Klik hier om hierdie nuusbrief aanlyn te lees. | Click here to view this newsletter online.

The post LitNet: Jou Suidoosterfees appeared first on LitNet.

Foto deur Naomi Bruwer

Sêgoed van Hans du Plessis “Afrikaans gaan nêrens anders heen as waarheen ons dit vat nie. Ons moet produkte skep wat só goed is dat mense agter ons aanloop.” (Beeld, 30 September 2002) “Daar moet ontslae geraak word van die elitisme in die Afrikaanse letterkunde. Boeke moet wyer en anders uitgegee word, want daar is ’n mark vir liefdesverhale en dié soort letterkunde moet ook deur onder meer resensies in die media aandag kry.” (Beeld, 30 September 2002) “Afrikaans moet in Afrika bestaan, en hy doen dit al eeue. Die vraag is net of sy kundiges dit wil weet – ás hulle natuurlik vir die taal Afrikaans net soveel omgee as wat hulle vir die vak Afrikaans omgee ...” (Beeld, 23 April 1997) In 1992: “Die Afrikaanssprekendes moet end kry met sy eie ongegronde pessimisme oor die toekoms van die taal. Afrikaans se status in die nuwe Suid-Afrika gaan nie bepaal word deur wat die PAC, ANC, NP of die KP daarvan sê nie, maar deur die gebruik van en liefde vir Afrikaans deur sy eie mense, wit, bruin en swart.” (Beeld, 21 Maart 1992) “As Afrikaans losgemaak word van sy eie benepenheid en jy kan Afrikaans wyer oopmaak, jy kan ’n hergedefinieerde een kry, dan kan hy brugbouer wees.” (Beeld, 21 Maart 1992) “Om oor die digter as vakman te praat, is soos om oor die liefde te praat: wie kan so arrogant wees om te dink jy verstaan daarvan iets?” “Vir my is die digter aan die werk as jy oer-eerlik jou talent kan omsit in die woord. Die digter is aan die werk as jy wat jy teoreties weet, doen sonder dat jy weet jy doen dit. Om te kan dig, is om die vermoë te hê om te gaan sit en dig, en agterna self te wonder wat het jy nou eintlik gedoen.” “Die Afrikaanse boek wat sy sout werd is, bly sy staan staan.” (Die Burger, 14 Mei 2001) “’n Gekerm oor die agteruitgang van die jeug is eintlik maar die oumense se erkenning van hul eie mislukkings. Die jeug is so goed as wat die oues haar maak. Oumense is die verlede, jongmense is die toekoms en ek is positief oor die toekoms as hy oor homself positief is.” (Die Burger, 14 Mei 2001) “Ek is al doer in die sewentigerjare daarvan beskuldig dat ek Afrikaans wou weggee! Afrikaans was vir my lank voor dit mode was, die totaal van al sy dialekte. My oortuiging is ouer as die ‘liberals’ en die ‘lefties’ s’n. Dis nie dat ek die onreg wat ons Afrikaans aangedoen het, ontken nie – ek was self deel daarvan. Maar die erkenning van skuld moet ook die vereffening daarvan veronderstel. Die skrywer is deel van die erkenning én die afbetaling, sonder om jou te veel aan die politieke gerinkink daaromheen te steur.” (Die Burger, 14 Mei 2001) “As ek liefde verstaan het, het ek God verstaan en dan was daar niks om te glo nie. Daarom: Dankbaar om lief te hê en liefgehê te word. Want liefde is in God, maar omdat dit ’n flippen stukkende wêreld is, word liefde te maklik mens.” Hoekom skryf hy? “Nee, ek glo nie ek weet hoekom ek skryf nie. Iets kom staan net in my binneste en sê: ‘Ek wil gesê wees, plak jou neer en sê!’ Daarna word dit al die ander goed, want eintlik skryf ek nie, ek word geskryf.” “Wit het met Afrikaans se geskiedenis, hede en toekoms net mooi niks te make nie, al het ons hard geprobeer om die teendeel wetenskaplik te bewys.” (Rapport, 28 November 2004) “’n Taal se lewenskragtigheid lê veral in sy variasie. Die woordeboek (Annerlike Afrikaans) is daarom lewende bewys daarvan dat Afrikaans as taal nie naastenby aan die uitsterf is nie.” (Flapteks van  Annerlike Afrikaans) “Ek sit op my Muse – kreatiwiteit kos harde werk! Dit moet stil en donker wees om my kop. En dan moet hulle nie kom infoeter nie. Dis ’n vreeslike alleenproses. My stimulus is iets mooi ... dis byna nooit mensgemaak nie. Dis eenvoudige goed wat na aan jou is soos die Bosveldse Botterklapperboom wat lyk en proe of die son dit vrystel. Kreatiwiteit gaan ook altyd gepaard met emosie, maar jy moet afstand kry anders is dit net ’n  private ache. Die Muse is nie suinig met idees nie – almal kry hulle. Maar dis die ware kunstenaar wat die vermoë het om daardie gawe te sit in ’n kunswerk. Daar’s tegnieke om dit te slyp, maar dit kos harde werk.” Beteken die Skryfskool iets vir sy eie skryfwerk? “Ek dink so, ja, want deur die skryfskool is ’n mens daagliks besig met skrywers en skryfopleiding. Dit stimuleer ’n mens baie en dit dryf jou telkens terug om te gaan skryf.” (Beeld, 13 Februarie 1992) Wat het die Griekwas hom geleer? “Vreemd genoeg is die Griekwapsalms van my skryfwerk die goed wat ek die maklikste geskryf het. Miskien juis omdat dit vir my so wonderlik is dat die Afrikaanspraters van die uithoeke, Afrikaans so kan praat sonder die hulp van woordeboeke en Engels. Hulle tel hom sommer so uit die sand uit op en praat hom presies nes hy is. Dit, het ek geleer, is Afrikaans.” (Beeld, 13 Februarie 1992) Watter bydrae kan die taalkundige benadering tot die voortbestaan van Afrikaans lewer? “’n Reusagtige bydrae, glo ek. Navorsing oor Afrikaans se verskeidenheid binne die sosiolinguistiese benadering het die uitsluitlike wit kyk na Afrikaans verwoes. Skielik kon ons almal sien dat Afrikaans die besit is van almal van ons wat hom in die mond neem. Die lekker Afrikaans, die lewende ene, lewe buite handboeke in die mond van sy mense.” (Beeld, 13 Februarie 1992) "Afrikaans het die oorgang na die nuwe bedeling nie net oorleef nie, dit het boonop een van die voortreflikste voorbeeld van transformasie in Suid-Afrika geword sedert die dood van apartheid. Taal van die demokrasie, en taal is die mense wat dit praat." (Die Warm Debat, Gemeenskap en Kultuur, 12 September 2014) "Dis nie vir my ’n probleem om af te tree nie. Want ek tree nie af in die sin dat ek ophou nie. As aftree ophou beteken, dink ek gaan jy dood. Aftree moet ’n nuwe begin wees, sê die (toekomskundige) Piet Muller. Ek dink ’n mens moet dit sien as ’n nuwe lewe. Ek meen, jy kan ’n jaar lewe, maar jy kan ook nog 20 jaar helder wees em dan’t jy eintlik wéér ’n loopbaan voor jou." (Beeld, 13 November 2011) "My filosofie by die skryfskool – en dis deels hoekom ek die skryfskool gedoen het – is dat daar net  een manier is om Afrikaans in stand te hou: Maak hom onmisbaar. En daarmee bedoel ek: Skryf goed, doen goeie navorsing, doen goeie goed – en práát hom net eenvoudig met mekaar. Ek glo vas jy kan nie iemand leer skryf nie. Ek kan nie talente gee nie, ek het te min, ek kan nie nog weggee nie!" (Beeld, 13 November 2011) "Ek skuld dit vir my lesers om boekbekendstellings by te woon. Die terugvoer maak my boonop bewus van my tekortkominge en waarvan mense hou. En dit help ook dat my lesers my nie vergeet nie." (Vrouekeur, 15 Maart 2013) "’n Goeie romankarakter is die samespel tussen iets wat iewers op een of ander tyd met iemand gebeur. Die een element skryf die ander en saam is hulle ’n roman." (Vrouekeur, 22 Julie 2016) Naomi Meyer noem aan Hans dat hy oortuigend skryf oor vroulike en manlike karakters. Kom dit vir hom vanself? Hoe dink hy hom as skrywer in die skoene van ’n man of ’n vrou in oor wie hy skryf? "Is dit nie maar ’n natuurliker manier van doen nie? Ek dink as ’n mens lief is vir mense en vir gesels, is dit ’n spontane ding om in ander mense se koppe of harte of skoene te kan klim. Ek hoef nie verlief te wees om ’n liefdesverhaal te skryf nie, en, dankie tog, ek hoef nie ’n moord te pleeg om ’n speurverhaal te skryf nie. Dalk is die skryftalent om impulsief te kan skryf, belangriker as die talent om intellektueel te verstaan? Ek verstaan talent nie, maar ek verwonder my oor die genade daarvan." (LitNet) Hy skryf in baie variëteite van Afrikaans. Hoe beleef hy dit verskillend, hoe is dit vir hom dieselfde, die Afrikaans in al sy gedaantes? En hy skryf ook prosa sowel as poësie. Wat is vir hom die natuurlikste? "Seker omdat ek in my siel ’n taalkundige is en uit direkte navorsing weet dat daar net een Afrikaans met baie tonge is, is dit vir my seker amper natuurlik om die taal in die boek by die mens in die boek te sit, want hierdie deeltjies is almal krummels van dieselfde korsie. Lekkerste genre? Die prosa, want ek voel dit sonder om dit te bedink. My genade is maar my woorde. Of is my woorde my genade?" (LitNet) "Navorsing is my werk, en ek het nie navorsing gedoen om te skryf nie. Ek het as akademikus navorsing as gegewe vir my beroep gesien en daaruit het skryf gespruit. Die navorsing het nog altyd vir my iets gegee om oor te skryf. Fiksie én niefiksie sou ek sê." (Vrouekeur, 22 Julie 2016) Om tussen genres te wissel, is nie vir Du Plessis ’n wilsbesluit nie: "Die stof wat hulle by my kom aanmeld, besluit daaroor. Ek kan net een ding op ’n slag doen, en daarom is dit nie regtig wissel nie. Skryf is vir skryf, en dit maak nie vir my saak in watter genre nie; ek probeer goed skryf. Daar is vir my net twee soorte skryf: goed skryf of sleg skryf. Daarom is daar kruisbestuiwing: ’n goeie natuurbeskrywing in die prosa moet elemente van die poësie hê, soos ritme; en dialoog in die roman is die dialoog wat op ’n verhoog moet kan werk." (Vrouekeur, 22 Julie 2016) Ná sy aftrede: "Deesdae skuif my kantoor elektronies saam met my see toe of plaas toe. Stilsit is vir my doodsit, en daarom bly ek skryf of lees, maar dis nie vir my werk nie, ek doen dit omdat dit lekker is." (Vrouekeur, 22 Julie 2016)

Gebore en getoë

Hans du Plessis is op 15 Januarie 1945 in Pretoria gebore. Sy volle name is Hans Georg Wilhelm. Hy is een van vier seuns, word op Silverton groot en woon die plaaslike laerskool by. Hy vertel aan Elfra Erasmus dat Silverton daardie jare ’n plattelandse dorpie was wat vir hulle as kinders ver van die stad af gevoel het.

Hans vertel aan Carla van der Spuy (Vrouekeur, 13 Januarie 2017) ietsie wat hy nog van sy eerste skooldag kan onthou: "Ek is so oud, ek onthou nie eens my matriekafskeid nie! Onthou is soos water in ’n emmer met ’n gat in, hoe verder jy loop, hoe minder water het jy. Daarom probeer ek hard om my eerste skooldag te onthou, want die emmer is al bietjie leeg. Nogtans onthou ek dat ek ’n blokkieshemp aangehad het en ’n kakiebroek wat gemaak is, nie gekoop nie. Daar was nie geld vir onsin nie en skooldrag het ons nie geken nie. Skoene was net vir Sondae.

"Ek dink ek het die myl of twee agter broer Tjaard aan deur skuins voetpaadjies gestap. As ek reg onthou, was Pa met die ou Jeep werk toe. Lekker was die eerste dag nie, want ek is toe nie in juffrou van Jaarsveld se klas nie en van al die juffrouens was sy die vriendelikste met groot oorbelle van goud en armbande wat rinkel. Hoe moes ek weet sy is die graad 2-juffrou. Dan was daar ook te veel kinders, amper 200 in die skool!"

Hy matrikuleer in 1962 aan die Afrikaanse Hoër Seunskool in Pretoria. Hulle moes aanvanklik met die trein hoërskool toe gaan en later met die bus, aangesien daar net ’n laerskool op Silverton was.

Hans vertel aan Erasmus (Beeld Kalender, 13 Februarie 1992) dat hy en sy broers maar soos plattelandse seuns van die vyftiger- en sestigerjare grootgeword het. “Omdat die mense op ons dorp in die algemeen maar arm was, moes ons ons ontspanning buite in die veld loop soek. Om mispels of stamvrugte of wildeperskes te soek, was deel van ons bestaan. Ek meen dat my liefde vir die natuur en ’n empatie met enige agtergestelde mens toe al bestaan het en dat dit ’n groot invloed op my skryfwerk gehad het."

Hy het nie uit ’n skryffamilie gekom nie, maar beslis uit ’n leesfamilie. Hans se ma en pa het ’n groot rol gespeel in sy grootwordjare en ook in die tipe mens wat hy geword het. “Ek het met boeke grootgeword. Hoewel ek in my laerskooljare nie ’n goeie leser was nie, het ek dit later geword.”

Hy vertel aan Maryke Roberts (Vrouekeur, 22 Julie 2016) dat hy in grondstrate, veld en koppies tussen die bome en die klippe en die voëls grootgeword het. "Dit was ons enigste speelplek en jy moes kon kyk waar die stamvrugte en die wildeperskes is, jy moes ’n haas kon bekruip en jy het geweet hoe ver ’n kettie se klip trek. Dit leer ’n mens om waar te neem. Daarby kom die talent, en dit het ek sonder verdienste by die Here gekry."

Oor sy liefde vir skryf vertel hy verder aan Roberts: "Ek is nie seker hoe ek by skryf beland het nie. Maar vandat ek van skryf geweet het, wou ek skryf; nie dat ek so danig geweet het wat skryf is nie. Ek was nog op laerskool toe ek op ’n keer ’n opstellerige stukkie vir ons Voortrekkers se kampkoerantjie geskryf het. Dit kon selfs meer as vyf sinnetjies gewees het. En ek wou later oor ons bende skryf, maar dit was ongelukkig ’n geheime bende waarvan  niemand moes weet nie. Later in my hoërskooldae het ek oor skryf gedroom, opstelle geskryf en hier en daar darem ’n skaflike punt daarvoor gekry.

"Daar was van altyd af boeke in ons huis. ’n Boek was amper heilig, iets wat jy met respek en skoon hande moes hanteer. Jy het nie eens daaraan gedink om die bladsy hoek-om te vou om jou plek te hou nie."

In Huisgenoot (26 Mei 2016) vra Elna van der Merwe ’n klompie Afrikaanse skrywers watter Afrikaanse boek in hulle kinderjare ’n indruk op hulle gelaat het. Hans vertel aan haar: "Om ’n Afrikaanse boek uit my jeug te kies, is om te vra of biltong lekkerder as droëwors is. My eerste eie boek was Paultjie alleen in die wêreld, toe Patrys-hulle, die Trompies, Uile en Keurboslaan. Maar ek het ’n leser geword met Karl Kielblock se Jasper le Feuvre, want ek wou nie net soos Jasper wees nie; ek wou kon skryf, Afrikaans skryf soos dié Kielblock-ou."

Verdere studie en werk

Hans wou aanvanklik na skool ’n radio-omroeper word, het hy aan Anim van Wyk (Beeld, 13 November 2011) vertel. "Nou waar ek daaraan gekom het, moet jy my nie vra nie. Ek het nie die stem nie, maar ek het gelukkig die  looks  vir ’n radio-omroeper!" Dit was dan ook hoekom hy aanvanklik geskiedenis en Noord-Sotho as hoofvakke geneem het.

Na skool gaan Hans na die Universiteit van Pretoria, waar hy in 1966 sy BA-graad behaal. Hy studeer later verder aan Unisa en verwerf sy UOD (universiteitsonderwysdiploma) in 1969. Hy slaag sy BA honneurs met lof in 1970 en so ook sy MA-graad in 1972. In 1975 behaal hy sy DLitt et Phil. Na voltooiing van sy doktorsgraad in Afrikaanse Taalkunde word die senior beurs van die RGN in 1976 aan hom toegeken en sit hy sy studies voort aan die Harvard-universiteit in Amerika, waar hy ’n kursus onder die taalkundige Susumu Kuno volg. In Amerika studeer hy ook verder in die algemene taalwetenskap by die wêreldbekende Noam Chomsky, destydse ghoeroe op die terrein van die transformasionele generatiewe grammatika.

Na ses jaar in die onderwys (onder andere vier jaar aan die Hoërskool Evander) word Hans in 1971 aangestel as lektor in Afrikaanse taalkunde aan Unisa. Vanaf 1977 tot 1980 is hy senior lektor aan die Randse Afrikaanse Universiteit. In 1981 word hy professor in Afrikaanse taalkunde aan die Potchefstroomse Universiteit (vandag die Noordwes-Universiteit). Sy intreerede handel oor die Afrikaanse taalkunde as besondere wetenskap en hy sê dat mense wat die taalwetenskap bemeester het sonder om die taal behoorlik te kan gebruik en te spel, nie veel vir die taal beteken nie. Hy bepleit ’n instituut vir eietydse Afrikaans aan die Potchefstroomse Universiteit, omdat ’n opname en behoud van kwynende vorme soos Griekwa-Afrikaans en Johannesburgse Afrikaans noodsaaklik is.

Hans is al sedert 1985 betrokke by skryfkursusse wat die ATKV saam met die departement Afrikaans van die Noordwes-Universiteit aanbied, en toe die universiteit in 1989 besluit om ’n skryfskool te stig, was Hans die logiese keuse om as die eerste direkteur aangestel te word. In 1990 kry hierdie skool beslag en staan dit bekend as die ATKV-skryfskool.

Hy is in 1968 getroud met Magdaleen Potgieter en die egpaar het vier seuns, Rudolph, Louis, Hansie en Tjaard.

Hans se eerste gedigte word in letterkundige tydskrifte soos  Kol  (1969) en  Tydskrif vir Letterkunde  (1978) gepubliseer. Benewens verskeie resensies in koerante en oor die SAUK, verskyn daar ook wetenskaplike artikels in onder andere Klasgids, Taalfasette, Tydskrif vir Geesteswetenskappe,   Linguistic Inquiry  en  Die Transvaler. Hans is ook die outeur van etlike taalkundige publikasies soos  Sintaksis vir eerstejaars,  Variasietaalkunde  en  En nou, Afrikaans?  Saam met Dawie Steenberg is Hans die redakteur van  Skryfateljee: gesprekke oor skryfwerk, waarin bekende Afrikaanse skrywers hulle menings oor skryfwerk met lesers deel.

Buiten sy skryfwerk lewer Hans ’n belangrike bydrae om Afrikaans van sy historiese en politieke beperkinge te bevry met sy ondersoeke na die variasies van Afrikaans. In die begin van die tagtigerjare het Christo van Rensburg, toe van die Universiteit van die Vrystaat, ’n omvattende navorsingsprojek oor die Afrikaans van die Griekwas gelei. Hans was een van die medewerkers en het saam met die navorsingspan veldwerk onder die Griekwas gedoen. Hy lei ook later ’n ondersoek na die gebruik van Afrikaans in Namibië. Soms het hy alleen op ver plekke na Afrikaanse dialeksprekers gaan soek, en kon hy hoor hoe Afrikaans die taal van Afrika geword het.

Hans se eerste digbundel,  Kleinwild, word in 1978 deur HAUM gepubliseer. Hierdie bundel beklee ’n besondere plek in Hans se hart, omdat hy die oudste is en die swaarste gekry het. Hoewel Hilda Grobler in  Hoofstad  (1 Februarie 1979) die bundel nie baie goed ontvang het nie, skryf Rika Cilliers-Preller (Beeld, 12 November 1984) later: “Die soort epigrammatiese kleingedig van Hans du Plessis se voorkeur, of stemming- en natuurindrukke, vra ’n sintuig vir klank, ritme en beeldevokasie waaroor dié digter, myns insiens, wel beskik.  Kleinwild  se bekoring het daarin gesetel.”

In 1984 word sy tweede digbundel,  Gewete van glas, deur Human & Rousseau gepubliseer en hieroor sê Rika Cilliers-Preller (Beeld, 12 November 1984): “Dit is egter die digter se werkwêreld in sekere tegnieke wat die aandag opeis. Daar is die reeds genoemde pogings om te skryf soos ons praat (wat ek maar as sambreel vir verskeie prosesse gebruik), reeds in die motto geantisipeer deur die poëtiese ou vertaling deur die nuwe, spreektaalgerigte te vervang. [...] Weliswaar is die digterlike transformasies nog nie konsekwent tot poësie deurgevoer nie en al slaan die dink- en maakwerk nog deur, is [daar genoeg] aanduiding dat ene ‘Kleinhans’ (van ‘Silverton’) tog in die land van die muse bly.”

Grensgeval, Hans se eerste roman, word in 1985 deur Human & Rousseau uitgegee. Dit vertel die verhaal van ene Jan Adamse se reis deur Namibië, in die eerste plek om na die wortels van Suidwes-Afrikaans te gaan soek (hy is naamlik ’n taalkundige) en in die tweede plek om op die spoor van sy eie herkoms te kom. LS Venter (Volksblad, 22 Maart 1986) skryf "Dit is ’n alleenreis, maar Jan Adamse het tog ’n verbeelde reisgenoot, oom AE, met wie hy voortdurend in ’n soort innerlike debat gewikkel is. Die groot deug van hierdie roman lê nie in die storie of in die oorspronklikheid van die gedagte dat ’n wit Afrikaner bruin voormense het nie. [...] [D]ie deug van hierdie roman lê in sy styl. Du Plessis skryf ’n sappige en soms werklik pittige Afrikaans. Daarby het hy die vermoë om met enkele raak, beskrywende woorde ’n situasie te teken.”

In 1990 publiseer HAUM-Literêr Hans se volgende roman,  Skuiwelinge. Die roman handel oor drie Suid-Afrikaners uit totaal verskillende agtergronde, wat in ’n kamertjie in ’n parkeergarage vasgekeer word wanneer politieke geweld die stad se strate in ’n slagveld omskep. Hoewel hierdie drie mense, elkeen op sy eie manier, geweld verwerp, word hulle gesamentlik en afsonderlik slagoffers daarvan. En hoewel Barend Toerien (Die Burger, 16 Augustus 1990) meen dat die roman nie werk nie, skryf Heilna du Plooy in  Beeld  (11 Junie 1990) dat die roman sy verhaal op ’n gemaklike en eenvoudige manier vertel en dat dit vlot lees. “Maar dit het meer om die lyf as net ’n storie van mense in Suid-Afrika. [...] Hierdie roman spreek in sy aktualiteit. Die gemaklike verteltrant is toeganklik en die menslikheid van die karakters, veral in die herinneringsvlugte, bewerkstellig warmte en natuurlikheid. Die oplettende leser gaan egter veel meer as ’n storie kry en sal waarskynlik heelwat nadink oor die manier waarop kontemporêre probleme die mense van hierdie land, as individue en as groepe, raak.”

Hans se eerste jeugboek,  Disse flippen stukkende wêreld dié, my ou, word in 1991 ook by HAUM-Literêr uitgegee. Hy dra die boek aan sy vier seuns op, want, sê hy aan Elfra Erasmus, hy het baie by sy seuns geleer. “Baie wat ek nou van myself as kind weet, het ek deur my seuns leer verstaan. Omdat ons ’n hegte gesin is, leer ons (hulle hopelik ook van my) baie van mekaar.”

Op ’n vraag hoekom daar destyds so min jeugboeke in Afrikaans was, antwoord Hans: "Ek raai dat ons letterkunde vir die jeug kwalik by die bendeboek verby kon kom, omdat daar te veel taboes vir ’n jeugboek was. Moet nie politiek praat nie, niks seks en kinders vloek mos nie! Ek meen ons het die jong lesers klaaglik onderskat en ons skewe beheptheid met nasionalisme het veroorsaak dat ons ons kinders in dom, wit watte verpak het. En dan, natuurlik, sou jy uit jou eie ’n leser geword het op grond van die klomp goed wat jy op skool (en universiteit) voorgeskryf gehad het?” Sy seuns se reaksie op die boek was volgens Hans verrassend goed, “maar hulle het kritiek gehad wat ek opgevolg het – ek meen tot voordeel van die boek”.

Die verhaal beeld die politieke en sosiale werklikheid van die Suid-Afrika van die vroeë 1990's uit. Thomas is ’n bruin seun wat nadat sy pa oorlede is, saam met sy ma en twee sussies in ’n kamer op die erf van die Ankers, ’n wit gesin, woon. Ook in die kamer woon sy pa se neef wat die kinders aanrand en beledig. Sy ma laat hom ook agter en al wat Thomas het om aan vas te hou, is sy vriendskap met Dirk Anker. Dirk en sy pa wend pogings aan om hom by die "blanke" skool te laat skoolgaan, maar daar is weer mense soos Hare Harmse en sy maats wat glo hy behoort nie in die skool nie.

Thomas van der Walt (Beeld, 7 Desember 1992) meen dat dit een van dié jeugboeke tot op daardie stadium in Afrikaans is. “Een van die positiewe aspekte van die boek is die lekker taalgebruik, Afrikaans, soos jong mense hom vandag praat, en soos die bruinmense van die Noordweste hom praat. Die humor in die boek spruit gewoonlik ook uit die taalgebruik voort. [...] Dit is egter ’n boek wat vir groot leesplesier sal sorg, miskien juis omdat hy so bitter eerlik is.” Gunther Pakendorf meen egter dat die roman nie heeltemal oortuig nie, omdat dit té skematies en resepmatig is.

Op versoek van die dramadepartement van die Hoërskool Pro Arte Alphen Park in Pretoria verwerk Hans in 1995  Disse flippen stukkende wêreld dié, my ou  tot ’n eenakter. Dit was die eerste keer dat hy sy hand aan ’n toneelteks gewaag het. Die skool bring die stuk op die planke tydens die jaarlikse ATKV-tienertoneelkompetisie in 1995. Die beoordelaars, Lizz Meiring, Fred Steyn en Etienne Bloemhof, was só beïndruk dat hulle aan Hans die CR Swart-prys toegeken het, ’n geldprys wat jaarliks toegeken word aan ’n nuutgeskrewe eenakter wat in ’n betrokke jaar by die ATKV-tienertoneelkompetisie opgevoer word. Volgens hulle word ’n verhaal “wat kennelik behoort aan die Suid-Afrika van die onlangse verlede, met groot ekonomie vertel. Die situasie is kontemporêr; daar is konflik op meer as een vlak; die karakters, ofskoon stereotipes, is aanvaarbaar en die dialoog oortuig feitlik deurgaans. Dit is duidelik dat die skrywer baie tyd daaraan bestee het om die teks te visualiseer, en die praktiese uitvoerbaarheid daarvan deurgaans in gedagte te hou” (Beeld, 7 Januarie 1997).

Hans se volgende jeugboek is  Bakgat, en wat van my?  wat in 1995 deur Human & Rousseau uitgegee is. Hoewel baie van die karakters wat in  Disse flippen stukkende wêreld dié, my ou  ook in hierdie verhaal optree, kan dit op sy eie gelees word. Herrie is nou die hoofkarakter en hy moet na Johannesburg gaan om sy matriek te maak. Elsabe Steenberg (Beeld, 10 Julie 1995) skryf: "Hiergaan dit om die geestelike groei wat Herrie, baie jare emosioneel verwaarloos deur sy ouers, in die eerste persoon beleef; dit word moontlik deur verhoudings met veral sy pa en die meisietjie Loelien. Die werk is ’n besonderse jeugwerk."

In 1996 verskyn  Ditsem, Dawid!  by Human & Rousseau. Lindie Visser sit die verhaal in  Die Burger  van 19 Maart 1997 as volg uiteen: "Al die bestanddele van ’n klassieke avontuurverhaal is in dié jeugverhaal aanwesig: ’n probleem wat opgelos moet word, volop aksie, helde en skurke, ’n intrige wat opwerk na ’n klimaks en die ontknoping waar die 'goeie' die 'bose' oorwin. Dawid word uitgenooi na die Bosveldplaas van die pa van Ernesta, ’n meisie op wie Dawid sy oog het. Daar word hulle by wildstropery betrek. Die dialoog is die loslit Afrikaans van die tiener en dit lees lekker. Sonder om moraliserend te klink, word die etiek van jag bespreek en word die natuurskoon en diere met liefde en deernis beskryf."

Tydens die KKNK in 1997 word Hans se eerste Griekwadrama,  Broerse, opgevoer. Dit word ook beskou as die eerste drama in Griekwa-Afrikaans, hoewel daar al in ander dramas karakters was wat in hul eie dialek gepraat het. Hans vertel aan Theunis Engelbrecht (Beeld, 5 Maart 1997): “Broerse  is ’n storie van ’n gesin wat deur kleurvooroordeel uitmekaar geruk word; die storie van broers wat weerskante van die kleurlyn beland, en dan deur ’n kleurbehepte gemeenskap van mekaar af weggehou word. En tussen die twee staan ’n mooi meisie – ’n mooi meisie wat ook nie altyd haar kies gekies het nie. ’n Liefdesverhaal eintlik, maar hoe het mense lief as hulle nie altyd toegelaat word om lief te hê soos wat die liefde dit wil hê nie?” Dit was Salome Combrink se idee dat Hans ’n drama vir die KKNK moes skryf wat iets moet “weergee van die diep wonders van Afrikaans en iets van die mense wat in die ou Suid-Afrika die agterspeen gehad en nou, in die nuwe ene, ook nie juis ’n voorspeen in die mond het nie.” Ben Kruger was die regisseur en die akteurs Anthony Wilson, James Winkler en Jackie Davids.

Saam met Annette du Plessis ontvang Hans in 1997 die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns se Erepenning vir Afrikaanse dokumentêre televisieprogramme vir die program  Afrikaans: ons eie mixed bredie.

In 1999 het Hans met die komponis Wilhelm Joubert kragte saamgesnoer om ’n besonderse stuk Suid-Afrikaanse geskiedenis na teatergangers te bring. Dit is  Liefde en oorlog, ’n kabaret/musiekspel oor die Anglo-Boereoorlog, wat tydens die Aardklop Kunstefees in 1999 opgevoer is. Die produksie is spesiaal vir Aardklop se hooffees ontwikkel. Daar was die klanke van viool en saksofoon wat in teenstelling is met die visuele beeld van ’n outydse Mauser en ’n moderne waarheid-en-versoeningsverhoor. Die akteurs was At Botha, Heidi Bouwer en André-Jacques van der Merwe. Die regisseur was Alwyn Swart.

Reeds in Hans se bundel  Gewete van glas  verskyn daar gedigte in Griekwa-Afrikaans. In 1999 publiseer hy self ’n boekie,  Die Griekwapsalms en annerlike goeterse yt die Woord yt. Dit is die voorloper van  Innie skylte vannie Jirre: Griekwapsalms en ander gedigte  wat in 2001 by LAPA Uitgewers verskyn. Hierdie bundel is die wenner van die Christelike Boekhandelvereniging van Suid-Afrika se algemeen-Christelike kategorie. Dit word die Afrikaanse boek waarvan tot op daardie stadium die meeste eksemplare in die eerste jaar – nagenoeg 38 000 – verkoop is. Hans vertel aan Gert Coetzee (Die Burger, 23 April 2002) dat hy een aand, tydens Christo van Rensburg se navorsingsprojek, in die hotel op Douglas gesit en wonder het hoe Psalm 23 in Griekwa-Afrikaans sou klink. Tydens sy navorsing het Hans besef dat die Griekwas “iets ongeloofliks” in hulle het. “Hulle het ’n kinderlike geloof – amper ’n Europese toegewydheid – in God, maar terselfdertyd leef oer-Afrika se mite in hulle. Dié paradoks in hulle maak van hulle oer-Afrikane, én dat die woord vlerke kry hoe verder dit loop.”

