.com/SouthAfrica/News/without-resources-rural-schools-will-continue-to-underperform-ngo-20160106 (17 Februarie 2020 geraadpleeg) 

Greenhalgh, T. 2015. Health literacy: Towards system level solutions. British Medical Journal, 350(1):1‒2. 

Gunning, E. 2015. Word ’n rolmodel vir jeug. Die Burger, 10 April. https://www.pressreader.com/south-africa/die-burger/20150410/281809987416691 (20 Desember 2019 geraadpleeg). 

Hagell, A., E. Rigby en F. Perrow. 2015. Promoting health literacy in secondary schools: A review. British Journal of School Nursing, 10(2):82‒7.

Hall, K. en W. Sambu. 2017. Reflections. In Jamieson e.a. (reds.) 2017.

Hay, J. 2018. Healthy living. In Nel (red.) 2018.

Hendricks, G., S. Savahl en M. Florence. 2015. Adolescent peer pressure, leisure boredom, and substance use in low-income Cape Town communities. Social Behaviour and Personality, 43(1):99‒110.

Jamieson, L., L. Berry en L. Lake (reds.). 2017. Child Gauge: South Africa. Kaapstad: UNICEF.

Jensen, A.K. en S.B. Olsen. 2019. Childhood nature experiences and adulthood environmental preferences. Ecological Economics, 156:48‒56. 

Jordaan, C. 2018. Sexuality education. In Nel (red.) 2018.

Jordaan, C. en J. Rens. 2018. Development of the self. In Jordaan en Naudé (reds.) 2018.

Jordaan, C. en M. Naudé (reds.). 2018. Teaching life skills in the intermediate phase. Pretoria: Van Schaik.

Joubert, I., C. Hartell en K. Lombard (reds.). 2016. Navorsing: ’n Gids vir die beginnernavorser. Pretoria: Van Schaik. 

Kgware, M. 2016. Menstruation and menstrual hygiene management in selected KwaZulu-Natal schools. https://oxfamilibrary.openrepository.com/bitstream/10546/611723/1/rr-menstrual-hygiene-south-africa-010516-en.pdf (14 Februarie 2020 geraadpleeg).

Kickbusch, I.S. en S.K. Reddy. 2016. Community matters: Why outbreak responses need to integrate health promotion. Global Health Promotion, 23(1):75‒8.

Krueger, R.A. en M.A. Casey. 2015. Focus groups: A practical guide for applied research. 5de uitgawe. Singapoer: Sage.

Kumar, R. 2014. Research methodology: A step-by-step guide for beginners. 4de uitgawe. Londen: Sage. 

Kutcher, S., Y. Wei, S. Costa, R. Gusmão, N. Skokauskas en A. Sourander. 2016. Enhancing mental health literacy in young people. European Child & Adolescent Psychiatry, 25(6):567–9.

Kwatubana, S. en M. Nel. 2018. Health promotion in South African schools. In Nel (red.) 2018.

Leedy, P.D. en J.E. Ormrod. 2016. Practical research: Planning and design. 11de uitgawe. Boston: Pearson. 

Lehman, B.J., D.M. David en J.A. Gruber. 2017. Rethinking the biopsychosocial model of health: Understanding health as a dynamic system. Social and Personality Psychology Compass, 11(8):1‒17.

Lincoln, Y.S. en E.G. Guba. 1985. Naturalistic inquiry. Beverly Hills: Sage.

Lombard, K. 2016. ’n Inleiding tot navorsing. In Joubert e.a. (reds.) 2016.

MacBlain, S. 2018. Learning theories for early years practice. Londen: Sage.

Malterud, K., V.D. Siersma en A.D. Guassora. 2015. Sample size in qualitative interview studies: Guided by information power. Qualitative Health Research, 26(13):1753‒60. 

Marimwe, C. en R. Dowse. 2019. Health literacy test for limited literacy populations (HELT-LL): Validation in South Africa. Cogent Medicine, 6:1–19. https://doi.org/10.1080/2331205X.2019.1650417 (21 Desember 2019 geraadpleeg).

Mason, H. 2015. Your best travel companion – you! In Van Heerden-Pieterse (red.) 2015.

McFarlane, R., A. Ford, A. Bukenya en N. Soon-Shiong. 2018. Equal education. Breaking the cycle. Uncovering persistent sanitation challenges in Gauteng schools. https://equaleducation.org.za/wp-content/uploads/2018/11/Equal-Education-GP-Sanitation-Audit-Report-2018.pdf (13 Desember 2019 geraadpleeg).

Meeks, L., P. Heit en R. Page. 2013. Comprehensive school health education: Totally awesome strategies for teaching health. New York: McGraw-Hill.

Mokwena, K.E. 2015. Strategies to increase the health literacy needed to complement health-promoting legislation in South Africa. South African Journal of Clinical Nutrition, 28(4):197.

Molefe, M.B.S. 2016. Implementing the policy on learner pregnancy in rural schools: perspectives from schools in Uthukela District. PhD-proefskrif, Universiteit van KwaZulu-Natal.

Nel, M. 2018. Introduction. In Nel (red.) 2018.

Nel, M. (red.). 2018. Life Orientation for South African teachers. 2de uitgawe. Pretoria: Van Schaik.

Nguyen, D.T., E.P. Wright, C. Dedding, T.T. Pham en J. Bunders. 2019. Low self-esteem and its association with anxiety, depression, and suicidal ideation in Vietnamese secondary school students: A cross-sectional study. Psychiatry, 27 September 2019. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6777005/ (23 Desember 2019 geraadpleeg).

Odimegwu, C.O., E.O. Amoo en N. de Wet. 2018. Teenage pregnancy in South Africa: Where are the young men involved? South African Journal of Child Health, 12(2):1‒7.

O’Donoghue, T. 2018. Planning your qualitative research thesis and project: An introduction to interpretivist research in education and the social sciences. New York: Routledge.

Ohrt, J.H., P.B. Clarke en A.H. Conley. 2018. Wellness counseling: A holistic approach to prevention and intervention. New York: Wiley.

Parker, B. 2019. 80% of SA’s male youth deaths are alcohol-related and drug consumption is twice the world norm. Parent24, 4 Desember. https://www.parent24.com/Family/Health/80-of-sas-male-youth-deaths-are-alcohol-related-and-drug-consumption-is-twice-the-world-norm-20180626 (23 Desember 2019 geraadpleeg). 

Patton, M.Q. 2015. Qualitative evaluation and research methods. Thousand Oaks: Sage.

Pearson, M., R. Chilton, K. Wyatt, C. Abraham, T. Ford, H.B. Woods en R. Anderson. 2015. Implementing health promotion programmes in schools: A realist systematic review of research and experience in the United Kingdom. Implementation Science, 10(149):1–20.

Peterson, F.L., R.J. Cooper en J.M. Laird. 2001. Enhancing teacher health literacy in school health promotion: A vision for the new millennium. Journal of School Health, 71(4):138‒44.

Peu, D., S. Mataboge, R. Ladzani, L. Wessels, K. Mostert-Wentzel en N. Seane. 2015. Perceptions of educators regarding the implementation of the health promotion programme manuals for children in schools in Makapanstad, South Africa. Curationis, 38(2). DOI: https://doi.org/10.4102/curationis.v38i2.1529 (10 Desember 2019 geraadpleeg). 

Radebe, J. 2017. Reflections. In Jamieson e.a. (reds.) 2017.

Ramphele, L. 2016. The department proposes that learners be taught about sex and sexuality to address the alarming state of pregnancies in schools. http://www.capetalk.co.za/articles/309261/dept-of-education-takes-a-stand-against-teenage-pregnancy (14 Desember 2019 geraadpleeg).

Sallis, J.F., N. Owen en B.E. Fisher. 2015. Ecological models of health behaviour. Health Behaviour: Theory, Research, and Practice, 5(1):43‒64.

Santoro, K. en C. Speedling. 2011. The case for investing in youth health literacy: One step on the path to achieving health equity for adolescents. National Institute for Health Care Management. https://www.nihcm.org/component/cck/?task=download&file=publication_pdf&id=363 (11 April 2020 geraadpleeg).

Sørensen, K., J.M. Pelikan, F. Röthlin, K. Ganahl, Z. Slonska, G. Doyle, J. Fullam, B. Kondilis, D. Agrafiotis, E. Uiters, M. Falcon, M. Mensing, K. Tchamov, S. van den Broucke en H. Brand. 2015. Health literacy in Europe: Comparative results of the European health literacy survey (HLS-EU). European Journal of Public Health, 25(6):1053‒58. 

Spaull, N. 2015. Accountability and capacity in South African education. Education as Change, 19(3):113‒42.

Stroebel, L.C.E., J. Hay en H.J. Bloemhoff. 2018. An approach to re-skilling of in-service teachers in physical education in South African schools. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit van die Vrystaat.

Subhash, M. 2015. Holistic development of adolescents for social intelligence, emotional maturity and spiritual personality for nation building. International Journal of Basic, Applied and Innovative Research, 4(1):20‒9. 

Thurairajah, K. 2019. Uncloaking the researcher: Boundaries in qualitative research. Qualitative Sociology Review, 15(1):132‒47. 

Tshitangano, T.G. en O.H. Tosin. 2016. Substance use amongst secondary school students in a rural setting in South Africa: Prevalence and possible contributing factors. African Journal of Primary Health Care & Family Medicine, 8(2). DOI: https://doi.org/10.4102/phcfm.v8i2.934 (22 Desember 2019 geraadpleeg).

Van Heerden-Pieterse, E. 2015. Student life. In Van Heerden-Pieterse (red.) 2015.

Van Heerden-Pieterse, E. (red.). 2015. Life skills, my journey, my destiny. 3de uitgawe. Pretoria: Van Schaik.

Van Manen, M. 2017. But is it phenomenology? Qualitative Health Research, 27(6):775–779.

Warren, M. 2017. Defining health in the era of value-based care: The six Cs of health and healthcare. Cureus, 9(2):1‒7. 

WGO (Wêreldgesondheidsorganisasie). 1948. WHO Constitution. Genève: WHO.

—. 2013. The 8th Global Conference on Health Promotion: The Helsinki Statement on health in all policies. Genève: WHO.

White, M., G. Slemp en A.S. Murray (reds.). 2017. Future directions in well-being. Adelaide: Springer.

Whiteley, J., D.J. Smith en T. Vaillancourt. 2012. Promoting mental health literacy among educators: Critical in school-based prevention and intervention. Journal of School Psychology, 28(1):56‒70.

Eindnotas

¹ Daar word na deelnemers in semigestruktureerde individuele onderhoude verwys as deelnemer 1 (D1). F1 verwys na fokusgroep 1. Die syfers, byvoorbeeld 9–12, verwys na die reëls van die transkripsie, byvoorbeeld “(F2:9–12)”, wat beteken fokusgroep 2, reëls 9–12.

² Die direkte woorde van deelnemers word in aanhalings gebruik.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Die rol en ervarings van die onderwyser in die ontwikkeling van gesondheidsgeletterdheid in sekondêre skole  appeared first on LitNet.

Middel-April 2020

Soos duisende ander s’n het my rustige slaappatroon soos mis voor die son verdwyn. In my huis worry ek alleen. Ek ruil my dae en nagte om. Dis beter vir ons almal se sanity, ons humeure vlam op vir geringe dinge. 

Ek was wasgoed, maak gedeeltes in sarsies skoon, probeer skryf, meestal sit ek voor ’n leë skerm. My vingers is halsstarrig of dalk is my kop te vol – of te leeg. Ek besluit nog.

Kinders begryp nie die regering se besluite om ons te grendel nie; hul kan net soveel keer Netflix kyk en net soveel keer gesprekke voer voordat hul onttrek.

Doer onder sit my brooskind met ’n beker koffie in haar hand. Sy kan vir ure alleen sit, in ’n wêreld van haar eie. Ek bekommer my oor haar.

My seun weer raap gereeld sy longboard en irriteer al wat leef met die eentonige sing van wielietjies op sement. Ek wens ek kan sy rustigheid ewenaar.

Bure oorkant sit en braai meestal. Deur groet en handwaai, somtyds hoorbare gesprekke met die kinders. COVID-19 kry reg wat ons in hierdie meer as ’n jaar wat ons hier woon, nooit wou regkry nie. Ek noem dit dwangvriendskap (al is dit vanaf ’n afstand). Ek is steeds nie vriende met die bure nie.

Leef en laat leef

Vroegoggend sit ek op die balkon en verkyk my aan die ommeswaai van die see van mosgroen na grys. Koue byt-byt in die lug. Die voëls kwetter onbeheerst, vlieg stuitig in sirkels en vry na mekaar op Telkomdrade.

Vrede vir ons gevlerktes! Of ten minste vir solank as wat die grendelstaat hou.

Net mense wat langs die see bly sal die tweelingreuk van vis en soutlug verstaan. Darem het dit nie verander nie. Die branders ruis asof ons beurtkrag het. Absoluut. 

Huilsessie

’n Ma moet sterk wees.

Dis goed om te huil – nie voor die kinders nie, daarom wag ek tot laataand om deur YouTube se blaaie te skuif. Ek soek iets waarmee ek kan identifiseer.  The impossible-beelde op my skerm voed die nietige en verganklike.

Dis ver na middernag en ek is in snot en trane. Ek het darem ’n verskoning vir my opgewelde oë, sou die kinders onverhoeds verskyn. Hulle sal nie weet dat die film eintlik ’n rookskerm is nie.

Verset

Daar is ’n krapperigheid in die lug. Ons hap en grom oor onnodige goed. Hoe sê ek vir my kinders daar is nie meer méér nie? Sover moontlik het ek beplan. Soveel brood en soveel koffie vir die tydperk. Nou is die groente op en inkomste morsaf afgesny.

Ek improviseer – die kinders eet koek vir aandete. Môre is dit pannekoek en die dag daarna vetkoek. Bose kringloop van taai en vetterige skottelgoed. Ek kon darem koekmeel, gis en eiers vooraf in redelike grootmaat koop.

’n Nuwe bedreiging in my huis: Die kragmeter is soos ’n hartmonitor – as ek my kom kry, staan ek voor die ding. Ek weet ek moet die eenhede tot die helfte probeer sny en gebruik daarvan soos kougom rek.

Tot wanneer, wonder ek.

’n Vriend vra of ek hierdie tyd gebruik om nader aan God te wees. Ek is hom ’n antwoord verskuldig. Deur als loop my gebede keer op keer uit op ’n eensydige gesprek met God. EK wonder hoe groot sy oor moet wees om almal se gebede te kan hoor.

