The post <i>Truitjie roer my nie</i> deur Schalk Bezuidenhout en Erns Grundlingh: boektoer appeared first on LitNet.

Die jaarlikse Hayfees in Wallis het die naweek begin en 100 jaar nadat vroue die stemreg in Brittanje gekry het, is dit gepas dat vroue die program oorheers. Om hierdie eeufees te vier, het  die bestuur die verrigtinge afgeskop deur ’n lys van die 100 mees invloedryke vroueskrywers in Engels sedert 1918 te publiseer.

Virginia Woolf is daar, Naomi Klein is daar, Elizabeth David se kookboeke, Marguerite Duras, Doris Lessing … maar geen Suid-Afrikaner nie. Wat dan van Nadine Gordimer? Haar afwesigheid sal straks diegene steun wat haar nie hoog ag, gemeet teen suiwer literêre oorwegings, nie, maar die lys is opgestel deur feesgangers, meestal Britte. Taamlik eenogig dus.

Die vraag ontstaan nogtans: Het vroueskrywers in Suid-Afrika werklike verandering teweeg gebring? En die antwoord sal moet wees dat hul impak veel groter in Afrikaans was. Gordimer het sekerlik haar deel gedoen, maar ’n mens sou kon aanvoer dat Ingrid Jonker met “Die kind”, Elsa Joubert met Die swerfjare van Poppie Nongena en Antjie Krog met Country of my skull ewe veel, en dalk meer, as André P Brink en Breyten Breytenbach gedoen het om wit mense, en daarmee die land, te laat verander.

In die skilderagtige dorpie Hay-on-Wye is die boekefees nou al 31 jaar aan die gang. Dit word soms die “Woodstock of the Mind” genoem, want dit gebeur ook op ’n plaas, en in die ewige nat Wallis beteken dit net een ding: modder. Dis waarskynlik die enigste plek waar die dra van Wellingtons ’n liefde vir lees aandui.

In die drie dekades van sy bestaan het die fees uit sy nate gebars en homself gekloon soos Dolly die skaap (en ja, die skape wei tussen die boeke in Hay). Dit word nou in Segovia in Spanje, Arequipa in Peru, Aarhus in Denemarke en Cartagena in Colombia gehou. Die oorsprong in Hay is te danke aan die dorpie se reputasie as die plek met die meeste tweedehandse boekwinkels op aarde.

Dit is onbeskaamd ’n kommersiële fees. Skrywers met nuwe boeke in die mark oor enige onderwerp word eenvoudig op ’n verhoog in ’n tent neergeplak en ’n uur gegee om oor die boek te praat en daarna vrae te beantwoord. Dan kan hulle boeke verkoop en teken, soms by die honderde. Daar is dikwels vol sale, en gehore van ’n duisend mense is nie ongekend nie. Plaaslike vrywilligers is al geoefend in die flinke hantering van die lang toue, iets op sigself om te aanskou.

Die resep skep ’n geleentheid waartydens jy lewende legendes soos Margaret Atwood en Salman Rushdie kan meemaak, en ook boeiende debatte oor enigiets van Engelse spelling tot woede teenoor Donald Trump. Natuurlik is daar kos uit die boonste rakke, en selfs die straatcuisine in die dorpie is iets om te onthou.

Omdat dit Wallis is, word etlike items aan die Walliese taal gewy, en is kwessies rondom minderheidstale pal op die feesagenda.

Om die 62% besoekers wat vroue is te bedien is daar vanjaar, terwyl #MeToo steeds voortrol, ’n sterk fokus op die jongste bewegings vir vroueregte. Chelsea Clinton gaan optree, asook die aktrise Rose McGowan, die slagoffer van die Hollywood-produsent Harvey Weinstein wat alles begin het. Daar is items oor mans en feminisme, seksisme en die vraag: Is 2018 die Jaar van die Vrou?

Tydens een van die eerste besprekings Vrydag het Helen Pankhurst, agterkleinkind van Emily Pankhurst van Suffragette-faam, beskryf wat daardie beweging beteken: "The Pankhurst legacy means that I am not afraid to have ambitions, not stupid to dream, not deluded for wanting to transform the world we live in." Maar tog was die gevoel sterk dat vrouebewegings dikwels ná die aanvanklike sterk momentum regresseer. Dit is noodsaaklik dat aktiviste nie weer stoom verloor nie, het een spreker gemaan.

’n Unieke bydrae is Owen Sheers en Laura Bates se Letters to the Future, waarin hulle bestek opneem van die huidige stand van sake wat gelykheid tussen die geslagte betref, sodat mense in die toekoms kan bepaal of daar vordering was.

Die komende naweek kry feesgangers insae in The guilty feminist, die potgooiprogram van Deborah Frances-White wat al 22 miljoen keer afgelaai is.

Die stigter en direkteur van die Hayfees, Peter Florence, is trots daarop dat daar ewe veel mans as vroue op die program is, iets wat hy as ’n verantwoordelikheid na die jongste weerstandsbewegings sien. “As a culture curator it means checking prejudice and thinking about what role gender plays for our [overwhelmingly] female audience. We have never had a male writer who was even a third as popular as Margaret Atwood or Toni Morrison,” het hy aan die tydskrif Elle gesê.

Foto's: Hayfees 2013

• Hans Pienaar woon vanjaar se Hayfees by en sal elke dag vir LitNet daaroor verslag lewer.