Hans het verder verduidelik: "My Griekwagedigte is nie vertalings of omdigtings nie, maar ’n transponering op drie vlakke. Eerstens is dit ’n transponering in tipiese Griekwa-Afrikaans met ’n vertaler wat eenvoudige taal praat en woorde soos ‘kinderse’ en ‘goeterse’ gebruik. [...] Dit is ook ’n transponering van die omgewing. Dawid slaan sy oë op na die berge, maar in die Kalahari is nie berge nie, ook nie ’n dal van doodskaduwee nie. Daar is wel koppe en strate (tussen die duine). Dawid kan ook nie onder ’n olyfboom sit nie, maar onder ’n kameeldoringboom. En die aarde is net so groot soos Prieska. Laastens is dit ’n transponering op godsdiensvlak. Dawid beskryf die stryd tussen goed en boos deur beelde van oorlog en siekte. Vir die Griekwa is onheil die beerlou, waterslang, son en droogte.”

Hans meen dat die sukses van die boek waarskynlik te danke is aan ’n mengsel van die bekende en die onbekende (soos Psalm 121 in onbekende metafore) en omdat die eenvoud van die mense in poësie oorloop. “Ook is daar iets geesteliks in die bundel. Baie mense het aan [my] gesê hulle het nie meer die Bybel gelees nie, totdat hulle dié bundel onder oë gekry het.”

Hy verduidelik aan Anim van Wyk (Volksblad, 31 Desember 2011) dat hy met die Griekwapsalms vir homself gesê het dat dit baie is soos om in ’n sepie te speel. "Dis al waarvoor mense jou onthou! Ek wil so graag hê hulle moet oor die ander goed praat, maar dit is altyd so. En dit wás ’n reuse-sukses. Ek dink daar is baie meer genade as talent by daai hele ding ..."

Wium van Zyl skryf in sy resensie (Die Burger, 16 Julie 2001) dat GR von Wielligh in 1925 gesê het: “Hul taal is ongetwyfeld die laagste vorm wat Afrikaans bereik het.” Van Zyl skryf verder: “Die bundel bied egter spanne leesplesier en ’n nuwe ervaring van die rykdom van die Afrikaanse streektaal, sowel as van die literêre skatte van die Bybel en Psalmboek. Dat Afrikaanse digters en taalkundiges vandag aangetrokke voel tot die Griekwataal, bevestig dat Von Wielligh se optiek ver agter ons lê. Hierdie bewonderaars is egter steeds nie-Griekwas, iets wat ’n ligte nasmaak laat: van ’n eens trotse kultuur waarmee nou as kleurryke, onskadelike folklore omgegaan word.” Cecile Cilliers (Beeld, 14 Mei 2001) beskou veral Du Plessis se hantering van die psalms as “meesterlik” en sê dat daar in hierdie bundel “’n weelde van woord en mens opgesluit” lê.

Hans vertel aan Gerda Dullaart (Beeld, 5 Mei 2001): "Innie skylte vannie Jirre  vang die romantiek van eenvoud vas op die manier waarop sterre, doringbome, veldheuning en bokke ingespan word om groot geestesgoed te sê. Daar is ’n onmeetlikheid, ’n wyd- en woestheid nie net in die landskap en in die Heer se goedheid nie, maar ook in die intense gevoelens wat gedig word.” Hans voel ook dat hy aansluiting gevind het by die Griekwabenadering tot geloof: dat ’n mens kinderlik afhanklik van God is.

Innie skylte van die Jirre  het Paulette van Heerden so geïnspireer dat sy ’n unieke reeks linne met uittreksels uit die psalms daarop geborduur, die lig laat sien het. Griqua Linen word vanuit haar huis in Scarborough in die Kaapse Skiereiland bedryf. Die reeks bestaan uit duvetoortreksels met bypassende kussingslope in wit katoenbatis, geborduur in goud of steenkool.

Randall Wicomb toonset Hans se Griekwapsalms en bied landswyd konserte aan, met groot sukses. Randall se CD’s is ook suksesvol.

Hans se volgende twee bundels is op dieselfde lees geskoei as  Innie skylte vannie Jirre.  Boegoe vannie liefde: Griekwahooglied  (2002) en  Hie neffens my  (2003) word ook albei by LAPA gepubliseer. In ’n onderhoud met Elise Tempelhoff (Beeld, 25 September 2002) vertel Hans dat Randall Wicomb hom gevra het om net een liefdesgedig in Griekwa-Afrikaans te vertaal. “Dis toe dat ek deur die Bybel blaai en op Hooglied 8 afkom. Ek het onmiddellik geweet Hooglied roep om in Griekwa-Afrikaans vertaal te word. Die erotiek en die mistiek van die liefde moes na die Kalahari gebring word.” Hans het Hooglied woord vir woord in die idioom van die Griekwas oorgeskryf, sonder om iets by te voeg of weg te laat. Hy meen dat Hooglied ’n liefdesgedig is waarin die man en vrou hul ekstase oor mekaar uitspreek. “Sommige teoloë meen dis ’n allegorie wat die verhouding tussen die kerk en Christus uitspel. Dit mag so wees, maar liefde is tog Godgegewe. Daarom hoort dit in die Bybel.”

Hy erken teenoor Ronél van Oort dat hy nog nooit soveel navorsing en moeite met ’n boek gedoen het soos vir  Boegoe  nie en dat hy nog nooit so hard gewerk het nie. “Magdaleen, my vrou, het aanvanklik die manuskrip gelees en gesê die liefde is mistiek en  Boegoe  het dit nie. Sy was reg, en ek het gaan oorskryf.  Boegoe  is meer literêr gesofistikeerd as  Innie skylte vannie Jirre, maar is nie ontoeganklik nie.”

Hans vertel aan Elise Tempelhoff dat toe hy ’n eksemplaar van die bundel vir een van die Griekwakapteins geneem het, die man daaruit gelees het en uitgeroep het: "Maar dis dan in ons Afrikaans!”

Cecile Cilliers skryf in  Beeld  (4 November 2002) oor  Boegoe vannie liefde: "Hierdie samevoeging van ’n liefdesverhaal van ongeveer 2 000 jaar gelede met ou Griekwagebruike, maar dan geplaas binne ’n moderne opset, val nie vreemd op nie, maar skep ’n dinamiese spanning. Alledaagse beelde word afgewissel met liriese gedeeltes van uitsonderlike musikaliteit en digterlikheid. [...] Dit sou maklik wees om te sê dat Hans du Plessis op die rug van Griekwa-Afrikaans ry om die gedigte so bekoorlik te maak. En miskien is dit gedeeltelik waar, want veral met hardop lees word mens verlei deur die ritmes van die tongval. Maar dit is nie hele waarheid nie. Wat sowel opset as raamwerk betref, is hier ’n digter aan die werk. Elke woord is op sy plek, en die oorspronklike Hooglied word (sonder verlies van respek vir die bron) omgeswaai om in die raamwerk van ’n eie verhaal te pas. Selfs die mees uiteenlopende stof word ten volle geïntegreer, onder meer met die gebruik van herhalings of herhaalde gedigte in ietwat veranderde vorm.”

Hans se rubrieke wat oor die jare in veral in die  Potchefstroom Herald  asook in ander koerante en tydskrifte verskyn het, word in 2004 deur LAPA uitgegee onder die titel  Splinters: ’n keur uit rubrieke. Vir Gretel Wybenga (Beeld, 13 Desember 2004) is rubriekskryf die een genre wat Hans baie goed pas. Hy is ’n “bobaas-oorreder, boonop geseën met ’n gladde tong. En hy kén al die tegnieke.”

Na ’n stilte van negentien jaar in die genre van die roman verskyn Hans se roman  Verbrande paradys  in 2009 by LAPA Uitgewers. Willem Pretorius (Die Burger, 9 Maart 2009) vertel: "Die verhaal speel in die Vredefortkoepel af waar die Koepelaars onrustig woon asof hulle bewus is daarvan dat daar geen beskerming vir hulle teen die noodlot is nie. Die verhaal gaan oor Sybrand Venter wat baie vinnig moet grootword wanneer sy pa tragies sterf; sy broer Henro, wat goed kan 'weld', maar wie se hyser voor die boonste verdieping stop; en Andries Spogter, die atleet." Pretorius beskou die roman as ’n lekker lees.

Stoffel Cilliers (Beeld, 6 April 2009) beskryf die roman as "veelvlakkig, iets wat hom nie sommer in ’n genre laat plaas nie. Tiener- of studenteverhaal is dit nie. Ook nie juis ’n gesinsroman nie. Dit sal beslis kan kwalifiseer as karakterroman. Sommige lesers sal dit ’n natuurroman wil noem. Verskeie temas word in die verhaal aangeraak, soos die verantwoordelikheid van die mens teenoor die natuur, die dood met sy vele gesigte en gevolge en die verganklikheid van die mens. As aktuele, eietydse roman bied  Verbrande paradys  inderdaad baie stof tot nadenke oor ’n verskeidenheid onderwerpe. [...] Dit bied ’n besonder aangename leeservaring.”

In 1977 tydens ’n FAK-byeenkoms op Sasolburg sê Hans dat die bruin mense in Suid-Afrika deel is van die Afrikaanse gemeenskap. In 1998 vertel hy aan Alta van Wyk dat hy toe nie eens bedank is vir sy referaat nie en boonop daarvan beskuldig is dat hy “die taal weggee”. Vandag sê hy: “Dit was ons hele probleem met Afrikaans. Die feit dat politiek diegene wat nie sogenaamde algemene beskaafde of Standaardafrikaans praat nie, uitgedefinieer het; dat ons nie wou erken dat al die variante van Afrikaans die taal verryk en verruim nie. Dit terwyl Afrikaans hoeka uit Hottentots stam. [...] Die stryd teen Afrikaans was egter nie teen die taal nie, maar teen die witgeverfde gesig daarvan. Daarom is ’n inklusiewe herdefiniëring nodig. Want plaas jy vir Standaardafrikaans baklei, baklei jy vir ’n minderheidstaal. Baklei jy vir Afrikaans in al sy skakerings, bevorder jy ’n taal met sowat sestien miljoen sprekers – die grootste taal in Suid-Afrika!”

In 2000 word Hans verkies tot ondervoorsitter van die ATKV, ’n posisie wat hy beklee tot 2008 aangesien hy deur die ATKV se grondwet verplig word om op 63-jarige ouderdom as direksielid uit te tree. Hy was voorsitter van die FAK se Taalkomitee, voorsitter van die direksie van LAPA Uitgewers, trustee van die Kanselierstrust van die PU vir CHO, en trustee van die Arts and Culture Trust van die President. Hy dien ook in die direksie van die Aardklop Nasionale Kunstefees.

Tydens 2000 se Aardklop Kunstefees lewer Hans ’n lesing getiteld "Sol Plaatje en Totius" waarin hy die ooreenkomste tussen die Batswana-skrywer-politikus en die Afrikaanse digter-teoloog uitlig. Albei is in 1877 gebore en albei het doktorsgrade ontvang.

Hans se uitsprake rondom Afrikaans is alombekend. In 1997 skryf hy in  Karring, die Universiteit van Wes-Kaapland se tydskrif vir taalonderrig: “Die bitterbekke wat so kla dat dit deesdae kwansuis sleg met Afrikaans gaan, het die ding aan die stert beet. Dit gaan in die nuwe bedeling inderdaad goed met die  taal  Afrikaans. Dis by die  vak  Afrikaans wat dit lol. [...] Dat die vak Afrikaans soveel teenspoed ondervind, veral aan Afrikaanse universiteite, het te doen met die vak self en met daardie universiteite se vakmense wat ongewillig is om by die nuwe eise aan te pas. [...] Kortom, wie wil nog weet van die teoretiese sintaksis of die literêre semantiek? Die twintig wat aangemeld het vir die akademiese vak, ja, maar hulle is nou die minderheid. Versigtig: so mis jy die ander duisend wat Afrikaans wil leer praat, omdat hulle dit op hul werkplek sou nodig kry of omdat dit ’n ander venster op Europa kan oopmaak.”

In 2002 lewer Hans die Hoërskool DF Malherbe se sewende gedenklesing. Die titel van sy lesing was  Afrikaanses en Afrikaans: van Malherbe tot Mbeki. Hy spreek die mening uit dat Afrikaans vir hom in die eerste plek die somtotaal van al sy dialektiese en sosiolektiese moontlikhede is. “Met dit in my agterkop het ek in 1993 al die term  Afrikaanses  die eerste keer gebruik, bedoelende daarmee al die moedertaalsprekers van Afrikaans, maar ’n belangrike groep het uitgebly: die gebruikers van Afrikaans wat nie moedertaalsprekers van Afrikaans is nie, maar ’n belangrike deel uitmaak van die sogenaamde sekondêre taalgemeenskap. Juis binne die eksterne omgewing, speel hierdie deel van die Afrikaanse taalgemeenskap ’n belangrike rol.”

Hans skryf graag vroeg smôrens, “alleen saam met die voëls wat baie mooier as ek skryf” en gewoonlik vanweë werkdruk op Potchefstroom; maar, vertel hy aan Jeanette Ferreira, “verkieslik in my aardse skylte op Eersterivier waar ek alles wat ek skryf, gaan afrond, want stilte en alleente is dáár vanself, al raas wie ook al. As ek vashaak, wil ek opstaan, die natuur om my hê”.

Op ’n vraag van Jeanette Ferreira oor hoe hy skryf – sommer so, of eers met notas, frases, so aan – antwoord Hans: “Lang aanloop. Los woorde baiekeer in die kerk, vroeër agter in die Gesangeboek, maar deesdae sit ek maar altyd skoon papier in my kerkpak se sak.”

Hans het sedert die vroeë negentigerjare las van ’n oorerflike oogsiekte waarvoor hy laserbehandeling gekry het. Hierdie behandeling het sy detailsig so aangetas dat hy nie meer kan motor bestuur nie en met behulp van die tegnologie moet lees. Hy spot: “Ek kan byvoorbeeld nie mense se gesigte erken nie, maar dan vóél ek maar wie hulle is!” Ondanks sy sigprobleem gaan hy onverpoosd voort met skryf. In  Finesse  van Februarie 2002 vertel Hans aan Alita Vorster: “Die genade is mos altyd groter as die moeilikheid, maar moeilikheid se moeilikheid is dat dit so sigbaar is. Genade se genade is daarin dat dit daar is as jy dit die nodigste het, al sien jy dit eers later raak. Eintlik moet genade ook met ’n hoofletter begin, want ek praat van God se Genade. Miskien het ons geloof en godsdiens só ingewikkeld gemaak dat ons dit in sy eenvoud (en ons eie eenvoudigheid) nie wil raaksien nie. Hoe kan die hemelse Genade dan so aards, so alledaags, so wêrelds wees? Tog is dit. En al wat ons moet doen, is om dit raak te sien, en te ervaar. [...] En toe die Genade: die bundel (Innie skylte vannie Jirre) word ’n wegholsukses, Awie (van Wyk) se koor bly sing en Randall (Wicomb) maak met ’n produksie en CD nuwe paaie oop. Maar dit is genadegoed dié, want ek het nie vooraf besluit ek wil ’n godsdienstige boek skryf nie. Ek het gedigte geskryf wat uiteindelik groter as ek geword het.

"Die ou met die swak oë en die onvaste woorde word deur die Genade saggies gevat en op ’n pad vol verrassings gesit – ’n pad wat hy nie vir homself só sou kon uitdink nie. Ook maar goed, want die Here se pad loop beter. En dan wonder ons steeds of genade groter is as moeilikheid?”

Tydens die Woordfees van 2011 op Stellenbosch het ’n groep jong kunstenaars van Potchefstroom onder regie van Adri Breed  Boegoe vannie liefde  opgevoer, Hans se  Boegoe  was die basis van hierdie produksie. Dit is getoonset deur Lize Beekman met Franco Prinsloo op klavier.

Marina Nel skryf in  Die Burger  (10 Maart 2011) dat hierdie ’n produksie is wat "jou geloof in die skoonheid van, en noodsaak vir, woorde en musiek opnuut bevestig.

"Dit begin as ’n kamma-lesing oor dialektologie, voorgedra deur die Professor (Natie Klopper). Hy spreek die gehoorlede direk aan en berispe en prys hulle by naam, of hulle werklik sy studente is. Die lesing word egter net gebruik om die sangnommers te bind en aan die taalvariant konteks te verskaf. Die hoofbestanddeel is die erotiese dog tere liefdesverhaal van Koib (Jako Meyer) en Kois (Netanja Brink), wat daar tussen die rooi duine van die Kalahari in die allermooiste beeldspraak ontvou.

"Ester de Vos, Kois se vriendin, dans ’n riel dat jy jou verbeel jy sien die stof staan op die verhoog. Pierre-Louis le Grange en André Klopper, Kois se broers wat haar eer moet beskerm, laat ook nie op hulle wag nie.

"Die sukses van  Boegoe vannie liefde  lê in sy eenvoud: die klem altyd net reg; die byeenbring van uitstaande stemme en treffende verwerkings deur Prinsloo. Daar is ’n iets van alles – kostuums, dekor en rekwisiete – maar die musiek en lirieke is altyd voorop.

"Benewens die klavier, bestaan die begeleiding uit kitaar (Deon Meiring), perkussie en – wag hiervoor – ’n traporreltjie (Rineke Viljoen). Laasgenoemde is wat die produksie bo die alledaagse verhef. Dit skep ’n klank wat jou dit as waarlik outentiek laat ervaar.

"Bowenal maak  Boegoe vannie liefde  jou ook verlief – op Afrikaans in al sy vorme en variante."

Hans du Plessis het aan die einde van 2011 afgetree as hoof van die Noordwes-Universiteit se ATKV-skryfskool. Die 28 November 2013-uitgawe van die tydskrif  Literator  is aan hom opgedra. Oor die aftrede en die oppak vertel hy aan Anim van Wyk (Volksblad, 31 Desember 2011) dat dit vir hom swaar werk was: "Want jy pak 32 jaar van jouself in. Soos wat jy nou al daai boeke in ’n boks moet pak, moet jy jouself ook in ’n boksie pak, want jy moet ’n nuwe benadering hê."

Maar hy het beslis nie stilgesit sedert sy aftrede nie. In 2011 is  Die pad na Skuilhoek  gepubliseer, in 2012  Karos orie dyne, in 2013  As die wind kom draai  en in 2014  Inboekeling.

Die pad na Skuilhoek  speel af tydens die Groot Trek. Hans vertel aan Anim van Wyk (Beeld, 13 November 2011): "Ek het geweet ek wil ook eendag in my lewe ’n liefdesverhaal skryf. My vrou het gesê: Wat weet jy daarvan af?" Hans moes uitgebreide navorsing doen vir  Skuilhoek. Só het hy uitgevind dat die Voortrekkers die Vaalrivier die eerste maal by Parys oorgesteek het.

"Daai stuk van die Groot Trek se geskiedenis was vir my verstommend interessant en lekker. As jy nou mooi gaan kyk, dan weet ons niks daarvan nie," vertel hy aan Anim van Wyk. "Baie van daai geskiedenis van ons is gekleur deur Afrikaner-nasionalisme. Wat gemaak het dat ons heeltemal verkeerde helde het. Afrikaner-nasionalisme het Bloedrivier en Sarel Cilliers tot die Groot Trek verhef.

"Ek probeer in die roman heeltemal ’n ander beeld van die Afrikaner (te gee) – maar ek noem die woord glad nie, want hulle het hulself nie Afrikaners genoem nie. Daar is ’n stilte in die geskiedenis, met ander woorde, waar jy niks weet nie. Die feit dat daar nie soveel feite is nie, maak dat jy lekker fiksie daarin kan skryf."

In  Beeld  van 2 April 2012 skryf Joan Hambidge dat die roman baie vlot geskryf is en dat dit die geskiedenisboeke van Van Jaarsveld uit haar jeug oproep. En hoewel  Die pad na Skuilhoek  as ’n roman vir jong volwassenes aanbeveel is, kan dit dalk eerder persone soos die resensent help om die geskiedenis wat hulle op skool gelees het, te deromantiseer.

"Die verhaal gebruik die geskiedenis van die Matabeles wat in die nag van 23 Augustus 1836 ’n staning Voortrekkers uitgewis het. Net twee jong mense (Lourens en Petronel) en hul vriend, Vryheid, oorleef. Daar is rassespanning en geweld. Name soos Meester, Vryheid en Bybeltjie stel ’n tyd van voor waar begrippe soos 'staning' eweneens ’n gelade betekenis het. Swart mense is nasies of 'die volk'. Hier is dus ’n waarheidsgetroue weergawe hoe wittes ander mense gesien het. (...)

"Die verteller se taalgebruik val presies in die karakters se mond, behalwe een keer wanneer die begrip 'krities' gebruik word en binne die konteks te geleerd klink. Die prosa is gestroop en sonder enige taalfoute wat vele romans deesdae ontsier. Daar is ook ’n nuttige outeursnota vir die speurende leser en ’n indrukwekkende bibliografie, Die roman is soos ’n diorama."

Met die publikasie van  Karos orie dyne  in 2012 het Elias Nel op Versindaba aan Hans du Plessis gevra of hy reken daar kan kopiereg op tradisie, taal of ’n variëteit daarvan wees. Hierop het Hans geantwoord: "’n Taal, of enige vorm daarvan, het nie op sigself kopiereg nie, want dit is nie iemand spesifiek se intellektuele eiendom nie. As dit was, sou ek of Antjie Krog ook nie in Engels mog skrywe nie – of Elias Nel in Standaardafrikaans nie. Afrikaans is die somtotaal van al sy dialekte, en Afrikaans behoort aan almal wat dit praat. Intellektuele eiendom lê daarom in die oorspronklike skepping in die besondere taal en nie in die linguistiese kode self nie. Sou die Griekwapsalms dus iewers bestaan het voordat ek dit geskryf het, beteken dit dat ek iemand anders se intellektuele eiendom gesteel het en as my eie skepping voorhou. Nie een van die gedigte bestaan egter elders as in my eie publikasies nie. ’n Kunstenaar kan net approprieer wat reeds geskep is. Geen wet of reël of regulasie kan egter voorskryf in watter medium die kunstenaar mag skep nie. Dis soos om te sê ek mag nie op ’n rots met plant-en-dier-verf teken nie, want iemand anders het dit al gedoen. Dit is egter ’n ander saak as ek ’n rots met ’n oertekening daarop uitkap en dit as my eie kunswerk gaan uitstal. Dit is appropriasie. Plagiaat, of steel in gewone Afrikaans. Dit is nogal vreemd dat niemand dieselfde vraag met betrekking tot die gebruik van die Bybelgedeeltes vra nie. Miskien is dit simptomaties van ons gebroke taalgemeenskap, ’n taalgemeenskap met grense wat nie bestaan nie, maar deur politieke domastrantheid gefabriseer is. Inteendeel, die skep in ’n variëteit is daarop gemik om die variëteit se potensiaal as skeppingsmiddel te bevestig. Dit probeer juis grense afbreek." 

Oor  Karos orie dyne  skryf Bernard Odendaal op Versindaba: "Met hierdie derde bundel Bybelse poësie in Griekwa-Afrikaans maak Hans du Plessis en Lapa-uitgewers as ’t ware weer so: vlot, toeganklike en waarskynlik gewaarborgde gewilde verskuns vir waardeerders van Christelike literatuur én van die verkwiklike seggingskrag van ’n niestandaardvorm van die taal.

"Die twee genoemde waarderings het ook met mekaar te doen. Naas Du Plessis se vaardige omdigtings van die Bybelse materiaal – hy noem in die 'Outeursnota' dat al die gedigte in die bundel, 'op een of twee uitsonderings na', gegrond is op Bybeltekste – is dit juis die kleding van die bekende geestelike stof in die aards-konkrete, romanties-eenvoudige baadjie van die Griekwatongval wat die poëtiese effek bewerkstellig. (...)

"Die klem val deurgaans eerder op die menslike afhanklikheid van God en op God se liefdevolle, deurlopend reddende teenwoordigheid in die leefwêreld wat hier uitgebeeld word – die 'karos' van die 'jimmel … orie donker dyne' waarvan in 'Die Jirrie spannie jimmel' gewag gemaak word, en waarvan die bundeltitel afgelei is.

"Met  Karos orie dyne  versterk Du Plessis die gewaardeerde posisie wat hy as religieuse digter en as funksionele benutter van ’n niestandaardafrikaans-vorm beklee."

Op LitNet het die uitgewers, LAPA,  Karos orie dyne  as volg bemark: "Karos orie dyne  is ’n splinternuwe bundel met Griekwapsalms deur Hans du Plessis. Dit is weereens oorspronklike gedigte in die aangrypende Afrikaanse dialek van Griekwaland-Wes en bevat die res van die Dawidspsalms en ook verse oor ander Bybelgedeeltes, soos van die gelykenisse.

"Die gedigte vertel van die skepping, die voorspelling en geboorte van Christus, die kruisiging en die einde van die aarde, maar veral van die Groot Genade. Bekende sowel as minder bekende Skrifgedeeltes word weer nuut gemaak deur die seggingskrag van hierdie variëteit van Afrikaans en die treffende transponering van die Bybelse omgewing na dié van die Kalahari. Die verse verras weer met die vernuwing van die Bybelse metafore."

As die wind kom draai  maak net soos  Skuilhoek  sy draai tydens die Groot Trek en daarby saam is ook ’n liefdesverhaal ingeweef. Die verhaal van  Skuilhoek  word hier verder gevat en vertel die storie van Vryheid.

Op LitNet vertel Nini Bennett van  As die wind kom draai: "Dit is 1844 en die seun van ’n slavin, Vryheid, raak verlief op Magriet Prinsloo. Haar gesin, en veral drie broers, is ernstig gekant teen hulle verhouding, en dié weerstand ontketen ’n paar kwelvrae: Wie is Vryheid se pa? Wat is die Prinsloos se groot geheim? Waarom mag net die wit trekkers grond besit? In sobere styl beskryf Du Plessis die lotgevalle van sy karakters; die historiese stoffering van die verhaal is oortuigend en outentiek.

"Naas Vryheid se liefde vir Magriet sentreer die roman ook om twee ander sleutel-intriges, naamlik Lourens se ambisie om veldkornet van die Berglandwyk te word en Bybeltjie Steyn se roeping om in Nederland vir predikant te gaan studeer. Meester Joachim Roos, wat drie uur te perd van die plaas Skuilhoek op Mooirivierdorp (Potchefstroom) woon, is die aangewese persoon om die drie jong mans met hulle onderskeie vrae (wat inderwaarheid die kern van ideologiese vraagstukke vorm) te help.

"In oënskynlik onskuldige verhaalgebeure word ’n paar magsdiskoerse van die Afrikanergeskiedenis geaktiveer. Sonder om in historiese pedanterie te verval, volg die verteller op trekkersweë self die oorsprong van netelige kwessies, byvoorbeeld dié van Afrikaner-identiteit (slawe en rassevermenging en -afkoms ingereken)."

Bennett sluit af: "In  As die wind kom draai  word die karakters se interaksie en noue verbondenheid met die natuur akkuraat en liries geskets. Naas verwysings na die weer, diersoorte en plantegroei word laasgenoemde ook effektief ingespan om betekenis aan die individue se innerlike monoloog te gee, wat op sy beurt weer die emosionele beleweniswêreld van die onderskeie karakters registreer.

"As die wind kom draai  is ’n liefdesverhaal en historiese roman wat eindelik daarin slaag om magsvraagstukke te besleg deur die morele hoë grond te kies. Dit is ’n genietlike werk vir oud en jonk en spreek omstrede kwessies met die nodige piëteit aan. Dit is ’n boek wat getuig van hoop – en binne die historiese inbedding steeds ’n tydlose relevansie sal hê."

In  Rapport  van 6 Mei 2013 skryf Malene Breytenbach dat Hans du Plessis in  As die wind kom draai  daarin slaag om nie net die tydsgees nie, maar ook die omstandighede en die geestelike en fisieke deel van die lewe van daardie tyd oortuigend te skets. "Die kwessie van slawe, rassevermenging en afkoms kry dikwels aandag in ons literatuur en hier is dit weer die kruks van dié verhaal. Die roman lees maklik en lekker en die karakters is geloofwaardig in hul stryd teen hul omstandighede en vooroordele."

Hans se jongste publikasie,  Inboekeling, is weer ’n roman wat op die Voortrekkers in die noorde van Suid-Afrika fokus. Hierdie slag vertel hy van die inboekelingstelsel waarvan baie mense, en dan veral wit Afrikaanse mense, weinig weet.

In  Rapport  (16 Augustus 2014) skryf André Gouws oor Hans se  Inboekeling: "Die Voortrekkers in die noorde van die land het in die middel tot laat 19de eeu, toe slawerny reeds in die Kaap afgeskaf is (1834), steeds voortgegaan met die handel in 'swart ivoor'. Swart kindertjies wat op strooptogte gevang is, is 'ingeskryf' in ’n boek op die dorp en het as slawe vir die Boere gewerk. Sommige is ook uitgevoer.

"Inboekeling  begin met ’n man wat aan ’n riem op die werf van Hier aangebring word deur die bullebak Niklaas Opperman. Niklaas kan niks verkeerd doen in die oë van sy oupa, die patriarg Hermaans Opperman, nie. Die vreemdeling met die riem aan die nek stel homself voor as Japie Niemand, van Elders. Hy is ietwat stadig van begrip. Hy kan glad nie onthou met watter pad hy by die mense van Hier aangekom het nie. Sy broer is iewers langs die pad doodgemaak, maar hy deel nie veel meer van sy storie nie. Hy is vreeslik honger en dors en kan homself kwalik in toom hou wanneer die Coetzees hom nooi vir ete.

"Die verhaal wentel meestal om Japie, wie hy is en waar hy vandaan kom, met ’n hele paar ander storielyne daar rondom. Japie gee voor hy is ’n ystersmid, wat hy nie is nie. Die patriarg stel hom voor ’n toets, want die mense van Hier is maar agterdogtig teenoor dié vreemdeling wat so uit die bloute opgedaag het en net sê hy was op pad na Niemandsland. Hy sê ook nie waarom hy daarheen op pad was nie, maar Niemandsland is nie ’n goeie plek nie. Daar is (aanvanklik) geen geografiese aanduidings in die boek nie.

"Inboekeling  is ’n heerlike boek. Dit lees soos ’n speurverhaal wat ’n mens nie wil neersit nie, maar ’n mens kan ook nie te veel sê sonder om die hele storie weg te gee nie.

"Die lewenswêreld van die inboekelinge is ’n groot deel van die verhaal. Eenkant, maar tog ook nie heeltemal nie. Die vroue (Susanna Coetzee en haar kinders) verteenwoordig die teenslawerny-mening. Hulle is erg gekant teen die steel van die swart kinders en die inboekelingstelsel, maar die ander steun dit steeds. Tarentaal, een van die ingeboektes, kom in opstand teen die hele stelsel. ’n Mens wonder of Japie ook ’n inboekeling is?

"Die boek slaan soms oor na die eerstepersoonsverteller, wat aanvanklik steurend is, want ’n mens het geen idee wie aan die woord is nie. Eers later blyk dit 'Meester' is die skrywer van die boek en praat soms in die eerste persoon.

"Daar is iets steurends aan die ontwikkeling van die storielyn van Meester se eie verhaal. Dit voel geforseerd en dra nie vir hierdie leser werklik by tot die verhaal nie. Dit doen egter geen afbreuk aan die res van die teks nie."

"Hierdie roman het my op hierdie oomblik geneem na ’n herbesoek van die Afrikaanse geskiedenis en in welke mate romans die waarheid beter kan vergestalt as geskiedenisboeke," skryf Joan Hambidge op LitNet. "Dit is ’n roman klein in omvang wat baie nadenke tot gevolg het."

Wium van Zyl het in sy resensie in  Rapport  (22 September 2014) gemeen dat ’n mens die indruk kan kry dat publikasie van  Inboekeling  afgejaag is en dat dit ’n baie goeie literêre spanningsverhaal sou kon gewees het, maar daar is ’n onafgerondheid aan die boek wat nie Hans du Plessis waardig is nie.

Op 18 Junie 2014 het Hans du Plessis saam met Bernard Odendaal, Christo van Rensburg en Jaap Steyn ’n brief aan die pers geskryf oor ’n Afrikaanse universiteit: "Wat van ’n Afrikaanse universiteit? Daar is mos genoeg Afrikaanssprekendes in die land, nie waar nie? Ons praat van ’n volwaardige staatsondersteunde Afrikaanse universiteit wat sonder druk van binne of buite vrye Afrikaans as onderrig- en administrasietaal gebruik. Een van die bestaande universiteite, waar die infrastruktuur reeds bestaan. Personeel is klaar aangestel. Ons vra nie toestemming om op die leemte in ons hoër onderwys te wys nie en ons praat ook nie namens enige organisasie of instansie nie.