Versugting

Vanaand hang ’n mistigheid oor die see. Ek wag tot almal slaap en sluip soos ’n dief na die einde van ons balkon. Ek oorweeg ’n vinnige stappie na die strand – dis tog net ’n skrale dertig treë (ek het dit lankal in die stilligheid afgemeet), maar loeiende sirenes halt my gedagtes. Ek glo iemand anders het dieselfde idee gehad as ek. Slaap die mense dan nie?

Swartgalligheid

Die swart hond grom in my oor.

My oë soek na die oom met die boepie, derde woonstel skuins oorkant ons. Ek het verwag dat mense in grendelstaat gesig sou wys. Miskien het die oom ’n plaas. Twee verdiepings onder, balkonne leeg en riempiestoele weg.

Die gebrek aan lig en veraf figure maak my wêreld donker. Ek wonder wanneer gaan die dood se spore oor ons stukkie teerpad sleep.

In my kop werk ek uit wie wat moet kry as ek een van dié is wat dit nié maak nie.

Is daar brandoonde in elke dorp of gaan die regering ons lyke in vlak grafte gooi?

Gaan die gruverhaal ’n spookstorie word? Wat gebeur met erfstukke waarvan slegs ek die agtergrond en betekenis op hede verstaan?

Deurentyd bly die familie in kontak met my.

Daar is tye wanneer mense oor die dood móét praat. Tye soos nou. Ek het nog altyd geglo die kinders onthou my laaste wense. Ek vrywaar hulle van vorige verbintenisse buiten een. Elvira Madigan as hulle kán.

Skielik is ek spyt omdat ek nie in die Kaap vriende gemaak het nie. Ek hoor die kinders met hul maats op WhatsApp en Instagram lag. Daar is iémand vir hulle, búiten ek.

Ek mis vriendskap en mý mense.

Bowenal wens ek die wêreld tot genoeg asem vir die dae wat kom.

Ek skryf ’n vers rondom COVID-19.

blame game

ons kyk met afgryse
na naelstringbeelde
op die internet 

nóg ’n winkel geroof
verstaan mense nie
die voedselketting is in gedrang?

keyboard warriors skiet soos
giftige paddastoelle op uit die niet

hoe afgryslik, verduiwelse plunderaars
sluit hul toe, gooi die sleutel weg!
zero skuldgevoel, minder empatie

ons klop onsself op die skouers
óns doen álles reg

maar ons vergéét
vernietiging van die wêreld
het voor COVID-19 by óns begin

ons verwoes die osoonlaag
bietjie-bietjie op ’n slag

 weg met plastieksakke!
 “go green” is limitless

groot firmas launch projekte
en daarmee is die wêreld reg

toetsborde kloon woorde
’n duisend millisekondes per minuut
cmyk en greyscale toor kopskote
van dynserige dorpe tot oases

ons bly vergéét
wanneer die mensdom op sy weerloosste is,
capture fotograwe welwetend ons verdriet

The post Jou grendeltyd: Binne ons huis appeared first on LitNet.

Foto (links): Canva; Foto van Ruchelle Lombard (regs): verskaf

Die inperking het die wêreld met ’n vuishou in die maag getref. Dit het ons laat dubbeld vou en snak na asem. Onverwags en meedoënloos om ons voete onder ons uit te slaan met geen goeie bedoelings nie. En toe word ons almal met ons hande in die lug na ons huise verban. Dié pandemie het ’n invloed op elke deel van ons persoonlike en professionele lewe en vir talle industrieë beteken dit ’n omvattende verandering in die alledaagse verloop van sake. Uitgewers is een van dié wat grootliks geaffekteer word, met boekwinkels en ander handelaars wat hulle deure moes toemaak vir die tyd van inperking.

Die pandemie stuur skokgolwe deur elke deel van die uitgewerswese, maar dis interessant om te sien hoe die wêreld van kinderboeke geraak word. Afgesien van die ontsettend negatiewe effek wat hierdie inperking het, is dit ook vir my ’n voorreg om deel te kan wees van ’n tydperk waar mense se kreatiwiteit en verbeelding tot die uiterste beproef word en terselfdertyd na nuwe hoogtes geneem word. Skoolgaande kinders is ewe skielik tuisblyers – die skool is gesluit en hulle moet by die huis bly. Die meeste ouers moet aanhou werk (natuurlik van die huis af) en intussen moet kinders intellektueel gestimuleer word, nie bloot besig gehou word nie. Een manier om eersgenoemde te bereik, is om boeke in hulle hande te stop. Hoe kry ouers nou boeke in die hande met boekwinkels wat toe is en aanlyn winkels wat nie in hierdie tyd boeke kan aflewer nie? Om hierdie rede moet planne dadelik beraam word om die boeke steeds in hierdie tyd toeganklik te maak vir beide ouers en kinders, want dit moet op die een of ander manier by hulle uitkom. Die kinders moet lees! Dis hier waar uitgewers die hoofrolspelers word.

Aangesien uitgewers nie tans die papierboeke in die hande van mense kan plaas nie, moet nuwe planne gemaak word en ook verander word om by die tye aan te pas. Dít word hoofsaaklik gedoen deur lesers bekend te stel, of te herinner, aan e-boeke en dat ’n mens op hierdie manier steeds kinders aan die lees kan hou. Dit word natuurlik mooi deur uitgewers deurdink – die spesifieke titel en of dit gepas gaan wees as e-formaat, die ouderdomsgroep, asook ander faktore word in ag geneem om seker te maak die regte produk word beskikbaar gestel. Kinders kan dit op tablette of slimfone lees (indien hulle toegang het) en ouers kan dit selfs vir hulle voorlees! En ewe skielik is daar ’n besef dat jy boeke in verskeie formate kan bekom.

Onderwysers is ook van dié wat swaar getref word deur hierdie omstandighede. Klasbeplanning moet steeds gedoen word, kinders moet onderrig kry en onderwysers moet reg staan met ondersteunende materiaal. Dit is te verstane dat angstigheid heers, want nie almal het die nodige materiaal by hulle om te kan doen wat verwag word nie. Hier is ons weer by dieselfde scenario as vroeër – die digitale formaat is beslis iets wat nou oorweeg moet word. Uitgewers dink dit goed om in hierdie tyd verdere digitale formate te ontwikkel, wat insluit hulpmiddels vir die eksamen, gratis aktiwiteite vir laerskoolleerders, aanlyn aanbiedinge, voorgeskrewe boeke as e-boeke en dies meer. Verdere (soms gratis) materiaal word ook ontwikkel vir onderwysers om van uitgewers se webwerwe af te laai en te gebruik, wat natuurlik nuttig te pas kom.

Dis ook interessant hoe die bemarking van boeke nou hoofsaaklik digitaal gedoen word en uitgewers kreatief te werk gaan om dit so aangrypend moontlik te maak. Platforms soos Facebook en Instagram seëvier, waar dit ’n paar jaar gelede agtergrondmusiek was, iets wat ’n mens versigtig moes betree, maar nog nooit gedwing was om van afhanklik te wees nie. Nou word die meeste boekbekendstellings slegs op Facebook of Instagram gedoen met outeurs wat aanlyn gesprekke voer oor hulle titels en besonderhede daarrondom. Ouers skakel ook in by Facebook-bladsye waar eksperimente vir kinders aangebied word, stories voorgelees word of gratis aktiwiteite gedeel word wat hulle kan aflaai.

Die invloed op die kinderboekwêreld word beslis oor die hele wêreld gevoel. Die Bologna Children’s Book Fair (BCBF), wat in kinderliteratuur spesialiseer en jaarliks meer as 1 400 uitstallers en omtrent 30 000 professionele bywoners verwelkom, sou tydens Maart/April 2020 plaasgevind het. Dit is, soos die London Book Fair en die BookExpo in Amerika, nou gekanselleer as gevolg van die pandemie. Organiseerders en uitgewers doen in hierdie tyd uitstekende werk om die oorgang na ’n eksklusiewe digitale omgewing so pynloos moontlik te maak. Een so ’n voorbeeld is die BCBF wat nou aanlyn sal plaasvind vanaf 4 Mei. Uitgewers wat geregistreer is vir bywoning in 2020, kan toegang kry tot ’n platform waar hulle nuwe titels en materiaal kan oplaai met die doel om regte te verkoop. Bywoners kan aanteken en na die nuwe titels gaan kyk en dan vergaderings met die uitgewers reël. Afgesien van dié platform, sal die BCBF ook bykomende inhoud op hulle webwerf deel, wat ’n virtuele verhoog insluit vir webinare, onderhoude en meer. Die BCBF is maar net een van die sektore van die boekbedryf wat uitstekende kreatiewe planne maak om oor te skakel na ’n totaal digitale wêreld.

Ek dink deesdae gereeld aan ’n sêding: "There’s no app better than your lap." Dis beslis iets wat my na aan die hart lê. Niks kan die plek inneem van ’n goeie storie wat net voor slaaptyd voorgelees word nie. Dit ontwikkel kinders se verbeelding en woordeskat en neem hulle na plekke waar hulle nog nooit voorheen van kon droom nie. Nietemin is dit in hierdie tyd nodig om aanpasbaar te wees, om nuwe planne te maak en vooruit te dink. Vir kinderboeke hoop ek dat lesers uit hierdie inperking sal stap en weet dat ’n (kinder)boek, in enige formaat, jou kan bereik en dat ons boeke nodig het om die toekomstige generasies te kan bemagtig met stories. Papierboek, tablet of slimfoon – ’n boek kan jy saam met jou dra en só het jy altyd ’n storie om te vertel.

Lees ook:

COVID-19: Die advokateberoep en die groot wegsluit

The post Kinderboeke in die tyd van COVID-19 appeared first on LitNet.

Jitsvinger (foto: verskaf)

Wat ons hierdie afgelope tyd ondervind, is gelykstaande ’n yslike w reldoorlogsituasie. Baie soek nog na die “escape”-knoppie op die jaar 2020 se toetsbord. Harties-mense, daar is nie ’n terugkeer na hoe dinge was of “die goeie ou dae” na hierdie katarsis nie. Dis oral waar jy kyk in die media. Duisende haweloses lê op die rand van die samelewing gestapel. Wie kan die grootskaalse bekamping in Strandfontein ignoreer? Dis maar een vergelyking, en soos ons weet kry die armes dit eerste en word ook die swaarste getref. Quite intense, veral met die social ills, soos die mishandeling van vroue en ander grudade tydens hierdie bekampingspoging, wat soos ’n jakkals in ’n hoenderhok rondvreet. Ek kry soema flashbacks as ek kyk na die eNCA-nuusflits van die situasie in Mitchells Plain waar die gemeenskap bors teen bors met die polisiemag gestaan het oor kospakkies. Kyk die video hier:

Dit voel soos in die dae van toe massa-optogte die orde vannie dag was. Tydens al die verwarring en vrees neem chaos in ander dele vannie Kaapse Vlakte toe, waar lede vannie gemeenskap by plaaslike winkels en malls inbreek en die insidente op selfone gedokumenteer word. Die strewe na kollektiewe en sigbare eenheid is voor die hand liggend, maar die toepassing daarvan is in ’n wanbalans. Skole word spookhuise met talle onderwysers wat verspringende migrasie na digitale platforms probeer implementeer, soos WhatsApp-klasse vir leerders. Waar is die tegnikusse wat sit met oplossings? Groot korporasies kan nou hier intree en ’n verskil maak deur hulle te onderskraag.

Soos comedian Mark Lottering sê: Jy moet die Sondagnuus met ’n glasie wyn digest voor jy ’n hartaanval kry. Dis die volle waarheid!

Vryheid is op byna alle vlakke van ons ontneem en teen so ’n vinnige spoed dat ons nou eers agterkom hoe vasgevang ons werklik is. Jy moet ’n nuwe asemhalingstegniek ontwikkel wanneer jy innie shopping mall rondskarrel op soek na rantsoene vir die komende dae, met sekuriteitsbeamptes wat gereed staan met handreinigingsmiddels sodra jy die winkel betree of verlaat. Terselfdertyd is daar ook diegene wat as soldate gekamoefleer is om beweging te vergemaklik vir brood oppie tafel. Ongelukkig is hierdie strategie tevergeefs met uitgeslape polisiebeamptes wat baie kansvatters ontklee tydens uitskudparades oppie sypaadjie.

Alhoewel die petrolprys gedaal het, vind baie min dit voordelig, aangesien mense tuis moet bly in die stryd teen die verspreiding van COVID-19. Depressie heers soos miljoene se onbetaalde rekeninge terwyl hulle werkloos op hulle rusbanke wegkwyn. Dis hier waar ek my hoed afhaal vir die optimiste en die yweriges tussen ons wat nuwe vaardighede ontwikkel om hulself bekwaam te maak vir ’n meer winsgewende werklikheid in hul nabye toekoms.

Daar broei nuwe hoop op Planeet Vermaak danksy die skok wat COVID-19 onder die algemene bewussyn gebring het. Die potensiële uitwerking word bepaal deur een belangrike keuse: om anders te dink en te beweeg. Dis die brandstof vir die moderne mens se drange. Elke aanlynplatform word deur elke lid van die vermaaklikheidsindustrie ge-download en ingespan om nader aan hul gehoor te bly. "Tuisnaars" kry dan so hulle vermaak regstreeks vanuit die kunstenaar se persoonlike ruimte. Praat van up close and personal. My gunstelingbands en -kunstenaars stroom na YouTube en social media terwyl familielede en geliefdes gereeld op Zoom en Skype kuier. Die sofa innie sitkamer is weer eens die front-row seat tot die res van die pandemie-geteisterde wêreld (vir liefhebbers en aanhangers van die internet). Ek is die afgelope tyd nuuskierig oor in die nuwe strategieë ten opsigte van die vrystelling van nuwe musiek en albums onder die huidige omstandighede. Kry jy jou CD en poster van die konsert pasella wanneer dit na ’n woelige optrede deur die kunstenaar geteken word, of is dit nou een maal vergete? Dis onbevare waters vir onafhanklike kunstenaars wat hulle denkbeeldige skip op dreef moet hou tydens die verskuiwing van wat voel soos tektoniese plate, met ’n alreeds enorme fratsgolf wat so pas die industrie in die vorm van duisende toer-en feeskansellasies getref het.