"Natuurlik is so ’n universiteit ook nie uitsluitlik vir Afrikaners of Afrikaanssprekendes nie. Die studente hoef nie Afrikaans te wees nie, hulle moet net aanvaar dat dié veelrassige instelling se ankertaal Afrikaans is. Ons ken die geskiedenis van Afrikaans. Aan hierdie nuwe universiteit kan sonder kniebuigings of inmenging skoon begin word. Ons het volle vertroue in die versoenende toekoms van Afrikaans en in die onmisbare gehalte-bydraes wat daardeur gelewer sal word. Ons praat van ’n outonome, nie-rassige Afrikaanse universiteit, wat net ’n bate vir Suid-Afrika kan wees. So maklik. So regverdig."

Tussen die klippe, Hans du Plessis se volgende roman, is in 2016 deur LAPA gepubliseer. Dit is sy vierde roman wat die Groot Trek as agtergrond het.

In die Potchefstroom Herald van 3 Junie 2016 vertel Hans aan Marianke Saayman dat hy hierdie roman gesitueer het in 1852 in Pretoria, meer spesifiek waar die Moot is: "1852 is in die middel van die eeu – net na die Groot Trek … en niks is seker nie. Hulle weet nie of hulle ’n republiek gaan word nie, hulle weet nie wie gaan die goewerneur wees nie, so dis ’n totale onsekerheid.

"Die roman is fiktief maar grens aan vele ander genres. Dis ’n roman oor die geskiedenis en ’n roman oor die liefde, maar dis nie ’n historiese verhaal nie en ook nie ’n liefdesverhaal nie. Dis ’n roman met spanning, maar dis nie ’n spanningsverhaal nie.”

Die beeldskone Susanna staan sentraal in hierdie verhaal. Sy moet voor die hof van landdroste en heemrade verskyn waar sy beskuldig word van veelmannery "en al die sondes wat daarmee gepaard gaan".

Hans het die stuk van die storie waar Susanna in die hof is, gebaseer op ’n werklike saak wat gedurende daardie tydperk plaasgevind het, toe dit ’n man was wat van veelwywery aangekla is. Susanna is ’n fiktiewe karakter, maar is gebaseer op Susanna wat in die Apokriewe boek van Daniël 13 voorkom. "Maar," sê Hans, "my Susanna is nie so vroom soos daardie Susanna nie. Die hele verhaal gaan daaroor om haar skuldig te bewys en die hof is sommer onder die boom tussen die klippe.

"Ek kom self van die Moot-area in Pretoria en het as kind onder die wilgerbome in Silverton gespeel, daar waar die botaniese tuine nou is, en dít is waar my roman afspeel. Hierdie roman was vir my baie lekker om te skryf omdat ek dit in die Moot kon plaas en omdat ek dit in die onsekerste tyd in ons geskiedenis kon plaas,” sê hy.

Dominee Johannes word deur die weledele Sinodale Kommissie aangestel om die hofverrigtinge by te woon. Johannes, wat geen insig in die psige van die vrou het nie, word veral geraak deur Susanna se skoonheid, haar krag, maar terselfdertyd ook haar broosheid en hoe onversetlik sy kan wees. Hy is ook op soek na die waarheid van die liefde soos dit in die Bybel uitgelê word.

"Hoe meer verdoemend die getuienis teen Susanna raak, hoe meer wonder hy of die liefde wat hy verkondig, meer is as die liefde tussen God en mens. Pure Du Plessis-magie." (Rooi Rose, April 2016)

In Volksblad (16 Mei 2016) skryf Ronel Nel: "Die storie is gekrui met heerlike karakters uit die mid-1800's, en gee ’n kykie in hoe dié getemde streek toe nog met olifante, seekoeie en waterkuile sou gelyk het."

Cas van Rensburg (Rapport, 5 Junie 2016) maan lesers om nie afgeskrik te raak "as die tema wat hom so saggies in dié verhaal aanmeld te swartgallig lyk nie.

"’n Mens kan dit maklik miskyk wanneer jy in die greep van die ontvouende verhaal vasgevang is. Du Plessis oortref homself deurdat hy in ’n gewone liefdesverhaal seer punte in die kollektiewe onbewuste van die Afrikaner treffend uitwys. En met so ’n treffende komiese aanslag. Min skrywers kan hom dit nadoen."

Op LitNet is Nini Bennett ook baie positief oor Tussen die klippe. "Soos in  As die wind kom draai  ontgin Du Plessis aardse simboliek op ’n meesterlike wyse. So word die klippe eindelik die verkondiging van ’n tasbare liefde tussen mense, en die filosofie van die waarheid loop parallel met dié van die liefde. Aldus die wyse, maar ongeletterde Kornelius vorm die twee klippe van Moses die twee testamente, maar binne die sluitsteen van één verbond: die liefde van Christus.

"Die roman wemel van onthoubare en eenvoudige alledaagse waarhede. (...) Tussen die klippe  is ekonomies verpak in 48 kort hoofstukke met ’n intrige en kleurryke karakters wat enduit boei. ’n Hoogtepunt is die aankoms en getuienis van die formidabele Catharina Nortier. Die roman bied ook heelwat vir die fynproewer van goeie fiksie. Afgesien van natuurtaferele wat meermale die hofverrigtinge op ’n komiese wyse simuleer, is dit dominee Johannes se brief aan sy vriend Gous wat opvallende ooreenkomste met Paulus se sendingbriewe toon (bl 35) wat vir klein literêre juwele sorg.

"Du Plessis lewer ’n goeie skeut kritiek op die bevoordeling van Calvinisme bó die uitleef van Christelike beginsels, daarom verlaat hy hom op die liefde vir God, die teenoorgestelde geslag en sy medemens: 'Daar is dan maar net een liefde, en dit weet ek nou, is klip en ster' (bl 283). 

"Hier is ’n roman uitgeknip vir ’n lesing oor die rol van die reg in die letterkunde, ’n studieveld wat nog relatief braak lê binne die Afrikaanse literatuur. 'Bylaag 2, die drie en dertig   Artikelen (1844)' as addendum tot die roman posisioneer die verhaal binne die reële regspleging van 1851. Dit herinner die leser daaraan dat die hofsitting – hóé absurd dit mag klink in die oop natuur onder wildeseringbome en tussen bobbejane, voëls en vlakvarke – nog steeds ’n hof in die ware sin van die woord is.

"Van hierdie roman sê Jeanette Ferreira die volgende: '’n Broos mooi liefdesverhaal, heerlik bevredigend vir die leser wat ’n gelukkige einde wil sien, maar tegelykertyd geloofwaardig en nie opgedoen met deursigtige sentiment en onhaalbare ideale nie.'

"Hans du Plessis is ’n gevierde digter, skrywer en akademikus en  Tussen die klippe  is sy tiende roman. Die outeur plaas met die historiese narratief dan ook ’n stuk Trekkergeskiedenis (met sy mengelmoes van identiteite: slaaf en vryburger, wit en swart, man en vrou) allegories in die beskuldigdebank. Dit word ’n verhaal wat vryspraak bied aan sy inboekelinge, beklaagdes, afgevaardigdes en uitgeloofdes – ’n roman wat bevestig dat die mens wel deur die mag van vergifnis en liefde kan uitstyg bo ’n verlede gekontamineer deur wettiese vooroordeel."           

Hy het op die idee van Tussen die klippe gekom omdat hy nog altyd ’n roman met ’n vrou as hoofkarakter wou skryf, maar dit moes nie ’n liefdesroman met ’n tipiese heldin wees nie. En dan het Hans ook die gevoel gehad dat hy nog nie die Groot Trek agter hom gesit het nie.

Sy laaste vier romans het almal ’n historiese agtergrond en is gesitueer in die tyd voor en na die Groot Trek. Geskiedenis is iets waarin Hans baie belangstel. Hy besluit ook nie vooraf wat die temas van sy boeke gaan wees nie – hy skryf oor dit wat oor sy pad kom.

"Die Groot Trek is vir my nog altyd een van die mees romantiese stukke geskiedenis, miskien juis omdat dit nie so noukeurig eerstehands opgeteken is nie. Veral die Potgieter-trek is nie goed gedokumenteer nie, maar dit is ’n geskiedenis vol waagmoed, of domastrantheid, hoe jy dit ook al wil sien. Historici, en veral politici, het dit gemitologiseer. Dit is mos kos vir die romansier."

Hans is ook van mening dat daar ’n leemte in Afrikaanse fiksie oor die Voortrekkers is. Dit is vir hom iets vreemds waaroor hy wonder, "want dit is ’n geskiedenis van pioniers wat net soveel skryfstof het as wat die Amerikaanse Frontier vir die Amerikaners het. Dit kan wees dat ons hierdie geskiedenis polities só misbruik het, dat daar oënskynlik min fiksie oorgebly het waaroor ons kon of wou skryf," sê Hans aan Maryke Roberts. "Ek weet nie regtig nie, maar ek vermoed ons soek ons moderne self nou opnuut in daardie stuk geskiedenis, en die 'ons' is nie net Afrikaners nie."

In Du Plessis se elfde roman, Drie vroue en ’n meisie, kom vernedering, stereotipering, verbode liefde en die geskiedenis van die Afrikaner na vore. Dit word alles in die sage van vier generasies van vroue diepgaande beskryf. ’n Sage wat begin in ’n klein delwersdorpie net so duskant Potchefstroom.

Drie vroue en ’n meisie vertel die storie van die vier vroue, waar hulle drome begin het, en tot waar dit vandag gekom het.
Hy vertel aan Marianke Saayman (Potchefstroom Herald, 15 Februarie 2018) dat dit nie ’n geskiedkundige roman is nie, hoewel die boek in die vorige eeu begin en die geskiedenis van die Afrikaner vertel. "Die storie speel af oor ’n lang tydperk – oor vier generasies van vroue om presies te wees. Dis ook nie ’n liefdesroman nie, hoewel daar ’n liefdesverhouding in die boek afspeel. Dit is eintlik ’n sage – dit is familiegeskiedenis," sê hy. "Die hele roman speel af binne die raamwerk van ’n moderne liefdesverhaal."
Du Plessis het die geskiedenis van ’n sage self ook as inspirasie vir sy eie sage gebruik. Die oorspronklike sage kom uit die 12de eeu en die man wat dit opgeteken het se naam was Sago. Hy het die eerste sage geskryf, wat gaan oor Amlet, die prins van Denemarke, wat toe later bekend was as Hamlet.
“Die eerste van die vier vroue in my boek se naam is Amlet om die Germaanse oorsprong van die Afrikaner uit te beeld.”

Die titel van die boek het ook net op ’n dag by hom uitgekom, vertel hy vir Naomi Meyer op LitNet. "Die titel het sommer net gekom omdat dit die verhaal vertel van vier geslagte vroue van Varkensfontein, distrik Rysmierbult buite Potchefstroom, en die jongste is nog ’n meisie en ’n moderne student, dus sy is die meisie, terwyl die vroue al óf dood óf oud is. En  Vier vroue  het nie opwindend geklink nie ..."

Die storie, soos opgesom deur Hans self, loop as volg: "Die storie is regtig deur ’n vriendin – ongelukkig nie ’n jong student nie – van ons vir my en my vrou vertel vir die waarheid: ’n Skotse delwer en sy vrou kom in die twintigerjare van die vorige eeu soek na diamante op die delwerye van Rysmierbult. Die Skotse vrou sterf pas na die geboorte van haar eerste dogter wat in pleegsorg kom van een van die arm boere in die omgewing, maar die pleegma sterf en die pleegpa trou weer met ’n gebreklike vrou wat die Skotse kind soos ’n Aspoestertjie laat werk. Uit radeloosheid trou die Skotse dogter dan, teen heftige teenkanting, met ’n ryk boer se sieklike seun, wat ook gou sterf. Sy trou dan oorhaastig met die ou wat die dorsmasjien bedryf en hulle trek stad toe met drie kinders. Een hiervan is dan die derde vrou van die storie en sy beland in die weeshuis. Dit is die kinderhuiskind se dogter, die vierde vrou, die meisie, wat vir ons die storie van armoede en vernedering kom vertel. Hiervan moes ek ’n roman maak.

"Die storie van hierdie vier geslagte beeld nie net die geskiedenis van die Afrikaner uit nie, maar het ook ’n sterk tema van vooroordeel tussen ryk Afrikaners oor armes."

Vir Naomi Meyer is die landskap en natuur ’n integrale deel van Drie vroue en kan dit as ’n karakter in die boek gesien word. Hans het dit beaam: "Vir my is die natuur, die skepping, nog altyd ’n karakter, eintlik ’n medemens wat jou slyp. Die verteller is juis self ’n boorling uit die omgewing van die roman en ’n jong skryfkunsprofessor wat die letterkunde ken en wat kan aansluit by Afrikaanse poësie, en dus redelik natuurlik kan aanhaal uit bestaande gedigte om hom te help om die Noordweshoëveld te beskryf – liries en nostalgies as hy wil. Die somer is die 'gelukkiger' dele van die roman."

Hans het baie navorsing gedoen vir die roman: "Eers wyd gelees, met die ou mense gaan praat en toe, met die hulp van die vriendelike mense by ons museum, rondgery en die ou delwerye en ou delwers gaan besoek. PG du Plessis en sy vrou Marie het dekades in die omgewing gebly en die geskiedenis en die agtergrond geken. Ek kon ou notules van die VLU [Vroue-Landbou-unie] kry, want Marie se ma was al sedert die veertigerjare die VLU se sekretaresse in die Rysmierbult-distrik. Die huidige eienaar van die plaas Varkenskraal is ’n vriend van ons en ek kon op die plaas rondloop soos wat ek wou. Tussen die rêrige kleims."

Meyer wou ook meer weet van Varkensfontein: "Die plaas se oorspronklike naam, vandag nog, is Varkenskraal, glo omdat die wilde varke lief is vir die rosyntjiebosse. Omdat die plot fiktief is, het ek die romanruimte Miersehoop en Varkensfontein genoem. Onthou jy die varke van Animal Farm?"

Hans brei verder uit teenoor Saayman: “Dit is ’n komplekse storie wat ek maklik probeer vertel. Terugvoer wat ek van mense gekry het, is dat die boek hulle vreeslik laat huil het aan die einde. Ek het nie gedink die boek sou mense laat huil nie, maar dit is hartseer – die geskiedenis van die Afrikaner is hartseer.
"Die boek eindig met die vierde geslag in die hede tyd. Die einde is ’n einde van hoop, omdat ons nou hoop het. Die meisie leef nou uiteindelik die drome van die vorige drie geslagte uit.”

As die storie begin, vra Katryn, die "meisie" van die titel, haar professor in skryfkunde om haar familiegeskiedenis te boek te stel. Deur die navorsing wat hy doen, word die storie van Katryn en haar voorgeslagte vir die leser duidelik.

In haar indrukke as leser skryf Irene van Staden (LitNet) dat die drie vroue na wie daar verwys word, die drie generasies van vrouens in die Angus Murray-stamboom, Amlèth, Cathy en Kartin is. "Die 'meisie' in die titel van die roman is die agterkleinkind van Amlèth wat as Katryn bekend staan. Al vier hierdie karakters het die kenmerkende  blonde hare gehad en kan met ander woorde as die meisie op die voorblad geïdentifiseer word."

Ook op LitNet skryf Elbie Adendorff in haar resensie: "Die roman bied nie net ’n blik op die lewe van die drie vroue nie, maar vertel ook die verhaal van ons land se geskiedenis van armoede en swaarkry. Dit vertel hoe swaar ons voorgeslagte gekry het, maar veral van die hoop en die moed van die vrouens wat nooit ophou droom het van ’n beter toekoms nie.

"Drie vroue en ’n meisie  vertel die verhale van veral die drie voorgeslagte van Katryn – die een se verhaal lei tot die volgende. Die chronologie word nie net gevind in die historiese tydverloop betreffende die karakters van Skotland na Johannesburg en die subtiele verwysings na historiese gebeure nie, maar ook in hulle name: Amlèth, Catherine, Katrina en Katryn, asook in die Victoriaanse teestel wat, soos die verhale vorder, breek totdat daar niks van oor is nie – simbolies van die Skotse verlede. (...)

"Dit is ’n roman wat nie net oor die karakters handel nie, maar ook oor die landskap – veral die landskap van die Noordwes-Hoëveld. Al is dit ’n ongenadige en wrede (selfs lelike) landskap, slaag Du Plessis daarin om dit mooi in te kleur: 'Miersehoop lê in die ou Wes-Transvaal, daar waar dit blom tussen die bantoms, waar dit wyd is en ’n mens nog in ’n droom kan glo. God het geen berge of bosse oorgehad toe Hy die land moes maak. Toe het Hy net die vrede en ’n duisend duiwe hier gelaat.' (...) Die landskapbeskrywings toon die keurige en liriese taalgebruik van die skrywer as woordkunstenaar. Die keurige beskrywings is ook gepas, aangesien die verteller ’n skryfkundeprofessor uit die streek is.

"Maar dit is ook ’n verhaal van die geskiedenis van die land. Die boek handel oor delwers en oor oorlog en die nalatenskap van beide in ons land. Dit is hierdie twee gebeurtenisse wat aanleiding gegee het tot geweldige armoede in Suid-Afrika, asook tot swaarkry, mishandeling en ellende. Dit het gelei tot vooroordele en diskriminasie en stereotipering. Maar dit het ook daartoe gelei dat mense mekaar help: so byvoorbeeld sorg Hetta vir Amlèth en neem haar dogter later as haar eie in; Hannie Deysel gee ’n bietjie kos vir Cathy as daar niks meer oor is nie; Judy help vir Cathy in die stad met ’n bietjie kos; die ouderling kom gee kos.

"Drie vroue en ’n meisie  is ’n aangrypende lekkerleesboek. Enkele punte van kritiek kan wel teen die roman genoem word, soos die laaste paar bladsye wat die roman vinnig einde se kant toe laat staan; die ellende en die swaarkry kan nogal erg wees om van te lees; en die 'gelukkige einde' en 'mooi slot' is hinderlik. Ten spyte hiervan is dit ’n roman wat lesers gerus kan lees, want dit verwoord nie net die verhaal van drie vroue en ’n meisie nie, maar verwoord veral die verhaal van oorlewing en aanpassing in moeilike tye en van hoop: 'Hulle het die dromer vernietig, maar nie die droom nie.'"

In Rapport van 11 Februarie 2018 skryf Riette Rust dat dit in Drie vroue kompleet is asof die skrywer se "fiksionele plot die geskiedenis vermenslik" en selfs lesers wat nie veel van geskiedkundige romans hou nie, sal van hierdie een hou. "Die karakters is lewensgetrou en sorg vir holderstebolder emosies, en die skrywer se pen is deurentyd in deernis gedoop. (...)

"Die sterk punt van Drie vroue en ’n meisie lê in die karakterisering, die gestrooptheid waarmee die verkragtingstoneel beskryf word, die beeldspraak en die milieuskildering. Die tydvak word getrou weergegee en op die oog af is daar geen anachronismes nie. Du Plessis se verhaal eindig waar dit begin het: by Katryn, die student. Selfs al bevind sy en die professor hulle in Johannesburg, én waarskynlik midde-in ’n tugsaak, word die verhaallyne uit die plaaslewe netjies geknoop. Dis interessant hoe die skrywer die sêding 'en hulle het vir altyd en altyd gelukkig saamgewoon' omskep in ’n slot wat toe nie ’n cliché is nie. Wel een wat ophelder."

Op Netwerk24 (15 Januarie 2018) is Helen Schoër die volgende mening aangedaan: "Ek het eers gewonder hoekom Du Plessis Katryn se storie as raamwerk vir die res van die verhaal gebruik, want dit het die boek ’n bietjie hortend laat begin. Maar aan die einde kom alles baie bevredigend bymekaar. Die lineêre storie kry ’n knap sikliese slot wat ná al die swaarkry en ellende ’n groot verligting is."

Publikasies:

 Hans du Plessis as redakteur

• Skryfateljee: gesprekke oor skryfwerk. Saam met Dawie Steenberg. Pretoria: Van Schaik, 1992 [ISBN 0627018408 (sb)]
  • Erasmus, Elfra: Skrywers gesels oor hul kuns
  • Hambidge, Joan: Lees hier en leer jouself skryf

Artikels deur Hans du Plessis beskikbaar op die internet

• Afrikaans: moenie jou eie wit bas met hom wil red nie
• Afrikaanse skole, universiteite “in diens van nie-rassige SA”
• Demokratiese oorlewing van Afrikaans lê in die mond
• Die dominee ennie syper [gedig]
• Gebruiksvak Afrikaans moet nou akademiese kleinboet dra
• Die Groot Trek 175: storie of historie?
• Heerlike gedigte van Hans du Plessis
• Is Afrikaans die probleem of die oplossing?
• Is Afrikaans ’n oplossing of ’n taalbriek in die nasiebouwa?
• Is Afrikaanse variëteite in die letterkunde regtig gestigmatiseer?
• Digstring: "Josef" [gedig]
• Die Jirre het gekom [gedig]
• Kersbelydenis [gedig]
• ’n Moet op boekrak
• Ná die groot ja-stem is Afrikaans finaal deel van Afrika
• Oom Adam Kok da in ’33 se droogte ...
• Potievaar se vrou het oë op Josev geslaan
• Raak saam met Adam verlief op Cathy
• Die romansier en die verlede: die skrywer se hantering van historiese materiaal in die skep van die historiese roman  Die pad na Skuilhoek
• ’n Siek renoster is makliker prooi
• Die skep van ruimte in ’n roman, met verwysing na die drie koepelromans van Hans du Plessis
• “Sneeujouwitjie en die sewe drelle ...”
• ’n “Sprong” is nodig vir Afrikaans
• Taaldebat sonder ’n rasonderrok
• Tyd vir ’n Afrikaanse universiteit [brief]
• Virrie Jirre: Psalm 115 [gedig]
• Wanneer klippe stil word

Artikels oor Hans du Plessis beskikbaar op die internet

• Bekroonde skrywer gesels met genealoë
• Coetzee, Gert: Jirre het jimmel op Prieska gemaak
• Du Plooy, Heilna: Behep met die kompleksiteit van die eenvoud – ’n onderhoud met Hans du Plessis
• Dullaart, Gerda: Hy “skuil nie agter mielielaer”
• Dullaart, Gerda: Oppie bord issie skylte vannie Jirre los voor
• Engelbrecht, heunis: Afrikaans kry eerste Griekwa-drama
• Erasmus, Elfra: “Afrikaans uit sand opgetel”
• FAK Prestige-toekenning 2018: Prof Hans du Plessis
• Fourie, Elkarien: Dra die grootheid van die taal uit, sê skrywer
• Greyling, SF: Festschrift vir Hans du Plessis
• Hans du Plessis: storieverteller van die Mooirivier
• Hans skep “annerlike” Afrikaanse goed
• Nieuwoudt, Stephanie: Taaldebat irriteer Du Plessis oor dit herhaal word
• Proust herbesoek: Hans du Plessis
• Roberts, Maryke: Ons gesels met: Hans du Plessis
• Taljard, Marlies: Kollig op Hans du Plessis
• Van der Westhuizen, Betsie: ’n Flippen stukkende paradys
• Van Wyk, Anim: Prof pak homself in
• Van Zyl, Pieter: Afrikaanses moet SA “’n beter plek wil maak”
• Vorster, Alita: Prof Hans kom nou met ’n musiekspel
• http://www.storiewerf.co.za/cv's/cv_hansduplessis.htm
• http://www.vetseun.co.za/anarkans/skryf/griekwapsalms.htm
• http://versindaba.co.za/gedigte/hans-du-plessis
• Hans du Plessis
• Hans du Plessis
• Hans du Plessis
• Hans du Plessis
• Hans du Plessis
• Hans du Plessis

Die samesteller vra om verskoning vir Media24-argiefskakels wat tans nie werk nie.

Bron:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

The post Hans du Plessis (1945–) appeared first on LitNet.

Abstract

Unlawful arrest and subsequent detention: the issue of causation

The central question in De Klerk was whether the police who unlawfully arrested the plaintiff can also be liable for his further detention. In this regard a distinction should be made between unlawful arrest and unlawful detention as two independent iniuriae. As a rule arrest is the task of the police and to be lawful it must satisfy certain requirements. For present purposes the most important is to bring the arrestee before a court as soon as reasonably possible, but at least within 48 hours. The onus is then on the court, taking into account constitutional principles, to decide whether the arrestee should be released (on bail) or whether he should be detained pending trial. If this discretion is not properly exercised by the court, the further detention would be unlawful.

In De Klerk the court held that the unlawful arrest and the subsequent unlawful detention should be clearly distinguished. The police are liable only for the arrest and the two hours’ detention before the plaintiff was brought before the court. For the further detention of seven days in the Johannesburg prison, the justice department (magistrate and prosecutor) would be responsible and liable because of the court’s failure to exercise its discretion properly by not observing the constitutional principles involved. According to this approach two independent iniuriae have therefore been committed against the plaintiff, and he may claim satisfaction for each based on the infringement of his bodily freedom. Fault on the part of the state is not a requirement for liability.

On the other hand there is the approach of the minority judgment in De Klerk that if, on the basis of general delictual principles, there is a (factual and legal) causal connection between the unlawful arrest and the subsequent (unlawful) detention, the police can also be held liable for the latter. While the question as to factual causation is generally unproblematic since the further detention did flow from the arrest, the question as to legal causation is a policy matter where a flexible yardstick is applied. Here it should be established whether there was a close enough relationship between the arrest and the further detention that the latter can be imputed to the police in view of policy considerations based on reasonableness, fairness and justice. Existing criteria for legal causation such as direct consequences and reasonable foreseeability may play an important role in the application of the flexible approach, but they are not necessarily decisive. As a result the fact that a court may, after a deliberative or considered judicial process, decide that the arrestee should be detained pending trial, can break the legal causal connection even though the further detention was reasonably forseeable and a direct consequence of the arrest. The further detention is not considered to be a novus actus interveniens if it was reasonably foreseeable. In the absence of a deliberative process in De Klerk, the minority found that the police should also be liable for the further detention of the plaintiff.

The conclusion is therefore that in circumstances such as in casu, de lege lata a plaintiff should claim on the basis of two independent iniuriae (unlawful arrest and unlawful detention) in order to recover satisfaction for the full length of his or her detention. This means that the plaintiff in De Klerk will have to institute a second claim on the basis of unlawful detention for the further detention. However, de lege ferenda a plaintiff should be able to recover on the basis of unlawful arrest only full satisfaction also for the further detention merely through application of the general principles of the law of delict, especially those relating to legal causation. It is submitted that the latter approach would probably constitute a simpler way of attaining the desired result.

Keywords: actio iniuriarum; direct consequences; factual causation; flexible approach; legal causation; malicious arrest; reasonable foreseeability; strict liability; unlawful arrest; unlawful detention

Trefwoorde: actio iniuriarum; direkte gevolge (direct consequences); feitelike kousaliteit; juridiese kousaliteit; kwaadwillige arrestasie; onregmatige arrestasie; onregmatige gevangehouding; redelike voorsienbaarheid; soepel benadering; strikte aanspreeklikheid

1. Inleiding

Die feite in De Klerk is kortliks soos volg. Die eiser is gearresteer weens ’n klag van aanranding met die doel om ernstig te beseer, en verskyn dieselfde dag voor die hof. Hy word na die Johannesburg-gevangenis verwys vir aanhouding totdat hy 7 dae later vrygelaat word nadat die klaer sy klag teruggetrek het. Die eiser stel ’n eis weens onregmatige arrestasie en gevangehouding (asook kwaadwillige vervolging wat later laat vaar is) teen die Minister van Polisie in. Die eis word in die hooggeregshof van die hand gewys en dien nou voor die Hoogste Hof van Appèl. Die hof (by monde van wnd AP Shongwe) beslis (parr 5–12) dat die arrestasie van die eiser sonder ’n lasbrief onregmatig was hoofsaaklik omdat aanranding met die doel om ernstig te beseer nie in die Eerste Bylaag van die Strafproseswet 51 van 1977 vermeld word as ’n misdryf waarvoor ’n persoon ingevolge artikel 40(1)(b) redelikerwys deur ’n polisiebeampte sonder ’n lasbrief gearresteer mag word nie. Wat die eis weens onregmatige gevangehouding betref, bevind die hof (parr 13–5) insgelyks dat dit ook onregmatig was omdat die regterlike beampte sy grondwetlike plig (art 35(1)(e–f) van die Handves van Regte – sien hier onder) versaak het deur te versuim om die kwessies van verdere aanhouding of vrylating op borgtog aan te spreek (vgl ook die minderheidsuitspraak van Rogers wnd AR par 50).

2. Onderskeid tussen onregmatige arrestasie en onregmatige gevangehouding

Die kernvraag in De Klerk was of die polisie wat die eiser onregmatig gearresteer het, ook aanspreeklik kan wees vir sy gevangehouding wat op die arrestasie gevolg het. Ten einde hierdie vraag te beantwoord, moet die regsposisie ten aansien van sowel arrestasie as gevangehouding duidelik onderskei word. Arrestasie kan met of sonder ’n lasbrief geskied. (Hier word gefokus op die posisie ingevolge die Strafproseswet; sien hieroor Neethling ea 2019:179 ev; Loubser en Midgley 2017:375–7; Van der Walt en Midgley 2016:164–6; Basdeo, Geldenhuys en Karels 2017:138–9). Ten einde regmatig te wees, moet die arrestasie formeel uitgevoer word. Vir doeleindes hiervan moet aan die volgende twee vereistes voldoen word. Eerstens moet die gearresteerde se liggaam, tensy hy hom aan die inhegtenisneming onderwerp, inderdaad aangeraak word, of, desnoods met geweld, in bedwang gebring word. Tweedens moet die rede(s) vir die arrestasie aan die gearresteerde meegedeel word ten tye van die arrestasie of onmiddellik daarna; indien die arrestasie uit hoofde van ’n lasbrief geskied, moet ’n afskrif daarvan op versoek van die gearresteerde aan hom oorhandig word. Hierna moet die gearresteerde so gou moontlik na ’n polisiestasie geneem word en vervolgens so gou as wat redelikerwys moontlik is, maar ten minste binne 48 uur, voor die hof gebring word (sien Minister of Safety and Security v Sekhoto 2011 5 SA 367 (HHA) 383). In Sekhoto (383–4) beskryf Harms DP die verdere rol van die polisie soos volg:

While the purpose of arrest is to bring the suspect to trial the arrestor has a limited role in that process. He or she is not called upon to determine whether the suspect ought to be detained pending a trial. That is the role of the court ... The purpose of the arrest is no more than to bring the suspect before the court ... so as to enable that role to be performed.

Die polisie het nietemin ’n deurlopende plig om die regmatigheid van die arrestasie te heroorweeg as hulle verdere inligting ontvang wat daarop dui dat die gearresteerde onskuldig is (sien Minister of Police v Du Plessis 2014 I SACR 217 (HHA) parr 18 ev; Loubser en Midgley 2017:376). Daar rus dan ’n publiekregtelike plig op die polisie om die aanklaer en die hof hieroor in te lig; indien nie, sal die verdere aanhouding van die gearresteerde onregmatig wees (Woji v Minister of Police [2015] 1 All SA 68 (HHA) parr. 19, 27−8; Minister of Safety and Security v Van der Walt [2015] 1 All SA 658 (HHA); Neethling ea 2019:184 vn 79) – selfs ’n bevel van die landdros dat die persoon hangende die verhoor aangehou moet word, maak nie sy aanhouding regmatig nie (Minister of Safety and Security v Tyokwana [2015] 1 SACR 597 (HHA) parr 42–4; Loubser en Midgley 2017:376).

Die bevoegdheid om die gearresteerde verder aan te hou of te ontslaan is dus in die hof se diskresie wat onderworpe aan wyduiteenlopende voorskrifte is (sien Sekhoto 383–4). In hierdie verband is die beslissing in De Klerk par 14vir huidige doeleindes van wesenlike belang, soos blyk uit die volgende diktum van regter Shongwe (my kursivering):

It is well established that the purpose of arrest is to bring the suspect to court for trial. I agree with what Harms DP said in Sekhoto, that the arresting peace officer has a limited role in the process that takes place in court. In my view presiding officers in courts of first appearance must ensure that the rights in s 35(1)(e–f) of the Constitution are not undermined. [Art. 35 (1) lui soos volg: Elkeen wat weens ’n beweerde oortreding gearresteer word, het die reg om (a) te swyg; (b) onverwyld verwittig te word (i) van die reg om te swyg; en (ii) van die gevolge indien daar nie geswyg word nie; (c) nie verplig te word om ’n bekentenis of erkenning te doen wat as getuienis teen daardie persoon gebruik sou kon word nie; (d) so gou as wat redelikerwys moontlik is, voor ’n hof gebring te word, maar nie later nie as (i) 48 uur na die arrestasie; of (ii) die einde van die eerste hofdag na die verstryking van die 48 uur, as die 48 uur buite gewone hofure, of op ’n dag wat nie ’n gewone hofdag is nie, verstryk; (e) by die eerste verskyning in ’n hof na die arrestasie, aangekla te word of verwittig te word van die rede vir die voortsetting van die aanhouding, of vrygelaat te word; en (f) behoudens redelike voorwaardes, uit aanhouding vrygelaat te word indien die belang van geregtigheid dit toelaat.] It is imperative for a presiding officer to enquire from the prosecution why it is necessary to further detain a suspect. In that enquiry the reasons for further detention will emerge as to whether or not it is in the interests of justice to further detain or release the suspect. This I say, mindful of the provisions of s 12(1) of the Constitution which deals with freedom and security of the person and the right not to be deprived of freedom arbitrarily or without just cause. Failure to enquire at the first appearance of the reasons for further detention is clearly a contravention of the above constitutional imperatives and therefore the further detention of a suspect without just cause would be arbitrary and unlawful. In my view the police cannot be held liable for the further detention, even if the arrest is found to have been unlawful. What is critical is that, the justice department would be responsible and liable for the further detention because of its failure to observe the constitutional rights of a detained person.

Die slotsom van die hof is dus dat al was die arrestasie onregmatig, die polisie nie aanspreeklik gehou kan word vir die daaropvolgende selfs onregmatige aanhouding van die eiser nie. Dít moet voor die deur van die Departement van Justisie gelê word. Die polisie is dus net aanspreeklik vir die twee ure aanhouding wat verloop het tussen die arrestasie en die verskyning in die hof, terwyl Justisie pa moet staan vir die sewe dae aanhouding in die Johannesburgse gevangenis. Hoe ook al, die minderheidsuitspraak (per Rogers wnd AR parr 29 ev) kruis swaarde met hierdie slotsom. Hiervolgens kan die polisie wel aanspreeklik gehou word vir vergoeding weens die verdere aanhouding gegrond op die kousale verband tussen die onregmatige arrestasie en die verdere aanhouding. Hierop moet verder uitgebrei word.

3. Kousale verband tussen onregmatige arrestasie en verdere gevangehouding

Dit is gevestigde reg dat om met ’n aksie op grond van onregmatige vryheidsberowing (arrestasie of gevangehouding) te kan slaag, die eiser moet bewys dat die verweerder self, of iemand wat as sy agent of dienaar handel, hom sy vryheid ontneem het. Daar moet dus ’n kousale verband tussen die verweerder se optrede en die vryheidsontneming van die eiser wees (sien bv Relyant Trading (Pty) Ltd v Shongwe [2007] 1 All SA 375 (HHA) 378; Tödt v Ipser 1993 3 SA 577 (A) 585; sien verder Neethling e.a. 2019:176–7; Neethling en Potgieter 2015:357–8). Waar die verweerder dus slegs inligting aan ’n geregsdienaar verskaf op grond waarvan laasgenoemde op sy eie besluit om die eiser te arresteer, kan die verweerder nie op grond van onregmatige vryheidsberowing aanspreeklik gehou word nie (Relyant Trading 378–9).

Die kwessie van kousaliteit het, afgesien van die minderheidsuitspraak in De Klerk, vroeër ook sy kop uitgesteek in Thandani v Minister of Law and Order 1991 1 SA 702 (OK) (sien ook Hattingh 88–9; Neethling en Potgieter 1991:476–9) en Ebrahim v Minister of Law and Order 1993 2 SA 559 (T). In Thandani is die eiser onregmatig deur die Suid-Afrikaanse polisie gearresteer met die doel om hom aan die destydse Ciskeise polisie te oorhandig, waar hy vervolgens vir ongeveer twee maande aangehou is. Die vraag was of die betrokke minister ook vir laasgenoemde aanhouding middellik aanspreeklik is. Wat kousaliteit betref, beslis regter Van Rensburg J (705–6) dat sowel feitelike as juridiese kousaliteit aanwesig is (sien hieroor Neethling en Potgieter 2015:183 ev; Loubser en Midgley 2017:101 ev, 123 ev; Van der Walt en Midgley 2016:274 ev). Juridiese kousaliteit is aanwesig omdat “[h]is incarceration in Ciskei was not only a direct consequence of his being handed over to the Ciskei Security Police, but was also a reasonably foreseeable and in fact intended consequence thereof” (705; my kursivering). Volgens die hof kan ’n “intended consequence ... never be too remote for causation to be present” (sien De Klerk par 49; Boberg 1984:441; sien egter vir kritiek Neethling en Potgieter 2015:213–6; Loubser en Midgley 2017:132). ’n Verdere punt van kritiek teen die beslissing is dat die hof nie uitdruklik kennis geneem het van die soepel benadering tot juridiese kousaliteit wat sedert 1990 deur die Appèlhof voorgestaan word, en waar die bestaande juridiese kousaliteitsmaatstawwe soos direkte gevolge en redelike voorsienbaarheid net ’n subsidiêre rol vervul nie (sien bv S v Mokgethi 1990 1 SA 32 (A) 39 ev; International Shipping Co (Pty) Ltd v Bentley 1990 1 SA 680 (A) 701; Neethling en Potgieter 2015:205–8; Midgley 1994 THRHR 630). Regter van Rensburg (706) vat sy beslissing soos volg saam (welke beslissing in appèl in Minister of Law and Order v Thandani 1991 4 SA 862 (A) gehandhaaf is):

In the present matter I am satisfied that the necessary causation to give rise to legal responsibility is present and that the defendant is accordingly liable to compensate the plaintiff for the entire period of his detention both in the Republic of South Africa and in Ciskei. Whether or not the plaintiff was lawfully detained in Ciskei seems to me to be irrelevant. The point is that his detention in Ciskei arose out of an unlawful arrest and detention in the Republic of South Africa followed by an unlawful handing over to the Ciskei Security Police, but for which handing over the plaintiff would not have been detained in Ciskei.

Die omstandighede in Ebrahim vergestalt ’n spieëlbeeld van die feite in Thandani, aangesien die eiser hier onregmatig in Swaziland gevange geneem is, aan die Suid-Afrikaanse polisie oorhandig is wat die gevangehouding voortgesit het, en toe uiteindelik twee jaar tronkstraf uitgedien het totdat hy deur die Appèlhof ontset is (sien S v Ebrahim 1991 2 SA 553 (A)). In die verhoorhof (564–6) verwys regter Els wel na die soepel benadering tot juridiese kousaliteit, pas die redelikevoorsienbaarheid-maatstaf in hierdie verband toe en besluit dat die polisie, toe die eiser aan hulle oorhandig is, “must have foreseen ... what the consequences would be to the plaintiff” (566). Gevolglik was daar nie sprake van ’n nova causa interveniens wat die juridies-kousale verloop van die gebeure verbreek het nie (sien hieroor Neethling en Potgieter 2015:221–4). Die verweerder word dus vir die volle tydperk van onregmatige aanhouding aanspreeklik gestel − in hierdie verband verwys die hof (566) met goedkeuring na die diktum in Thandani (706) wat hier bo aangehaal is (sien ook Midgley 1994:623 ev vir ’n bespreking van die Thandani- en Ebrahim-saak). (Vgl verder Ncoyo v Commissioner of Police, Ciskei 1998 1 SA 128 (CkSC) 136–9 oor die vrae na feitelike (waar die sg “but for”-toets toegepas is) en juridiese kousaliteit (waar die bovermelde soepel benadering gevolg is) ivm vermoënskade (verlies van verdienste en werk) wat agv onregmatige arrestasie en gevangehouding ervaar is. Alhoewel die hof beslis dat feitelike en juridiese kousaliteit ontbreek het, kan daar ’n goeie saak vir die teenoorgestelde gevolgtrekking uitgemaak word (sien Scott 1998 De Jure 179 ev; Dendy 1998 SALJ 583 ev).)

Dit bring ’n mens by die minderheidsuitspraak in De Klerk waar, soos gesê, die kwessie van kousaliteit ook ter sprake gekom het en bevind is dat die polisie wel aanspreeklik gehou kan word vir vergoeding weens die verdere aanhouding gegrond op die kousale verband tussen die onregmatige arrestasie en die verdere aanhouding. Met verwysing na Tyokwana maak regter Rogersparr 27–8dit duidelik dat die aanspreeklikheid van die polisie vir verdere aanhouding nie afhanklik is daarvan of die aanhouding onregmatig was of nie. ’n Delikspleger is aanspreeklik vir al die nadelige gevolge van sy onregmatige daad mits aan normale deliksbeginsels voldoen word. Hier word op kousaliteit gefokus (par 29). Wat feitelike kousaliteit betref, word die “but for”-toets toegepas. (Hierdie toets is vatbaar vir geldige kritiek: sien Neethling en Potgieter 2015:191 ev; Van der Walt en Midgley 280 vn 8. Feitelike kousaliteit bestaan bloot wanneer een feit uit ’n ander volg (sien Lee v Minister of Correctional Services 2013 2 SA 144 (KH) 161−2; Neethling en Potgieter 2015:199).) Die toets vir juridiese kousaliteit (of “remoteness of damage”) is, soos aangedui, soepel en gegrond op beleidsoorwegings wat die aanspreeklikheid van die dader vir die feitelike gevolge van sy handeling beperk. By die toepassing van hierdie toets speel bestaande juridiese kousaliteitsmaatstawwe (soos direkte gevolge en redelike voor­sienbaarheid) wel ’n subsidiêre rol. In Merchant Commercial Finance (Pty) Ltd v Katana Foods CC (1238/2016) [2017] ZASCA 191 (20 Desember 2017) par 22, waarna regter Rogers (par 30) verwys, stel die hof dit soos volg:

Turning to the question of legal causation (or remoteness of damage as it is sometimes called), the issue is one to be determined by considerations of policy. It serves as a measure of control to ensure that liability is not extended too far. It recognises that liability should not be imposed where, despite the other elements of delictual liability being present, right-minded persons, including judicial officers, will regard it as untenable to do so. In determining whether damage is too remote, tests involving foreseeability, proximity, direct consequences, all of which are relevant, “should not be applied dogmatically, but in a flexible manner so as to avoid a result which is so unfair or unjust that it is regarded as untenable”.

Let daarop dat alhoewel die direkte-gevolge-toets in die verlede, veral weens die meganiese aard daarvan, aan skerp kritiek onderwerp is, baie van hierdie kritiek waarskynlik nie meer steek hou nie, in die lig van die standpunt dat die toets nie dogmaties nie maar op soepel wyse toegepas moet word (sien Neethling en Potgieter 2015:210–1). Baie belangrik is dat selfs waar die eiser aantoon dat ’n gevolg direk of redelik voorsienbaar is, daar gevalle kan wees waar aanspreeklikheid weens beleidsoorwegings (toepassing van die soepel maatstaf) steeds beperk word (par 31). Regter Rogers verwys as voorbeeld na mCubed International (Pty) Ltd v Singer 2009 4 SA 471 (HHA) par. 32 (my kursivering) waar appèlregter Brand verklaar:

Strict application of both the foreseeability test and the direct consequences test for remoteness in this case would therefore, in my view, lead to a result which is so unfair and unjust that it will be regarded as untenable. This is therefore a classic example of a situation where a flexible approach is indicated. And in adopting that approach I find the loss too remote.

Insgelyks het die hof in Cape Empowerment Trust Ltd v Fisher Hoffman Sithole 2013 5 SA 183 (HHA) 198 te kenne gegee dat soepelheid die effek kan hê dat “if the application of any or all of the known criteria should lead to a result which is untenable, legal causation will not be found”. Dit beteken oënskynlik dat selfs waar daar bevind word dat ’n gevolg voorsienbaar en ’n direkte gevolg van die handeling was, soepelheid die hof in staat sou kon stel om aanspreeklikheid te ontken indien die gevolg so onregverdig of onbillik sou blyk te wees dat dit as onhoudbaar beskou kan word. In hierdie gevalle word die soepel benadering dus as ’n onafhanklike toets vir juridiese kousaliteit aanvaar (sien Neethling en Potgieter 2015:207–8). ’n Treffende voorbeeld van hierdie benadering blyk uit Premier of the Western Cape Province v Loots NO [2011] JOL 27067 (HHA) (sien Potgieter 2017:975 ev). Hier was die ernstige gevolge wat ’n pasiënt weens ’n mislukte sterilisasie-operasie gely het, so buitengewoon of seldsaam dat dit as (redelikerwys) onvoorsienbaar beskryf kon word. Desnietemin beslis die hof dat die eis slaag. Soos Potgieter (2017:988) dit stel, bevestig die uitspraak die beskouing dat “selfs waar die gevolg wat ingetree het, nie redelikerwys voorsienbaar was nie, kan die gevolg steeds aan die verweerder toegereken word indien (in die woorde van die oorkoepelende soepel juridiesekousaliteitsmaatstaf) oorwegings van redelikheid, regverdigheid en billikheid vereis dat die verweerder vir die nadeel wat die eiser gely het, aanspreeklik gehou moet word”.

Regter Rogers (par 32) vervolg dat daar baie gevalle voorkom waar die handeling van ’n derde party tussen die handeling van die dader en die nadelige gevolg tree, maar waar die dader steeds, aan die hand van gevestigde deliksbeginsels, aanspreeklik gehou word vir die gevolg ongeag of die handeling van die derde party regmatig dan wel onregmatig is. Volgens hom (par 33) moet dieselfde benadering gevolg word waar vasgestel moet word vir welke nadelige gevolge van ’n onregmatige arrestasie die polisie aanspreeklik gehou moet word: “There is certainly no justification, in the constitutional era, for applying a stricter and less generous test.” Vir doeleindes hiervan was dit gevolglik nie nodig om soos in Woji en Tyokwana na die onregmatigheid van die aanhouding wat op die arrestasie gevolg het, te verwys nie (parr 34–6). In die lig hiervan beskou regter Rogers (parr 37–8) die benadering van die hof in Thandani wat deur die Appèlhof bekragtig is (sien hier bo), as korrek. Toegepas op die feite in De Klerk laat die hof (par 39) hom soos volg oor die kousaliteitskwessie uit:

In regard to the appellant’s detention following the judicial remand, the test of factual causation is plainly established. But for the unlawful arrest, the appellant would not have been brought before the court and there would have been no occasion for the court to remand him in custody. As to legal causation, the direct consequences test is satisfied. It was a legal requirement, once the appellant was arrested, that he be brought before court. The court could only make one of two decisions – remand him in custody or grant him bail. Either of these outcomes would be a direct consequence of the arrest. As to foreseeability, each of the two possible consequences of the arrest would be foreseeable to the arresting officer. Indeed, [the arresting officer] ... actually foresaw what would happen – that the appellant would be remanded in custody until his next appearance.

Nieteenstaande voldoening aan hierdie twee toetse kan daar volgens die regter (par 40) beleidsoorwegings wees om die polisie nie vir die verdere aanhouding aanspreeklik te hou waar ’n hof vrylating op borgtog oorweeg het maar besluit om dit nie toe te staan nie. Na ’n bespreking van relevante Engelse gewysdes, wat met omsigtigheid benader moet word (parr 40–1), word verklaar (par 42) dat om ’n tussentredende handeling as ’n novus actus interveniens te bestempel, ’n beleidsoordeel verg omdat daar nie ’n klinkklare objektiewe toets is om te bepaal of sodanige handeling “breaks the causal chain” en dus ’n novus actus interveniens uitmaak nie (vgl ook Neethling en Potgieter 2015:222−3). Dit is belangrik om daarop te let dat ’n gebeurtenis as ’n novus actus interveniens sal kwalifiseer slegs as die gebeurtenis nie redelikerwys voorsienbaar was nie. Waar die tussentredende oorsaak op die oomblik van die handeling wel redelikerwys voorsienbaar was, kan so ’n gebeur­tenis nie as ’n novus actus interveniens beskou word wat ’n invloed op die toerekenbaarheid van die benadeling aan die dader uitoefen nie (sien bv OK Bazaars (1929) Ltd v Standard Bank of South Africa Ltd 2002 3 SA 688 (HHA) 697, 699; Van der Walt en Midgley 2016:291; Boberg 1984:441, 448–9; Neethling en Potgieter 2015:224). In Ebrahim 566 verklaar regter Els ook: “I am of opinion that a supervening act which is foreseen as the likely consequence of the wrong does not break the chain of causation and can be taken into account in assessing damages.” Omdat die verdere aanhouding in De Klerk redelikerwys voorsienbaar was – inderdaad deur die betrokke polisiedienaar voorsien is – geld dit dus nie as ’n novus actus interveniens nie.

Dit is gevestigde reg wat Suid-Afrika betref dat nievermoënskade vir onregmatige arrestasie en gevangehouding met die actio iniuriarum verhaal word – die algemene aksie met betrekking tot die aantasting van persoonlikheidsregte waarvan die reg op liggaamlike vryheid een is (sien DE v RH 2015 5 SA 83 (KH) 86 vn 5; Neething ea 2019: 59 ev, 173 ev). Weens beleidsoorwegings word daar volgens regter Rogers (par 43) nietemin ’n onderskeid tussen onregmatige en kwaadwillige vryheidsberowing gemaak (sien Neethling ea 2019:173 ev, 190 ev). In die geval van onregmatige vryheidsberowing het ’n mens met strikte aanspreeklikheid te make (sien Minister of Justice v Hofmeyr 1993 3 SA 131 (A) 154–7; Neethling e.a. 2019:89–91), terwyl animus iniuriandi as vereiste vir kwaadwillige vryheidsberowing gestel word (sien Neethling ea 2019:193–4). In eersgenoemde geval is die polisiebeampte aanspreeklik vir alle gevolge van die onregmatige arrestasie behalwe dié wat te ver verwyderd is; juridiese kousaliteit bestaan dus as ’n selfstandige delikselement ongeag die feit dat ’n mens met skuldlose aanspreeklikheid te make het (sien Neethling en Potgieter 2015:219). Die beampte is egter nie aanspreeklik vir verdere aanhouding wat deur ’n hof beveel word na ’n “deliberative or considered judicial process” nie, tensy die beampte die proses animo iniuriandi of kwaadwillig aangestig het. Die regter vervolg (par 44):

[I]n such a case one is dealing with two wrongful acts, namely the wrongful arrest and the malicious deprivation of liberty (ie instigating the judicial detention). If the requirements for malicious deprivation of liberty are absent, the policy-based element of remoteness would exclude liability for harm caused by an intervening deliberative judicial process, even though further detention might be foreseeable and a direct consequence of the wrongful arrest.

Regsbeleid, veral die feit dat die hof die verdere aanhouding na ’n weloorwoë en doelbewuste proses gelas het, stel die hof in staat om die polisie op grond van billikheid en regverdigheid van die verdere aanhouding vry te spreek, omdat die teenoorgestelde beslissing as onhoudbaar beskou word selfs al was die verdere aanhouding redelikerwys voorsienbaar en ’n direkte gevolg van die arrestasie. Met verwysing na Sekhoto (hier bo aangehaal) is dit volgens regter Rogers (par 46) juis “this ‘judicial evaluation’ which, from the perspective of legal causation, renders subsequent detention too remote to be taken into account as a consequence of the unlawful arrest”.

In De Klerk was daar egter ’n afwesigheid van enige evaluering deur die landdros of die eiser verwys moet word vir verdere aanhouding dan wel of hy op borgtog vrygelaat moet word (parr 47–8); en in die lig daarvan dat die verdere aanhouding ’n direkte gevolg van die arrestasie asook redelikerwys voorsienbaar was (inderdaad voorsien is), is daar ’n juridiese kousale verband tussen die arrestasie en die verdere aanhouding waarvoor die polisie aanspreeklik gehou moet word. Regter Rogers (par 49) stel dit soos volg:

This is hardly a case where one can say that to hold the police liable for the full period of detention would be “so unfair or unjust that it is regarded as untenable” (mCubed supra para 32). On the contrary it would in my opinion be unfair and unjust for the police not to be so liable on the facts of this particular case.

Die verweerder behoort dus die eiser te vergoed vir die volle periode van sy aanhouding, nie alleen wat betref genoegdoening of solatium weens die aantasting van sy persoonlikheidsreg op libertas met die actio iniuriarum nie (wat bereken word op R300 000 ex aequo et bono), maar ook skadevergoeding vir vermoënskade vir behandeling deur ’n kliniese sielkundige (R30 000) met die actio legis Aquiliae (sien parr 51–5).

4. Samevatting en gevolgtrekking

Onregmatige arrestasie en onregmatige aanhouding is twee selfstandige iniuriae. Arrestasie rus in die reël op die skouers van die polisie en moet aan sekere vereistes voldoen om regmatig te wees. Belangrik vir huidige doeleindes is om die gearresteerde volgens voorgeskrewe prosedures voor die hof te bring. Indien hieraan nie voldoen word nie, is die arrestasie onregmatig. Word, daarteenoor, wel aan die vereistes voldoen, kom die polisie se betrokkenheid tot ’n einde, behalwe waar hulle verdere inligting ontvang het wat daarop dui dat die gearresteerde onskuldig is; in sodanige geval is die polisie verplig om die hof hieroor in te lig. Daarna is die onus op die hof om, met inagneming van grondwetlike bepalings, te besluit of die gearresteerde (op borgtog) vrygelaat moet word, dan wel hangende sy of haar verhoor verder aangehou moet word. Indien hierdie diskresie nie na behore uitgeoefen word nie, is die verdere aanhouding onregmatig.

In De Klerk beslis die hof dat die onregmatige arrestasie en die daaropvolgende onregmatige aanhouding duidelik uitmekaar gehou moet word. Die polisie is slegs aanspreeklik vir die arrestasie en die twee ure aanhouding voordat die eiser voor die hof gebring is. Vir die verdere aanhouding moet die amptenare van justisie (landdros en aanklaer) verantwoordelik gehou word omdat die hof nie sy diskresie grondwetlik uitgeoefen het nie. Volgens hierdie benadering is daar dus twee selfstandige inuriae teenoor die eiser gepleeg, en kan die eiser genoegdoening vir elk weens die aantasting van sy fisiese vryheid verhaal. Skuld (opset of nalatigheid) aan die kant van die staat is nie ’n vereiste vir aanspreeklikheid nie.

Hierteenoor staan die benadering van die minderheidsuitspraak dat indien daar, op grond van algemene deliksbeginsels, ’n (feitelike en juridiese) kousale verband tussen die onregmatige arrestasie en die daaropvolgende (onregmatige) aanhouding is, die polisie ook vir laasgenoemde aanhouding aanspreeklik gehou kan word. Terwyl die vraag na feitelike kousaliteit geen probleem bied nie, omdat die verdere aanhouding uit die arrestasie gevloei het, is die vraag na juridiese kousaliteit ’n beleidsvraag waar daar ’n soepel maatstaf toegepas moet word. Hier moet bepaal word of daar ’n genoegsaam noue verband tussen die arrestasie en die verdere aanhouding bestaan dat laasgenoemde die polisie met inagneming van beleidsoorwegings op grond van redelikheid, billikheid en regverdigheid toegereken kan word. Bestaande kousaliteitsmaatstawwe soos direkte gevolge (direct consequences) en redelike voorsienbaarheid speel ’n belangrike rol by die toepassing van hierdie soepel benadering, maar is nie noodwendig deurslaggewend nie. Daarom kan die feit dat ’n hof ná deeglike oorweging besluit het dat die gearresteerde hangende sy verhoor aangehou moet word, die juridies kousale verloop verbreek, al was die verdere aanhouding redelik voorsienbaar en boonop ’n direkte gevolg van die arrestasie. Die verdere aanhouding word nie as ’n novus actus interveniens geag indien dit redelikerwys voorsienbaar was nie. In die lig hiervan bevind die minderheid van die hof in De Klerk dat die polisie vir die totale aanhouding van die eiser aanspreeklik behoort te wees.

Die slotsom is dus dat in omstandighede soos in casu ’n eiser de lege lata op grond van twee selfstandige iniuriae (onregmatige arrestasie en onregmatige gevangehouding) moet eis om genoegdoening vir die volle lengte van sy of haar aanhouding te verhaal. Dit beteken dat die eiser in De Klerk nog ’n eis op grond van onregmatige gevangehouding sal moet instel. De lege ferenda kan die eiser egter op grond van slegs onregmatige arrestasie ook vir die verdere aanhouding die volle vergoeding verhaal deur bloot die toepassing van gewone deliksbeginsels, veral dié van juridiese kousaliteit. Daar word aan die hand gedoen dat laasgenoemde benadering waarskynlik ’n eenvoudiger wyse daarstel om die gewenste resultaat te bereik.

Biliografie

Basdeo, M, T Geldenhuys en MD Karels. 2017. Securing the attendance of the accused at the trial. In Joubert (red) 2017.

Boberg, PQR. 1984. The law of delict I: Aquilian liability. Kaapstad: Juta.

Dendy, M. 1998. Wrongful arrest and loss of earning: A case of causation gone awry? South African Law Journal, 115(4):583–96.

Hattingh, M. 1996. Vryheidsontneming by wyse van onregmatige arrestasie en kwaadwillige arrestasie in die Suid-Afrikaanse reg. LLM-verhandeling. Potchefstroomse Universiteit vir CHO.

Loubser, M en R Midgley (reds). 2017. The law of delict in South Africa. 3de uitgawe. Kaapstad: Oxford University Press.

Midgley, JR. 1994. Deprivation of liberty: The applicable principles and the extent of liability. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 57(4):623–32.

Joubert, JJ (red). 2017. Criminal Procedure Handbook. 12de uitgawe. Kaapstad: Juta (2017).

Neethling, J en JM Potgieter. 1991. Onregmatige vryheidsberowing: Juridiese kousaliteit as selfstandige delikselement by skuldlose aanspreeklikheid. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 2:476–9.

—. 2015. Neethling-Potgieter-Visser deliktereg. 7de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Neethling, J, JM Potgieter en A Roos. 2019. Neethling on Personality Rights. Durban: LexisNexis.

Potgieter, J. 2017. Deliktuele aanspreeklikheid vir onvoorsienbare gevolge van mediese nalatigheid. LitNet Akademies, 14(3):975–90.

Scott, TJ. 1998. Ncoyo v Commissioner of Police 1998 1 SA 128 (CkSC). De Jure, 31(1):179−84.

Van der Walt, JC en JR Midgley. 2016. Principles of delict. 4de uitgawe. Durban: LexisNexis.

The post Vonnisbespreking: Onregmatige arrestasie en daaropvolgende gevangehouding: die kousaliteitskwessie appeared first on LitNet.

Die onderrig van onse moedertaal lê my baie na aan die hart.

Tog, om Jan FE Cilliers se poësieskat te plunder, is dit allermins maklik om bloedjies die skarniere van die magiese masjien Afrikaans te leer baasraak; nee, “dit knars in die krakende knokke, maar [onderwysers] hul beur, en die vrag bring hul daar.”

Derhalwe sal ek elke dan en wan – as my aandag deur ’n taalknoop vasgeknyp word – aan vriende of kennisse wat nog in die tuig staan ’n teks vir gebruik in ’n eksamenvraestel aanstuur.

 Nou die dag is dit weer so. Ek skrywe ’n briefie-aan-die-redakteur – nog ’n stokperdjie van my – wat ek aan elk van die Afrikaanse dagblaaie versend. Die uiteenlopende reaksies was interessant.

Die Burger wou niks van my noordelike stuitigheid weet nie. Beeld het dit eerste geplaas, op Dinsdag, 23 April 2019. Volksblad het dit die dag daarop geplaas.

 Beeld het die grappie misgelees en die briefie “gekorrigeer”, sodat dit eintlik maar matig fasiel en angelloos die brieweblad bereik. Ook het die subredakteur ’n woord se uitgang verander sodat die betrokke stelling ’n effe ander betekenis verkry het.

Volksblad het die pot raak gesit en die briefie onverantwoord geplaas, met ’n opskriffie wat laat blyk dat die betrokke subredakteur saam geskater het.

Laat ons by die briefie soos versend begin. Dit lui:

“Geluk aan die sangeres Demi Lee Moore wat die Ghoema ingepalm het vir die beste musiekvideo vir haar lied met die sonderling skatologiese titel ‘Mis Eet Slaap Herhaal’ (18 April 2019). Al het sy die beeldjie aan die afwesige kunstenaars, waaronder Steve Hofmeyr, opgedra, het sy darem self nie die aand iets uitge-mis nie!”

Die grappie het natuurlik sy oorsprong in die baie betekenisse van die werkwoord “mis”.

Die HAT gee die volgende aan as die eerste betekenis van hierdie werkwoord: “(diere) ontlasting hê: Die hoenders het op die stoep gemis.”

Sit “uit-” vooraan en mens het die verwante werkwoord “uitmis”.

’n Volgende betekenis word só in die HAT aangedui: “verlang na of droewig wees oor iets/iemand wat nie meer daar is nie: Thea mis haar ouma baie …”

Dis teen hierdie agtergrond dat ek die sangeres, skynbaar bekend, se liedjietitel vreemd dubbelsinnig gevind het.

Des te meer omdat “mis” in die tweede sin hierbo aangestip – die betekenis wat die diva waarskynlik in gedagte had – ‘n aanhoudende aksie sou wees. ‘n Mens wat mis sou nie ophou mis as hulle eet nie. Die “mis” sou sommer die “eet” én die “slaap” onderspan.

Die saamgooi van “mis” en “eet” suggereer ook “mis” in die eerste sin hierbo vermeld. Hoe onromanties en onbesonge hierdie feit ook al is, eet en ontlas gaan tog saam. Die een volg op die ander. Dis die menslike kondisie.

Boonop het ek die geykte taalfout in gedagte gehad wat onder die invloed van Engels gemaak word: om die werkwoord “mis” in nog ’n ander betekenis te misbruik.

Die HAT stip ook dít as ’n betekenis van “mis” aan: “beplan om aan iets deel te neem of iets by te woon, maar nie meer kan nie … Ek het die konsert gemis omdat ek siek was.”

Op Wikipedia se inskrywing vir Afrikaanse Taalleer staan die volgende: “’n Mens hoor daagliks lelike taalfoute in advertensies wat jy moet probeer om nie te gebruik nie. Een van die aakligstes is ‘uitmis’. Die lelike woorde word dikwels na aanleiding van die Engels ‘Don’t miss out on it!’ gebruik in 'n sin soos: ‘Moenie uitmis op die geleentheid nie’. Diere mis uit – nie mense nie. ’n Baie beter sin sou wees: Moenie die geleentheid laat verbygaan nie. Jy kan wel die woord ‘mis’ in ’n sin gebruik, bv Jy moenie die geleentheid mis/misloop nie. Net nie ‘uitmis’ nie!”

Vandaar my lawwe ou briefie.

Maar Beeld se subredakteur het die brief, onder die hofie “Darem was Demi Lee self daar”, só geplaas:

“Geluk aan die sangeres Demi Lee Moore, wat die Ghoema ingepalm het vir die beste musiekvideo deur ’n vrouekunstenaar vir haar lied met die sonderling skatologiese titel ‘Mis Eet Slaap Herhaal’ (Beeld, 18 April 2019). Al het sy die beeldjie aan die afwesige kunstenaars, waaronder Steve Hofmeyr, opgedra, het sy darem self nie die aand misgeloop nie!”

Eerstens, het die subredakteur die “-e” agteraan die bywoord “sonderlinge” weggehaal. As bywoord had dit ten doel om die byvoeglike naamwoord “skatologies” te kwalifiseer. Met ander woord: die titel is besonder skatologies. Met die verwydering van die “-e”, het die subredakteur dit tot ’n byvoeglike naamwoord “sonderling” omvorm. Derhalwe sê die eerste sin dan – met die twee byvoeglike naamwoorde wat langs mekaar staan – dat die liedtitel twee eienskappe het: dis om die een of ander rede “sonderling” en dan is dit ook “skatologies”.

En waar die brief soos ek dit gepen het en soos dit in Volksblad verskyn het geëindig het in die grappie oor die taalfout wat dikwels, onder Engelse invloed gemaak word en dan in korrekte Afrikaans ’n skatologiese betekenis het, is daardie grappie in die Beeld-weergawe verwyder. Dit lyk dan asof ek die lof van Demi Lee en haar lied besing.

Des te meer in lig van die brief se opskrif.

Daarenteen het Volksblad die brief net so geplaas, onder die hofie: “Ghoemas: Eerbewys met skatologiese reukie”.

Die Blikore sou dus die ware strekking van my ou briefie kon snap: Dis tog snaaks dat só ’n reuseherrie tier oor ’n musiekwêreld waar die liedjies darem soms baie lawwe name het.

Hiér het ek darem ’n lékker matriekvraag omgedrolwe, of hoe?

Jeanette Serdyn

The post Oor 'n eerbewys met skatologiese reukie appeared first on LitNet.