Tydens die dawn van ’n siekteveranderde omgewing wil dit blyk dat die speelveld gelyk gevee is. Dit wil ook blyk dat ons almal in dieselfde skuitjie vertoef. Skynbaar nie. Talle spaza shops kry die finansiële doodskoot terwyl Shoprite- en Usave-trokke townships binnedring met essentials om om te sien na die massas se alledaagse behoeftes. ’n Billike aanname vir die afname in wins vir baie besighede kan gemaak word deur die feit dat mense nou hul belange herprioritiseer. Dat die focus meer op behoeftes geplaas word in plaas van luxuries. Dis hier waar die opportunist ’n kans kan vat om nuwe innovasies te skep. Ek let op daar’s meer interaktiewe platforms en programme wat op die proef gestel word vir onderhoude op die internet. Nuwe gesondheidswenke is nou weer aan die voorrang van populêre kultuur. Transformasie is ’n werklikheid, masekind. Jy moet aanhou innoveer om te oorleef.

Ons kan definitief baat vind by ’n progressiewe samewerking tussen accountable leierskappe in alle sektore op ’n nasionale skaal. Daar’s hopeloos te veel wat nie digitally ingeskakel is nie, wat lei tot die vergroting van die gaping tussen dié wat dit kan bekostig en dié wat nie kan nie. Tans is hierdie verbintenis gelykstaande aan die brug tussen onmiddellike verdoemenis en onkunde, en verligting.

Die geveg teen eensaamheid en isolasie is ’n ernstige een, veral nou. Hoeveel te meer met die toespassing van fisiese distansiëring!? Dink jou in hoe die toekoms sal lyk: breër sypaadjies en allerlei toebehore om sosiale afstand te te enable, Gucci-maskers vir die modebewustes … So ’n toekoms kan net onmin en wantroue kweek, nogal in die naam van kollektiewe welstand. Die gebrek wat dit sal veroorsaak, sal ons vermink tot in ewigheid. Dit voed die global amoeba van die mensdom. In kultuur en in gees.

Sjoe, ek mis die geroep van die taxi guard op die main road en die alledaagse woordspeling van smouse by hul vrugtestalletjies …

The post So overt, dis COVID appeared first on LitNet.

Griekwastad
Met Arnold Vosloo en Alex van Dyk
Regisseur: Jozua Malherbe

Min oomblikke in die Afrikaanse rolprent het Afrikaners so onbeskaamd laat grens en so onherstelbaar ontstem as die dood van Dirkie se hondjie in Jamie Uys se 1969-rolprent Dirkie. Vele beskryf vandag nog as volwassenes die rilling wat teen hul ruggrate af gekarwei is deur emosie, simpatie en skok. Afrikaanse films slaag selde daarin om skok so sterk te laat registreer sonder ’n Afkop Tokkelos wat deur die donkerte op ’n vlakvark aangery kom en jou psige karnuffel.

Die ander grieseloomblik wat ongeëwenaard is in Afrikaanse film is ’n nabyskoot van die jong Don Steenkamp se gesig in Griekwastad (2019) wanneer hy deur ’n speurder (Arnold Vosloo) ondervra word. ’n Warboel onuitgesproke emosies krimp deur sy soet, onbetrokke gesiggie. In die briljante Alex van Dyk se spel sien ’n mens hoe hy van een gedagte na ’n ander blaai. Die kyker lees ’n kortstondige skuldgevoel, hierna ’n skok oor die moontlikheid van tronkstraf, maar terselfdertyd die weerspieëling van ’n misplaaste onskuld. Daarmee word bedoel: Hy het drie moorde gepleeg, maar dit voel in Van Dyk se spel vermoedelik dat hy “onskuldig” is omdat hy "die regte ding gedoen het". En kort daarna die doodse uitdrukking wat impliseer dat hy dalk momenteel sy sinne verloor het en werklik nie onthou wat gebeur het nie. Wat ’n onthutsende oomblik!

In Van Dyk se stil, onderspeelde en genuanseerde uitbeelding vloei hierdie emosies deurmekaar soos ’n kinderkrabbel wat in die reën gelê het. Dit sluit aan by die regisseur Jozua Malherbe se deurdagte, sensitiewe regie (alhoewel hy soms ’n hamer neem om emosionele spykers in jou oë te slaan), waarin sy preokkupasie met die donker hart van wat agter die geslote konserwatiewe deure van Afrikaners gebeur, na vore kom.

’n Doodgewone, tipiese kerklike gesin (wie se naïwiteit nooit sitkom-neerhalend uitgebeeld word nie) se lewens word verskeur deur … wat? Bevlekte geheime waarvan die kyker nooit meer te wete sal kom nie? ’n Doodgewone seun wat vir ’n oomblik die kluts kwytgeraak het? Die onderdrukking van emosies en seksuele versugtings wat nou sy lawa oor ’n siel stort? Of ’n gesin wat, as gevolg van afsondering (soos in Racheltjie de Beer 2019) bloedskandelik te naby aan mekaar beweeg het sodat die grens tussen pa-wees, meisiekind-wees en stoutseun-boerseun-kaperjolle oorvleuel en soos ’n virus versprei?

Die probleem, wat die rolprent aanspreek, is dat slegs een persoon die brutale waarheid ken: Don Steenkamp self. En hy het tot dusver nog geen woord oor die moorde gerep nie, asof dit iets is wat apart van hom af plaasgevind het soos op die TV-skerm waarna die gesin gekyk het. Of hy nou vir die moorde verantwoordelik was of nie, die gruweldaad speel in ’n alternatiewe werklikheid af, en Malherbe steek-steek met ’n rooi els in hierdie teorie se hart.

Dit is welbekend dat die hegte Steenkamp-familie op Goeie Vrydag 2012 saam televisie gekyk het. Vermoedelik het die jong Don sy sussie die middag verkrag en gevrees dat Martella haar pa van hierdie onnoembare daad vertel het. Die band tussen pa en seun was hoeka, volgens die film, nie baie heg nie. Hoe dan ook gemaak met ’n seun wat gewoonlik op die oog af onderdanig is en nooit sy emosies of diepste versugtinge met sy ouers sou deel nie? Ook die verskroeide pannekoekvlaktes waarvan die klipperigheid, soos oeroue vetkoeke, die horisonne verskans?

Hoe sal ’n doodgewone boer op só ’n onthutsende onthulling reageer? Hy moes vermoedelik stilgemaak word. Daarom het Don ’n geweer geneem, eers sy pa, toe sy ma en daarna sy suster geskiet. Toe die pa en sussie nog nie dood was nie, het hy (volgens die rolprent se tweede teorie) koelbloedig met albei klaargespeel en voorgegee dat dit ’n plaasmoord was. Hy is maande daarna verhoor en tronk toe gestuur vir moord.

Tog volg Malherbe, en die draaiboekskrywer Tertius Kapp, in ’n soepel en visueel-geletterde draaiboek, nie die maklike sensasionele uitweg nie. Word ander teorieë ook ondersoek. Malherbe beeld met vreesaanjaende angs die tweede scenario uit. Dat die jong Steenkamp se verklaring (hy het in die skuur gewerk en geweerskote gehoor) dalk waar kan wees. En tussenin peper hy die kyker (so suf van ’n oormaat gemiddelde Afrikaanse verstrooiingsvermaak) met potente beelde wat die teendeel bewys.

Donker plaaspaaie waardeur motorligte deursoekend klief soos wat speurders na die waarheid soek; Martella, Don se sussie, se deurskynende, swembladblou onskuldige oë, knap weergegee deur ’n feitlik woordelose Jane de Wet; sorgelose perdetonele; die oorblufte skok van ’n buurman, knap gespeel deur Albert Maritz; en ander onverklaarbare gebeure teken graffiti op die kyker se geheue. Sonder om strepe onder hierdie tonele te trek, bevraagteken Malherbe die onverklaarbaarheid van glase wat op strategiese plekke op die plaaswerf gevind is. Oorblyfsels van een of ander ritueel? Ook die oënskynlik doodgewone gesinsbedrywighede voor ’n televisiestel terwyl moord sluimer. (Hoe weet ons daardie toneel het werklik presies so plaasgevind?)

Maar midde-in is die uitdrukkinglose Don wat skynbaar onbetrokke is. Emosies is vir hom vreemd. Hy het, soos so baie boerseuns wat worstel met probleme, nooit daaroor gepraat nie. Dit sou ’n swakheid ontbloot in ’n kultuur van patriargale man-wees. Jukstaponeer dit met die klipgesigbelydenisse van gewone dorpenaars wat hul opinie oor die Steenkamps gee, en jy kry ’n tafereel van Afrikanerdom waarvan die kultuur soos ’n Krismispoeding lyk: vol rosyntjies tussen die vrolike vrugte en lekker brandewyn.

Voeg al hierdie elemente bymekaar, gerugsteun deur Malherbe se nugter regie, en jy kry ’n produk wat meer vreesaanjaend is as enige riller wat ’n skrywer kon optower. Tussenin balanseer die formele, indringende spel van Arnold Vosloo, die simpatieke Lida Botha en die boertige Deon Lotz se Bennie Heckroodt die gruwelike gebeure. Dit vorm visuele stippels wat ’n bloedbevlekte rolprent betekenis en balans gee.

Hier en daar is die film skerp dramaties en skokkend (sommige mag dit net te beredeneerd vind), alhoewel dit beslis hier werk. Ook Charl-Johan Lingenfelder se grieselrige musiek, wat soos gloeiende kole deur die kyker se are pols, teister die gehoor. As musiek al ooit innerlike paniek en daardie gru-oomblik briljant weergegee het (soos toe Dirkie besef sy hondjie is deur ’n slang gepik!), is dit hierdie klankbaan. Dit verdien ’n toekenning.

Griekwastad is een van die beter Afrikaanse rolprente wat my, in ’n toenemend bar Afrikaanse filmlandskap, weer laat moed skep. En Alex van Dyk, so goed in Stropers (2018), speel ’n barshou. Beklemd, onderspeel, dubbelsinnig, onpeilbaar en engeltjie-gesig-diabolies. Hy is uitmuntend.

Jy kan Griekwastad vanaf Maandag 4 Mei osp Boxoffice huur. Dit kos R35.

Kyk die lokprent hier:

The post Filmresensie: <em>Griekwastad</em> appeared first on LitNet.

Fotobron: Pixabay

deur geweefde tralies

het die daeraad gesluimer

met grendels ingeperk

gebede wat sagkens skuifel

om hande se bedelbakkies

nou is ’n demper geplaas op lag

slotte gesluit om die keel se praat

terwyl oogskanse

blindelings vlug na oos

verby doringgrendels

rank woorde blind

soos ’n verlore bidsprinkaan

op ’n reis in tyd

deur die melkweg

tot daar waar die dag weer

in volheid sal blom

en in harmonie

om ’n nuwe dag

bevrydend

sal kring

The post Blinde bedes appeared first on LitNet.

Foto: Canva

kwylend vlerk my oë

oor die vergane triomf

van ’n gevalle Jerusalem

wat agter ’n dowwe konstelasieglans

tralies trek oor my sig

wurgend gord verwarde denke

die lamheid van my lendene

as jy onnoembare afgode

oor onsigbare afstande roep

knielend voor triomfboë

wat in stomheid

van bergtoppe skreeu

my roete – my redding

kom uit die blou-blou lug

vanuit die Goddelike triomfboog

van die Almagtige God

The post Seëpoort appeared first on LitNet.

Fotobron: Canva

donker se engte druk my

met sy dofgevatte

sekeloog vas

agter die sterre se skadu’s

’t ek tevergeefs

na die komeet

van jou inkarnering gesoek –

want – net dalk sou ek myself

in die spieëlbeeld

van jou wese kon vind

The post Donker karnering appeared first on LitNet.

Fotobron: Canva

Elke jaar, hierdie tyd
staan sy in stilswye voor sy deur:
nakend en weerloos teen die wind.

Haar groen blarerok het sy saam met die seisoen 
suutjies oor haar vel laat afgly en lê nou gekreukel op die grond.

Sy staan bedroef in die stortreën van woorde,
die druppels hang soos trane aan haar takke.

Op ’n afstand wag sy angstig
 vir erkentenis in die bekende vreemdeling se oë

die amper-liefhê soos ’n beloning
die kyk-sonder-raaksien ’n behoefte
die leuens haar identiteit
die pyn haar beste vriend
die leemte haar toevlugsoord

Die aarde draai. Die wiel is rond. Die seisoene verander.

misgekyk, misverstaan, mislei
onderdruk, onderdanig, onderwaardeer ...

Maar hierdie jaar, dieselfde tyd
glip sy haar groen somersrok stilletjies weer aan
en soen die sonsopkoms haar trane weg
en staan sy soos ’n bruid
voor ’n lewe vol belofte

The post ’n Nuwe seisoen appeared first on LitNet.

Fotobron: Canva

ek soek my stukkend na myself
in die los gruis langs die pad

in die droë gras langs die water
in die koelte langs die son
in die winter langs die somer
in die dryfsand langs beton

ek vind ’n leeftyd van belange
in die meulsteen om my nek
en my waarde hier op aarde
hou my lankal vir die gek

The post Voetpadkind appeared first on LitNet.

Fotobron: Pixabay

Een van die oudste beginsels in ons regstelsel is dat mense net gestraf kan word vir ’n oortreding as hulle geweet het hulle doen verkeerd. Daarom dat wette wat terugwerkend ingestel word, selde in suksesvolle vervolgings slaag.

Daarmee bedoel ek nie gemeenregtelike misdrywe wat nou ter skrif gestel is nie. Tot baie onlangs was daar nie ’n wet op ons wetboeke wat moord onwettig verklaar het nie. Tog het ons almal geweet ons moenie moor nie – selfs dié wat nog nooit die Tien Gebooie onder oë gehad het nie. En mense is suksesvol vervolg wanneer hulle moord gepleeg het. Dis ’n reël wat sin maak. Geen samelewing kan lank funksioneer as ons mekaar goedsmoeds kan doodmaak en daar geen gevolge aan is nie.

Met hierdie grendeltyd is ons nou in ongekende gebied. Ons mag nie sigarette koop nie, ons mag nie drank koop nie. Ons mag gaar hoender koop as dit in die yskas is, maar nie in die warmrak van die winkel nie. Ons mag pynappels, suiker en gis koop, maar ons mag dit nie gebruik om bier te maak nie. ’n Loodgieter mag benodighede by hardewarewinkels koop soos wat hy wil, maar ’n arm weduwee wat nie loodgietersdienste kan bekostig nie, mag nie ’n wassertjie koop om haar kraan self reg te maak nie. Sou die hardewarewinkel dit verkoop, loop hulle gevaar om gesluit te word. Reg aan die begin van lockdown kon koerante verkoop word, maar nie tydskrifte nie. Nou mag opvoedkundige boeke verkoop word, maar nie boeke wat vir plesier gelees word nie.