Terwyl ek onlangs saam met ’n groep Suid-Afrikaners deur die suide van Frankryk toer, begin ons gids geesdriftig vertel van die Notre Dame in Marseille wat ons net eenvoudig móét besoek. “Maar is die Notre Dame dan nie in Parys nie?” wil een van die Suid-Afrikaners verward weet.

Toe tref dit my weer: Vir die meeste mense in my geboorteland, soos vir die meeste nie-Franssprekendes wêreldwyd, bestaan daar eintlik net één Notre Dame – en dis daardie katedraal in Parys wat op 15 April byna afgebrand het.

Notre Dame beteken bloot “Ons Dame” – Franse Katolieke se troetelnaam vir Moeder Maria – en daarom is daar verskeie Notre Dame-kerke in Frankryk, asook in ander lande, soos die VSA, Kanada, Kambodja, Viëtnam en Algerië.

En tog. Die internasionale skokgolwe wat deur die onlangse brand veroorsaak is, die oorweldigende reaksie op sosiale media, die voorspelbare foto's wat elke Jan Rap en sy maat op Facebook gepos het van die keer toe hy ook by die Notre Dame was, die feit dat ’n miljard dollar vir die restourasie van die katedraal binne ’n week deur groot Franse maatskappye en onbekende mense oral op aarde geskenk is – dit alles bewys dat die Notre Dame van Parys waarlik “Ons Dame” geword het. Vir almal wat haar al besoek het en vir baie wat nog nooit naby haar was nie.

Op Marseille se stasie: advertensies kan landwyd gesien word om geld in te samel vir die restourasie van die katedraal. Die woorde “Parce que c’est Notre Dame” beteken “Omdat dit Ons Dame is”.

Maar Frankryk sal nie Frankryk wees as daar skielik eenstemmigheid geheers het oor hoe al hierdie geld bestee moet word nie. Baie Franse glo dat president Emmanuel Macron die brand op ’n slinkse manier benut om die aandag af te lei van die Geel Baadjie-protes wat al maande lank in die land woed en groot verwoesting in stede gesaai het. Die President het dadelik belowe dat die katedraal binne vyf jaar herbou sal word – dus vóór die Olimpiese Spele wat in 2024 in Parys gehou word – en boonop “mooier as ooit” sal wees. Dis ’n belofte wat bloot die wydverspreide mening bevestig dat die regering in die hoofstad nie in voeling is met “gewone mense” se ekonomiese swaarkry in die res van die land nie.

Selfs in my eie huis redeneer ons driftig oor Ons Dame. My sosialistiese wederhelf glo dat die stygende aantal dakloses in Parys ’n veel groter probleem is as ’n monument wat ’n stuk van sy dak verloor het. Ek stem saam dat minstens ’n deel van die miljoene wat ingesamel word, op beter maniere benut kan word. Maar omdat ek ’n skrywer is, glo ek onwrikbaar dat die mensdom méér as net brood en ’n bed nodig het. Kuns en kultuur is wat ons aardse bestaan ophef en omskep in iets groter as ’n alledaagse gejaag na wind. ’n Eeue oue argitektoniese kunswerk soos die Notre Dame behoort beskerm en bewaar te word.

Nee wat, sê die tienerdogter in die huis, laat die Notre Dame maar inmekaarval. Ek stik in my koffie en staar verskrik na haar. Laat ons eerder al daardie geld en al ons energie gebruik om te red wat daar nog te redde is van ons planeet, verduidelik sy. Wat help dit ons beskerm monumente terwyl ons die aarde verwoes? Klimaatverandering en stygende oseane en die uitwissing van spesies en al die ander ekologiese rampe van die 21ste eeu klink vir haar soos véél dringender probleme as ’n katedraal wat ’n toring verloor het.

En soos so dikwels wanneer ek na haar geslag van millenniërs luister, het ek geen verweer nie. Ek kan maar net prewel, “Ja, maar ...” Ja, dis waar dat ons almal sal moet saamspan om ons planeet van ondergang te red – maar kan ons nie intussen ook ’n monumentjie of twee probeer red nie? Veral ’n monument soos Notre Dame, roep die skrywer in my uit, want haar verstommende gewildheid is hoofsaaklik aan ’n skrywer te danke.

Toe Victor Hugo in 1831 Notre Dame de Paris gepubliseer het, was die gebou self die ster in die storie. (Eers toe dit in Engels vertaal is, het die boggelrug in die titel verskyn.) Hugo het Quasimodo en Esmeralda en Frollo en Gringoire en al die ander karakters geskep omdat hy sy lesers bewus wou maak van die luisterryke geskiedenis van die katedraal.

Hy het sy Gotiese tranetrekker in 1482 laat afspeel, en lang beskrywings vol argitektoniese besonderhede ingelas (daardie stukke wat ongeduldige moderne lesers gewoonlik oorslaan omdat dit die stroom van die storie stuit), want in Hugo se leeftyd was die Notre Dame reeds in ’n taamlik betreurenswaardige toestand. Eeue van verwaarlosing en roekelose plundering gedurende die Franse Revolusie het Ons Dame se toiingrige onderrok laat uithang.

Gelukkig was Hugo ’n skrywer wat gewéét het hoe om die publiek op te sweep (dink maar aan die internasionale trefkrag van Les Misérables wat 30 jaar ná The Hunchback of Notre Dame verskyn het), en die wegholsukses van sy storie het inderdaad tot ’n grootskaalse restourasieprojek van die katedraal gelei. Dis hoeka in hierdie tydperk, tussen 1840 en 1870, dat die argitek Viollet-le-Duc die kenmerkende Gotiese toring ontwerp het wat pas in die brand vernietig is.

Intussen het Hugo se invloed verder versprei, deur dosyne rolprente, operas, musiekblyspele, TV-reekse, toneelstukke, ballette en selfs videospeletjies wat op die storie van Quasimodo en Esmeralda gebaseer is. Die eerste opera, La Esmeralda, is skaars vyf jaar ná die verskyning van die boek deur Louis Bertin gekomponeer. (Hoewel Hugo self die libretto geskryf het, was die musikale produksie helaas nie naastenby so suksesvol soos die boek nie.)

Minstens vyf stilfilms is tussen 1905 en 1923 oor die boggelrug van Notre Dame vervaardig, en toe Hollywood-sterre eers op die silwerskerm begin práát, was daar geen keer meer aan die Notre Dame-geesdrif nie. Verskeie rolprente met die titel The Hunchback of Notre Dame is in die afgelope eeu uitgereik, waaronder een in 1939 met Charles Laughton en Maureen O'Hara in die rolle van Quasimodo en Esmeralda, en nog ’n beroemde weergawe in 1956 met Anthony Quinn as die boggelrug en die wulpse Gina Lollobrigida as die dansende sigeunerin.

En dan was daar natuurlik Walt Disney se animasiefliek in 1996, wat die meeste van ons seker die beste onthou, die rolprent wat Quasimodo se groteske dog hartroerende voorkoms in die mensdom se gesamentlike verbeelding afgeëts het. My seun was vier jaar oud toe ons die fliek die eerste keer gekyk het (die eerste van vele kere) en hy was dadelik gek oor die grillerige gargoyles hoog teen die mure van die katedraal. Toe ons later in dieselfde jaar in Parys beland, het hy my gesoebat om saam met hom tot op die dak van die Notre Dame te klim sodat hy nader kennis kon maak met die manjifieke drakekopspuiers.

Ek was voorheen altyd te lui om al daardie trappe te klim. Maar dié dag het ek deur Daniel se verwonderde kinderoë na die klipmonsters gekyk – en tot vandag toe vermoed ek dat my kind se uiteindelike keuse om ’n argitek te word, net daar op die dak van die Notre Dame begin het. Danksy Victor Hugo en Walt Disney, moet ek seker byvoeg.

Die stertjie van die storie is dat Daniel sommer so ’n mik-en-druk-kiekie van my geneem het, met die Eiffeltoring in die verte en die res van Parys onder ons uitgestrek, wat ’n paar jaar later as amptelike outeursfoto vir my jeugboek Die ongelooflike avonture van Hanna Hoekom gebruik is. Ek het nooit vir iemand gesê dat die fotograaf net vier jaar oud was nie. En dit bly my mooiste herinnering van al die kere wat ek Ons Dame van Parys besoek het.

Outeursfoto vir ’n jeugboek. Geneem op die dak van die Notre Dame in 1996.

Daar gaan waarskynlik nog verwoed gestry word, in Frankryk en in die res van die wêreld voordat die “nuwe” Notre Dame haar verskyning maak. Maar ek is seker sy gaan gelief bly, met of sonder daardie middelste toring, selfs al word die toring ook op ’n skokkend moderne manier herskep. Sy is die soort diva, soos Gloria Gaynor in haar bekendste liedjie sing, wat altyd sal oorleef.

The post Ons Dame, die ewige diva appeared first on LitNet.

Elmari Rautenbach vertel vir Naomi Meyer van Insig – in ou en nuwe gedaante.

Elmari, ek het nou net na jou inspirerende onderhoud rondom die nuwe Insig op Kwêla gekyk:

Kom ons begin voor: Wanneer het die eerste Insig – in sy ou gedaante – verskyn?

Die eerste uitgawe het in 1987 verskyn, met Piet Muller as die redakteur. Die storie lui glo daar het moeilikheid gekom tussen die Nasionale Boekhandel, ‘n filiaal van die Nasionale Pers, , wat in daardie stadium die tydskrif Standpunte geldelik ondersteun het, en Standpunte se destydse redakteur, André P Brink, weens Brink se politieke oortuigings. Die steun is onttrek en in 1986 het die tydskrif gesluit. Omdat daar toe ’n gemis was aan ’n tydskrif wat ’n platform sou wees vir diverse menings uit Afrikaanse geledere – veral rondom boeke en skrywers – en om as teenwig te dien vir Huisgenoot, wat toe as ’n populêre tydskrif geposisioneer was, is Insig deur die direksie gestig. Die ander mooi storie is dat die Britse menings- en kultuurtydskrif Spectator geesdriftige lesers gehad het in die vorm van Die Burger se Vic Holloway en Kerneels Breytenbach, wat dit elke keer van Jane Raphaely gekry het wat dit op haar beurt per pos uit Engeland ontvang het. Ook Ton Vosloo was ’n groot Spectator-aanhanger. Toe kry Willem Wepener die opdrag om ’n voorlegging by die direksie te doen oor sou daar ’n Afrikaanse tydskrif wees wat geskoei is op die Spectator-model, watter inhoud sou daarin wees? Maar ek praat onder korreksie. Soos alle joernaliste hou ek van ’n goeie storie!

Breyten Breytenbach voor die hof in Pretoria, 1977 (foto verskaf)

Hierdie uitgawe moes ’n opwipweergawe wees, ’n byeenbring van die lekkerste stories. Jy noem ’n paar van die hoogtepunte wat jy self onthou, soos Erns Grundling se artikel rondom die jeugweerbaarheidskamp. Het jy, toe jy begin soek het na hoogtepunte, deur ou tydskrifte geblaai, of staatgemaak op jou geheue, of met vorige medewerkers gesels? Wat was jou navorsingsmetode, as mens dit so kan noem? En as jy met ander medewerkers gesels het, het hulle soortgelyke stories onthou? Was julle dus saam in dieselfde droom, as 't ware?

My vertrekpunt was letterlik mense – ek het van Johannesburg tot Kaapstad koffie- (of wyn!-) afsprake gemaak en mense, veral jongeres, uitgevra oor wat hulle van Insig onthou en wat hulle in ’n nuwe Insig sou wou sien. So ver ek gegaan het of in kontak met mense was, het ek dieselfde gevra. Interessant hiervan was die oorweldigend positiewe reaksie op die moontlikheid van ’n herverskyning, wat ’n mens moed gegee het, maar ook die persoonlike herinneringe.

So het Gielie Hoffmann as skoolkind vir sy ma gesê sy moet vir hom op Insig inteken en elke maand het hy gewag dat die tydskrif op die plaas aanland. Antoinette Louw, die aktrise, was ’n student op Bloemfontein toe haar eerste artikel in Insig verskyn het. Danie Langner van die FAK vertel hoe sy pa hulle drie seuns Insig laat lees het en dan moes hulle een artikel kies en dit met hom bespreek. Charl Edwards, ons kunshoof, was as skoolkind op Westerford in die Kaap en het Insig-eksemplare versamel – letterlik; en hy het die bokse met al die tydskrifte daarin steeds in sy woonstel! (Anton Sassenberg, wat die laaste jare die uitleg behartig het, was trouens sy inspirasie om ontwerp te studeer.)

Met al dié inligting was die volgende stap om by die ou stories uit te kom. Dit sou die grondslag, die springplank vir die res van die tydskrif verskaf. En soos ek in my redakteursbrief skryf, was daar soveel hoogtepunte wat onmiddellik uitgespring het.

Hiervan was: Van Zyl Slabbert se faks van Londen se lughawe gestuur, met ’n pen op ’n nagvlug oor Afrika geskryf, sy nooit vertelde, persoonlike weergawe van die aanloop tot die ikoniese 1987-Dakar-beraad (as Caxton-voorsitter wen hy, ironies, daardie jaar die prys as Joernalis van die Jaar); Kirby van der Merwe wat Winnie Madikizela-Mandela ompraat om die dogter van haar Afrikaanse weldoener tydens haar jare in huisarres op Brandfort weer op dié dorp te ontmoet; Dine van Zyl se stuk oor Jonas Savimbi wat vir haar in die Angolese bos Beethoven speel; Karin Brynard, wat op ’n reënerige aand met Fred van der Vyver se pa gesels en ’n stúkkende man ontmoet; Erns Grundling, wat die Volksbrandwag se oorlewingskamp vir die jeug in Limpopo bywoon en ’n paar gawe ooms en tannies ontmoet wat hom yskoud laat ...

En wat ék nie kon onthou nie, kon ander help onthou. Die probleem was daar was weinig van hierdie stories se papierweergawes waarop jy sommer jou hand kon lê. Daar is geen argief by Media24 vir Insig nie. Ditto die foto’s. Digitale foto’s was nog ’n nuutjie – foto’s is meestal op film geskiet. Ons sou die fotograwe moes vra. En dis waar die eerste “span” enorm baie gehelp het. (Erns het later van Insig se “aflosspan” gepraat.)

Anton Sassenberg sou die uitleg doen (hy moes later onttrek weens werkdruk) en saam met Annelize Visser het ons drie begin raap en skraap om ou tydskrifte bymekaar te kry en te begin lees. Toe die Woordfeesprogram begin druk op my plaas, was Annelize die een wat in die Nasionale Biblioteek in Kaapstad die argiefversameling van Insig – een van enkeles landwyd wat ons kon opspoor, maar waar jy niks mog uitneem nie – gaan deurblaai het. (Daar word sy toe amper uitgegooi omdat die bibtannie op haar afkom waar sy sit en artikels afneem het met haar selfoon, maar hoe anders sou ons dit kon laat oortik?) Dis ook hulle twee wat eerste help dink het aan ’n struktuur.

Die “tweede” span wat ingeval het toe hulle weg is, was Erns, Aletta Pretorius-Thiart as teksredakteur en Charl as kunshoof. En soos ons al hoe meer met die ou kopie gewerk het (almal tussen hulle ander projekte deur), het ons begin sien hoeveel van die ou stories ’n vonk vind in ’n nuwe onderwerp – die stukkende pa tóé en vandag se stukkende mans. Ons het begin agterkom hoe relevant baie van die vorige skrywes was; watter brûe na die nuwes gebou word oor ras heen, oor kleurgrense, generasies, selfs landsgrense. Dis of die proses heeltemal sy eie dinamiek begin ontwikkel het – een wat ons meegesleur het tot letterlik die dag waarop die tydskrif drukkers toe is.

Charl Edwards teken Insig by die drukkers af (foto verskaf)

Uit kunsjoernalistieke oogpunt: Wanneer weet jy is ’n storie groot en moet dit groter word (ek dink hier aan die ware Poppie Nongena, en Francois Smith op haar spoor, en dan ook Christiaan Olwagen wat die film maak)?

Ons het heel eerste ons beste artikels uit die ou Insigte versamel – en daar was báie. Te veel om in te sluit. Daarna het ons begin sny deur dié te kies wat ’n opvallende nuushoek het, ’n paar eenkant geplaas wat só goed is jy kan dit as ’n oomblik in tyd aanbied, soos Marlene van Niekerk se “Die post-moderne viskoekie” (Waar anders vind jy in elk geval ’n paragraaf soos “Die pièce de résistance was ’n sjokoladekoek met platgewelfde sjokoladevinne wat tussen die drie lae uitgestaan het. Dit was ’n koek met ’n naam (die lot van alle koeke op balle): Die Loeloeraai.”), en uiteindelik was daar die ou stories waar ’n nuwe storie hom later, of toevallig aangemeld het, soos MC Botha se destydse soektog na Karel Schoeman op Trompsburg.

Dié besoek, waar die dorpsbibliotekaresse bloedrooi bloos en erken sy weet glad nie waar Karel Schoeman woon nie en MC uiteindelik deur sy toe venster loer, het aanvanklik aanleiding gegee tot Willem Landman se insiggewende artikel oor bystandsdood en die twee belangrike hofsake vanjaar. En toe bel die joernalis Hannelie Booyens my en sê sy is inderdaad gediagnoseer met motorneuronsiekte, dieselfde wat Joost van der Westhuizen gehad het, en ek vra haar of sy kans sien om eksklusief vir ons te skryf oor die aanloop tot die diagnose, daardie dag en hoe dit is om met dié wete saam te leef. Die resultaat is ’n eerlike, hartseermooi artikel wat ons kon afsluit met die aankondiging van ’n trust waar mense kan bydra tot haar toekomstige mediese koste.

Op dieselfde wyse het ’n ou artikel deur Merwe Scholtz ’n unieke meevaller opgelewer: oor hoe hy Breyten Breytenbach in 1982 in die geheim by Pollsmoor gaan oplaai het nadat die regering hom onverwags vrygelaat het – twee jaar vóór sy vonnis van nege jaar vir terrorisme sou verstryk. Eers het Breyten vir Erns, wat die oorspronklike storie vir hom gestuur en gevra het of hy repliek wil lewer, laat weet hy was nie daarvan bewus nie en toe, binne ’n dag, stuur hy ’n verstommende “antwoord” van 4 500 woorde. Hierin vertel hy van sy lewe in die tronk – sy graze (kos), sy tronkgenote met name soos Shorty, Dougy en Don Espejuele, maar veral die 48 uur daarna met die son te skerp, ’n tafel met skaapboud en silwereetgerei te oorweldigend, en sy pa se verskrompelde lyf in sy arms te lig ...

Seymour, by haar ma Ronelda Kamfer (prent verskaf)

Waar was Afrikaans toe Insig destyds verskyn het – wie het dit gepraat, en hoe lyk dit nou anders? (Of eenders?)

Ek luister Spoegwolf terwyl ek hier skryf. En ek onthou hoe ons kommentaar gelewer het met die deurblaai van die ou tydskrifte hoeveel stories daar was oor Afrikaanse musiek wat méér was as net groot en lekker. Soveel name wat nou deel is van die hoofstroomkultuur was toe die jong turke. Karen Zoid was ’n groentjie, Chris Chameleon het soos ’n missiel geland met sy eerste Ingrid Jonker-album, Valiant Swart het blues in Afrikaanse terme herontdek (lees ook sy storie wat afspeel in ’n kroeg in die New Orleans van vóór Orkaan Katrina), Fokofpolisiekar het nog in ’n kombi getoer, Johnny Clegg kon trots vertel hoe sy eerste Afrikaanse liedjie geïnspireer is. Daar was ’n opgewondenheid oor wat in die industrie aan die gebeur was; dit het die grondslag gelê vir vandag se Spoegwolf en kie. Die groot opgewondenheid nou is oor Afrikaanse flieks, wat in die afgelope paar jaar, met Christiaan Olwagen aan die voorpunt, die spreekwoordelike ligte uitskiet.

Die grootste verskil egter as jy oor 20 jaar terugkyk na Afrikaans is sekerlik die verkleining van die taal se status as amptelike taal – in die handel, skole en universiteite veral, en die debatte daaroor. En met die koms van sosiale media, die hoeveelheid bekgevegte wat oor Afrikaans aanlyn gevoer word – soms ongelukkig op die grofste maniere denkbaar.

In 2004 skryf Eben Venter ’n artikel oor sy bittersoet verhouding met sy taal wanneer hy ná 17 jaar in Australië terugkom om sy siek pa by te staan in die Karoo. Hy skryf oor sy liefde vir Afrikaans versus sy ongemak met waarmee dit sinoniem is, die onrustigheid onder Afrikaanse mense, maar soos net hy kan: “Die sin van my terugkeer. Sal ek my swag moet oprol om maar weer onder die eucalyptusse te gaan tent opslaan? Tot tyd en wyl? My Australiër-Karoo-basterhart verder verskeur? Baster-hartebees wat hylkwyl, homself met selfopgelegte migrasie wil folter, klits in die kous, tieptol, rondomtalie o gats, hier foeter hy nog uit, draai hom eerder toe in sy Afrikaanse tjalie, koud maar nie oud, noem maar op, tel maar af tot in die korte ewigheid toe amin, ja amin.”

In Insig 2019 antwoord jong bruin Afrikaanse skrywers, soos Lynthia Julius en haar sussie, Sisca, Chase Rhys en Ricardo Arendse deur te skryf in die Afrikaans waarin húlle tuis voel, en voel Ricardo vry om Eben se artikel op te volg met een wat hy afsluit met “Nee, ek is ’n taaltsotsi wat die reëls minag. Wat skryf soos hy praat – plat, hard en lelik.

Ek is die ghoema-trom en die kokerboom wat soos ’n halweman tussen die rotstorings van Namakwaland regop staan.

Ek is die plat-ysterklip van die Karoo. Ek is die duin in Mitchells Plain waaronder drome, trane en lywe begrawe word.

Ek is Jager Afrikaner van Winterhoek.

Ek is die kameeldoringboom in die Kalahari waaronder Ou Makai en Regopstaan Kruiper se geeste dwaal. En ná hulle die tronke vir ons gebou het, is ek Rooiland, die bees op wie se vel die wet staan.

Ek is al hierdie, net nie Afrikaans nie.”

Lees jy ’n ander of eenderse politieke landskap in die ou Insigte waarna jy gekyk het as vandag?

Die grootste verskil politiekgewys vir my is die toenemend luider en vreeslose stemme wat uit die geledere van ondersoekende joernaliste oor alle spektrums heen begin opklink het. Veral in boekvorm. In 2011 verskyn Mandy Wiener se Killing Kebble – An Underworld Exposed. Hiermee skyn sy die lig op die eerste kraak in staatskaping, al was die woord toe nog nie eens gebruik nie. Daily Maverick skop in 2009 af, amaBhungane in 2010, News24 en Netwerk24 se ondersoekende spanne word gevorm, waar Adriaan Basson, Pieter du Toit en Pieter-Louis Myburgh hulle staal wys.

Pieter-Louis maak opslae met sy boek The Republic of Gupta – A Story of State Capture in 2013; Redi Tlhabi se Khwezi en Jacques Pauw se The President’s Keepers – Those Keeping Zuma in Power and out of Prison laat honderde mense in 2017 toustaan vir die bekendstellings terwyl die regeringsdreigemente instroom. Pieter-Louis se onlangse boek, Gangster State – Unravelling Ace Magashule's Web Of Capture, word deur opruiende Ace-ondersteuners opgeskeur.

Dit is nie soort stories wat ’n maandtydskrif kan pak nie, maar jy kan wel kommentaar lewer, of “lang bene” vind deur na ’n fenomeen te kyk.

Vir die 2019 Insig was die groot vraag wat sluit ons in. Die 80’s en vroeë 90’s se volledige stelle tydskrifte was (vir ons) onbekombaar en met net twee mense in die destydse “span” haas onmoontlik. Ook sou dit in vergelyking met die later jare se tydskrifte ’n geval wees van appels en pere vergelyk – die styl het te veel verskil. Daarom het ons besluit om van 1999 af te werk – toe die tydskrif meer van ’n leefstylrigting begin inslaan het as ’n menings- en leefstyltydskrif. Ons kon ook werk met ’n spesifieke tydperk: 1999 tot 2019 – 20 jaar.

Só kon ’n persoonlike onderhoud met Brett Kebble in 2003 in sy Bishopscourt-herehuis wys watter voorbeeld dié mynmagnaat, met sy landsvlag-gedrapeerde doodskis en die ANC Jeugliga as draers, vir vandag se Guptas en Watsons, en selfs Markus Jooste stel met sy filosofie van “steel is sake doen”. Anneliese Burgess bekyk die fenomeen van Kebble-isme en hoe dit vandag uitspeel, en Rob Rose gee nuwe insig oor watter teelaarde daar was vir die opkoms van ’n Markus Jooste.

’n Gesprek met Gerrie Nel, ’n vorige hoof van die Skerpioene en vandag privaat vervolger, resoneer met ’n gesprek met Bulelani Ngcuka, ook ’n vorige Skerpioene-hoof en die man wat Gerrie trouens as jongeling in einste daardie kantoor bevorder het. ’n Onderhoud met ’n jong Fikile Mbalula wys die druk wat op jong swartmense geplaas is deur die drome van hulle ouers, terwyl die etlike artikels oor die N. Kerk en veral sy gay-politiek vooruit wys na die twee hofsake wat sy lot daaroor sou bepaal.

Een belangrike verskil tussen 1999 en 2019 is die feit dat sosiale media nie daardie tyd bestaan het nie. Facebook is oopgestel vir “enigeen ouer as 13 en met ’n geldige e-pos adres” in die jaar wat ek weg is by Insig – 2006, Twitter kort daarna. Met die publikasie van Erns se “Kent gij dat volk”, oor sy tyd in ’n regse jeugkamp in Limpopo, is die kinders se kru verwysings na swart mense net so aangehaal. Vandag, waar so ’n artikel digitaal gedeel kan word, doen jy dit gewoon nie.

Waarom nou, 12 jaar later, ’n nuwe Insig?

Die idee was dié van ons uitgewer, Minette Ferreira, wat aan die stuur staan van die leefstylpublikasies by Media24. Ons het saam gewerk by Rapport, toe sy uitgewer van die koerante was en ek Rapport se tydskrif My Tyd behartig het. Die tydskriflandskap het aansienlik verander, maar in die afgelope jaar het dit begin lyk of nis- of spesiale publikasies goed vaar. Boonop het mense nooit ophou vra oor die moontlikheid dat Insig weer sou verskyn nie.

Haar aanvanklike idee was ’n pop-up, of opwipuitgawe, waarin die beste artikels van Insig sou wees as toonbeeld van uitstekende Afrikaanse joernalistiek in die verlede. Maar die feit dat die tydskrif 12, en nie 10 of 20 jaar gelede nie toegemaak is, het so ’n “huldeblyk” problematies gemaak. Daarom die besluit om dit ’n kombinasie te maak van oud en nuut – twee helftes, netjies verdeel. Maar die tydskrif het toe sélf anders besluit!

Wie is hierdie Insig se ideale leser?

Sy ideale leser is Afrikaanssprekend, maar voel tuis in die wyer Suid-Afrika; dis iemand wat nuuskierig is oor wat om hom aangaan – nie net in Suid-Afrika nie, maar wêreldwyd; wat belangstel in mense en ander menings; vir wie dit belangrik is om oplossings te vind vir die land se probleme en aktief daaraan meedoen; wat belangstel in boeke en veral in lees, en plesier vind in die taal, sy kultuur en hebbelikhede; wat kreatiwiteit kan raaksien en waardeer; en wat ‘n gesonde sin vir humor én ironie het.

Vertel iets van die medewerkers aan hierdie nuwe Insig, as jy wil, en van hulle nuwe stories.

Baie is al hier bo genoem, maar ’n paar ander was eerstens Daniël du Plessis, die kunstenaar agter die strokiesprent “Jorik+Jakkals”. Toe ons sit met hoe om Erns se artikel oor sy besoek aan die Volksbrandwag se jeugweerbaarheidskamp in Limpopo van 2005 op te volg so kort voor die verkiesing, het ons ons vasgeloop in een van die dilemmas van die nuwe Insig: Joernaliste is deesdae só dun gesaai by hulle werk, hulle het nie tyd vir ekstra werk nie, of vryskutte werk aan soveel projekte gelyk dat hulle nie tyd het vir ekstra werk nie. Boonop moet jy iemand kry wat sy storie ken.

Dit was Charl wat met die voorstel gekom het dat ons iemand vra om die storie as ’n strokie te doen. Ek het met Marianne Thamm van Daily Maverick gekoukus, navorsing gedoen en vir Daniël opdrag gegee. Dit was op sy beurt sy voorstel om die strokie te doen in die vorm van ’n advertensie vir ’n regse jeugkamp waar jy allerhande vaardighede kan leer (onder meer memes maak en vrees stook) en dit uiteindelik aan te bied as die agterblad van ’n tydskrif.

Ronelda S Kamfer en Jackie Nagtegaal het al twee hulle ma’s verloor. Hulle het elk ’n dogter van min of meer dieselfde ouderdom, en ek wou na aanleiding van ’n uittreksel uit Jackie se Daar’s vis in die punch, waar sy oor “mothering” skryf, hoor hoe ’n ma deesdae ’n meisie in die era van #MeToo grootmaak. Die een het ’n gedig geskryf, die ander ’n liriese brief aan haar meisiekind vir wanneer sy 20 is.

Ivor Price se pragbydrae oor sy oupa, aan wie nie minder nie as vier medaljes tydens die Tweede Wêreldoorlog toegeken is, maar wat dit nooit in sy lewenstyd van die regering ontvang het nie, wel ’n fiets, het ek raakgelees in ’n manuskrip wat hy aan sy uitgewers voorgelê het. Dit het gepas by ’n ou artikel wat Toast Coetzer geskryf het ná sy eerste besoek per posboot aan St Helena, lank vóór die lughawe, en sy gewaarwording van hoe bitter eensaam die ou Boere-krygsgevangenes daar moes gewees het met ’n uitsig oor net swart vulkaniese rots en blou see ...

Frederik de Jager het ’n filosofiese dinkstuk oor onskuld geskryf na aanleiding van die ontstemmende portret van Wouter Basson deur Henk Rossouw (deesdae die jongste professor in kreatiewe skryfwerk aan die Universiteit van Louisiana in Amerika), terwyl Johannes de Villiers ’n inspirerende artikel geskryf het oor hoe die eintlike revolusie die afgelope paar jaar in kerkpolitiek nié die gay-kwessie is nie, maar wel ’n beweging na stiltetyd, en hoe selfs NG Kerke dié praktyk deesdae toepas.

Dan praat ek nie eens van Dominique Botha se elegiese “road trip” in ’n ou geel Rolls op soek na Rian Malan wat deesdae buite Vanwyksdorp met tamaties boer nie ...

Dink jy daar is ’n behoefte aan goeie Afrikaanse kunsjoernalistiek? En sal mense daarvoor betaal?

Ek dink daar is ’n behoefte aan kunsjoernalistiek wat goed geskryf is en wat nie ’n templaat volg nie. Koerantjoernaliste spook, maar hulle plek is beperk; digitale joernaliste spook, want hulle tyd is min. Om op ’n skerm te lees het sy voordele – ek begin elke dag deur ’n klomp nuusbriewe en aanlyn nuus te lees. Maar soms het ’n mens die stiltetyd van ’n Johannes nodig om met leesstof van die beste gehalte en wat mooi en kreatief aangebied is in die hand te sit. Geen skerm kan daardie tasbare ervaring ewenaar nie. Of mense daarvoor sal betaal? Die antwoord is so wyd soos die Heer se genade ... Ek wil graag so glo, ja. Die verkope van gedrukte boeke styg wêreldwyd die afgelope vyf jaar al, hier ook. By kunstefeeste, soos Woordfees, kan ek sien hoe mense bereid is om vir iets van goeie gehalte te betaal. Kom ons hoop?

The post <em>Insig</em>: ’n onderhoud met Elmari Rautenbach appeared first on LitNet.

Digters en skrywers in die hoërskool (gr. 8 – 12), studente en volwasse skrywers, insluitende nie-moedertaal-skrywers van Afrikaans, het nog ongeveer ’n maand oor om in te skryf vir die bekende Nasionale BSV-skryfwedstryd van die Bloemfonteinse Skrywersvereniging (BSV), wat op 13 Mei 2019 sluit.

Die wedstryd bestaan reeds sedert 1979 en word aangebied in samewerking met die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN), wat die inskrywings ontvang. Die Fakulteit Geesteswetenskappe van die Universiteit van die Vrystaat tree vanjaar vir die tiende agtereenvolgende jaar as borg van die skryfwedstryd op omdat die ontdekking van veral jong talent vir beide die BSV en die UV na aan die hart lê. Vier gesoute onafhanklike beoordelaars - self bekroonde skrywers en akademici - identifiseer jaarliks meesterlik onontdekte skryftalent.

Volgens Corlietha Swart, voorsitter van die Bloemfonteinse Skrywersvereniging en dosent verbonde aan die Universiteit van die Vrystaat se Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, lewer die wedstryd jaarliks nuwe, onontdekte skrywerstemme op wat kort voor lank debuteer, soos 2017 se Ingrid Jonkerpryswenner, Hilda A. Smits, wat haar bundel uit Amerika by die BSV in NALN, Bloemfontein kom bekendstel het en daarna vereer is met ’n nasionale letterkundeprys. Binnekort debuteer Hannes Visser, gereelde BSV-Slypskoolganger en BSV-wenner en redakteur van Courant in Oudtshoorn ook en hy kom ook in Mei sy bundel by die BSV in NALN bekendstel. (Vroeëre BSV-wenners sluit bekende skrywer in, soos Jaco Jacobs, Fanie Viljoen, Carina Diedericks-Hugo, Carina Stander, Piet Steyn en Sonja Loots, om maar enkele van die welbekende skrywers wat die BSV-wedstryd as wegspringplek gebruik het, te noem.)

Veral skoolgroepe en tersiêre studente word aangemoedig om in groot getalle deel te neem aan hierdie tradisieryke skryfwedstryd met ’n heerlike verskeidenheid onderwerpe vir elke smaak. Ook vir nie-moedertaaldeelnemers van Afrikaans is daar aanmoedigingspryse op die spel, asook die moontlikheid van beurse om die slypskool gratis by te woon. Buiten kontantpryse en die publikasie van wen-inskrywings in Inkvars, word al die wenners van al die kategorieë genooi om gratis die jaarlikse Nasionale BSV-slypskool vir Ontluikende Skrywers, wat ook deur die publiek bygewoon kan word, op 24 Augustus 2019 by die dinamiese bekroonde en veelvertaalde oud-misdaad-joernalis en spanningskrywer, Karen Brynard, by te woon.

Genres waaraan deelgeneem kan word, is ’n kortverhaal, kort-kortverhaal, skets/vertelling, essay en ’n gedig. Buiten vir prysgeld, trofeë en sertifikate word die wen-inskrywings jaarliks in die publikasie, Inkvars (redakteur: Corlietha Swart) gepubliseer – ’n publikasie wat deur die Stichting tot Bevordering van Culturele Betrekkingen, Nederland/ Zuid-Afrika befonds word en met groot vrug deur stelwerkonderwysers gebruik kan word omdat selfs die beoordelaarsverslae van die vier gerekende BSV-beoordelaars in die publikasie opgeneem word.

BSV-skryfwedstrydreëls en inskrywingsvorms kan elektronies afgelaai word by http://bloemsv.wordpress.com onder Skryfwedstryd 2019, of jy kan die BSV-sekretaresse, Roline Brits, kontak by bloemsv@gmail.com. Ons hou die pos dop vir inskrywings!

The post Persverklaring: Groot geld op die spel in 2019 se Nasionale BSV-skryfwedstryd appeared first on LitNet.

Foto: KKNK / Fotograaf: Hans van der Veen

Die Kanna-bekroonde toneelstuk Jakkals en Wolf Onbeperk word van 4 tot 11 Mei by die Adam Small-ouditorium op Stellenbosch opgevoer. Devonecia Swartz, wat die rol van Jakkals in dié gesinsproduksie vertolk, het ’n Kanna-toekenning as Beste opkomende kunstenaar vir haar spel gewen. Jakkals en Wolf Onbeperk het ook Kanna-benoemings vir Beste regie (Amelda Brand) en Beste opkomende kunstenaar (Wian Taljaard) ontvang.

Dié speelse stuk bied ’n humoristiese en skerp, kontemporêre blik op die geliefde ou Suid-Afrikaanse diereverhale. Van hierdie stories kry nuwe lewe wanneer Jakkals, Wolf en ’n paar ander diere ’n TV-span vra om ’n werklikheidsreeks oor hulle te maak. Wanneer Koning Leeu die kalklig probeer steel, is die vet in die vuur. Die kameraspan vererger al die nuwe moeilikheid in die diereryk en ontketen ’n verhaal van verraad en oorlewing, wat uiteindelik ook ’n lewensles of twee leer.

Jakkals en Wolf Onbeperk is geskryf deur die bekroonde dramaturg Malan Steyn (Jan en Jorie, Johnny is nie dood nie). Die oorspronklike musiek en lirieke is geskep deur Frazer Barry van Tribal Echo-faam wat in 2018 saam met Oom Hannes “Slide Spoon” Coetzee vir Lepeltjie vol snare ’n Kanna vir Beste musiekproduksie gewen het. Estelle Olivier het die choreografie behartig.

Laetitia Pople beveel in haar resensie vir Die Burger dié stuk entoesiasties vir groot en klein aan:

“Steyn se teks werk op meer as een vlak – die ouers sal veel meer pitkos en maatskaplike kommentaar daaruit haal as hul jillende spruite. […] Dit is ’n fisieke, enduit lewendige produksie waar baie van die studente geverg word. Hulle handhaaf hul rolle regdeur met groot entoesiasme en lieflike voorstellings. […] Hopelik kry dit ook elders speelkans, want kinders verdien dit om só trakteer te word.”

Nic de Jager, in die rol van die verteller, sal die diere bystaan van 4-6 en 10-11 Mei met Kabous Meiring wat op 9 Mei die rol sal oorneem. Kaartjies is by www.quicket.co.za beskikbaar.

Dié kleurryke weergawe van Jakkals en Wolf word deur die Dramadepartement van die Universiteit Stellenbosch aangebied in samewerking met Kunste Onbeperk en met die ondersteuning van NATi.

Kontak Amelda Brand vir enige verdere navrae by ameldab@sun.ac.za of 072 159 6764.

The post Kennisgewing: KKNK-treffer <i>Jakkals en Wolf Onbeperk</i> kom Stellenbosch toe appeared first on LitNet.

Foto: KKNK / Fotograaf: Hans van der Veen

Frozen, deur die bekroonde Britse dramaturg Bryony Lavery, het aan beide kante van die Atlantiese Oseaan klassieke status verwerf sedert die eerste opvoering daarvan in Birmingham in 1998.

Dié stuk ondersoek die verdwyning van Rhona, ʼn 9-jarige meisie, en die verwoestende gevolge van hierdie trauma op haar ma, Nancy, en haar familie oor ʼn tydperk van 15 jaar. Terselfdertyd kry ons insae in die lewe van Ralph, ʼn pedofiel-reeksmoordenaar, wat uiteindelik gevang en skuldig bevind word aan Rhona se moord. ʼn Derde karakter, Agnetha, is  ʼn Amerikaanse psigiater en akademikus wat spesialiseer in navorsing oor gewelddadige reeksmoordenaars. Sy word gevra om Ralph sielkundig te evalueer en vind uit dat Ralph as kind geskend is deur ernstige fisiese en emosionele mishandeling.

ʼn Vierde karakter, dié van ʼn geheimsinnige bewakerfiguur, is ook teenwoordig en stel ongemaklike vrae:  Wie moet die skuld vir gewelddadige, kriminele gedrag van hierdie aard kry? Is dit moontlik in ons samelewing, waar daar toenemende vlakke van mishandeling en kindermoord voorkom, om ʼn persoon soos Ralph te vergewe? Word ons nie almal tot ʼn sekere mate aanspreeklik as ons nie ons kinders se veiligheid en liefdevolle opvoeding kan verseker nie?

In 2004 het ’n resensent Frozen in Talkin’ Broadway bestempel as "[’n] kragtige drama oor drie mense wat die menslike toestand deurly – ’n storie wat aanhou vertel moet word.” Teatermakers en -liefhebbers wêreldwyd stem saam. Die stuk is verlede jaar weer in Londen en verskeie ander stede op die planke gebring en ’n nuwe Suid-Afrikaanse produksie word in Mei deur senior studente van die Universiteit Stellenbosch se Dramadepartement onder regie van Sukki Hofmeyr aangebied.

Dié produksie speel in die Lab Studio van die Adam Small-teaterkompleks (voorheen die HB Thom-teater) van 3-4, 6-7 en 9-11 Mei 2019 om 20:00. Kaartjies kan aanlyn by Quicket of by die deur gekoop word teen R70 vir die publiek en R60 vir studente. Let asseblief daarop dat sitplek beperk is en die drama ʼn ouderdomsbeperking van 14  het. Kontak Mareli Pretorius vir enige verdere navrae: mareli@sun.ac.za.

Kyk die lokprent:

The post Kennisgewing: <i>Frozen</i> is hoendervleisteater appeared first on LitNet.

Hierdie afgelope naweek het ek die laaste vertoning van Die Gangsters by die Suidoosterfees bygewoon.

Die vertoning was briljant en uitdagend en het my beslis aan die dink gesit. Met akteurs soos Stian Bam, June van Merch, Dean Smith en jong Keanen Engel in die rolverdeling is dit nie verbasend nie. Hulle het hul harte uitgespeel. Maar hierdie rubriek gaan nie primêr oor die vertoning nie. Ek sal besprekings daaroor oorlaat aan teaterkenners. Wat my interesseer was die reaksie van die gehoor.

Voor die tyd het ons drankies gedrink en die jolige atmosfeer absorbeer. Opvallend was die aantal jongmense wat daar rondgemaal het, beide binne die Kunstekaap-kompleks en buite. Dit het my laat terugdink aan my eerste ervaring van die Kunstekaap, op daai stadium nog bekend as die Nico Malan. Ek was seker so tien jaar oud, en ons het ʼn ballet gaan kyk. Ek kan nie meer onthou watter een dit was nie, maar ek onthou hoedat al die mans dasse gedra het, en die vroue taamlik formele rokke. Ek verbeel my ek het  ʼn nuwe rokkie gekry vir die geleentheid, en my ma het my die dood voor oë gesweer as ek haar in die skande steek deur te hardloop of iets.

Dit was die weelderigste plek wat ek in my jong lewe gesien het. En met die meeste wit mense op een plek bymekaar. Daar was geen ander bruin gesigte nie, en met die wete wat ek nou het van apartheidswetgewing, wonder ek hoedat ons ooit toegelaat was in die gebou.

Saterdagaand was aansienlik meer informeel, en die absolute genot wat mense geput het uit die aand was aansteeklik. Die Kunstekaap onder leiding van Marlene le Roux is ʼn plek waar kuns gevier kan word op ʼn manier wat nie nuwe kunsliefhebbers sal intimideer nie.

Gedurende die vertoning het ek my ʼn paar keer vererg vir lede van die gehoor wat op (vir my) onbehoorlike plekke gelag en geraas het. Meer as een keer moes ander lede van die gehoor mense stilmaak. Dit het my laat wonder hoe die spelers dit ervaar. Elke stuk kuns is tog ʼn interaksie met die gehoor, en met ʼn stuk soos Gangsters, waar die gehoor direk aangespreek word, selfs meer so. Is dit anders om voor so ʼn gehoor op te tree as wat hul vertoning by ʼn fees soos Woordfees ontvang was? Beïnvloed dit die energie wat hulle na die verhoog bring?

Dan is daar die gehoor. Hoekom sou enigiemand lag, of jil, tydens gedeeltes van die vertoning wat eintlik vra vir ʼn ander tipe reaksie? Is mense so afgestomp vir wat in ons samelewing aangaan dat lag die enigste reaksie is om te toon? Of het die lag ʼn dieper ongemak probeer wegsteek?

Hierdie stuk is uitdagend juis omdat dit so bekend is. Die karakters kan jou oom, of neef, of suster wees. Die polisieman wat sy gesag probeer afdwing terwyl hy self maar die kat in die donker knyp; die godsdienstige figure; die magtelose woede van die bendelede – dis als alte bekend.

Maar waarmee is die lede van die gehoor, veral die jonger lede, daar weg?

Kuns, of dit nou in die vorm van ʼn skildery, ʼn dans, ʼn boek, ʼn opvoering, ʼn lied, ʼn fliek of ʼn televisieprogram is, kuns in sy wydste moontlike betekenis, vra van die kyker/gehoor/leser om hul ongeloof op te hef en ʼn opgemaakte wêreld te betree. Kuns eis van ons om empatie met denkbeeldige karakters te toon.

Kuns, die heel beste dele daarvan, vra van ons om ʼn beter wêreld as die een waarin ons is, te verbeel, en dit tot stand te bring. Kuns eis, op ʼn heel subversiewe manier, ons transformasie.

My persoonlike wens is dat ons ons samelewing kan transformeer sodat jongmense nie lag wanneer ʼn karakter van skoolgaande ouderdom vertel hoedat hy iemand geskiet het, of wanneer ʼn sekswerker haar ervarings deel nie. Ek wens vir ʼn samelewing waar polisiebeamptes en predikante nie bespottings is omdat hulle oneerbaar optree of algeheel irrelevant is nie.

Die heel, heel meeste wens ek vir ʼn samelewing waar kinders nog kinders kan wees.

The post Suidoosterfees, <i>Gangsters</i> en kuns appeared first on LitNet.

The post <em>Sweepslag</em> deur Annerlé Barnard: ’n boekbekendstelling appeared first on LitNet.

................................

“Maar wanneer die koppeling van musiek en land as ’n eng nasionalistiese of etniese bevrydingstryd aangevoer word deur behoudende groepe, is daardie musiekkoppeling bloot ’n verklanking van regsgesinde populisme.”

................................

Die LitNet Akademies Weerdink-reeks skakel akademiese navorsing met die brandende kwessies van 2019.

• Lees hier twee Weerdink-onderhoude: “Verkiesing 2019” en “’n Globale perspektief op groepregte en diversiteit”

Tans word land en Afrikanerwees aangespreek, oor besin en bevraagteken, te midde van steeds voortslepende debatte wat woed oor hier-wees en verbonde wees aan die grond.

“Behoort” die Afrikaner in Suid-Afrika? Waar bevind Afrikaners hulle in 2019? 

LitNet het vir Marietjie Pauw gevra om oor die hedendaagse herrie met Steve Hofmeyr en die “Die Land”-musiekvideo te besin.

• Gaan lees nog ’n perspektief op uitbeeldings van Afrikanerwees in Afrikaanse musiek in die LitNet Akademies (Geesteswetenskappe)-artikel “De la Rey, De la Rey, sal jy die Boere kom lei?”, tien jaar gelede gepubliseer. Kyk hier na die “De la Rey”-musiekvideo.

................................

Die koppeling tussen musiek en land, veral rondom bevrydingstryde, is ’n kenmerk van wêreldgeskiedenis.

Dink byvoorbeeld aan die aard van, bemagtiging in, en veral die samehorigheid gesmee deur, liedere genoem Black Anthems: liedere vir vryheid van en as weerstand teen rassistiese onderdrukking, soos onder meer deur Shana Redmond in haar boek Anthem (2014) bespreek, en soos op die mixtape https://www.mixcloud.com/TheDreadstarMovement/anthem te hoor is.

Hierdie liedere beskryf Redmond as “proaktiewe” liedere wat hulle bemoei met en “debatswaarde” toevoeg tot “politieke alternatiewe opsies” in ’n eietydse onderdrukkende bestel (Redmond 2014:4).

Daar is ook die musiek wat oor die jare in die Soedan bygedra het tot politieke kommentaar en die stryd om ’n meer regverdige bestel, veral te midde van outokratiese regerings. Lees hieroor meer uit Mohamed A Satti se skrywe in The Conversation van 12 April 2019: http://theconversation.com/songs-of-freedom-the-soundtracks-of-political-change-in-sudan-115383.

Ook in Suid-Afrika is “struggle songs” teen die apartheidsbestel welbekend, tesame met hul herhaalde gebruik in eietydse bewegings soos die #FeesMustFall-beweging wat hul onder meer vir toeganklike hoër onderwys beywer.

Tydens die protes-aksies op kampusse is ou liedere gesing, nuwes geskep, en oues vernuwe, soos verklank in die lied van Koketso Poho van Black Thought Symposium en iPhupho l’ka Biko: http://www.capetalk.co.za/articles/191693/watch-new-adapted-national-anthem-by-students.

Hierdie soort koppelings tussen musiek, land en bevryding verklank progressiewe insluiting, sosiale openheid en ’n wyer-denkende sin vir intermenswees waarin die eiebelang van groepe ondergeskik is aan wedersydse respek.

Maar wanneer die koppeling van musiek en land as ’n eng nasionalistiese of etniese bevrydingstryd aangevoer word deur behoudende groepe, is daardie musiekkoppeling bloot ’n verklanking van regsgesinde populisme.

Hier verwys ek na die soort populisme wat kenmerkend is van die emosionele opsweping wat die “De la Rey”-lied in 2007 ontketen het, en ’n populisme wat ook nou weer met die “Die Land”-musiekvideo van Steve Hofmeyr en sy medesangers na vore kom. (“Die Land” is aan die onlangse Ghoema-toekennings onttrek op voorstel van die borge, weens Steve se omstrede uitlatings.)

“Die Land”-musiekvideo (Foto: YouTube)

Die retoriek van regse populisme dra kenmerke soos nie-insluiting van anderses; selfvergryping; nie-deling; en ’n nostalgiese verlange na heldeverhale uit die verlede. Regse populisme wat praat (of sing) oor “land” dra dikwels die boodskap dat land, of grond, of landskap ’n “reg” is, “my reg” is, en boonop “my Godgegewe reg” is.

“Die Land”-musiekvideo (Foto’s: YouTube)

Die soort musiek wat hierdie landbemoeide populisme verklank, is ewe nostalgies. Die musiek is melodies en ritmies voorspelbaar, en aanloklik eenvoudig omdat dit so herhalend is. Die musiek maak ook dikwels gebruik van klanke (en beelde as daar musiekvideo’s vrygestel word) wat emosioneel gelaaide snellers sou kon wees.

Voorbeelde van emosiegelaaide visuele snellers en klanksnellers is in die “Die Land”-musiekvideo volop. ’n Ouer sing vir ’n kind: “Ek los vir jou die son, en die see, en die land, my kind [...] my plaas [...] sade sal ek saai vir jou [...] die land behoort aan jou”, terwyl beelde van ’n plaaslandskap vertoon word.

Die kruuste klanksneller is die orrelspel wat die lied inlei en afsluit, en dit is dan ook hierdie klanksneller wat suggereer dat (die) land ’n Godgegewe reg is.

“Die Land”-musiekvideo (Foto: YouTube)

In die musiekvideo is daar orrelspel van gedrae klanke met die openingstoespraak (gelewer in ’n stemtoon wat klink na preek). Die orrel se tonale harmonieë (wat sou pas in die eerbiedwaardige ruimtes van ’n kerk) is die skakel tot die suggestie dat die land nie net aan die setlaar behoort nie, maar dat eienaarskap van die land deur God so bedoel en bewillig is.

Die sin “Die Here hoor my” later in die lied bevestig hierdie gedagte, en so ook die sin “Belowe jy sal my vind aan die anderkant”, as ’n verwysing na ’n moontlike nadoodse voortbestaan. Die lied eindig weer met die stigtelike klanke van die orrel, en dan met ’n hartklopritme op perkussie.

Hierdie vlugtige perkussie as klanksneller sein weer die normaliteit van alles: Die gebondenheid en reg op grond is (mos) gewoon menslik, doodnatuurlik, biologies, en reg, soos wat ’n normale hartklop is.

Postkoloniale kunsteorie wat analities kyk na setlaarslandskappe leer van die mite van oop vlaktes wat onbewoon is: oop ruimtes wat wag om deur die God-gestuurde setlaar betree te word, bewerk te word, bestuur te word en besit te word.

“Die Land”-musiekvideo (Foto: YouTube)

So sou Pierneef se skilderye, waarin daar geen mensefigure voorkom nie, deur onder meer Nic Coetzee (1992) en Jeremy Foster (2008) uitgewys word as kunswerke wat hierdie mite van ’n Godgegewe reg op grond in die 20ste eeu voortsit.

Die “Die Land”-video, met die orrel vooropgestel, doen dieselfde; trouens daar word in die lied “belowe” (soos met ’n eertydse Geloftedag) dat “die land behoort aan jou” (en dit is dalk nie net die vader wat hier praat nie, maar die ondertoon van ’n Goddelike vader se stem wat hier versinnebeeld word).

................................

“Die klanke, musiek en kletsrym van Dookoom raak vir my simbolies van beter-uitgedinkte, ekonomies-beredeneerde, mens-regverdige opsies, verby eenduidige oppervlakkige argumente wat in nostalgieë verval.”

................................

Met ons land se geskiedenis van rasgebaseerde grondvergrype en ’n koloniale setlaarsgeskiedenis wat neerslag gevind het in die apartheidsbestel, en met die krisismoment van die Grond Wet (“Land Act”) van 1913 se nieregverdige verdelings, is dit in hierdie eeu veel dringender om te sing van ’n beter toekoms vir almal, waarin grond, onteiening, toe-eiening en regverdige ekonomiese omgang met ons geskiedenis dringende vraagstukke is wat erkenning kry en aandag geniet.

Ek skaar my kreatiewe werk, hoor, luister en nadenke dus eerder by die sangers wat oor land en landskap sing op maniere wat soek na beter oplossings. Een so ’n sanger is Dookoom. Een van sy musiekvideo’s (nie vir sensitiewe luisteraars nie) sing om die plaaswerker se ervaring as eietydse slawe-arbeider te verwoord.

Grepe uit “Larney jou ****”-musiekvideo (Foto’s: YouTube)

Die beeldmateriaal by Dookoom se kletsrymlied wys brandende bale hooi, en werkers wat die vlamme aanstook. Binne die konteks van Dookoom se kuns is hierdie musiekvideo ’n toevoeging tot die debat omtrent politieke alternatiewe wat gesoek word. Dookoom lewer oor sy groep se musiek die volgende kommentaar:

We deal with everything we see around us and our responses to those things. We deal with emotions, our inner lives, where we come from, and our demons. We are a product of South Africa. […] We want listeners to get in touch with themselves through our music. To wake up out of their passive slumber and start seeing and feeling again.

We want to create a space for people to experience real, raw emotion [...] even if it’s temporarily. It’s a form of therapy. Ultimately we’re all humans, we need to understand each other more, we need to listen to each other more.  (https://idmmag.com/featured/dookom-interview)

Dookoom se musiek is nie eenvoudige, nostalgiese musiek nie: dis ongemaklike, komplekse en veelgelaagde musiek. Die klanke, musiek en kletsrym van Dookoom raak vir my simbolies van beter-uitgedinkte, ekonomies-beredeneerde, mens-regverdige opsies, verby eenduidige oppervlakkige argumente wat in nostalgieë verval.

Grepe uit “Larney jou ****”-musiekvideo (Foto’s: YouTube)

Aan die einde van Dookom se musiekvideo verskyn daar die beeld van ’n jong seun wat staan en toekyk. Vir my is hierdie seun die simbool van die toekoms wat die geskiedenis in ag neem, sien, onthou, kinderlik die “vuurwerke” geniet, maar vorentoe kyk, nie deelneem aan die geweld van afbreek nie, net begin insien dat daar beter opsies móét wees: keuses wat sy ouers dalk nie gehad het nie, maar wat hy het, en hy sou kon help uitoefen en uitvoer.

Dís wat ek sien, dís wat ek hoor, en dís die musiek wat ek luister om te probeer verstaan hóé dalk vorentoe.

................................

Marietjie Pauw is ’n Mellon postdoktorale navorser-musikant by die Universiteit Stellenbosch se Africa Open Instituut, www.aoinstitute.ac.za.

Lees ook

Dookoom: Larney, jou kans

Rondom "Die Land", Steve Hofmeyr, vryheid van spraak, en wie se taal is Afrikaans in elk geval?

Bok van Blerk en die bagasie van veertig jaar

From Voëlvry to De La Rey: Popular music, Afrikaner Nationalism and lost irony

The rainbow blues of “De la Rey”

“De la Rey”: a distracting side show …

''De la Rey - no cause for alarm'' says Sandra Swart

Wie was De la Rey?

The post <i>LitNet Akademies</i> Weerdink: Die "Die Land"-musiekvideo, mites en nostalgie appeared first on LitNet.

Willemien Rust van Suid-Afrika en Yusuf Balogun Gemini (bekend as Gemini) van Nigerië

’n Afrikaanse kunstenaar en twee Yorùbá-kunstenaars wat saam ’n projek aanpak, is buitengewoon, tog is dit presies wat ’n Suid-Afrikaanse kunstenaar en Nigeriese kunstenaars gedoen het. ’n Samewerking oor grense heen, en ook een wat geen grense ken nie.

Willemien Rust van Suid-Afrika en Yusuf Balogun Gemini (bekend as Gemini) van Nigerië het ’n unieke samewerking, Beginnings & Endings, geskep, terwyl Ayẹni Ọlájídé foto's geneem het. Al drie is passievol daaroor om met kunstenaars oor verskillende kultuurgrense saam te werk en kreatiewe werke te skep.

Willemien, Gemini en Ayẹnivertel meer oor hul oorspronklike "spoken word"-item.

Willemien, vertel asseblief ’n bietjie meer oor wie jy is en die werk wat jy doen.

Willemien: Ek stel myself op hierdie stadium as ’n kunstenaar / kreatiewe entrepreneur voor, maar dit het my ’n hele paar jaar geneem om op hierdie “beroepsbeskrywing” te besluit!

Ek het tussen 2011 en 2016 Frans aan die Universiteit van Pretoria doseer en in daardie tyd my meesters in Frans voltooi. My musiekprojekte was toe ook al aan die gang, maar sedert 2017 het ek die musiek na die voorgrond en die akademie na die agtergrond geskuif, vir eers.

So deesdae hou ek myself besig met my Franse alter ego se musiekprojek Philomène&, sowel as my Afrikaanse projek, Willemien&. Die idee agter die &-teken is om met verskillende mense saam te werk – te “&” – aan uiteenlopende projekte. Ek tree gereeld met my Franse repertoire by markte, funksies en restaurante op in samewerking met verskillende musikante (onder andere Pieter Bezuidenhout, Ronald Davey, Farai Machingambi, James Robb) en op uitnodiging bied ek kreatiewe skryfkunswerkswinkels (in Frans) by skole en universiteite landswyd aan.

Willemien Rust

My Afrikaanse musiekprojekte is my passieprojekte. Ek doen intieme shows by klein teaters en open mic-aande, meestal in Pretoria en Johannesburg. Laasjaar is ek na die Tuin van Digters in Wellington genooi en dit was beslis ’n hoogtepunt op my kalender.

Verder is ek en Jude van der Wat tans besig om ’n vollengte-album vir ons Afrikaanse duo-musiekprojek Fotostaatmasjien oorgeklank te “pre-produce”. Ons hoop om binne die volgende paar maande nog ’n paar enkelsnitte vry te stel – ons het ons eerste een, “Outiobiografie I”, einde laasjaar op SoundCloud vrygestel.

Vertel asseblief meer oor jou onlangse samewerking, Beginnings & Endings, met die Nigeriese spoken word-kunstenaar Gemini.

Willemien: Ek en my man het laasjaar na Nigerië verhuis vir ’n paar maande – hy werk vir ABInbev en het ’n goeie geleentheid by die besigheid se tak in Lagos gekry. Ons het ons tyd daar ten volle benut – baie gereis, gesien, gedoen en ervaar. Ek het ook die kans gekry om ’n paar keer in restaurante in die stad (en in Akkra) op te tree waaroor ek aangenaam verras was.

Te danke aan Instagram kon ek relatief vinnig agterkom waar die kunstenaarsgemeenskap in Lagos geleë is. Ek het toe sommer besluit om een naweek ’n open mic-aand by te woon (wat op die African Artists Foundation se Instagram-blad geadverteer was) en daar het ek toe vir Gemini ontmoet.

Gemini en Willemien het mekaar in Nigerië ontmoet

Julle definieer die samewerking as “spoken word”. Wat behels “spoken word” en wat maak dié kunsvorm uniek?

Willemien: Ek sukkel eintlik nog steeds om ons creative output te definieer: ek dink dis waarskynlik iets in die lyn van poësie-ontmoet-lirieke wat deur instrumentele musiek ondersteun word. Maar ek dink die onderskeidende eienskap van ons projek lê eintlik in die kombinasie van Afrikaans en Yorùbá: ons moedertale wat teenoor mekaar, maar ook langs mekaar staan.

Ayẹni: I think one of the things that made this collaboration unique were the artists involved in the project, particularly our use of different media forms and our diverse backgrounds. We allowed this to seep into the project, knowing our journey with Philo would part soon. Language also gave the project a unique slant: combining and contrasting Afrikaans and Yorùbá. I would describe the music as a calm, rhythmic piece, whose sound and oration have been well strung together.

Gemini: I think the synergy and language influx that comes between Afrikaans and Yorùbá is enough beauty on its own – the therapeutic appeal that two distant languages can evoke is enough magic. It is not your everyday art, it's a phenomenon – like a blood moon.

Ayẹni Ọlájídé het die foto's geneem

Van waar die inspirasie vir Beginnings & Endings?

Willemien: Dis asof die tema vir hierdie nuwe projek eintlik al lank in my onderbewussyn gelê het en toe net in Lagos na die oppervlak gesyfer het. Aan die een kant hou die tema definitief verband met die verrykende en uitdagende lewenservarings wat ek en my man laasjaar opgedoen het.

Aan die ander kant het die musiek waarna ek die afgelope paar jaar geluister het, ook ’n rol gespeel: die meesleurende musiek van Ludovico Einaudi en Yann Tiersen, en meer onlangs het ek kunstenaars soos Agnel Obel, Nils Frahm en Poppy Ackroyd ontdek. Hulle almal komponeer minimalistiese klavierstukke met ’n sterk klem op die melodielyn. En alhoewel hul elkeen ’n kenmerkende styl het, dink ek dat hulle die volgende gemeen het: hulle musiek begin êrens en hou nooit regtig op nie … dis asof jy op enige punt na die musiek kan begin luister en nie voel asof jy iets misgeloop het nie.

Yusuf Balogun Gemini (bekend as Gemini)

Vertel asseblief meer van jou samewerking met Gemini – hoe het dit gekom dat julle besluit het om saam te werk?

Willemien: Toe ek en my buurvrou in Lagos, Renske Bouwer, by die African Artists Foundation se open mic aankom daardie aand, het ek eerlikwaar heeltemal buite my comfort zone gevoel – ek was tegelyk geïntimideer en geïnspireer deur die hele ervaring. Ek ly maar aan performance anxiety soos baie ander kunstenaars, en om in so ’n onbekende omgewing op te tree het my net nóg meer gespanne gemaak as gewoonlik, so ek het baie amper die hasepad gekies daardie aand. Maar Renske het my aangemoedig om tog ’n lied of twee voor te dra, so toe druk ek deur!

Ek het na my optrede die aand vanaf die verhoog verduidelik dat ek gereeld “collaborations” doen, en net na die geleentheid het Gemini kontak met my gemaak. Ons het kort daarna bymekaar gekom en begin gesels. Ons het gevoel die projek gaan ’n visuele look nodig hê en toe het ons vir Ayeni genader (op wie se werk ek ook terloops via Instagram afgekom het) en verder aan die projek begin skaaf.

Kort daarna het ons ’n paar eksperimentele foto’s in die strate van Lagos geneem … In Lagos is min of meer alles onderhandelbaar!

Ayẹni: We tried to make the photographs evoke a sense of longing or departure. Something representing transition, but static. We felt doors would be that object, and tried to zoom in on those, while widening our gaze to other transitory objects.

Gemini: In an opinionated review of a listener, he tagged the aright-standing position of Willemien and me as a compass to what lies in the whole content: two bodies standing close yet drifting apart, not even a slight touch. The beginnings and the endings must not be at the same point.

Gemini en Willemien

Willemien: Ongelukkig was ons tyd beperk. Ons wou eintlik ’n stop motion maak van die foto’s en dit saam met die lied vrystel, maar toe besluit ons om dinge eerder te vereenvoudig en net die lied op te neem. Oor die algemeen was die logistiek van die projek alreeds ingewikkeld genoeg!

Ek het my klavierpart en stem in Pretoria opgeneem in Ola Kobak en Jacob Israel se studio; ons het die opname vir Gemini in Lagos gestuur via Wetransfer; hy het toe sy dele in Yorùbá (die vertaling van my Afrikaanse lirieke) daar opgeneem en vir ons teruggestuur.

Dit is eintlik nogal ongelooflik hoe maklik ’n mens deesdae ’n “afstandscollab” kan doen!

Gemini: I feel there has been wide acceptance of the work and a variety of opinions from the listeners. It seems like everyone has a different way to connect with the work.

Wat is in die pyplyn vir die res van die jaar?