Ons mag in winkels ingaan om kos te koop, maar sommige winkels weier om byvoorbeeld batterye, wat soms reg langs die lekkers by die kassiere staan, te verkoop.

Die werk van staatsaanklaers en landdroste word beskou as noodsaaklike dienste, maar ek hoor soveel kommentaar van prokureurs in privaatpraktyk wat sukkel om as essensiële dienste verklaar te word. ’n Kind in die middel van ’n custody stryd tussen ma en pa is tog net so belangrik soos die misdadiger wat doelbewus hierdie tydperk gebruik om misdaad te pleeg.

Van komende Vrydag 1 Mei af mag restaurante gaar kos verkoop as hulle aflewer, maar mense mag nie kos daar gaan haal nie. Dis als goed en wel in die groter sentra, soos Kaapstad, maar in die meeste plattelandse gebiede is dit betekenisloos. In my tuisdorp byvoorbeeld is daar ’n Debonairs wat ’n baie beperkte aanbieding van pizzas afgelewer het voor die lockdown. Geen ander afleweringsdienste bestaan nie. Daar is geen aanduiding dat ander restaurante dit oorweeg om af te lewer, of selfs dat hulle in staat is om dit ekonomies te laat werk nie. Waar ek voorheen wegneemetes kon koop, is dit nou onwettig. Sou ek dit doen, kan ek met ’n boete gestraf word as ek gelukkig is. Is ek ongelukkig, loop ek my vas teen ’n sadis in uniform wat sy nuutgevonde mag met oorgawe en gewelddadig afdwing. Die restaurant kan geforseer word om te sluit.

Daar is nie duidelikheid oor presies wat toegelaat word en wat nie. In daardie onduidelikhede lê daar geleenthede vir misbruik van mag. Laat nou nog boonop 73 000 soldate op ons samelewing los met ’n variasie op die "skop skiet en donner"-mandaat wat Bheki Cele so graag aan die polisie gee, en die potensiaal vir moeilikheid neem net toe.

In minstens een geval is ’n persoon na bewering gemartel en gedood omdat hy drank in sy huis gehad het – iets wat nie verbied word nie. Ek het verskeie anekdotes gehoor van polisiebeamptes wat mense se kruideniersware uitgooi en sakke skeur. Een jong vrou vertel op Facebook dat sy in haar erf was, besig om haar baba se klere op die wasgoeddraad te hang, toe polisiebeamptes op haar skree en vloek dat sy in haar huis moet bly en nie haar erf mag betree nie. Sy het angsbevange in haar huis in gevlug. Dit was tog nooit die bedoeling met die beleid van social distancing en die #staysafestayhome-bewusmakingsveldtog nie?

Weermaglede en polisiebeamptes word nie behoorlik opgelei in wat hulle pligte en regte tydens die lockdown is nie. Hulle kry boodskappe van bo dat dit ’n "anything goes"-geleentheid is om kragdadig op te tree.

Is daar mense wat die geleentheid gebruik om moeilikheid te stook? Natuurlik. Is daar mense wat nie by die lockdown-reëls hou nie? Beslis. Maar dit gee nie persone in uniform mag om sonder meer geweld te gebruik in die volste vertroue dat daar geen gevolge vir hulle gaan wees nie. Dit gee hulle nie die reg om op te tree asof alle lede van die publiek kriminele is wat met geweld onderdruk moet word nie.

Die polisie en weermag tree op asof ons in ’n noodtoestand is, waar die publiek in opstand kom teen die regering. Hulle het klaarblyklik moeite om te besef dat ’n ramptoestand ’n geleentheid is vir hulle om die publiek by te staan en te help. Hulle vergeet dat dit nou al jare is dat hulle ’n polisiediens en nie polisiemag is nie. Daar was ’n goeie rede hoekom die naamsverandering gemaak is.

Maar dit help niks as die naamsverandering nie gepaard gaan met ’n verandering in gesindheid nie.

En die gesindheid sal net verander as daar direkte, onmiddellike gevolge is aan magsvergrype. En dit behoort te begin met hul hoofde. Die beeldmateriaal van Bheki Cele wat by ’n Shoprite aankom omring deur polisiebeamptes met R5- outomatiese gewere en haelgewere sal my lank bybly. Was daar gevaar van onluste? Nee, hy het persoonlik gaan seker maak dat mense die 1-meter-afstand in die toue nakom. Hy het ou tannies gepluk om hulle in lyn te kry.

Natuurlik gaan sy polisielede dink hulle kan dit ook maar doen.

Cele moes toe al van sy plig onthef gewees het. Die versuim om teen hom op te tree gaan nog lewens kos. Lewens wat nie verlore is as gevolg van korona nie, maar as gevolg van polisiebrutaliteit.

The post Lockdown, die polisie en weermag en kragdadigheid appeared first on LitNet.

A life full of holes
Driss ben Hamed Charhadi
Publisher: Rebel inc
ISBN: 9780862419493

Driss ben Hamed Charhadi is the pen name of a Moroccan man named Larbi Layachi (1937–1986), who, by means of his friendship with the famous American writer, composer and translator Paul Bowles, had the text of his dictated and tape-recorded narrative (originally in Arabic) translated into English and published in 1964. It is, therefore, a formally collaborative effort, but A life full of holes is the fruit of an illiterate man’s imagination and harsh experiences, reflecting a life from childhood to young adulthood that must closely resemble the author’s, who was a street vendor and a lowly household employee, like the central character. This most unusual novel is characterised throughout by the matter-of-fact, laconic-seeming tone, even as it reflects an intensely felt sequence of experiences. The novel could be described as mimicking an autobiography or diary. As a literary composition, it has nothing of the slow unravelling of secrets, the gradual revelation of its characters’ natures, or the build-up to a climactic moment of closure of conventional novels. It "simply" tells a day-by-day, sometimes moment-by-moment story, as if a "reality TV" show were chronicling the quotidian existence of a poor and perpetually socially isolated, yet admirable, Moroccan man – a single desert "flower" that for once does not "blush unseen". One possible reason for the fascination that his tale holds and the spell it weaves to entrance the reader, even on a second engagement with the text, is the conviction carried by the candour with which every encounter is described, and the immediacy of the evocations, as if we are eavesdroppers or eyewitnesses to every event of Ahmed’s tale. There is a compact intensity in this narrative. To evoke another well-known poem, Charhadi has no "cool web" of sophisticated or complicated language coming between the character’s perceptions and his words; he does not have command of the quality of speech that would "chill the angry day": his relations of experiences are unfiltered and uncontaminated – directly given. The time frame appears to be from the forties to the later fifties, and moves from a French-colonised society with soldiers around every corner – as well as police and secret policemen and many European foreigners (French, Spanish, etc) – to and beyond Morocco’s eventual independence from France (1956).

The novel’s 1999 British edition used here retains the informative Paul Bowles introduction, which begins as follows:

The man who invented this book, and along with it the name of Driss ben Hamed Charhadi, is a singularly quiet and ungregarious North African Moslem. His forebears are from a remote mountainous region where, however, Moghrebi Arabic rather than a Berber tongue is spoken. He is totally illiterate. His speech in Moghrebi is clear and correct. Like a peasant’s, it is studded with rustic locutions and proverbs. The fact that translating and compiling the novel was a comparatively simple process was due mainly to the sureness with which he proceeds in telling a story. He knows beforehand just what he is going to say, and he says it succinctly and eloquently. (ix)

Bowles (who lived in Tangier) indicates that Layachi took to visiting him on return from the cinema, and was puzzled after seeing a film depicting the destruction of Cairo, since he had not heard this reported on his radio. Two things are indicated by this detail: that despite his illiteracy, Layachi – though he may appear naïve in taking a film fiction for literal truth – was not uneducated, although, like his character, he may have been formally lacking in anything beyond early primary schooling; also, that he was a man who took cognisance of and had an interest in events and developments in a wider world than the small circumference of city streets and rural areas that he had lived in or been to. And he made use of the modern technologies available to him – both cinema and radio – while his social circle encompassed not only his mates, family and employers, but included the cosmopolitan Bowles. When the American writer (who would later assist other North Africans in having their works published in English) explains the difference between imaginative fiction and impermissible "lies" to Layachi (as a conscientious Muslim and congenitally truthful person), he is delighted at the revelation that he, too, could compose a work of fiction and that, if published in the States through Bowles’s mediation, it would not have to be subjected to the Moroccan censorship system. A few days later, Layachi telephones Bowles, making an appointment to discuss a serious issue. In the ensuing conversation, although Bowles tells him that a great deal of work is involved in making a book, Layachi is pleased to hear that if a sample short narrative proves good enough to merit the immense work of producing a translated transcription, Bowles would be prepared to take on the project.

Even the first evening’s narrative (interestingly, recounting events from around the middle of the future book, rather than its opening chapter) impresses Bowles, though he cautiously tells Layachi that only after the translation into English has been attempted would he be able to know whether the project could work. Layachi, after an initial pause, has told his story unhesitatingly and fluently; Bowles is, moreover, impressed by the author’s sure touch in the lucidity of his tale and the suitability of its style and narrative form. After some months, Bowles is able to tell the anxious author that the idea has proved a success in this first completed section, literally translated, and that they can proceed in collaboratively creating the whole book.

Although Bowles does not inform us how long the entire process took, and does not provide a date for either its inception or its conclusion, he tells us that Layachi came to his place to tape his story "several times a week", and that he as transcriber made no attempt to influence its style; once, when the author was for excising a short section from one of the chapters (for the narration moves in "chunks", or sections, often being set within particular locations or conditions), Bowles persuaded Layachi to retain it, as he thought it interesting for the brief glimpse it gave of Morocco’s pre-Muslim past. Layachi on only a few occasions himself decided, Bowles testifies, that a clarifying insertion was needed, and the taping process made this possible. I found Bowles’s introduction most interesting and pertinent, hence the inclusion here of what are, in my opinion, its most salient points or aspects. I conclude this part of the present text profile by again citing Bowles’s remark on Layachi: that he spoke, never "var[ying] the intensity of his eloquence" (xii).

The "holes" in the life evoked here are probably firstly, and most importantly, the absence of a loving and nurturing family; also, the separation from an orphanage where he had found himself by chance, and where he had friends his age, decent food and clothing, and education; the absence of continued schooling when the clearly very bright boy is forced to return to his mother and soldier stepfather’s home; his perpetually penniless and often malnourished life from the time that his stepfather puts him out to work (from a very young age) for earnings that go straight into the step-parent’s pocket; and the general lack of respect he meets with in what might be described as a militarised and/or police state, with the majority of officials disinclined to believe the words of the indigent and powerless members of society.

Another arresting aspect of the portrayal of Ahmed (the central character and speaking voice of this tale) is his ability to expose injustice, cruelty and hypocrisy, almost invariably without any explicit commentary – merely by telling what happened as it occurred, and relating who did or said what as he personally observed it. The reader has the impression of having unmediated access or of being direct witness to every event and experience as it occurs. Ahmed seems to comprehend the moral and immoral dimensions, the class aspects and the larger contexts of what he evokes, but this remains uninterpreted in any explicit articulation. He understands the way the social web enmeshes him, yet laconically makes what he can of the poor cards dealt to him, without relapsing into futile anger or explicit resentment, as there is usually little he could do to alter or improve matters or to have the injustices committed against him either rectified or punished. He is, until the very last section of the tale, always surrounded by those more powerful than him, because he is younger and smaller or despised for his poverty, or without the "connections" to assist him when brutally treated by officials, his stepfather or his various and many successive employers. Strangely, this depressing-sounding scenario is nothing of the kind. I believe that the engrossing nature of the narrative derives partly from Ahmed’s steadfast belief that despite the common saying that a person who has "a life full of holes" is worse off than someone with "no life at all" (as Ahmed concludes quite late in the novel), he himself chooses "an empty sack" over "no sack at all" (252). He remains always undefeated, undismayed and ready after a while to try again, or to take a rest period when a bit of kindness from a café owner or his husband-oppressed mother accompanies some basic sustenance and accommodation. And always, Ahmed’s interest in life in its variety – in his world and beyond, and in all that occurs around him – persists. He is, hence, no mere stoic endurer, but a man who lives fully.

The bald facts of Ahmed’s early life are the following: his father (whom he appears neither to have known nor even to have met, though he knows his name) divorces his mother before he is born, and she marries a soldier when the boy is eight years old. When the barracks to which his stepfather is assigned is moved to a different town, and the family follow, little Ahmed one day gets lost when he goes off a-wandering. Brought to the police and asked where he lives, he can only remember the name of the town where he grew up until recently. He is taken there, but when his parents and home cannot be located, the boy is placed in an orphanage. He likes living there very much (for reasons described above), but is eventually identified and made to go back to his mother and stepfather. The stepdad has been fairly decent, or at least neutral, in his attitude to his little stepson, but when he and Ahmed’s mother have a baby of their own, a boy, the soldier turns against Ahmed and begrudges him every bite he eats. He soon demands that the boy go out to work, mostly on surrounding farms, while every bit of Ahmed’s hard-earned earnings goes straight into the stepfather’s pocket. Ahmed has no buffer against such exploitation, such contempt and the occasional violence he meets with, and this "exposed" condition persists for a very long time. Although he cannot prevent the appropriation of his money, liberty, energy or time, Ahmed – even as a boy – seems to realise the injustice to which he is subjected. The novel appears to be more or less chronologically arranged, so a list of the intriguing and well-chosen chapter titles can serve as an initial indication of the trend of the narrative. They are as follows, and in order of appearance: "The orphan", "The journey to Menarbiyaa", "The shepherd", "The oven", "The whores", "Malabata", "At Mustapha’s café", "The wire", "The journey to Tanja", "Merkala", "Zohra", "Znagui", "The house of the Nazarenes", "Farid’s sisters", "Omar", "The master of the house" and "Mseud" ("Contents", np). It may be noted that Ahmed refers to all Europeans (like others of his acquaintance do) as "Nazarenes" – presumably because he assumes that as European foreigners, they must be Christians.

Even when Ahmed is likely still a boy of eight or nine, he shows the steel of his character and a mature independence of mind. He enjoyed life in the "Fondaq en Nedjar" [the word fondaq meaning (roughly) "orphanage"], as was outlined above, so this is what happens when his mother shows up on the premises after his whereabouts have been discovered, having declared to her husband (concerning Ahmed) that "he should be with me" (4):

When my mother came to see me, I told her: No, I won’t go. It’s better here. I can study and everything, and on Fridays we go to the mosque with the khalifa and afterward we go to the beach at Rio Martin. I sleep well and I eat well and I like to study. It’s the place I like best.