Willemien: Sedert die opname van die lied is dit asof ’n boorgat in my denke gebars het – ewe skielik sien ek alles deur die lens van beginne en eindes! Wanneer dit gebeur, weet ek dat die tyd aangebreek het vir ’n nuwe musiekproduksie. En sy naam is nou sommer Beginnings & Endings. Ek skryf die teks in Engels, maar sing in Afrikaans en Frans. Die produksie word weer Sondag 2 Junie by die Dunkelder-teater in Johannesburg opgevoer. So een van my prioriteite is om verder aan hierdie passieprojek te skaaf.

Dan is ek en Jude baie besig met die pre-production van ons album Fotostaatmasjien oorgeklank. Ons hoop ook om meer op te tree in die tweede helfte van die jaar.

Gemini, Willemien en Ayeni

Verder probeer ek om maar, soos almal anders, ’n balans te handhaaf tussen work and play. Alhoewel dit partykeer voel of my entrepreneuriese ondernemings my op tye insluk, probeer ek om dinge te doen wat nie nét werksgesentreerd is nie: soos nuwe resepte uitprobeer, gereeld te gaan oefen, te gaan fliek, te lees, vriende en familie oor te nooi vir ete, ens. Die ironie is dat al hierdie “buitemuurse” aktiwiteite tog later, op een of ander manier, deur my kreatiewe werk syfer … hiehiehie!

Ayẹni: I'm currently working on a collaborative film project and am using the camera to explore mundane entities in my local church community. What lies ahead 2019!? Lol! ... I look forward to travelling out of Lagos to seek out more architectural photographs.

Gemini: I am excited about my first Yorùbá poetry concert, Kengbe Oro. It's also my dream to create a commercially viable platform for the indigenous poetry, maybe churn out some videos this year, and if possible, take this art outside the immediate border. Particularly, collaboration is the new competition, and presently, I'm open to that.

• Foto's verskaf

Lees ook

Fotostaatmasjien Oorgeklank: ’n onderhoud

"Un silence de plomb/’n Doodse stilte": ’n Gesprek met Willemien Rust oor hierdie liedjie

The post Kunstenaars skep kreatiewe samewerking oor grense heen appeared first on LitNet.

Abstract

This article deals with the relatively little-known composer Robert Fuchs, who used developing variation – a composition technique associated predominantly with Johannes Brahms – in his First Piano Trio. More specifically, it traces the manifestation of goal-oriented developing variation in Fuchs’s Piano Trio in C major Op 22, a work which he dedicated to Brahms. After the noting of Fuchs’s reputation as Kleinmeister at the time Brahms was composing, the empirical section shows that the characteristic feature of the germ cell (G-A-G) that appears at the beginning of this composition, namely a movement away from and a return to the point of departure, manifests on micro (motivic), meso (thematic) and macro (structural) levels. Focusing on diastematic aspects of Fuchs’s trio, the article illustrates, firstly, how the germ cell grows teleologically within the four movements, and, secondly, how it develops from movement to movement to form new opening motives. Finally, the study shows that the replication of the germ cell’s basic structure on larger scales coincides with the mathematical property of self-similarity, a characteristic of the fractal geometry of Benoit Mandelbrot, thereby connecting brevity of motivic ideas with overall design.

Keywords: Developing variation, diastematics, Robert Fuchs, Piano Trio in C major Op 22, Johannes Brahms, Arnold Schoenberg.

Introduction

In recent years, the emphasis on canonical composers has shifted to acknowledge the contribution of minor composers – the so-called Kleinmeister of music history and repertory (Proksch, 2013: 274). Many of these composers had outstanding reputations while they were alive. However, eclipsed by the works of the masters of their time, these composers and their music were quickly forgotten. According to Joseph Kerman, it is one of the main objectives of historical criticism to “explain and exemplify those evanesced reputations” (Kerman, 1983: 118).

Robert Fuchs (1847–1927) was one of the widely admired and better-known among Brahms’s followers (Dubins, 2007: 118). His compositional style developed toward economy and thematic unity during his career as a composer. With his being rivalled by Brahms, Bruckner, Wagner and Wolf, Fuchs’s music virtually vanished from the mainstream concert repertoire almost immediately after his death, although he was a teacher of note (Grote,1994: 21). One of the most prominent features of Brahms’s music is what Arnold Schoenberg called developing variation. Fuchs applied the principle of developing variation in his Piano Trio in C major Op 22, which he dedicated to Brahms, the composer who, according to Schoenberg, cultivated developing variation to its fullest potential (Frisch, 1982: 215‒6).

Developing variation

Developing variation is a term which defines a broad principle of thematic composition – a principle which Schoenberg describes in his essay Linear counterpoint (1931) as “the endless reshaping of a basic shape”.¹ He added that “there is nothing in a piece of music but what comes from the theme, springs from it and can be traced back to it; to put it still more severely, nothing but the theme itself. Or, all the shapes appearing in a piece of music are foreseen in the ‘theme’” [our emphasis] (Schoenberg in Stein 1975: 290). He further defines developing variation as “variation of the features of a basic unit ... which provide[s] for fluency, contrasts, variety, logic and unity, on the one hand, and character, mood, expression and every needed differentiation, on the other hand – thus elaborating the ‘idea’ of a piece” [our emphasis] (Ibid, p 397).

Terms such as “motive”, “basic shape” and “basic unit” point to melodic gestures: “it is often an expressive gesture which provides the starting point for a work” (Dahlhaus, 1988: 131). Schoenberg’s concept of motivic content refers “exclusively to diastematics, not to rhythm and harmony”, so much so that it seems as if diastematicism (intervals, or complexes of intervals) “was the true substance” of his music (Ibid, p 131). Although rhythm is part of motivic design, because of lack of space we shall focus here on pitch.

The use of the word “diastema” synonymously with “interval” in music originates from the Pythagorean use of the word as the fractional length or ratio that determines a particular musical interval. In his book entitled The beginnings of Greek mathematics, Árpád Szabó more specifically defines diastema as an “interval between two successive sounds” because “the whole string was plucked first, followed by the unit” [our emphasis], which was a half in the case of the octave (Szabó, 1978: 133, 132). On the basis of Carl Dahlhaus’s view on composers of the late nineteenth century, Richard Taruskin states that they “did their thematic thinking-in-music in terms of motifs rather than full-blown melodies”. The crucial problem of musical composition of the latter part of the century was “the fundamental tension between ‘the brevity of the musical ideas and the monumentality of the formal designs’” (Taruskin, 2010: 735). The final conclusion of this article, which links the diastematic approach to developing variation in Fuchs’s piano trio with Benoit Mandelbrot’s theory of fractal structure, demonstrates a solution to this tension between brevity of motivic ideas and overall design.²

Schoenberg believed that the music of Brahms illustrates the most advanced manifestation of the technique of developing variation, in that he often starts to develop his motives from the very opening of a piece (Frisch, 1982: 216). The motive, according to Walter Frisch (1984: 11), is the composer’s primary tool. Frisch explains that the unity of a composition does not depend on the motive’s original form, but on the way it is treated and developed to provide material for the work as a whole. Ethan Haimo (1997: 355) describes the process of developing variation in its most basic form as the process whereby a motive undergoes significant changes, but retains enough of its characteristics to still be recognised.

The concept of developing variation, as understood by Schoenberg, embodies the metaphor of organicism within a musical composition. A distinctive trait of an organism is its dynamic form, continuously undergoing development and mutation. “It is a form of becoming rather than being” (Broyles, 1980: 355). Developing variation allows new melodic material to stem from the original thematic material, thus demonstrating direction and growth in a teleological, or goal-oriented, manner (Grimes, 2012: 130). Composers of nineteenth-century Romanticism regarded musical form “as a process rather than a mold” (Longyear, 1973: 57). This kind of forward motion allows growth through new or contrasting, but interrelated, ideas.

Despite Schoenberg’s clarification of the concept of developing variation, this article does not rely on his terminology, because in his writing, “the terms ‘theme’, ‘basic shape’ and ‘idea’ tend to overlap”, and in 1950, he “dropped the terms ‘basic shape’ and ‘theme’ in favour of ‘idea’ and ‘basic unit’” (Dahlhaus 1988: 128–9). He also used different definitions for “motiv” (Neff, 1993b: 416). The meaning of terms such as “cell”, “motive” and “(basic) idea”, as they are used in this article, will be explained below.

Robert Fuchs and his First Piano Trio

Robert Fuchs achieved immediate popularity with his serenades, which granted him the nickname Serenaden Fuchs. The catalogue of Fuchs’s works is extensive, and his works were championed by notable conductors, such as Arthur Nikisch, Hans Richter and Felix Weingartner. Fuchs was even called “the master of small art” by Eduard Hanslick, the famous Viennese music critic (Grote, 1994: 18‒9, 21, 72). Johannes Brahms, who rarely handed out compliments, praised Fuchs with the following words: “… everything is so fine, so skilful, so charmingly invented that one always derives pleasure from it” (Ibid, p 26).³ His compositional style is described by his close friend and biographer, Anton Mayr, in the following words:

The strength of Fuchs’s art lies in the fact that it applies the most modest means, is only interested in faithfulness and truth of expression and denies itself any merely outward flashy effect. This art carries its worth in itself and its modesty touches and convinces all the more, because the strict form and economy of the means used offer a wealth and depth that many other works of art fail to attain (Mayr, 1934: 110).⁴

Fuchs’s Piano TrioOp 22 consists of four movements. The first movement is marked allegro moderato, and the second, adagio con molto espressione, followed by a lively scherzo marked allegro. The finale, allegro risoluto, is full of energy, with a contrasting expressive legato theme. At the end, a heroic mode emerges. Due to the limited scope of this article, we shall concentrate primarily on the way in which developing variation manifests itself in the main theme of each movement.⁵

Developing variation in the four movements

This discussion focuses on diastematic aspects of Fuchs’s piano trio, beginning with three-note melodic patterns in the main theme of the first movement. We use the term “germ cell” (GC) for the opening pattern (G–A–G), because most of the thematic material of Fuchs’s First Piano Trio develops from this cell.⁶ The discussion below will show how the basic feature of the germ cell is also reflected in the work as a whole – “in a truly organic work the opening already presents the form of the whole” (Neff, 1993b: 418). When the upper auxiliary note pattern changes direction, and/or the whole tone is replaced by other intervals, the three-note formation will be described as a “cell”, and not a “germ cell”. When the extension of the germ cell forms a well-defined melodic pattern of four or more notes, we use the term “motive”.

The discussion will demonstrate how the characteristic of the germ cell, namely a movement away from and a return to the point of departure, manifests on micro (motivic), meso (thematic) and macro (structural) levels. The germ cell (G–A–G) is labelled here as GC 1–2–1, number 1 referring to the first note of the melodic three-note formation. The subsequent numbers represent the distance, expressed in number of steps, from the first note of the cell (always indicated as 1). The numbers do not refer to scale degrees or key.

This article focuses on the shape and contour of melodic patterns. In order to distinguish between different variants of the germ cell, the variant of the germ cell where the whole tone is replaced with a semitone (for example, E–F–E) is labelled as c 1–2–1. The contour of this cell remains the same as that of the germ cell. The inversion of the germ cell (for example, A–G–A) is labelled as C 1=2=1, and the inversion of c 1–2–1 (for example, F–E–F) is labelled as c 1=2=1.

Table 1 shows the labels, the descriptions of the germ cell and its most frequent variants in Fuchs’s First Piano Trio. It also summarises the development of the germ cell through its various permutations to reach the pentatonic cell at the climax, near the end of the fourth and last movement.⁷ The development of the germ cell is, in other words, goal-oriented.

Table 1: Labels, descriptions and examples of the germ cell and its variants

First movement, allegro moderato (348 measures)

Because of the absence of a contrasting second theme, it is almost impossible to analyse the first movement in terms of a traditional formal scheme, such as sonata form. This correlates with the notion that developing variation extends over the entire structure of a composition to transcend the conventional principle of contrasting themes that is basic to many structural schemata. However, by investigating the development of the germ cell, the movement can still be divided into three sections, creating a non-traditional A–B–A structure. The first section, which presents the germ cell and the development of new cells, ends in m 108.1. The middle section (mm 108.2–203.3) begins in C♯ minor and consists mainly of repetitions, variants and transpositions of the germ cell, which is developed in various ways.⁸ The repetition of the first section starts with the main theme in the original key of C major (m 203.4). Other thematic material is derived from the first theme, more specifically, from the germ cell.

The development of the germ cell already starts within the first theme, thus from the very beginning of the piece. The broken slurs in all the examples indicate arpeggiated secondary material that connects one cell with the next cell. It can be seen as connective or prolonging material. The square brackets in Example 1, marked with numbers 1 to 7, indicate the germ cell and its variants. Only the germ cell is marked with a solid square bracket. Cells (variants of the germ cell) are marked with broken square brackets.

Example 1: Piano Trio Op 22, first movement, mm 0.4–12.2

Cell 1: G–A–G is the germ cell, labelled as GC 1–2–1. The auxiliary-note figure has a slight angular shape formed by the rising contour of the first segment and the falling contour of the second segment.

Cell 2: The pitch names of this cell correspond to those of cell 1 (thus also GC 1–2–1), but the melodic pattern appears an octave higher and the rhythm is varied. In the first appearance of the germ cell, the accent falls on the second note, but here the first note is emphasised, varying the metrical accent and, therefore, the character of the pattern.

In the first two-measure phrase of the work, two germ cells frame connecting material, creating an a–b–a pattern, where b represents a movement away from the point of departure a. This a–b–a pattern, therefore, reflects the same idea on meso level (thematic level) as the germ cell on micro level.

Cell 3: The original GC 1–2–1 appears an octave higher, with corresponding rhythm and metrical placement.

Cell 4: The opening GC 1–2–1 is transposed one step higher (A–B–A).

Cell 5: This cell (GC 1–2–1) is a transposition of cell 2, one step higher.

The distance between the two notes of both segments of the germ cell is augmented conspicuously from m 6.4 onwards.

Cell 6: A–D–C (cell 1–4–3) is a variant of the germ cell. Beginning with the opening note of the previous cell, the original ascending major second is enlarged to create a perfect fourth, followed by a descending whole tone, as in the germ cell.

Cell 7: Both segments of the germ cell enlarge to create a climactic cell 1–6–4 (G–E–C), with the largest opening interval yet. This conspicuous development is accentuated by the tenuto on G, as well as by the higher dynamic level of mezzo forte, in contrast with the mezzo piano of the first cells. The outline of cells 1 to 5 is a major second, the outline of cell 6 is a perfect fourth and the outline of cell 7 is a major sixth. In the process, the shape of the original germ cell becomes significantly angular.

The basic feature of the germ cell is also recognisable in the greater tonal scheme of the first movement, that is, on macro level. The first theme is in C major. From m 114, the key of C♯ minor dominates, until the original key of C major returns in m 203.4, where the first theme appears in its totality for the first time since its first statement. On a macro level, the tonal scheme (C major – C♯ minor – C major) represents c 1–2–1, the semitone variant of the germ cell. The main feature of the germ cell, therefore, also represents the tonal design of the first movement, embodied in the macro structure of this movement.

Second movement, adagio con molto espressione (110 measures)

The second movement, as a whole, is based on the thematic material in mm 1–4, which is also derived from the germ cell and variants of it. The three themes in mm 1–44 are followed by a modulating bridge passage, which leads to a repetition of mm 1–44 that starts in m 50, followed by a codetta. Some of the themes appear in different keys. In this movement, as a whole, the basic idea of the germ cell manifests itself in the manipulation of texture, as will be shown later.

In the first measure of the movement, the two segments of the c 1–2–1 semitone variant of the germ cell function independently (Example 2). The first segment of the cell (an ascending minor second) is labelled s1, and the second segment (a descending minor second) s2, indicated by broken square brackets. The solid square brackets marked as S1 and S2 (in Example 3) indicate, respectively, the ascending and descending whole-tone segments of the germ cell.

Example 2: Piano Trio Op 22, second movement, mm 1–13

The main thematic material starts with a juxtaposition of s1 and s2. The descending s2 (D♭–C), rhythmically varied, appears in the right hand of the piano part in m 1. The slur over D♭–C accentuates the sigh effect, and embodies the con molto espressione stated at the beginning of this movement. The left hand of the piano part shows the ascending s1 (E♮–F), creating a mirror image of the descending semitone interval in the right-hand part. The juxtaposition of these two segments creates a vertical variant, which appears only in the second movement. In m 2, the two segments are inverted. The vertical variant, with its contrary motion, forms the basis of the main thematic material of the second movement.

In the third measure, the violin and cello repeat the s2 (D♭–C of m 1) in octaves against the left hand of the piano part repeating s1 (E♮–F). In the next measure, s2 is transposed to F–E♮, the retrogression of the original s1. The vertical variant of m 1, repeated in mm 2–3, crystallises out into the horizontal thematic material of mm 3–4, played by the violin and cello. The connecting secondary material (m 4.1), framed by s2, is a diminished triad, with the interval of a diminished fifth between the lowest and highest notes. This interval and the secondary material⁹ also develop throughout the second movement. The two-note slur and diminuendo accentuate the sigh effect in m 4.2.

The thematic pattern in mm 3–4 corresponds with the a–b–a pattern in the first two measures of the main theme of the first movement, where the germ cell is connected to another germ cell by means of secondary material. This a–b–a pattern reflects the same idea on meso level as the germ cell on micro level and the C–C♯–C tonal scheme of the first movement on macro level. In the second movement, the secondary material also develops when its outline, the diminished fifth (B♮–F) in m 4, changes to an outline of a minor sixth (G–E♭) in the violin part in m 8. This variation by means of intervallic expansion recalls the systematic intervallic expansion of cells in the first theme of the first movement (see Table 1).

The succeeding bridge passage (mm 9–14) further develops the secondary material into scale passages, where the diminished fifth forms the outline of both arpeggiated and scale variants. When the stringed instruments move in contrary motion with the right hand of the piano part in m 9 (here only the violin) and in m 11 (violin and cello), the secondary material creates a mirror image, imitating the contrary motion of the vertical cell. All three instruments alternate this secondary material, thereby drawing attention to its significance. The scale passage that fills up the ascending diminished fifth in m 11 leads to a dotted rhythmic pattern, in which the descending semitone (D♭–C) with the emphasis on D♭, sounding three times in mm 12‒13, is reminiscent of the opening semitone.

The overall effect of the second movement is the reverse of that of the first movement, creating a mirror pattern on macro level. Where the first movement starts with the germ cell, which is then varied and developed throughout the movement, the second movement starts with the two isolated segments of the semitone variant of the germ cell. Thus the main theme of the second movement starts with fragmented material, gradually developing into the inversion of the original germ cell (marked =C), heard at the beginning of the second theme in the piano part, marked molto espressivo in m 26, followed by a crescendo(Example 3).

Example 3: Piano Trio Op 22, second movement, second theme, mm 24‒27

The way in which musical texture is manipulated on macro level also reflects the a–b–a pattern of the thematic material. The fragmented thick texture covering more than four octaves in the opening measures, leads to a more open texture when flowing parallel sixths extend over three octaves in the second section. The original thick texture and the broad sound spectrum of the opening measures, frame the thinner texture of the second and third themes when they return in m 41 (compare Example 3 with Example 4).

Third movement, scherzo: allegro (303 measures)

The third movement, as a whole, also reflects the basic idea of the germ cell, namely moving away from and returning to the point of departure. It consists of three sections, the third being a repetition of the first 108 measures. Although the middle section (mm 113–264) does not consist of contrasting thematic material, as in traditional ternary form (ABA), it contrasts with the outer sections, regarding the following aspects:

• Tonality/mode: section A and its repetition are in C minor; section B is in C major;
• Dynamic level: section A is marked piano; section B is marked sempre forte;
• Tempo and character: section A is marked allegro; section B is marked largamente, preceded by two measures marked pesante;
• Articulation: section A alternates staccato and legato, combined with trills; section B is played extremely legato, as the performance instruction (largamente) indicates;
• Texture: the texture of section A is transparent; the texture of section B is thick.

This description of the way in which contrast is created emphasises the necessity of considering aspects other than contrasting themes as indicators, when determining the structure of a piece of music.

The entire third movement is thematically derived from one motive, an extended variant of the germ cell that appears at the beginning of the movement (Example 4).

Example 4: Piano Trio Op 22, third movement, mm 0.3–8

The main theme of the third movement is based on an extension of the original germ cell to form a new five-note motive, namely cell 1–2–3–2–1 (C–D–E♭–D–C) in mm 1–2. This motive is referred to as the extended germ cell (abbreviated as EGC). The extended germ cell is preceded by an upbeat of 5–1 (G–C). Because the EGC, more often than not, appears without the upbeat in the scherzo, it will not be regarded here as part of the extended germ cell.

The contour of the extended germ cell corresponds with that of the original germ cell, in the sense that it represents a movement away from and a return to the point of departure. The first segment of the extended germ cell (1–2–3) is labelled sm1, and the second segment (3–2–1) sm2, indicated by broken square brackets marked EGC (in Example 4). The first extended germ cell is extended even further with the repetition of sm2, rounded off with an ascending melodic C minor triad. The violin repeats the first four measures a minor third higher in mm 5–8.2, rounded off with a melodic E♭ major triad. From m 28b.3 onwards the extended germ cell develops by means of diminution, augmentation, prolongation and modulation.

The main theme of the contrasting section B (mm 113–264) is based on the extended germ cell, as well. It has developed from section A to section B in such a way that the character of the five-note motive has changed. The indication largamente, at the beginning of section B, is emphasised by the prolonged note values (Example 5). The repetition of the sm2 segment in the opening phrase of section A falls away in section B.

Example 5: Piano Trio Op 22, third movement, mm 113–124

The extended germ cell, now in C major, is varied rhythmically through the extension of the first note of the first segment and the last two notes of the second segment. The ascending triad that followed the original EGC in the first theme is replaced here by a descending leap of a minor third (C–A) in m 116. The contraction of the arpeggiated material from the first phrase of the third movement to this minor third, connects one statement of the EGC with another. The a–b–a pattern, therefore, also appears on meso level in section B of the third movement. Because the secondary material (melodic triad) shrinks to a minor third, it becomes part of the thematic material, as in the first and second movements.

Fourth movement, finale: allegro risoluto (418 measures)

On a macro level, the overall structural scheme of the fourth movement also represents the basic idea of the germ cell, namely that of a movement away from and back to the point of departure: the middle section begins in m 104.2, the repetition of the first section in m 231.2b, and the coda in m 335.2. The way in which the main thematic material of the fourth movement develops from the germ cell to culminate in the pentatonic cell at the climax of this movement, and also of the work as a whole, will be discussed later.

While the semitone segments of cell 1–2–1 function independently on two different levels in a two-part framework in the second movement, in the fourth movement the two semitone segments are linked diastematically to form a new four-note motive (Example 6). The ascending semitone segment and the descending semitone segment frame an ascending major third, to create cell 1–2–4–3 (G–A♭–C–B), the first four notes of this movement. The necessity of proceeding from the term “cell” (as used in the first movement) to the term “motive” (in the third and fourth movements) further demonstrates the concept of developing variation in the work as a whole.

Example 6: Piano Trio Op 22, fourth movement, mm 0.2b–16.1

The broken square brackets, marked with numbers 1 to 9, indicate the main motive and variants of the germ cell.

Motive 1: In this trio, the motive at the beginning of the fourth movement, namely G–A♭–C–B (cell 1–2–4–3), is the first melodic opening pattern with four different pitches.

Motive 2: C–D–E♭–D–C is the extended germ cell of the third movement. The accents on the descending segment 3–2–1 (E♭–D–C) are significant, as they accentuate the material that is developed further in this movement.

Cell (We use “cell” for three notes and “motive” for more than three notes) 3: D–C–D is an inversion of the original germ cell, thus C 1=2=1.

Motive 4: The extended germ cell (motive 2) is developed by means of sequential continuation of the descending segment 3–2–1 (E♭–D–C followed by B♭–A♭–G). This motive is referred to as the scalar extended germ cell. This scale passage recalls the succession of sm1 segments in the third movement (mm 121–124; see Example 5). Scale passages are regarded as secondary material in the first and second movements, but have now developed from the germ cell in such a way as to become thematic material.

Motive 5: B♭–A♭–G is a rhythmically varied repetition of the descending segment of the extended germ cell.

Cell 6: C 1=2=1 (F–E♭–F)

Motive 7: Transposition of motive 4

Motive 8: B–D–B represents the outline of the extended germ cell of the third movement. The contour of this melodic movement corresponds with the angular contour of the original germ cell of the first movement.

Motive 9: B–F♯–B is a variant of motive 8 by means of intervallic expansion, but here, the leap of a minor third is expanded to a perfect fifth. In the process, the shape of the motive becomes significantly angular, similar to the increased angularity of the germ cell in the main theme of the first movement. Starting with the leap of a minor sixth, from m 13 onward, the main theme disintegrates through two-note melodic patterns, to dissolve into the prolongation of the dominant seventh chord of C major.

Goal-oriented developing variation in the work as a whole

From a diastematic point of view, the opening patterns of the four movements demonstrate a systematic development of the original germ cell:

• First movement: the opening germ cell consists of three notes (G–A–G) that represent two different pitches;
• Second movement: the vertical variant in m 1 consists of four different pitches, but its two-part framework (D♭–C / E–F) covers the temporal space of two pitches;
• Third movement: the germ cell develops into a five-note motive, the extended germ cell (C–D–E♭–D–C) that represents three different pitches;
• Fourth movement: the opening motive (G–A♭–C–B) consists of four different pitches.

With regard to the development of the germ cell in the work as a whole, the pentatonic cell constitutes the ultimate point of arrival through developing variation, thereby demonstrating a kind of development that is goal-oriented. The germ cell develops from three notes (first movement) to two notes (second movement), to five notes (third movement) and to four notes (fourth movement), to arrive again at a three-note cell, but now with a clear pentatonic structure. In the fourth movement, the systematic disintegration of the main motive starts at the beginning of the second theme, when a semitone shift in the opening motive of the movement produces a new motive (G‒A‒C‒B in m 16.2b). The violin, here, plays in its lowest register on piano level (Example 7), contrasting with the tutti effect at the beginning, marked allegro risoluto on forte level. The first three notes of this quiet theme represent a pentatonic scale.

Example 7: Piano Trio Op 22, fourth movement, second theme, mm 16.2‒20.2

Four measures after the beginning of the B section, a three-note pentatonic cell is isolated (slurred) in the violin and cello parts (m 108), followed by accentuated notes G♯‒A♯‒C♯ (mm 180.2‒181) and C♯‒D♯‒F♯ (mm 184.2‒185), marked ff con fuoco, played by the violin and cello. In the coda, the pentatonic cell is played by the violin and cello in slurred parallel sixths (mm 339.2‒340).

The climax, near the end of the last movement, marked largamente ff sempre(m 393.2), also constitutes the climax of the work as a whole, when ten measures are saturated by pentatonic cells, and an isolated C‒D‒F is framed by minim rests (mm 401.2‒402.2) (Example 8).

Example 8: Piano Trio Op 22, fourth movement, mm 393–402

Conclusion

Because the thematic material of Robert Fuchs’s First Piano Trio is based on the germ cell and its variants, contrast in the overall structure is created by means of various textures, registers, tempos, modes, tonalities, expressivity, dynamics and articulation. The fact that these musical characteristics could guide the determining of the overall structure emphasises the necessity of considering aspects other than themes as indicators, when trying to understand musical structure on micro level as well as on macro level.

Considering the development of the germ cell within the work as a whole, it shows a kind of transformation that moves towards a goal, namely the pentatonic cell. The germ cell and its variants represent the systematic development from a three-note melodic cell into various kinds of melodic patterns and motives that combine with one another to create new, but always related, ideas on micro level.

When one cell connects to another cell by means of secondary material, it replicates the basic idea of the germ cell on meso level, namely moving away from and returning to the point of departure. Most of the themes in this piano trio follow this a–b–a pattern, but it also develops throughout the work. In the second theme of the second movement, the connecting material does not connect one germ cell with another germ cell, but connects one segment of the germ cell with another segment. Whereas the secondary material in the previous movements is framed by cells or motives that are similar, the secondary material in the first theme of the fourth movement is framed by two different motives, namely the main motives of the second and third movements.

The basic feature of the germ cell also manifests itself on macro level, because it represents the overall design of all four movements. The non-traditional A–B–A structure of the first, third and fourth movements reflects the structure of the germ cell on macro level. A similar effect is created in the second movement, but here through the manipulation of texture: the thick texture of the first thematic section frames the thinner texture of the second and third themes.

The replication of a small-scale design (the basic feature of the germ cell on micro level) on the meso and macro levels results in three distinct levels of scaling, giving the composition a fractal structure. The term “fractal” was introduced by Benoit Mandelbrot in 1975 to describe his celebrated computer-constructed visualisations of scale-invariant, self-similar patterns in nature (Mandelbrot, 1983). A fractal object can be compared to Chinese boxes or Russian dolls, where structures are nested within one another (Kanadoff, 1986: 6). “The comparison serves to analyse the procedure of structural changes from the key notes to the melodies and to the whole” (Hsü and Hsü, 1991: 3509). Structural scaling also appears in art, architecture and literature, but, in music, fractal analysis is still “in its infancy” (Brothers, 2007: 94).

By tracing the way in which Robert Fuchs used developing variation in his First Piano Trio, it was found that it coincides with Jack Boss’s description of developing variation, namely: “variation of the features of a unit” produces “successions of forms, which in turn manifest the idea of the whole piece” (Boss, 1991: 1). This finding coincides with fractal geometry as a study of structures in which the form of a small unit is similar to the form of the structure as a whole (Shiffman, 2012: 356), a phenomenon which creates in the listener the sensation that the music has its own self-awareness.

The concepts of structural scaling and developing variation were both formulated in the twentieth century. But, this article shows that these phenomena had already appeared in Fuchs’s First Piano Trio, which was written in the nineteenth century, highlighting the significance of intuition in the shaping of music in time and space. This study connects micro and macro structures, linking a diastematic approach to developing variation in Fuchs’s piano trio with Mandelbrot’s theory of fractal structure. In resolving the tension between short motivic gestures and a composition’s overall design, this article addresses a crucial problem that composers experienced at the end of the nineteenth century.

References

Boss, Jack F. 1991. An analogue to developing variation in a late atonal song of Arnold Schoenberg. New Haven: Yale University.

Brothers, Harlan J. 2007. “Structural scaling in Bach’s cello suite no 3”. Fractals 15/1: 89‒95.

Broyles, Michael. 1980. “Organic form and the binary repeat”. The musical quarterly 66/3: 339–60.

Dahlhaus, Carl. 1988. “What is developing variation?” in Schoenberg and the new music,transl Derrick Puffett and Alfred Clayton. Cambridge: Cambridge University Press:128–33.

Dubins, Jerry. 2007. “Brahms and his contemporaries, vol 1”. Fanfare 31/2: 118–9.

Frisch, Walter. 1982. “Brahms, developing variation and the Schoenberg critical tradition”, 19th-century music 5/3: 215–32.

Frisch, Walter. 1984. Brahms and the principle of developing variation Berkeley: University of California Press.

Fuchs, Robert. 1879. http://imslp.org/wiki/Piano Trio No 1, Op 22 (Fuchs, Robert).

Grimes, Nicole. 2012. “The Schoenberg/Brahms critical tradition reconsidered”. Music analysis 31/2: 127‒75.

Grote,Adalbert. 1994. Robert Fuchs: Studien zu Person und Werk des Wiener Komponisten und Theorielehrers. München: Emil Katzbichler.

Haimo, Ethan. 1997. “Developing variation and Schoenberg’s serial music”, Music analysis 16/3: 349–65.

Hsü, Kenneth J and Andrew Hsü. 1991. “Self-similarity of the ‘1/f noise’ called music”. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 88/8: 3507–9.

Kanadoff, Leo P. 1986. “Fractals: Where’s the physics?”. Physics today 39/2: 6–7.

Kerman, Joseph. 1983. “A few canonic variations”. Critical inquiry 10/1: 107–25.

Levy, Sharon G. 1991. Developing variation, Mozart and the classical style. Chicago: University of Chicago.

Longyear,Rey M. 1973. Nineteenth-century Romanticism in music. 2nd ed. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall.

Mandelbrot, Benoit B. 1983. The fractal geometry of nature. San Francisco: WH Freeman.

Mayr, Anton. 1934. Erinnerungen an Robert Fuchs. Graz: Leuschner & Lubensky.

Neff, Severine. 1993a. “Schoenberg’s theoretical writings after the harmonielehre: A study of the published and unpublished manuscripts”, College Music Symposium 33. http://symposium.music.org/index.php?option=com_k2&view=item&id= 2105:schoenbergs-theoretical-writings-after-the-harmonielehre-a-study-of-the-published-and-unpublished-manuscripts&Itemid=124 (accessed 24 August 2017).