No, aoulidi, she said. You should come with me. I want you with me. You come to Tanja and you can study there.

No, Mother. Leave me here. It’s better.

You know best, she said. And she went away by herself. When she got home she told her husband: That boy. We’ve got to make him come back. You must go to Tettaouen and see the pacha, and tell him the boy’s mother wants him with her.

He said: Ouakha [OK]. I’ll go. So he went back to Tettaouen and told the pacha: his mother can’t live without him. He must go home as soon as possible and be with her.

The pacha said: We’ll ask the boy. If he wants to leave, we won’t stop him.

They came to see me. Which do you want, the pacha asked me. To stay here or to go and live with your mother?

I told him: I’d rather stay here. I know the other boys and everything. It would be better if I stayed here.

You hear? said the pacha. Listen to what he [Ahmed] says.

I want him to come with me and that’s that.

There he is, said the pacha. I have nothing more to say. So I went with him in the bus to Tanja. And there nothing happened. They did not send me to school. Nothing. (5)

Even though, later on, Ahmed’s mother persuades her husband to take Ahmed to school – and he does take him to the Qor’anic school, where he is allowed to continue for about a year – upon the birth of his little half-brother, Ahmed’s stepfather turns against him (perhaps ten years old then), and refuses to let him go back to school, insisting that he is a parasite in the household and should go out to work. Despite Ahmed’s mother pleading (mildly) for her elder boy to be further educated, the callous husband is unmoved: "I don’t care what he does, but he can’t stay here without working" (6). So the boy finds work with some fishermen, helping them to pull in their nets, and is paid a little money and an occasional handout of fish. Clearly, many unrelated men in this society are much more sympathetic to the boy’s plight than his mother’s husband. (Ahmed, revealingly, stops referring to him as his stepfather.) At age thirteen, Ahmed feels himself "a man, and I began to think. If I had stayed in the Fondaq en Nedjar, I’d have known something when I came out" (6).

Ahmed decides to go and speak to his mother, announcing his decision to go to Tettaouen to see whether he can find the orphanage. She points out, validly, that too much time has elapsed, that he is most likely too old to live there now, that he does not know the town and would probably be unable to locate the place (as proves true) and that he knows no one there anymore. Still, Ahmed is determined to go. He tells her that he has to go, since her husband "shouts at [her] all day" and that "it’s all about me". He says he is going "to take the life Allah gives" him. Adding that he is "tired of looking for better work" (7) in Tanja, he tells her that he wants to try life in Tettaouen, but promises that if he cannot find the orphanage or other employment, he will return. He meets with difficulties and unprovoked hostility on the way, but several people also take pity on him. Ahmed does try to find work at other places on his way, although evidently the main motive for the journey is to get away from his stepfather’s disdain and hostility. But he is too young and not strong enough to take the available employment, which requires physical stamina, and he knows too little about negotiating the streets of a half-forgotten town that he has never seen very much of, in any case. So, he makes his way back to Tanja, but revealingly Ahmed does not return to his mother’s home before he has made a little bit of money by finding and selling some waste paper. After he admits that he could not locate the Tettaouen orphanage, what he tells his mother reveals poignantly that the orphanage was where he felt "parented" – and he candidly reproaches his mother and stepfather:

I wanted to see it again looking the way it did the first time. It was hard, but I thank Allah that I went. In my head and heart I was always in the Fondaq en Nedjar. It’s an orphanage, and I’m an orphan. And I’ve always said to your husband: Let me go! Let me go! And even you wouldn’t let me stay there. You came to see me there and said to me yourself: Come. Come with me. I told you: No, Mother. Leave me here. It’s better here.

And now see how much time has gone by, and I still say the same thing to you. For five years I’ve been telling you my place was in the Fondaq en Nedjar. If I’d stayed there, I’d have learned to read. I’d have learned some trade, or at least how to take care of myself in the world. Now there’s nothing I can do. Allah will judge you, you and your husband.

No, my son. It’s not my fault, she said. I can’t do anything for you. That’s just an idea you’ve put into your head.

I said: No. You did it. You sent your husband to get me. Now I can’t read, and I have no trade. And I have no one to follow. (23)

A passage like the above shows Ahmed’s clarity of understanding and unusual ability to convey – without crudely expressed anger, but in lucid, compelling speech – exactly how he has seen through both his parents’ selfishness, even though his mother is more tender-hearted than her unpleasant husband and does remain loyal to Ahmed, while not daring to go against her husband’s treatment of her elder son. He knows that they were behaving with conventional correctness, but lacked deep feeling or real love in insisting on his return to them; in addition, they were short-sighted in comparison with this impressively mature young boy. This brief exchange with his mother also indicates a quality of morally evaluative thinking, which remains a solid basis enabling Ahmed to cope with the injustice, undervaluation and various forms of abuse to which he is subjected throughout his lifespan evoked in the novel. This "foundation" is his sure sense of the utter justice and moral reliability of the divine, all-seeing eye. We do not see Ahmed visiting the mosque or reporting the imam’s teachings, but he is a person of deep and enduring faith.

In the interest of space-saving, I outline how the image of "holes" in Ahmed’s life applies also to his intermittent changes of scene and context, giving something of the quality of a picaresque novel to this text. His succession of short-term jobs reflects the universal problem of perpetual employment insecurity that poor, uneducated people everywhere face, with their vulnerability to the power and exploitation of the wealthy and socially secure sectors and role-players in the world. And, as with so many of the unemployed, the boy’s (and later, man’s) willingness to work hard and learn new skills "on the job" (again proving his undervalued intelligence) and his enterprising nature – in the face of his awful stepfather’s constant accusations of his "laziness" and "parasitism" – are in evidence throughout. Ahmed works from the time he is around ten (if that): first as a boy shepherd on a farm, then as a bread carrier in an economy where prepared dough is brought to a "public" oven for baking. Then, he (after getting his first taste of sex in one of the city brothels) undergoes a spell of imprisonment for taking an unexpected opportunity to sell a sack of marijuana (locally known as kif) illegally at a profit. Subsequently, Ahmed works as a swineherd for a decent employer (a Spaniard), which ends when the employer has to sell his herd and move elsewhere. After this, the boy returns to his refuge from his hostile stepfather, sleeping in his kindly benefactor Mustapha’s café – a spell during which he, for some weeks, sells country fruit (a type of cactus fruit or "prickly pear") as a street vendor, followed by opportunistic selling (with an associate) of a store of copper wire which they "appropriate" from an abandoned warehouse. This is followed by his arrest and a three-year sentence for theft. (His jail experiences involve some hard labour, his unjust abuse by jailers and his friendship with a lonely, elderly Jewish man shunned by other [of course Muslim] prisoners.) Later, there is a group jailbreak, ending in eventual recapture and punishment, following which Ahmed returns as a penniless ex-convict to his mother’s home. This leads to a time during which Ahmed is unable to find any work and again provokes his mother’s husband’s harassment and animosity. Fleeing these circumstances again to Mustapha’s café, he is given secure employment by the latter as caretaker of his remotely located second (beach) café. Then, his foiled but serious wooing of a heartless social climber leaves Ahmed temporarily shattered, so that Mustapha fires him for neglecting his task (re-employing him after the young man recovers his equanimity). This is followed by several sections evoking Ahmed’s at first very pleasant employment by an artistic French male couple, who teach him furniture-making (he is also their housekeeper-cum-cook), and its gradual deterioration, until he walks out at a later stage when only one of the two men is left, at which point the narrative concludes.

Although the above outline may make it seem that Ahmed’s story "never really gets anywhere", there are two strong points qualifying what would be an inappropriate, overly hasty assessment: in the first place, the overview of colonial Moroccan society, mostly from the low end of the social scale, gives readers fascinating insights into the operations of an authoritarian North African colonial government, and into the survival methods of its subjects; and, in the second place, it shows us how Ahmed constantly learns and grows in his understanding of his social and political sphere in its various dimensions – while very, very gradually, he grows more assertive. Throughout, the candour of his voice remains in evidence, as does his usually unspoken contempt for foolish, unjust or cruel behaviour.

When Ahmed accepts Mustapha’s offer to become the watchman at his rather out-of-the-way beach café, he assesses the situation with his usual equanimity: "Here is where Allah has put me. I’ll stay here. Something else will happen. I’ll get better work later" (176). We also catch a glimpse of the young man’s sensitivity (and his loneliness) as he evokes the location:

Sometimes the moon was bright and the sea was calm. And only the frogs were shouting in the dark. Qrrr! Qrrr! They lived in the swamp behind the café. Everything else was quiet. And the moon was so bright that you could see a white ship far out at sea. I had a mat and a blanket. I would climb up onto the roof and spread them out. And I would make tea and carry it up there and drink it. Then I would lie down and smoke a cigarette, and look between the rails at the beach in the moonlight. (176)

Ahmed does get midday meals at Mustapha’s nearby family home, and he spots a passer-by, an old friend, who fishes and gathers wood for selling, and joins him in this activity. And in summer, things liven up when visitors come to the beach and the café. Ahmed sees a pretty girl on the beach, who eventually relents after initially ignoring him. They grow close and become lovers, and he proposes to her. He gets an invitation to meet her family, but he is humiliatingly treated, the mother sneeringly saying to him: "[W]e all know who you are. You work for Mustapha. You’re the watchman at Merkala. You’re nothing," to which he merely replies, "Yes. Maybe" (192). He expresses his hurt by describing his uncertain dreams and how he sometimes discovers himself crying when he wakes up. "But no-one to hear me. There was only the ocean" (192). Soon afterwards, he is again invited to the young woman’s home, but this occasion seems engineered merely to humiliate him further by showing him another young male visitor – "a professor, a teacher" (194); the mother brags to him that this is a man worthy of her daughter’s hand, and forbids Ahmed to see her again. This brutal loss of a woman he has hoped to make his wife disheartens and emotionally disturbs Ahmed profoundly, and he is unable to fulfil his duties for a time. Much later, he recovers and is given back the job, but, he says, when she later on (the other suitor perhaps having got cold feet) attempts to rekindle his love, he refuses to look at her.

A further shock comes when Ahmed and his employer, Mustapha, are both implicated by a cheating painter, who disappears with the advance he has been paid to buy paint with. He gets drunk on the money, and – when he is found and scolded by Mustapha, and is subsequently beaten up by unknown men – he goes to the police to accuse both Mustapha and Ahmed of having caused his injuries. The policeman declares total belief in the drunk’s veracity, no matter what Mustapha and Ahmed say to contest his false assertions, and Ahmed (presumably because he is a poor employee, rather than a "respectable" employer like Mustapha) gets the worst of it (he has, of course, a "record"):

The inspector hit me in the face. You won’t get out of this, no matter what you tell us, he said. [To which Ahmed replies:] That’s all I have to say, what I’ve already told you. I can’t say any more than that. Now stop hitting me. I’m already beaten. Can’t you see that? I do everything I can so I don’t have to come here to the comisaria and be hit by you. If you’re going to call me a criminal, it would be better for me to go out and steal right now. Then at least you’d have a reason to hit me. And I wouldn’t have to stay alone at Merkala [at the beach café] winter and summer for a hundred francs a day. (208)

The inspector even takes Ahmed to a bathroom and orders him to get undressed – whether to torture or rape him, we do not know – but he cleverly shouts out that he’s ready for his "bath" to make sure that someone hears him and comes to check, which fortunately happens, so he escapes this further abuse, although he and Mustapha are kept in prison until their trial, when a lawyer employed by Mustapha obtains their release.

What is interesting about this event, in particular, is Ahmed’s impeccable logic in saying what he does (with merely apparent naïvety) to the corrupt police inspector, as a way of exposing a kind of absurdity in the injustice and lack of proper investigative procedure in the way he treats his prisoner. It is the kind of speech that bullies invariably call cheeky, but which conveys ironic yet clear comprehension of injustice meted out by one more powerful against a weaker victim. It manifests Ahmed’s emotional, as much as moral, integrity, as well as the clarity of his understanding of events impacting on him. Both his beloved’s mother’s contemptuous sneers and the police officer’s abuse fail to penetrate Ahmed’s indomitable sense of his own innate worth, and neither succeeds in making him change his dignified speech and conduct. The American expression of someone "losing it" – referring to their self-control or usual avoidance of vulgarity, etc – hardly ever applies to Ahmed, despite his multiple encounters with the injustice, nastiness or injury dogging his footsteps.

In the final section of this profile, I focus on the last period of the portion of Ahmed’s life depicted in his narrative. It portrays the various stages of his relationship with (for a time) both members of the French male couple for whose employment he leaves Mustapha’s watchman job, and then eventually with the man who remains in Morocco, and his various other employees and associates. It is initially a distinct step up the social ladder, with considerably better pay, an opportunity to acquire carpentry skills, and respectful treatment by – and easy interaction with – two quite wealthy professionals. That they are Europeans who do not exhibit class or racial contempt towards him, but appear to think him (albeit an employee) a man to be treated as an equal, must be an added attraction to this job, although the point is not articulated – and, unfortunately, the pleasant conditions eventually begin to deteriorate when one of the two employers (Marcel) returns to Europe.

Ahmed’s employment with "the Nazarenes" overlaps with another attempt to marry a young woman he fancies. She is a friend’s sister and a neighbour, but this endeavour also comes to nought in a manner resembling the previous "romantic" disaster – this time, because he cannot cover the cost of the dowry demanded by the woman’s father. I skip describing this in detail, moving to the portrayal of Ahmed’s first impression of the two Frenchmen’s home and lifestyle:

Their house was full of plants and paintings and statues. They ate all their food from wooden plates. Everything they had was made of wood. Their trays and bowls and spoons and forks and dishes. They had a big bed in a room upstairs. They would paint pictures and hang them on the walls around the room. Then they could see them from the bed. They liked to stay in bed. (220)

Ahmed’s innate modesty and good manners and a kind of shyness manifest in his never calling the men homosexuals, even though he clearly recognises that they are such; his tone in the above quote depicts him as taking it calmly in his stride, although, as a devout Muslim (in his own way), he must be aware that Islam condemns homosexual practices as "unnatural" and "obscene". The men have a carpentry workshop where they make furniture that is sent for sale to Europe, and they soon teach him how to help with this; Ahmed also cooks and cleans house for them. They treat him with trust, and show confidence in his intelligence and honesty. Occasionally, they exchange banter with him. Ahmed, too, is confident in their presence, daring to ask them a mild but challenging question as he serves them coffee in their bedroom: "Is that a good idea, for two men always to sleep in one bed?" They laugh, and the younger man, Marcel, answers: "Yes. Why don’t you sleep with us, too? That would make three." Ahmed declines the invitation with no expression of condemnation, merely saying, "It’s better for two," remaining unflustered and recognising that they are merely teasing him without malice. The first sign of an eventual shift of balance comes when Francois, the older member of the French couple, shows obvious interest in Ahmed’s friend Farid, when Farid and Francois assist Ahmed in moving his goods to his new city lodgings. Still, the two Frenchmen continue to treat him well:

They would show me my work for the day and leave me alone to do it. They would get dressed and do their own work. At lunch time I would ask them what they wanted to eat. Then I would go down the road to the Soussi’s store and buy the food, and make their lunch. They were both good to me. It was like living with a family. We were all happy doing our work. And we ate at the same table, and talked and laughed together. (225, emphasis added)

The italicised sentence above is especially poignant, and, given that the narrative has recounted Ahmed’s past situations and experiences, it is tinged equally with nostalgia and with a lonely man’s unassuaged yearning for relationship.

Later on, the Frenchmen ask Ahmed to find someone to help them cope with the increasing workload, as more orders come in. He asks his friend Farid, and they immediately employ him, Ahmed showing him the ropes. Francois is evidently titillated by what one assumes is a handsome young newcomer’s presence in the household, although the real (later) shift in alignment is actually towards someone who is a stranger to both Ahmed and Farid, another young Muslim man living in the city, whom the couple goes off to visit. The Frenchmen formerly stayed home most days, working, but now start going out partying and socialising. Ahmed comments drily: "This was the time when they began to have bad habits" (241). Ahmed evidently senses something dubious or fraudulent about Omar, the man whom the French couple have picked up, disapprovingly describing his trousers as "very tight over his legs" and noting that although his shirt is white, "the collar was almost black with dirt". Ahmed notes that "Francois was always touching [Omar] on the shoulder and saying: What a good friend he is, this Omar" – Ahmed, with amusing impassivity and obviously "disguised" sarcasm, replying: "Yes. He’s a very good friend" (243). Things initially continue somewhat as before, but there is a discernible change in the household that becomes more and more openly evident. Ahmed describes this: "Today and tomorrow we worked. But the Nazarenes were not living the way they had been living before." Whereas the Frenchmen used to work mornings after having their coffee in their room, and then continued working during the afternoon "until dinner time", they take to going back to sleep after their coffee, getting up at noon to go out, and leaving Ahmed and Farid at their home to work on their own. "And sometimes they were shouting at each other for an hour or more" (244), Ahmed reports. Not surprisingly, Marcel not long afterwards tells Ahmed that he is going to work in Portugal. He even indicates that if Ahmed could get a passport, he would like him to continue working with him in the other country.

Francois, by now evidently very much in love with Omar, whom he has installed in his home and bed, allows the newcomer (whom Ahmed views as a fraud and an interloper) almost unqualified leeway in household matters. Behind his back, Omar reveals heterosexual inclinations and (when Francois is not nearby) flirts outrageously with a female house cleaner, Khaddouj, a local woman. Ahmed tries to warn his employer by telling him that "Omar has a girl friend now", and identifying the woman as Khaddouj. This is what ensues, and how Francois reacts:

Ah! He laughed once. Then he sat down in the chair where she had been sitting. Omar put his legs up and rested them in Francois’s lap, and Francois held on to them with both hands. He moved his chair nearer to Omar’s chair, and then he put his arms around Omar’s neck.

It’s nice to sit that way, isn’t it? I said to him. Ah! he said. It’s wonderful! Everybody likes to sit this way. Every man has a body to do what he likes with, I told him. (250–1)

This passage reveals Ahmed’s sophistication and the subtlety of his speech, probably quite unnoticed by Francois, unfortunately. Ahmed’s powers of vivid evocation of both openly displayed feelings and emotional undercurrents, along with his own evaluation of their worth and aim, are conveyed with a sure touch and in the simplest of words.

Considerably later in the novel – as it nears the end – Ahmed openly confronts Omar. At this stage, the besotted Francois has begun handing over all his money – both the dwindling income from furniture sales, and that which his apparently very wealthy and indulgent family sends him – to Omar, who now not only holds the purse strings, but controls the household, treating Ahmed as an inferior and behaving with insufferable arrogance, although Ahmed sees him as an interloper and also a con man. Ahmed thinks to himself, as they stand in the grocery shop and Omar pulls wads of cash out of his pocket: "Ah, the baby’s really spoiled now. He’s got forty or fifty thousand francs there" (254). The household is going to pot, everything deteriorating because of the lack of proper management: Khaddouj no longer does her house-cleaning work, and Francois never comes to the workshop to check on activities. When Ahmed tries to alert Francois, asking him to address the situation, he only weakly murmurs, "I don’t know. … Omar will know what to do. I’ll ask him" (254). In the meantime, Ahmed notices that Khaddouj has taken to stealing from the home – Francois’s watch, his clothes, a blanket from his bed – but all the employer says is, "It doesn’t matter" (255). Nor is Omar prepared to take action; instead, he and Francois take Khaddouj out to the beach with them. As the income dwindles, however, Omar decides that there is too little to pay Ahmed and Farid and a maid, so he at last fires Khaddouj, telling Ahmed that he has to take over the house-cleaning.

Marcel returns briefly, teasing Francois that he has found a "good wife" (264). He does not remain very long, but makes a sizeable contribution to the household expenses – which lands in Omar’s pockets, while Ahmed is increasingly erratically paid. A squabble erupts on a day when Ahmed is not feeling well, soon after he arrives in the morning. Omar orders Ahmed to make him coffee, but he bluntly refuses, telling him to make his own coffee. Omar trots off to report this to Francois, and when the Frenchman questions Ahmed, he replies fiercely if rudely: "Who is Omar? Why should I make coffee for him?" Omar responds furiously, but revealingly, at this provocation: "Who am I? I’m your master. I pay you your wages. I keep you alive. You work for me." But, knowing the layers of falseness and manipulation in this arrogant reply, Ahmed bursts out: "You keep me alive? To me you’re worth one piece of shit!" – repeating the words in Spanish so that Francois will understand. The Frenchman is very upset, and asks Ahmed to leave; the latter walks off once he has at last been given the pay due to him. Nevertheless, Francois runs after him, asking Ahmed to come back the next day, and so he does. Francois, soon after, packs for England, though he never manages to leave. Omar is terrified of losing his cash cow, crying (in Ahmed’s hearing): "He won’t get out of my hands! I’ll keep him here" (268) – and he succeeds.

To make matters even stranger, when Omar shortly afterwards announces that he has found a woman and will be getting married, Francois agrees to buy everything the originally dirt-poor Omar wants to set up in his married life – a nice house, luxurious furnishings (either newly bought, or stripped from Francois’s place, with his full permission), even the furniture workshop equipment, since Omar intends setting up a business in a building next to his home that has been bought for the purpose. The only condition the pathetic Francois gives voice to, is to ask Omar: "Even if you get married, you’ll still always come to sleep with me?" (268). "Yes, yes, said Omar." On the night of the wedding, Omar and Francois go to a bar, where they get drunk, and Francois starts crying when Omar brags about the sexual stamina he intends displaying in the marital bed. He then demands that Francois take him to his wedding. Ahmed, it seems, has been implicitly transferred to work in Omar’s home, as Francois’s place has been emptied. He then also helps to keep clean the lowly and poorly furnished place that Francois has bought so that he can live near Omar. One day, Francois comes home with a new man. He is Mseud, whom Ahmed used to play with when they were boys. Omar is visiting at the time, and they all lunch together. When Francois takes Mseud to the beach afterwards, Ahmed warns Omar that Mseud will replace him, leading Omar to boast that his hold on Francois is secure, and that he owns half of what the Frenchman has, grotesquely claiming: "I got everything by myself. I worked hard to make him give it to me." Ahmed blandly assents: "Yes. You’re right," but demurs more openly by saying (about Francois): "[H]e’s always been good to me. … And I’ll never forget all those things." And he tells Omar: "You’re the one who ruined the house and separated [Francois and Marcel]" (273). From this exchange, it seems that Ahmed is probably staying on, despite the greatly deteriorated conditions of employment, to keep something of a protective eye on Francois.

Unfortunately, Mseud all too soon, if predictably – given Francois’s manipulability by good-looking young local men – becomes another Omar, a cuckoo in the nest. Ahmed shows his animosity towards him in another quarrel about getting his earnings, and the to-and-fro of remaining in Francois’s employ and then walking off before being asked to return and work for him again, resumes – either because Ahmed has no alternative source of income, or perhaps due to an enduring loyalty to Francois, despite all the man’s foolishness. One day, Francois, Mseud, a visiting American woman and an additional young hanger-on in the household (a "Spanish boy" named Pepe) are in the upstairs room of the Frenchman’s house, where Ahmed has to serve them tea. He does so, then continues washing the filthy staircase, working down to where they are sitting, when they all start laughing at him – he believes, because he is poorly dressed – slaving away to clean a place they dirty, as they sit relaxing. At last, Ahmed reaches breaking point. He spits in Mseud’s face and afterwards threatens him with a blowtorch. This "turning" of the man they treat as a mere "worm" makes one want to cheer Ahmed, who finally leaves this now degrading job.

A perfect final touch, on the last page of the novel, displays Ahmed’s personal growth under so many adverse circumstances and influences. When the kindly Mustapha, immediately sensing that Ahmed is again unemployed as he returns to the city, again offers him free accommodation at his café, Ahmed declines. We have no idea where he will go next, and what he intends to do, but his spirit is unbowed. He expresses his indignation at the inappropriate, unworthy conduct of the now wholly decadent Francois, who ejected him from his household with curses, presumably in defence of his lover, Mseud – despite Ahmed’s loyalty and hard work. "The stork has to wait a long time for the locusts to come," he says. "Then he eats" (288). These are the concluding, consoling words of this narrative – showing us a person whose courage, resilience and enterprise may never make him wealthy in this unjust world, but are qualities likely to keep him morally sane and help him to survive what fate throws at him. Ahmed is, in his own low-key way, an exemplary person, a man of deep worth. A life full of holes provides a story that lingers in the mind. As Alfred Chester wrote in Book Week in words cited on the back cover of the novel: "The work is not only unprecedented, it is also very good, and much of it is marvellous."

The post The African Library: <em>A life full of holes</em> by Driss ben Hamed Charhad appeared first on LitNet.

Alleen onder die maan
Willem Krog
Uitgewer: Jonathan Ball 
ISBN: 9781776190119

Die los blad in my boek wat deur die uitgewers afgelewer is – enkele ure voor inperking – lui as volg:

Nadat die ekonomie amper in duie stort, word die Suid-Afrikaanse regering gedwing om die land met ’n buitelandse rekenaarstelsel te regeer. Die rekenaarstelsel werk op kunsmatige intelligensie en reguleer feitlik elke aspek van mense se lewens. Selfs hofsake word deur ’n rekenaar behartig.

In hierdie distopiese wêreld is alles afhanklik van jou SOMSS-telling (System of Moral and Social Suitability). Dit bepaal waar jy mag woon, watter kos jy by People Eats mag bestel en hoe gereeld jy met People Move mag ry. Responsible Citizenship Learning, ’n verpligte SOMMS-module, leer jou die land se geskiedenis en wat dit verg om ’n goeie burger te wees.

Alleen onder die maan vertel die verhaal van Jaco, ’n 80-jarige individualis wat krities is oor hierdie totalitêre bestel, en sy seun, Pieter, wat as sy beroep rekenaarspeletjies toets en nie besef hoe die stelsel persoonlike vryheid bedreig nie.

Die boek het twee verhaallyne: Jaco se aangrypende herinneringe aan sy grootwordjare op ’n Vrystaatse plaas. Die tweede verhaallyn volg pa en seun op ’n laaste besoek aan die plaas buite Kroonstad in die huidige era waar alle plase gekonfiskeer en in megaplase omskep is en robotte en geoutomatiseerde voertuie al die werk doen.

Pieter is weer krities oor sy pa se generasie omdat hulle nooit opgestaan het teen apartheid nie, maar die ironie is dat hy nie besef hy leef in ’n ewe totalitêre wêreld nie.

Vooraan elke hoofstuk haal die skrywer uit Herbert Marcuse se One-Dimentional Man, aan. Die boek het in 1964 verskyn en is deur dié Duitse filosoof van die Frankfurt-skool, geskryf. Dis ’n militante werk wat beide kontemporêre kapitalisme en kommunisme kritiseer en dokumenteer nuwe vorme van sosiale onderdrukking in beide hierdie samelewings en ook die Weste se rewolusionêre potensiaal se verval.

Toe die bekroonde distopiese reeks, Black Mirror, wat na die moderne samelewing kyk waarin nuwe tegnologie – wat aanvanklik na ’n goeie plan klink – onvoorsiene gevolge vir gebruikers inhou, uitgesaai is, het ons al ’n klein voorsmakie gekry van hoe verkeerd dinge nou eintlik kan gaan. Maar verder, hoe ongesiens dit gebeur en voor jy jou kom kry, het die dryfsand jou heeltemal ingesluk.

Vandat ek die laaste bladsy van Krog se boek gelees het, tot ek myself so ver kon bring om die resensie te skryf, het sewe dae verloop. Sewe dae van die groter 35-dae-inperking, waar die hele volk saans angstig na die nuus kyk om te hoor watter besluit politieke leiers namens hulle neem.

Die gevoel van magteloosheid wat Pieter se bejaarde pa ervaar, oor sy seun nie kan insien hoe sy vryheid beperk word nie – wat ook nou in elke Suid-Afrikaner se kuite kom sit. Die onsekerheid oor die toekoms; die geykte frases "die nuwe normaal gaan anders lyk as wat ons ken" wat mense net verder verwar en bangmaak.

Krog kon sekerlik nie hierdie boek op ’n beter tyd die lig laat sien het nie: Hy kon natuurlik glad nie die koronavirus se omvangryke impak op die wêreld voorspel toe hy en sy uitgewer die laaste korreksies aangebring het nie. Ook nie toe hy by die Toyota US Woordfees skaars ses weke gelede met Schalk Schoombie en Lien Botha gesels het oor ’n toekoms verbeel nie.

Maar om tydens inperking hierdie boek te lees, waar daar vir my besluit word wat ek kan koop, eet, bestel, laat aflewer, dat ek nie uit my dorp mag ry nie en dat ek eintlik nou die polisie en weermag moet vrees wat woonbuurte patrolleer, voel so effe soos die wêreld waarin Pieter en sy pa hulle bevind.