Neff, Severine. 1993b. “Schoenberg and Goethe: Organicism and analysis”, in Music theory and the exploration of the past, eds Christopher Hatch and David W Bernstein. Chicago: University of Chicago: 409‒33.

Proksch, Bryan. 2013. “Jan Ladislav Dussek (1760–1812): A Bohemian composer ‘en voyage’ through Europe, ed Roberto Illiano and Rohan H Stewart-MacDonald” (review), Notes 70/2: 274–7.

Shiffman, Daniel. 2012. The nature of code. http://dep.fie.umich.mx/~garibaldi/data/ uploads/graficacion/nature_of_code-005_shiffman_12.4.12.pdf (accessed 24 August 2017).

Stein, Leonard (ed). 1975. Style and idea: Selected writings of Arnold Schoenberg. New York: St Martin’s Press.

Strang, Gerald and Leonard Stein (eds). 1967. Arnold Schoenberg: Fundamentals of musical composition. London: Faber and Faber.

Szabó, Árpád. 1978. The beginnings of Greek mathematics,transl AM Ungar, Anfänge der Griechischen Mathematik, Akadémiai Kiadó. https://archive.org/stream/ TheBeginningsOfGreekMathematics/Szabo-TheBeginningsOfGreek Mathematics#page/n13/mode/2up (accessed 19 June 2018).

Taruskin, Richard. 2010. Music in the nineteenth century: The Oxford history of Western music. New York, Oxford: Oxford University Press, Vol 3.

Endnotes

¹ Schoenberg first wrote about the technique of developing variation in an unpublished manuscript of 1917, entitled Zusammenhang, Kontrapunkt, Instrumentation, Formenlehre (Neff, 1993a).

² We thank Philip Brown, associate professor of mathematics at Texas A&M University at Galveston (USA), for his assistance with regard to diastematics and Mandelbrot’s concept of fractal structure.

³ “… alles ist so fein, so gewandt, so reizend erfunden! Man hat immer seine Freude daran.”

⁴ “Die Stärke der Fuchsischen Kunst liegt darin, daß sie mit den bescheidensten Mitteln arbeitet, auf jeden nur äußeren Effekt verzichtet und im Ausdruck treu und wahr ist. Sie trägt ihren Wert in sich und ihre Schlichtheit rührt und überzeugt umso mehr, da sie in strenger Form und Knappheit eine Fülle und Tiefe bietet, an die manches andere Kunstwerk kaum heranreicht.”

⁵ For a discussion of developing variation in Fuchs’s piano trio as a whole, see Engelbrecht (2014). The score is available at http://imslp.org/wiki/Piano Trio No.1, Op.22 (Fuchs, Robert).

⁶ Schoenberg used the term “germ” when referring to the basic idea of a composition (Strang and Stein, 1967: 8).

⁷ See Engelbrecht (2014) for a comprehensive list of the germ cell and its most frequent variants in this trio.

⁸ Measures and beats are referred to in the following manner: m 2.4 indicates the fourth beat of the second measure. Further subdivisions are conveyed by the addition of the letters a, b, c or d after the beat, for example m 5.3b refers to the second half of the third beat of m 5.

⁹ Secondary material, whether it be ornamental, accompaniment or non-thematic, can be subjected to developing variation as well (see Levy, 1991: 121).

The post In the shadow of Brahms – Robert Fuchs and his First Piano Trio appeared first on LitNet.

Die Jakes Gerwel Stigting en PEN Afrikaans kondig met trots die suksesvolle aansoekers aan vir die skrywersresidensie wat dié twee organisasies vanjaar aanbied.

Die fokus van die residensieprogram is veral skrywers wat nuwe stories na die Afrikaanse letterkunde bring en leefwêrelde oopskryf wat nog nie voldoende in die letterkunde gehoor is nie.

Na deeglike oorweging van die aansoeke, wat van hoogstaande gehalte was, is die volgende ses skrywers as suksesvolle aansoekers aangewys:

• Jeremy Vearey
• Kirby van der Merwe
• Lynthia Julius
• Nathan Trantraal
• Ronelda Kamfer
• Ryan Pedro

Die skrywersverblyf sal die skrywers in staat stel om vir ’n maand aan ’n manuskrip te slyp in die rustige en prentjiemooi omgewing van die Paulethuis in Somerset-Oos. Die Jakes Gerwel Stigting en PEN Afrikaans dek die kostes van die skrywers se verblyf, insluitende internet, skoonmaakdienste, etes (drie maaltye per dag), retoerkaartjies na Port Elizabeth en vervoer van en na die lughawe. Vervoer in Somerset-Oos sal ook aangebied word.

“Dit was ’n plesier om deur soveel sterk aansoeke te werk,” vertel Theo Kemp, uitvoerende hoof van die Jakes Gerwel Stigting. “Daar is belangrike verhale wat wag om vertel te word en gedigte wat wag om geskryf te word. Ons wil met hierdie projek Jakes Gerwel se liefde vir Afrikaans vier en ons pas gerestoureerde skrywershuis benut om soveel as moontlik skrywers te ondersteun. Ons glo dat die skrywersresidensie die skrywers die nodige tyd en ruimte sal gee om goed met hulle skryfwerk te vorder. Dit is uiteindelik tot ons almal se voordeel.”

“As ’n skrywersvereniging is PEN Afrikaans onder meer daarop gemik om skrywersbelange te verteenwoordig en te bevorder. Die Skrywersresidensie is presies die tipe projek wat ons graag ondersteun en ons is dankbaar om dit in samewerking met die Jakes Gerwel Stigting te kan doen,” sê Marga Stoffer, voorsitter van PEN Afrikaans. “Ons wens die skrywers ’n goeie en produktiewe verblyf in Somerset-Oos toe.”

Rig asseblief navrae aan Theo Kemp by theo@jgf.org.za

Die Jakes Gerwel Stigting het ten doel om die werksaamhede en belangstellings van Gert Johannes “Jakes” Gerwel voort te sit in die ontwikkeling en bevordering van die opvoedkunde, kuns en kultuur en die sosiale geregtigheid in Suid-Afrika in die algemeen. Die stigting fokus veral op die bevordering en uitbouing van die Suid-Afrikaanse letterkunde.

PEN Afrikaans is ’n vereniging van skrywers, joernaliste, uitgewers en belanghebbendes wat, deur lidmaatskap aan PEN Internasionaal, sy lede in ’n internasionale konteks verteenwoordig. PEN Afrikaans is gerig op die bevordering van die Afrikaanse letterkunde en die reg tot vryheid van uitdrukking.

The post Suksesvolle aansoeke vir die Jakes Gerwel Stigting en PEN Afrikaans Skrywersresidensie appeared first on LitNet.

The post Invitation to the launch of <i>Christo Wiese – Risk & Riches</i> by TJ Strydom appeared first on LitNet.

Hierdie hele storie in die hof oor “verban die vlag” het iewers tussen my onbetrokke, afsydige en kil hartsnare een gekry om geraak te word – wat ek nie in my wildste drome gedink het nog geroer sou kon raak nie. Die media bring daagliks veel erger horribale gebeure na vore, maar nogtans.

Die dag toe my klein, spierwit seuntjies in verwondering gestaan het voor die reusagtige beeld van die Unknown Hero (’n amper identiese beeld van ons Father of the Nation) in die Heroes Acre neffens Windhoek, het ek besluit ek mag nooit, ooit my emosionele bagasie op hulle durf aflaai nie. My eerste gedagte was: “My fok my kind, in die ’70/80’s was daar bosoorlog ...”

Daar en dan het ek besef ek kan nie, mag nie hierdie soort kak benadering in hulle jong breintjies plant nie.  Hulle moes doodgewoon, in die naam van “national reconciliation” polities dink en doen wat hulle eie ervaringe hulle later sou leer. Nogals is ek nou, 20 jaar later, trots op hulle – noudat hulle manne is en elk hul eie verskillende lewenstyle handhaaf – in vrede en harmonie met die meeste.

Ek was so trots op myself – die dat ek so progressief was, sien.  Daar is ook nie eers ’n ou SA landsvlag naby my of my huis nie. Maar die wetter weet, hierdie saak kan nie verkoop word as “nostalgie vir Apartheid” of “rassisme” of “minagting vir gelykheid” nie. Of ek nou toentertyd gebreinspoel was deur die Nasionale Party of nie, die vlag en sy lied is so te sê deel van my DNA as ’n Afrikaner wat grootgeword het net na republiekwording in die ’60’s (en ’n Voortrekkertjie in ’n optog met duisende klein waaiende landsvlaggies) – dis veel, veel meer diepgaande as nostalgie of rassisme of minagting.

Die basis daarvan lê in 'n volksbewussyn, ’n sentiment van ’n geslag – daai geslag gebore tussen die Verwoerd- en Mandela-era's – ’n versamelnaam waarskynlik dan “Die Gefoktes”.

Hoekom ons nou kasty vir iets wat dierbaar vir ons was, maar waarvoor ons nie eintlik verantwoordelik gehou kan word nie?  Daar is ’n hartsnaar iewers wat geroer is. En dit maak my nogal negatief.

Vandat ek die vlagstorie gehoor het, is ek heel omgeëllie. Heeldag al borrel allerhande ou dinge uit die vergange voue van my brein – onder andere die Vlaglied en die ou Vrystaatse Volkslied: “Heft, Burgers,’t lied der vrijheid aan en zingt ons eigen volksbestaan...”

En ek dog ek is verby dit alles.

Dannyboy

The post Die vlag appeared first on LitNet.

As jongman van 21 jaar het Karel Schoeman in Augustus 1961 na Ierland gereis. Hy gaan as kloosterling by die Fransiskaner-gemeenskap in Killarney bly, ’n stadjie in die weste van die land. Schoeman het dit gedoen om sy spirituele vervulling verder vorm te gee. Hierdie kloosterlewe het hy egter na twee en ’n half jaar afgebreek. Die andersheid van die Ierse doen en late en die striktheid van die orde het sy doel in die weg gestaan. Dit het nie gewees wat hy daarvan verwag het nie. Bowendien het hy swaar heimwee gehad.¹ Op tye dat hy geen lus gevoel het om mee te doen aan aktiwiteite wat die ander seuns op skool onderneem het nie – die meesters het begrip vir sy situasie gehad en die teuels van dissipline by geleentheid laat vaar – is Schoeman in die kloosterbiblioteek te kry. Dit is die enigste plek waar hy hom op sy gemak voel. Hy het die spiritualiteit in die stilte van die geskrifte gevind. Veral boeke in die Ierse taal het sy aandag gevang en hy het die begeerte gehad om die taal te leer.

Hierdie artikel handel oor ’n unieke skryfstuk van Karel Schoeman: ’n kortverhaal wat afspeel in die Anglo-Boereoorlog, met die besondersheid dat dit in die Ierse taal geskryf is en wat sy bibliograwe tot sover meestens oor die hoof gesien het. Die titel van die essay is “Scéal ón Aifric: strainséar sa tír”, wat “’n Verhaal oor Afrika: ’n vreemdeling in die land” beteken. Dit het op 5 Mei 1965 in die Ierstalige tydskrif Comhar Teorante verskyn .²

Geplaas met die skriftelike toestemming van Comhar.

Die opmerklikste resultaat uit Schoeman se Ierse tyd is dat hy dié taal, die Ierse Gaelic, tot hom geneem het. Die Iers is ’n baie moeilike taal om te leer, nie alleen vir uitlanders nie, maar ook vir de Iere self. Deur die Engelse oorname van die eiland vanaf die 12de eeu het die Engelse taal die Iers gaandeweg verdring.³ Dit was net in die westelike deel van die land, die sogenaamde Gaeltacht regio’s, waar die Iers in die daaglikse gebruik behoue bly. Aan die einde van die 19de eeu het in Ierland ’n nasionale Keltiese kulturele oplewing ontspring wat onder meer daartoe gelei het dat die Ierse grammatika weer in skoolboeke verskyn.⁴ Kinders wat Engelstalig opgevoed is, moet nou hul eie taal as ’n buitelandse taal tot hulle neem. In die sestigerjare van die vorige eeu, en nog lank daarna, moes hulle skoolvakke verplig in Iers volg. Die vereiste om eksamens van vakke soos aardrykskunde en geskiedenis in Iers af te lê het so ’n mentale druk op die kinders uitgeoefen, dat die meeste ’n hekel aan hul taal kry. Hulle praat liewer Engels.

Die herkenning van dié feit, en van die ooreenkoms met die taalgebeure in Suid-Afrika, dat baie van sy landgenote volgens sy segge liewer Engels as Afrikaans praat, vorm ’n tweede leerervaring uit Schoeman se kloostertyd: hy het ín Ierland, via sy getuienis van die Iere se onvermoë om hul taal hoog te hou, ’n grotere simpatie vir die Afrikaans ontwikkel. Toe hy in die begin van 1964 uit Ierland terugkeer, het hy dan ook geweier om in ’n andere taal as Afrikaans te kommunikeer⁵ en soos bekend, was dit die taal waarin hy sy outeurskap neersit.

Sy liefde vir die Ierse taal het altyd by hom gebly. Daar was lang periodes in sy loopbaan as outeur waarin hy net navorsing gedoen het na die geskiedenis van Suid-Afrika en historiese werke en romans geskryf het. Maar af en toe duik sy vertalings van Ierse legendes, verhale en gedigte op in Suid-Afrikaanse tydskrifte, soos vir laas in 1985, toe hy “Uit die Iers: Mac Conglinne se droom”’ in Standpunte publiseer.⁶ Dat sy passie vir die Iers aangehou het, weet ek van sy sending met drie boeke van Ierse legendes en gedigte, wat hy in 2017 tydens ’n opruimingswerk vir my aangestuur het. Een van die boeke, Filíocht Ghra ná Gaeilge. Love poems in Irish, is ’n betrekkelik nuwe boek uit 2010.⁷ Daarenbowe het ek en Schoeman gekorrespondeer oor ons beider ervarings in Ierland en het ek via e-posse die geluk gehad om van Schoeman se herinnerings oor sy kloostertyd kennis te neem. Schoeman se “Ierse” publikasies is ter inligting opgeneem in die bronnelys.

’n Verdere verduideliking en illustrasie hoe Schoeman die Iers met die Afrikaans vergelyk en daar daarenbowe ooreenkomste in hulle geskiedenisse sien, vind ons in sy tweede Ierse dagboek: Van ’n verre eiland. Die jong Schoeman skryf: “Die moeilikheid is dat die gewone [Ierse] mense geen belangstelling in die Ierse taal het nie. Veertig, vyftig jaar gelede was dit ’n simbool van hulle nasieskap om hulle teen die Engelse te verenig, maar nou is hulle onafhanklik, alles gaan goed, en hulle kom uitstekend oor die weg sonder Iers.”⁸ Schoeman observeer ’n keer ’n Ierse man wat praat en gesels in Engels, en tref dit só raak: “Ek het nie geluister na wat hy sê nie, net na sy uitdrukking en gebare gekyk, en skielik het ek besef dat die Engels wat hy praat nie by hom pas nie. Sy hele voorkoms en manier van praat, het gewys dat die taal wat hy gebruik nie die taal is wat hom geslag op geslag deur ’n eindelose ry voorvaders gevorm het nie. Dit is moontlik om Iers te laat herlewe; [...] en die Afrikaans van die kombuis is in ’n halfeeu opgehef tot die taal van salon, ateljee en laboratorium.”⁹ Dit was Schoeman se hoop en wil. Afrikaans en Iers moet lewende tale wees en in dié sin het hy as vreemdeling in die land ’n verbinding gevoel met die Iers-sprekendes.

Hy het die taal lief gekry en veral ’n simpatie ontwikkel vir die Oud-Ierse literatuur, waarvan hy die essensie in 1964 só beskryf: “Die fynheid van waarneming, die ongekunsteldheid, die gevoeligheid waarmee klein dingetjies saamgevoeg word om ’n betekenisvolle geheelbeeld te gee, die begrip van die waarde wat alledaagse dinge besit en van die skoonheid wat daar in hulle skuil.”¹⁰ Is dít ook nie hoe ons Schoeman se eie werk kan aandui nie? Hoe hy met die stille stemme van gewone mense sy romans ’n betekenisvolle inhoud gegee het? En hoe hy sy historiese werke deur die versamel van – so noem hy dit – klein steentjies in mosaïeke neergesit het? Die hooftrek van die eenvoud en letterkundige musiek van die Oud-Ierse literatuur klink deur in Schoeman se eie werk.

Wat nou intrigerend is, is die vraag waaróm het Schoeman ’n verhaal oor Suid-Afrika in Iers in ’n Ierse tydskrif wil laat uitkom? Ons kan net vir die redes raai. Die publikasie het in dieselfde jaar plaasgevind as Schoeman se debuutbundel, Veldslag: twee novelles. Die kortverhaal “Scéal ón Aifric: strainséar sa tír” is dan ook ’n omwerking van Veldslag. Veldslag is ’n verhaal oor ’n Afrikaanse burgersoldaat wat gewond deur sy strydmakkers in ’n desolate huisie by twee Boerevroue, ’n ouer en ’n jonger vrou, agter gelaat word. Die man is ’n vreemde vir hulle, maar nietemin verpleeg en versorg hulle hom asof hy een van hulle is. Uiteindelik sterf hy en word begrawe op ’n plek waar ook hul familie rus. Schoeman het hierdie novelle reeds in 1960 geskrywe. Toe hy in 1964 na Suid-Afrika terugkeer, was dit sy bedoeling om sy Ierse dagboeke as debuut uit te bring, maar Human & Rousseau het gemeen dat dit beter was om eers Veldslag, tesaam as ’n bundel, met In ballingskap te publiseer.¹¹ Hierdie eerste sukses van ’n op hande synde publikasie in boekvorm, in kombinasie met die gevoelde gemis van die Ierse kloosterbiblioteke wat nou voor altyd vir hom afgeslote sal wees, het hom moontlik gedryf om die novelle Veldslag om te werk tot ’n kortverhaal in die Iers, dit vir die redaksie van Comhar aan te stuur en so ’n literêre spoor in Ierland agter te laat.

“Scéal ón Aifric: strainséar sa tír” handel, nes in Veldslag, oor ’n gewonde soldaat wat versorging by twee Boerevroue in ’n huisie op die veld vind en as ’n vreemdeling, ver van huis, sterf. Daar is egter ’n paar verskille tussen die novelle en die kortverhaal. Waar in Veldslag die man ’n Afrikaanse burgersoldaat is, is die karakter in die kortverhaal ’n Engelsman. In Veldslag is sprake van ’n groeiende en onuitgesproke liefde tussen die man en die jonger vrou. In die kortverhaal is vir ’n dergelike kompleksiteit geen ruimte nie en is dit met name die ouer dame wat Schoeman langs die bed van die gewonde laat sit. ’n Ooreenkoms is die tiperende styl van “stilte” van Karel Schoeman. Die dowwe stilheid van die veld, die swye van die mense, die onheilspellende stilte wat heers voordat die oorlog nader kom en die onderdrukte, onnoembare emosies wat baie herkenbaar is uit sy andere fiksie. En daar is natuurlik die echo van “’n vreemdeling in die land” wat Schoeman self ooit in Ierland was.

Die publikasie van Schoeman se Ierse kortverhaal het tot nog toe ’n verborge lewe gelei. Comhar het die kortverhaal tesaam met Schoeman se aanbiedingsbrief aan die redaksie gepubliseer. Die laaste sin van die briefie lui: “Le gach dea-chroi do na Gaeilgeoiri go léir as an Afraic”, wat “Met ’n saluut van Afrika aan die Iers-sprekendes” beteken. Ek ervaar dit as ’n troos dat Schoeman se Ierse tydgenote, en moontlik enkele van sy destydse medestudente – waarvan een seun ’n digter was en vermoedelik ook in Comhar gepubliseer het – hierdie kortverhaal opgemerk het en met ’n glimlag aan “Karl Schoeman” teruggedink het. Karl was Schoeman se kloosternaam.¹² Met my essay het ek sy stem as ’n huldeblyk vir sy sterfdag, nou twee jaar gelede, uit die stilte wil wegruk en eer doen aan een van Schoeman se uitsprake: “Die stille stem kan soms verder dra as die luider krete.”¹³

Bronne

Gregor, Doughlas B. 1980. Celtic. A comparative study of the six Celtic languages: Irish, Gaelic, Manx, Welsh, Cornish, Breton, seen against the background of their history, literature and destiny. Cambridge, New York: The Oleander Press.

Human, Koos. 2006. ’n Lewe met boeke. Kaapstad: Human & Rousseau.

Kerryman-koerant, 16 september 1961.

Mac Murchaidh, Ciarán (red). 2010. Filíocht Ghra ná Gaeilge. Love poems in Irish. Clódóirí: Nicholson & Bass Ltd.

Schoeman, Karel: Publikasies oor Ierland

1964. Uit die Iers: “Die Heer van die skepping”, “Die skrywer in die woud”, “My berig aan jou”, “Aileall se liefdeslied”, “Die twaalf winde”, “Gráinne het gesê”, “Die fort”, “By die Ierse gedigte”. Standpunte, 17(6):1–3, 67–8.

1965. Scéal ón Aifric: strainséar sa tír. Bealtaine: Comhar Teoranta (24):24–5.

1965. Veldslag: twee novelles. Kaapstad: Human & Rousseau.

1965. Uit die Iers: Deirdre en die seuns van Usnach. Standpunte, 19(1):26–32.

1966. Berig uit die vreemde; ’n Ierse dagboek. Kaapstad: Human & Rousseau.

1966. By fakkellig. Kaapstad: Human & Rousseau

1968. Van ’n verre eiland. ’n Tweede Ierse dagboek. Kaapstad: Human & Rousseau.

1970. Uit die Iers. Middeleeuse gedigte vertaal deur Karel Schoeman. Kaapstad: Human & Rousseau.

1973. Helde van die rooi tak. Kaapstad: Human & Rousseau.

1974. Ierse kwatryne: “Etan”, “Soggens of saans”, “Die monnik se klokkie”, “Die pelgrim”, “Die Noormanne”, “Die lof van God”, “Die by”, “Die koning van Muaidhe se seun”, “Die jong man”. Standpunte 27 (6): 15-16.

1975. Gode, helde en konings; Middeleeuse verhale. Kaapstad: Human & Rousseau.

1976. Finn en sy mense; die avonture van die fianna van Ierland. Kaapstad: Human & Rousseau.

1985. Uit die Iers: Mac Conglinne se droom. Standpunte, 38(3):14–32.

Andere aangehaalde bronne van Schoeman:

1986. Rekenskap van ’n getuie. In MJ Daymond, JU Jacobs en M Lenta (reds), Momentum. On recent South African writing, ble 96{8. Pietermaritzburg: University of Natal Press [1984].

2002. Die laaste Afrikaanse boek; outobiografiese aantekeninge. Kaapstad: Human & Rousseau.

Persoonlike e-pos-kommunikasie van die outeur met Karel Schoeman, van 8 April 2014 tot 1 Mei 2017.

Dankwoord

Ek bedank James C Armstrong vir die aanwysing van Karel Schoeman se artikel in Comhar en sy hulp by die opstelling van die oorsig van Schoeman se publikasies. Ek is Seán Ó Laoi dank verskuldig vir sy belangelose vertaling uit die Iers van “Scéal ón Aifric: strainséar sa tír”.

Eindnotas

¹ Schoeman, 1966. Berig uit die vreemde, 29. Die laaste Afrikaanse boek, 2002:345.

² Die artikel “Scéal ón Aifric: strainséar sa tír” is hierby onverkort opgeneem, met die vriendelike toestemming van die redaksie van Comhar. Ria Winters het 'n persoonlike vertaling in Engels (met dank aan Seán Ó Laoi, Ionad na Gaeilge Labhartha, van die University College Cork) in besit wat nie vir publikasie beskikbaar is nie.

³ Gregor, 1980. A comparative study of the six Celtic languages, ble 284–346.

⁴ Gregor, 275.

⁵ Schoeman, 2002. Die laaste Afrikaanse boek, bl 367.

⁶ Schoeman, 1985. Standpunte 38(3):14–32.

⁷ Mac Murchaidh, 2010. Filíocht Ghra ná Gaeilge. Love poems in Irish.

⁸ Schoeman, 1968. Van ’n verre eiland. ’n Tweede Ierse dagboek, bl 123.

⁹ Ibidem, bl 124.

¹⁰ Schoeman, 1964. Aantekeninge by die Ierse gedigte, Standpunte, 17(6):67.

¹¹ Human, 2006. ’n Lewe met boeke, bl 85. Schoeman, 2002. Die laaste Afrikaanse boek, bl 365.

¹² Kerryman-koerant, 16 September 1961, bl 10.

¹³ Schoeman, 1984. Rekenskap van ’n getuie. In Daymond, Jacobs en Lenta (reds), Momentum. On recent South African writing, bl 98.

Lees ook

Die ingewikkelde Karel Schoeman

Karel Schoeman (1939–2017)

Huldeblyk aan Karel Schoeman – ’n Lewe en oeuvre wat getuig van ’n inwaartse reis in die teken van gasvryheid teenoor die laaste gas

The post ’n Vreemdeling in die land: ’n kortverhaal uit 1965 van Karel Schoeman in die Ierse taal appeared first on LitNet.

Jy was maar altyd daar het ek eers later besef. Van die eerste keer op die koue trap waar ek in twee geskeur was deur die monster se weeklaag en die alleen en bang wees in die bed. Desolation.

Jy was ook daar al die kere daarna. Deur al die ander gebeure daarna in my grootword- en menswordproses. Ek weet nou jy het deur alles by my voete gelê. Ek het jou geruik, soms jou asemhaling teen my voel blaas. Ek het party keer hard baklei teen jou en ander kere oorgegee aan jou deur myself te onttrek aan die mense en dinge rondom my. Ek het my in die donker alleen geworstel met jou terwyl ek die rustelose bene probeer stilmaak het. Desperation. 

Ek en jy het mekaar later verskeie kere van aangesig tot aangesig ontmoet en ek het jou warm asem in my gesig voel blaas, jy growwe vel teen my lyf gevoel en jou skerp naels in my bene voel inslaan. Jy het my soos 'n ou vriend omhels en styf vasgedruk en ek kon net snak na asem. As jy my dan vir ’n oomblik laat los het, het ek verbete geveg vir ’n plek in die son en die druk om die grootmenswêreld te kan hanteer. Ek het soms die enigste maniere wat tot my beskikking was gebruik om die omgewing in toom te hou deur ’n nar te wees soos my dogter sal sê. Dit het vir daardie oomblikke die dier van die deur af gehou. Ek het ook woede-uitbarstings gehad en my toys gegooi soos die mense sou sê. Die meerderheid van die kere het dit slegs tot stilswye en onttrekking gelei wat my asosiaal laat voorkom het. Dit het my egter onwillekeurig na jou laat terugkeer, nader aan jou gebring terwyl ek juis uit jou kloue probeer bly het. 

Hierdie reaksies het my in konflik laat kom, met julle wat die naaste en liefste vir my is en was. Ek het julle onwetend en onkundig weggestoot toe ons mekaar eindelik die nodigste gehad het, dit het skaaf en skuurplekke gelaat, maar ook diep wonde gelaat wat seker moeilik sal genees.

Toe my moeder wat ek so lief gehad het begin siek word het en so was dat sy ons nie meer herken het nie, het jy my gemoed wat so laag was gesien as ’n gaping om my te omhels. Ek kon min weerstand bied en as gevolg van my werk op daardie stadium het ek baie tye alleen deurgebring, lang ure op die pad met net RSG as metgesel. Daar het ek die eerste keer jou naam gehoor, ek sal die oomblik in tyd nooit vergeet nie. Die dame op die radio het ook met jou geworstel en sy het jou ’n naam gegee. Ek het by ’n padverlegging gestop en kon die gesprek mooi volg. Dit was tussen Middelburg en Noupoort. Die Noupoort wat in die nuus was. Noupoort waar die dwelmverslaafdes gebêre word. Min het ek geweet dat ek binnekort ook deur die nou poort sou moes gaan en dat die wande my dié keer te styf sou druk. Ek wou die heeltyd ontsnap uit jou kloue, asem skep teen die stortvloed wat nou al harder probeer het om my te verswelg.

Daar in die kloof, naby die watergat op Marieps se berg het ek het met jou geworstel, jy het die keer bloed getrek, jou tande gewys en my teen die afgrond saam met jou afgetrek in die donker gat in. 

The post Die swart hond appeared first on LitNet.

Die Heimat Projek
André de Villié
Naledi

Met Die Heimat Projek neem André inderdaad die leser op ’n reis van toeka tot toekoms.

Die storie wentel rondom Konrad Geyer, ’n Suid-Afrikaanse ingenieur wat vir DMK, ’n Duitse vervaardigingsonderneming in Darmstadt, Duitsland, werk. Hy ontvang opdrag om as deel van ’n vakansiereis in sy Heimat (tuisland) ’n voorlopige ondersoek na twee moontlike beleggingsgeleenthede te doen. Hy en sy vier metgeselle beleef ’n nostalgiebelaaide reis deur Suid-Afrika. Hy ontmoet verteenwoordigers van die San- en Khoekhoen-gemeenskappe. Die besonderse natuurskoon en die interessante geskiedenis van sy geboorteland beïndruk hom weer eens. Sy belangstelling in gholf en stoomlokomotiewe dra by tot ’n genotvolle reis. Daarby is een van sy reisgenote ’n aantreklike mediese dokter en sy skep vir hom ’n liefdesdilemma, want tuis het hy reeds iemand.

De Villié skryf gemaklik, met kleurvolle beskrywings en duidelike, vloeiende dialoog. As leser klim ’n mens saam in die boek en vertrek op reise na die Grens waar jy Ouma-beskuit en koffie saam met Konrad en sy kamerade geniet. Trouens, jy wag saam vir die radiobevele met opdrag vir optrede. Van die Grens tot Duitsland, Frankryk en terug na sy geboorteland, Suid-Afrika. Dit is duidelik dat die skrywer hom deeglik vergewis het van die grootste kwessies van die afgelope eeu, maar veral wat die afgelope dekade afspeel en die meeste bekommernisse en kopsere besorg in ons tuisland. Dis inderdaad die gevoel van baie mense in Suid-Afrika, veral met die huidige opstandtendens, asof dit ’n nuwe mode is dat in plaas van om iets op te los, dit eerder verder afgebreek word totdat dit begin om te herinner aan vervloë dae met ruïnes.

Die geskiedenisreis deur Konrad se lewe is deeglik deur die skrywer verweef met fiksie en ’n lewendige geskiedkundige ondertoon. Soos uit die mond van die suigeling, slaan hy die spyker vierkantig (alhoewel met pynlike eerlikheid) op sy kop. Sy spitsvondige skryfstyl en die feit dat hy glad nie op sy mond geval is nie en ’n eerlike vertolking lewer, laat die leser die storie maklik volg en waardeer.

De Villié raak baie teer punte aan met sy karakter en die land se agteruitgang van toeka tot vandag. Om maar ’n paar te noem: renosterstropery, emigrante, plaasmoorde, kritieke waterbesoedeling en waterskaarste, grondeise, BEE, politieke twis. Ook ander geskiedkundige plekke, gebeurtenisse en kwessies word aangeraak wat inderdaad alles al hofies op ’n koerantvoorblad was.

Alhoewel dit inderdaad ’n geskiedenisverhaal is, is dit ’n storie wat maklik oorgedra en gevolg word, maar dit maak dit tog ietwat van ’n minder ontspannende leeservaring, al is die dialoog dikwels op ’n ligter trant om die spanningslyn te onderbreek. Dis ’n interessante reis deur Afrikanerland en roer daardie teer patriotiese snaar aan.

Ons gaan draai by die Wieg van die Mensdom, tot by die internet-era en selfone en die ondergang van familiebande as gevolg van tegnologie.

As jy as Afrikaan ’n wyle oorsee was, is dit die ideale boek om mee by te kom oor die stand van sake in die huidige Suid-Afrika. Die boek mag dalk meer manlike lesers geval, maar vrouens kan ook aanklank daarby vind. Die Heimat Projek is ’n aangename leeservaring en die lees werd.

André de Villié was ’n skeikundige by die destydse Departement Landbou, ’n tegno-ekonoom by die Wetenskaplike en Nywerheidnavorsingsraad (WNNR) en professor in strategiese bestuur aan die Universiteit van Pretoria. Hy is medeskrywer van Tincture – passing the buck and bucking the system, wat stelselagteruitgang in Suid-Afrika onder die loep neem. Hy is ’n aktiewe dendroloog.

The post <em>Die Heimat Projek</em> deur André de Villié: ’n resensie appeared first on LitNet.