Geen boekwinkels is oop nie; as jy nie boeke voor inperking gekoop het nie, is dit nou e-boeke vir jou. Hoe lag ek senuweeagtig hardop toe Krog se karakter vertel dat boeke in die toekoms met vloeibare stikstof gevries gaan word om uiteindelik paaie daarmee te bou. En hoe Pieter se pa rebelleer hierteen met die woorde: "Nee, dit is nie nét ’n boek nie. Hierdie is die simbool van vryheid. As jy ’n boek het en kan lees, is jy vry. Vry van bygeloof, vry om jou eie idees oor goed te vorm, vry van intellektuele slawerny.

"Jy as leser maak met die teks wat jý wil. Jy kan dit verwerp of jy kan daarvan hou. Jy kan daaroor nadink en ook jou eie idees daaroor vorm. Dit is vryheid."

AJ Opperman skryf in ’n resensie oor die boek: "[D]ie betreklike eensaamheid wat tegnologie die mens besorg, vind neerslag in Willem Krog se distopiese roman" en sê voorts dat Krog nie van die woord "distopies" hou nie, maar soos die Kanadese skrywer Margaret Atwood eerder "spekulatiewe fiksie" verkies.

Opperman skryf: "Krog fokus minder op tegnologie, want die boek is nie wetenskapfiksie nie." Hy haal Krog aan wat verduidelik dat veral ouer mense die tegnologie vandag onthutsend vind, "want goeters wat in die verlede lank geneem het om te doen, doen jy nou elektronies binne ’n paar minute. Ek probeer dit weergee soos wat ek dink dit in die toekoms gaan uitspeel."

My buurt se oumensies wat bedags by die hek kom lui en vra vir boeke om te lees omdat hulle nie e-boeke verstaan of kan aflaai of bekostig nie en die biblioteke is gesluit, speel voor my geestesoog af en laat my vlak asemhaal. Nog vlakker as die vrees dat hulle op straat gevang gaan word met ’n sakkie boeke – masker en handsanitasiemiddel ten spyt. Daar is gate op my boekrak van my boeke wat nou elders vreugde bring, en die lang lys van wie watter boeke het, is die enigste getuie dat ek wel hierdie kosbare boeke besit. Maar ek is bang hulle word stikstofgevries as ek hulle te lank onder my oë laat uitgaan.

Dis egter Krog se slotkommentaar waar ek vir ’n minuut of twee wil verpoos: "Die stelling wat ek eintlik maak, is dat dit wat jy vandag as polities ervaar, in die toekoms totaal irrelevant sal wees."

Dit gee my stof tot nadenke – dis nou bo-op al die tonne herkou wat die boek my gebied het. Want as die potsierlike politici wat saans oordele vel en reël op reël instel, wat nou ons hele bestaan oorheers, in die toekoms irrelevant gaan wees, dan juig ek.

Dan sit ek môre in my tuin met ’n ander boek – geen sosiale media en slegte nuus vir my nie. Net lieflike boeke waarin ek kan vry wees, veral van intellektuele slawerny.

The post Resensie: <em>Alleen onder die maan</em> deur Willem Krog appeared first on LitNet.

Die rockgroep Tot Stilstand het onlangs ’n nuwe enkelsnit en gepaardgaande video, "Politiek", uitgereik. Juan-Griffith Pollard, voorman van die groep, beantwoord ’n paar vrae.

Goeiedag, Juan-Griffith. Hoe’s alles?

Hi Henry. Wel, alles is ’n fokop op die oomblik, maar met my gaan dit actually befok goed, dankie.

Geluk met Tot Stilstand se nuwe single, "Politiek". Dis ’n kragtige, angsgedrewe snit, met die soort opregte, gestroopte harde rock wat skaars geword het die laaste tyd. Wanneer ’n mens die snit se titel hoor, dink jy onmiddellik dit sal ’n soort protes wees teen partypolitiek … Maar ek kry die gevoel dit gaan oor veel meer, naamlik magspeletjies in die algemeen – interpersoonlik, mens teen wêreld, mens teen self. Is dit korrek?

Yes, jy is 100% korrek, dit gaan oor politiek in elke aspek van mens se lewe vandag.

Hoe het die lied ontstaan, en wat wou jy en julle graag die sterkste daarmee aanspreek? Of anders gestel: Die chorus dui op intense frustrasie – watter frustrasie of frustrasies wou julle met dié lied uitwoed?

Die song het ons letterlik vier dae voor ons studio toe gegaan het, geskryf (was van plan om twee ander songs te record). Rudi Kleingeld, ons lead guitarist, het met die chord progression en hook by rehearsal aangekom en op daardie oomblik was ons almal net heavy gatvol vir die politiek wat in die wêreld en in alledaagse ondervindinge aangaan elke dag.

Daar is politiek in fokken alles. Kerk, skool, werk, verhoudings, ens. So die eerste woord wat deur my gevloei het toe ons Rudi se song begin jam het, was "politiek", en van daar af het die frustrasie net bly kom. Dit was ’n oomblik waar ek net gevoel het hoe siek politieke situasies die mens maak en hoe siek die mens geword het, dat daar vertrou word dat politieke leiers die mens se belange op die hart dra. Dit gaan weird klink, maar die song het óns gekies, om deur óns geskryf te word, en ons het maar net oorgegee en dit toegelaat om te gebeur.

Hoe meer ’n mens daarna luister, hoe meer besef jy daar is wel ’n besliste en sterk ondertoon van protes, of ontevredenheid met die status quo wat deurskemer in die lied. Sou jy die lied as protesmusiek beskryf? Wat is protesmusiek volgens jou, en hoe lyk dit deesdae? Is daar nog plek in die musiekbedryf of -landskap, veral plaaslik, vir musiek met ’n spesifieke boodskap, of musiek wat ’n knuppel in die duiwehok wil gooi? En, noudat COVID-19 almal se wêreldbeskouing ’n bietjie geruk het, hoe dink jy gaan daardie situasie verander in ’n postcovidwêreld?

Ek sal dit eerder as ’n eerlike en egte song beskryf wat direk uit die hart en siel kom, en dit kan seker gesien word as protes, maar ons is nie ’n protes-band nie. En ek dink dat daar altyd ’n oor sal wees wat nodig het om waarheid te hoor wat die emosies ’n bietjie laat vlamvat. Soms moet ’n mens maar sê wat jy voel, en dit is presies wat gebeur het met die song.

Ons gee nie om oor die musiekmark nie. Ons maak nie musiek om in ’n mark te val of om geld te maak nie – ons maak nou al die laaste drie jaar musiek want dit is ons uitlaatklep, ons ontsnapping in daardie rehearsal room van alles af, vir drie ure elke Dinsdagaand, en dit is die beste terapie.

Kom ons kom eers in die postcovidwêreld, want niemand het ’n idee wat daar voorlê en vir ons wag nie. Ons hoop maar vir die normaal om weer sy beurt te kry. Maar musiek is ’n geskenk wat aan ons gegee is, en niks sal dit kan wegvat nie.

Tot Stilstand het … wel ... tot stilstand gekom vir ’n paar jaar wat nuwe musiek betref. Julle musiek van so ver terug as 2011 – onder meer "Skeur my in twee", wat op alle fronte goed ontvang is – is nog aanlyn beskikbaar. Op julle Facebook-blad word gesê julle is gereed om ’n klomp nuwe musiek vry te stel en het die laaste drie jaar uitsluitlik aan die skryfproses afgestaan. Waar het die besluit om dit te doen vandaan gekom? En hoe het die skrywery verloop? Wat is die voor- en nadele vir ’n band om so ’n lang tyd slegs aan die skryf van nuwe musiek te bestee?

Ons het so ’n jaar ná "Skeur my in twee" se release ’n breek gevat. Twee van die members daardie tyd het op ander aspekte van hulle lewens begin fokus en het die band toe verlaat. Ek en Heinrich (drummer) het toe maar besluit om vir so ’n jaar of twee af te skakel. Maar dit was nie lank voor ons besluit het om net weer te jam nie, maar nét jam: niks gigs jaag of enige "moets" nie. Ons het net besluit om oor te begin in die sin van kom rehearsal toe en jam net E minor en G vir ’n uur lank. Wanneer ’n band begin, is daar altyd ’n lekker vloei waar mens net jam, en dan as jy weer kyk, kom daar songs uit dit uit, en daardie songs is gewoonlik lekker om te maak, want dit kom net. Jy sit nie en push om ’n sekere soort song te maak wat klink soos ander nie. Jy laat net toe dat die musiek deur jou werk.

Nogal vreemd dat die dag toe ek vir Heinrich bel en sê ons moet weer begin jam, was dieselfde dag wat Rudi my gebel het, out of nowhere, en gevra het of hy saam met ons kan jam. Natuurlik weens die feit dat ons besluit het om weer musiek te maak sonder strategie en sonder "moet dit en moet dat", en dit het ons drie goed gepas. So ons het nie werklik die tyd afgestaan net om te skryf nie, ons het net gejam, en toe ons drie jaar later sit en begin kyk na die songs wat net gebeur het, het ons besluit om dit song vir song te begin opneem vir fun en vir onsself. En ja, toe besluit ons om dit te deel met mense, en nou sit ek hier en word ge-interview.

Daar is nét voordele daaraan om tyd aan musiek te spandeer, en veral as jy dit doen vir jouself. As mense van ons songs hou, maak dit ons natuurlik bly, maar dit is hoe die song my en Rudi en Wouter en Heinrich laat voel wat werklik die belangrikste is.

Op julle Facebook-blad word Tot Stilstand ook beskryf as ’n band wat bitter ernstig is oor die musiek wat gemaak word (en dit kan gehoor word!). Tog het jy ook in ’n privaat gesprek voor hierdie onderhoud gesê Tot Stilstand is eintlik maar ’n "onder die radar unit". Waarom is dit die geval? Is dit ’n balans tussen verwagtinge bestuur en kuns skep wat julle self probeer handhaaf? Hoe sou jy die ideale balans in hierdie opsig vir Tot Stilstand (en groepe soos julle) beskryf, of dink jy julle het dit reeds behaal?

Ons jaag nie meer nie, ons doen net wat ons love op dié stadium, en hoe ons dit doen, en ons doen dit vir onsself. Ja, dit is die balans, presies soos jy dit noem.

Ek dink ons is nou op ’n plek waar dit net gaan oor songs maak wat vir ons werk, en dan dit by te las met goeie en unieke kuns wat dit visueel uitbeeld.

Dis duidelik dat hoëgehalte-lirieke besonder belangrik is vir julle. Is dit ’n kuns wat besig is om verlore te raak? Hoe werk die liriekskryfproses vir jou spesifiek? Wat kom eerste – die woorde, die akkoorde of die melodie? Wat is jou filosofie rondom hoe hulle met mekaar moet saamwerk, of watter een op die voorgrond moet wees? Hoe weet jy wanneer ’n song "gereed" of afgehandel is?

Die woorde vind altyd self hul plek op die akkoorde en op die tempo. Die meeste songs wat ek skryf, begin met akkoorde en ek kry altyd ’n chorus wat stick. Daarna sal ek sit en die storie rondom die chorus begin skryf. Deesdae, as ek klaar geskryf het, vra ek vir Rudi en Heinrich om input te gee, en dit werk baie goed, want nou is almal deel van die finale skryfproses en dit gee ’n mens ’n ander perspektief waarmee jy na die song kyk as wanneer jy net alleen skryf.

Ek dink altyd ek kon ’n song beter geskryf het, so vir my is ’n song nooit afgehandel nie, maar jy kom op ’n punt waar die band sê die song is ready.

Soos reeds gemeld, belowe julle op sosiale media dat daar binnekort baie nuwe musiek op pad is. Hoe verskil dit wat op pad is, van dit wat reeds uitgereik is? Hoe het julle as ’n groep oor die jare gegroei – musikaal, en ook in terme van die temas wat julle aanpak? Is dit noodwendig so dat ’n mens oor ander dinge begin sing soos jy ouer raak, of tot hoe ’n mate bly die frustrasies en kwelpunte maar dieselfde? En watter groeipunte sou jy nog liriekgewys en musikaal (en as ’n groep vriende-musikante) met Tot Stilstand wou bereik voor julle finaal kitare ophang (as dit ooit sal gebeur)?

Ons is baie meer volwasse in alle aspekte van ons lewens en musiek. Ons het definitief ’n baie harder band geword, en ek het uiteindelik ’n lekker skreestem ontwikkel wat ek nooit vroeër kon doen nie.

Temas kom per song, en die song sê wat die tema sal wees. Dit is nie ’n besluit wat jy maak nie, maar meer ’n besluit wat die song self maak. So die chords en emosie op die oomblik druk die tema deur. Jy sing maar wat jou siel sê jy moet sing en skryf, so dit bly ’n vloei van gebeure wat lei tot songs.

Ek het al probeer om die kitaar op te hang, maar hy los my net nie uit nie, dis in my DNS, so ek kan nie. Ons wil net jam en sê wat ons voel. Dis al. En om te sê wat jy voel, moet jy dit op ’n manier kan uitdruk wat maklik is om te verstaan. Dis soos om ’n venster na my siel oop te maak en te hoor wat die diepste deel van myself te sê het, en soms moet mens daardie gesprek ’n bietjie filtreer om sin te maak daarvan.

Die nuwe musiek is ook nie alles hard nie. Daar is ’n paar ballads wat nog kom, en rustiger songs. Maar ja, deesdae is daar baie waaroor mens kan skryf.

Jy was al voor Tot Stilstand ook by ander groepe betrokke, soos Grensbasis 13, en sit met meer as ’n dekade se ervaring van musiek skep en uitvoer. Watter hoogtepunte staan vir jou uit tot dusver – voor en agter die verhoog, of dalk ver van die verhoog af maar steeds met die musiek te make? Watter laagtepunte is daar, indien enige?

Die vriende wat musiek oor my pad gebring het, is vir seker die hoogtepunt, en die parties ná shows. Daar is niks beter as ’n lekker show met ’n lekker crowd nie.  My vriendskap met al die manne van GB13 is steeds nog net so sterk soos toe ons saam gespeel het. En dieselfde met Tot Stilstand.

Musiekmaak is vir my daar om van die alledaagse laagtepunte te vergeet, so dis ’n highlight vir my.

Wat hou die nabye en verre toekoms vir Tot Stilstand en ook vir Juan-Griffith Pollard in, in so verre jy dit kan beheer?

Met "die Totties" (Tot stilstand) is ons besig om ’n kunstige beweging te begin met die nuwe materiaal, en soos genoem, unieke kunswerke vir elke song. Ons record nou net singles, met elk hul eie look en feel per song. Ons doen nie meer volle albums nie. So elke paar maande sal daar ’n nuwe song release met ’n video.

Ek dreig nou al vir jare dat ek weer ’n acoustic solo album wil doen … die teenoorgestelde van Tot Stilstand. Ek sit met baie songs wat ek nog eendag met die volk sal wil deel, maar wanneer dit gaan gebeur, weet ek nog nie.

Wat is die sin van die lewe? 

Om net die beste weergawe van jouself te wees te alle tye. Moenie ’n p**s wees nie, wees net befok.

The post Tot Stilstand: "Daar is politiek in alles" appeared first on LitNet.

Gedurende die laaste 13 episodes van die gewilde regsdrama, Fynskrif, word daar gefokus op die karakters se persoonlike en familielewens en moet almal uiteindelik besluit wat hulle werklik in die lewe wil hê.

Remona Voges het met Tinarie van Wyk-Loots, wat die karakter Lara Kruger vertolk, oor die finale seisoen wat tans op kykNET uitgesaai word, gesels.

Tinarie van Wyk-Loots (foto: verskaf)

Tinarie, jy is al sedert Fynskrif se eerste seisoen by die reeks betrokke. Hoe was dit om deel te wees van die eerste regsreeks in Afrikaans? Wat was jou persoonlike hoogtepunte van die reeks in sy geheel?

Fynskrif is inderdaad ’n reeks uit eie reg en dit is definitief iets anders as wat ons tot dusver op Suid-Afrikaanse televisie ervaar het. Dit voel vir my asof dit ’n meer universele konteks het. Dis storiegedrewe, dit is exciting en episodies, maar dit voel definitief asof dit die eerste keer is dat ons so iets in Afrikaans aanpak, en dit was vir my geweldig opwindend. Dis wonderlik om saam met sulke ongelooflike akteurs en ’n fantastiese tegniese span te werk. Albert en Louis is regtig net incredible wanneer dit kom by die storie en die menslikheid van die karakters. Hulle doen ongelooflik baie navorsing en hou dit lig. Almal is regtig fantastiese mense – dis soos my familie.

Om enkele persoonlike hoogtepunte uit te sonder is eintlik nogal moeilik. Dit was beslis ’n hoogtepunt om saam met wonderlike regisseurs te werk. En ek sien altyd daarna uit om vir die eerste keer saam met mense te werk – dis altyd ’n gewaarwording en mens leer so geweldig baie. Om saam met van my beste vriende in die wêreld en in die industrie te werk was natuurlik ook ’n hoogtepunt. Ek geniet dit baie om mense te sien vir wie ek lief is, en almal is so ongelooflik talentvol en ek leer so baie by hulle. Ek het regtig baie dankbaarheid vir die kringe waarin ek beweeg.

Storiegewys is dit altyd vir my ’n hoogtepunt om vir Jacques en Marguerite, my klein Kruger-gesinnetjie, te sien. Dis baie lekker om saam met hulle te werk. Ek sou nie sê die kankerstorielyn was ’n hoogtepunt nie, maar dit is iets wat my definitief geraak het, omdat dit ’n pad is wat ek ook self al gestap het.

Jacques Bessenger vertolk die rol van Lara se man, Jaco (foto: verskaf)

Dit is oorheersend ’n ernstige reeks met ernstige temas. Hoe was die atmosfeer op stel?

Ons het ’n fantastiese atmosfeer op stel. Dit is geweldig ondersteunend en daar is ontsettend baie respek van die tegnici en my mede-akteurs se kant af. Dit is ook belangrik om te noem hoe puik die produksiespan is. As ’n akteur is dit vir my wonderlik om so mooi na omgesien te word. Ek wil nie sê dat dit raar is in die industrie nie, maar dit beteken verskriklik baie wanneer dit wel gebeur. Ons hou alles baie lig – niemand neem hulself ooit te ernstig op nie, maar wanneer almal moet fokus, dan fokus ons. Ek moet sê: As ons almal bymekaar is, kan ons nogal balhorig wees, hoor! Dan sukkel die produksiespan partykeer om ons te beheer. Ek dink ’n klomp akteurs tesame is soos om katte te probeer kry om almal saam in ’n kraal te probeer ingaan!

Jou karakter, Lara, en Ben (gespeel deur Neels van Jaarsveld) is broer en suster. Hulle is baie komplekse karakters met ’n ewe komplekse verhouding. Kan jy ’n bietjie hierop uitbrei, asseblief?

Ek dink alle verhoudings is maar kompleks, veral tussen sibbes en familie, want jy kan hulle nie kies nie. Die resultaat is dikwels gekompliseerde verhoudings. Lara en Ben se verhouding is ekstra kompleks omdat hulle ’n tweeling is en ook omdat hulle ’n seun en dogter is. Ek dink selfs al wil ons maak asof dit nie gebeur nie, is ons maar nog steeds besig om te peusel aan die vaandel van geslagsongelykheid. Ek glo natuurlik dat mens die hele wêreld se probleme kan oplos as mens begin met geslagsgelykheid – as ons mekaar en ons medemens as gelykes sien. Maar nietemin, I digress.

Lara en Ben se verhouding is natuurlik ook kompleks omdat hul meeding om hul pa se aandag. Die twee is egter ontsettend lief vir mekaar en uiteindelik is die enigste mense wat vir Ben en Lara verstaan, Ben en Lara – selfs al verstaan hulle hulself nie eers noodwendig nie. Hulle verhouding is, soos die meeste verhoudings maar is, soos ’n reis. So ons stap die reis saam met hulle en kyk hoe hulle dit uitpluis. Elkeen se ervaring is mos maar uniek!

Tinarie van Wyk-Loots en Neels van Jaarsveld as Lara en Ben (foto: verskaf)

Jy is ook ’n ervare verhoogkunstenaar. Wat verkies jy: TV of die verhoog? En waarom?

Ek verkies beslis die verhoog. Ek is ongelooflik lief vir die hele proses om ’n teks te verken en ’n spesifieke storie met jou hele span aan te pak. In televisie kom en gaan jou dagspelers en partykeer sien mens hulle nie eers nie. In teater is jou hele span van die begin af betrokke en dit is vir my besonders. Almal is dáár, almal bou saam aan die storie. Ek is mal daaroor om te weet dat mens oor en oor die geleentheid kry om ’n storie te herinterpreteer en nuwe waarhede te soek. Hierdie herinterpretasies en waarhede verander van dag tot dag afhangende van hoe jy voel of wat in jou eie lewe gebeur. Verhoogproduksies word natuurlik ook deur die gehoor beïnvloed. Ek dink natuurlik dít is die grootste ding van teater: The charm of theatre is that it’s a shared experience, it’s collective. Jy deel dit nie net met jou mede-akteurs nie, maar ook met die gehoorlede wat die storie saam met jou meemaak. Ek dink ook die klein foutjies en veranderinge is wat die ervaring in sy geheel so ongelooflik spesiaal maak. Ek is baie lief vir televisie ook. Ek leer verskriklik baie; ek dink dis ’n wonderlike universele medium. Maar my hart behoort aan die teater. Ons sal maar moet sien wanneer ek weer ’n klein stukkie teater mag doen!

Wat maak jou in die regte lewe gelukkig?

Dit is ’n verskriklik groot vraag wat jy my vra! Jong, ek is baie gelukkig om te kan hê wat ek het. Ek is geweldig bevoorreg. Ek probeer graag geluk vind in dit wat my omring. Ek is op die oomblik hier by my huis. Ek kyk na my visse, hier sit ’n kat by my voete en ek het nou net die hoenders kos gegee. In hierdie oomblik, as ek nou net staan en kyk na alles wat ek het en hoe mooi en rustig en vredevol alles is en hoe bevoorreg ek is om dit so te kan hê, dan voel ek in my hart van harte geweldig gelukkig.

My ma het ’n aansteeklike entoesiastiese persoonlikheid gehad. Dit was absoluut oorweldigend! Sy het só opgewonde geraak oor goedjies wat sy gesien het. Haar entoesiasme vir die lewe en die skoonheid en eenvoud om haar was vir my so geweldig inspirerend. Ek hoop dat ek dit ook het. Dis aansteeklik en oordraagbaar. Ek het dikwels daai soort entoesiasme vir byvoorbeeld ’n mooi sonsondergang of ’n by, of iets wat oopmaak in my tuin! Ek is juis besig om in my tuin te woeker, en as ek ’n saadjie sien opkom, raak ek so opgewonde! Ek dink as mens oor die klein goedjies in die lewe kan opgewonde raak, is dit makliker om geluk te vind

Verder is ek nogal gedrewe, eerder as ambisieus (soos Lara). As ek ’n doel voor oë het, sal ek aanhou probeer tot ek dit regkry. Ek dink egter dis minder ’n geval van gedrewenheid en meer dat ek ’n bietjie soos ’n staffie is: As ek gebyt het, wil ek nie los nie! En ek dink mens moet maar tenacious in hierdie industrie wees, want dit is ’n lang pad wat mens stap, maar mens ontmoet sulke wonderlike mense langs die pad, so dis alles die moeite werd!

Na watter plaaslike akteurs kyk jy op? Wie inspireer jou?

Ek het al saam met my helde en heldinne gewerk en ek wil sommer huil as ek nou daaraan dink! Ek wil nie begin om uitsonderings te maak nie, want dan gaan my lys te lank wees. Maar Anna-Mart van der Merwe, Sandra Prinsloo, Jaco Bouwer, Martinus Basson, Nicola Hanekom, Stian Bam, Albert Pretorius is almal wonderlike mense en kunstenaars. En natuurlik Marius Weyers en Tobie Cronjé. Ek sê altyd: "We lead charmed lives!"

Tinarie as Lara (foto: verskaf)

By watter ander projekte is jy op die oomblik betrokke? En hoe werk mens rondom die COVID-19-pandemie? Is dit moontlik?

Al die projekte waarby ek betrokke was of is, is op die oomblik op ys. Indien Aardklop gebeur, sal die toneelstuk wat ons aanvanklik by KKNK sou geopen het, daar debuteer. Dis ongelooflike nuus, maar ek dink ons sal eers moet kyk en sien of ons vir die volgende 24 maande ons teaters se deure gaan moet sluit soos die Londense plaag van des ouds!

Daar is min wat ek kan doen om die situasie te verander, en ek verstaan absoluut hoekom dit is soos wat dit is. Ek dink die wêreldwye storie is op die oomblik baie groter as wat ons kan dink, so ons byt almal vas en staan sterk en doen ons bes. Ons sal weer aan die ander kant uitkom. Ek dink nie die belang van teater sal ooit minder word nie, maar ek dink ons moet ook verantwoordelik omgaan in hierdie tye, so ons sal maar sien wat gebeur. Ek wil niks verklap voor iets nie definitief gaan gebeur nie. Ek doen wel nou en dan ’n bietjie stemwerk en ek het ’n mikrofoon van my eie hier by die huis. Ek het my kar binne-in vol komberse en jasse gepak met ’n mikrofoontjie binne-in. So ek het eintlik my eie persoonlike sound studio hier in my kar vir stemwerk en opnames!

Verder is dit altyd lekker om by my huis te kan wees. Ons werk is so wispelturig en ons is gewoond daaraan om vir lank van die huis af weg te wees, so tyd by die huis is altyd vir my kosbaar en in hierdie noodgedwonge tyd selfs meer. Ek doen seker maar wat almal doen: Ek maak suurdeegbrood en ek skoffel in die tuin, sit op die stoep en drink tee (soos ek nou doen) en vat dinge een dag op ’n slag.

Kan jy ’n voorsmakie gee van wat kykers in die finale seisoen van Fynskrif kan verwag – spesifiek wat jou karakter betref?

Ek dink die drama neem ’n wending tussen die drie reekse. Daar word meer gefokus op die persoonlike lewens van die prokureurs en hoe hulle hul daaglikse lewens lei. Ons stap ’n klein bietjie meer van ’n harde pad saam met hulle. Daar is liefde en leed. Ons sien ’n bietjie dieper in hul harte en kry ’n beter idee van hoekom hulle is soos hulle is. Dit is mos maar hoe die mens werk: Ons wil die binnewerkings van mense sien. Dis hoekom ek so sterk glo in stories en teater en televisie en vermaak ― ek glo dat as ons ons stories met mekaar deel, ons meer insig in ons medemens kan hê. So ek hoop jul geniet die pad van die fynskrif van die lewe saam met ons – dit is mos maar eintlik wat ons wil sien.

Lara moet in seisoen drie baie moeilike vrae aan haarself stel. Wat is vir haar belangrik, wat is haar prioriteite en wat maak regtig vir haar saak? Sy moet ook haar eie kompas verstel, want sy besef almal kan nie altyd volgens haar maat dans nie. Sy moet haar eie rigiditeit laat gaan. Omdat sy so selfkrities is, is sy geneig om krities teenoor ander te staan. Ek dink dat seisoen drie haar die geleentheid gee om haar eie swakhede raak te sien, en omdat sy hierdie swakhede raaksien, kan sy ook meer empatie en insig hê in die mense om haar se lewens. Lara se persoonlike pad saam met haar ma is natuurlik ook vir haar ’n groot uitdaging.

Lara se ma en pa, Hans en Rene van Wyk, word deur Chirs van Niekerk en Susanne Beyers vertolk (foto: verskaf)

Wat was vir jou die lekkerste deel daarvan om aan Fynskrif te werk en watter seisoen staan vir jou uit?

Dis moeilik om ’n enkele reeks uit te sonder, want elkeen was geweldig spesiaal. My daaglikse hoogtepunt is wanneer ek soggens werk toe ry en daar aankom en die oranje cones in die verte sien staan. Dan sien ek vir Malie wat vir my waai en my wys waar ek kan parkeer. Dan sê ek goeiemôre vir die ouens by die koffie en dan sien ek vir Luhan (my derde AD) wat my nader waai. Dan gaan jy grimeringe toe en dan sien mens almal saam met wie jy die dag gaan werk. En dan is die hoogtepunt weer aan die einde van die dag as jy jou call sheet kry, sien jy weer wat vir die volgende dag voorlê. Ek is net dankbaar, dankbaar, dankbaar.

Fynskrif word elke Dinsdag om 20:00 op kykNET kanaal 144 uitgesaai.

Kyk die lokprent vir Fynskrif se derde seisoen hier:

Lees ook:

Fynskrif 3: ’n onderhoud met Neels van Jaarsveld

The post "We live charmed lives" – ’n onderhoud met Tinarie van Wyk-Loots appeared first on LitNet.