The post 2018 Hayfees vier vrouestemreg se eeufees appeared first on LitNet.

Board the Millennium Falcon and journey to a galaxy far, far away in Solo: A Star wars story, an all-new adventure with the most beloved scoundrel in the galaxy. Through a series of daring escapades deep within a dark and dangerous criminal underworld, Han Solo meets his mighty future co-pilot, Chewbacca, and encounters the notorious gambler Lando Calrissian, in a journey that will set the course of one of the Star wars saga's most unlikely heroes.

When reviewing a Star wars film, or any film relating to the franchise, one should declare one’s loyalties. Thus, I have seen all the films. I watched them in the order in which they were released. I enjoyed them all. Even the cheesy ones. I was upset when Kylo stabbed Han. I was even more upset when Carrie Fisher died. But, I am not an uberfan. I won’t dress up as Leia when I ever get around to Comic-Con.

Why it was necessary to elaborate on Han Solo’s origin story is beyond me. Especially when the origin story being told here is quite pedestrian and, furthermore, told through an uninventive rehashing of Star wars iconography. The familiar elements of the earlier films, such as Han’s relationship with Chewie, his love for the Millennium Falcon, his typical one-liners, etc, are used as posts around which a silly plot is built. Instead of exploring new ideas, new fertile ground, the familiar Star wars concepts were simply reused. Sure, it is a fun space caper, and the first three were kind of fun space capers, but after the last somewhat darker instalments, and with the quality of television in 2018, we need a little more than that.

Alden Ehrenreich is good enough, but does not have the screen presence or charm of Harrison Ford. Emilia Clarke disappoints as a bland Qi’ra. She is particularly unconvincing in the fight sequences and has zero chemistry with Han. Thandie Newton and Woody Harrelson struggle to deliver the staccato one-liners and have even less chemistry than the lead actors. Donald Glover’s Lando is mildly intriguing, but utterly forgettable.

There are no noteworthy whacky space creatures, captivating spaceships or larger-than-life fight sequences, something the franchise has become famous for. The sound design, cinematography and sets are good enough, but not imaginative or groundbreaking. There is nothing that sets Solo apart from the franchise.

Solo is Star wars lite.

The post <i>Solo – A Star wars story</i>: film review appeared first on LitNet.

------------------------------------- 

“Genadendal het ’n dinamiese bydrae tot die ontstaan van Afrikaans gelewer” – Samuel Baatjes

------------------------------------- 

Op Saterdag 26 Mei is Internasionale Museumdag in die Overbergse dorp Genadendal gevier.

Museumdag by Genadendal is aangebied deur die Afrikaanse Taalmuseum en -monument in samewerking met Genadendal Sendingmuseum.

Kyk hier na foto’s van die sprekers, wat Christo van Rensburg, Samuel Baatjes en Henry (Jatti) Bredekamp ingesluit het.

Die vroeë-Afrikaanse publikasies De Bode van Genadendal (eerste uitgawe 1859), Benigna van Groenekloof of Mamre (1873) en Die Afrikaanse Patriot (1876) was die fokus van die gesprek.

Genadendal, ’n historiese sendingdorp, is ongeveer 7 km van die skilderagtige Overbergse dorp Greyton geleë.

Samuel Baatjes beskryf Genadendal as ’n gemeenskap, ’n klein dorpie met ’n ryk geskiedenis: “Die Genadendalse drukkery het ’n dinamiese bydrae gelewer tot die taal wat ek praat.”

Die Genadendalse drukpers het Genadendal se spreektaal gedruk, reeds in die vroeë 19de eeu.

Kitsfeite oor Genadendal:

- Volgens Isaac Balie is Genadendal (vroeër Baviaanskloof genoem) die oudste sendingstasie in Suid-Afrika.

- Hierdie Morawiese sendingdorp is in 1738 deur die sendeling Georg Schmidt gestig.

- Volgens Christo van Rensburg is hierdie dorp die oudste in die binnelandse grensgebied.

- Tydens die VOC-tydperk is daar op geen ander plek sendingwerk gedoen nie (Christo van Rensburg).

Die historiese kerkplein

Danny Titus benadruk die rol wat Genadendal in die Afrikaanse taalgeskiedenis gespeel het:

“Anders as die Genootskap van Regte Afrikaners (GRA) in 1875 het Genadendal Dutch hom reeds in 1816 van die Hoë Hollands losgemaak en is ook op ’n Gutenberg-model-drukpers gedruk.”

Genadendal “het ’n groot rol gespeel in die vestiging van die gesproke taal tot ’n geskrewe taal, enersyds omdat dit die eerste instelling vir tersiêre onderwys gehad het en andersyds omdat dit een van die eerste drukperse in die Kaap gehad het waar hierdie taal in letter- en boekvorm bevorder en gepubliseer kon word.”

Die Genadendal Sendingmuseum

Die kerk

De Bode van Genadendal (eerste uitgawe 1859) en Benigna van Groenekloof of Mamre (1873)

Die opvoedkundige Samuel Baatjes het meer oor die rol van De Bode van Genadendal (1859–1914) en Benigna van Groenekloof of Mamre (1873) vertel.

Hierdie twee publikasies van 1859 en 1873 is jare vóór die koerant van die Genootskap van Regte Afrikaners (gestig in 1875), naamlik Die Afrikaanse Patriot (1876), gedruk. Volgens JC Steyn is Die Patriot gestig “om die Afrikaners te help oortuig dat Afrikaans hul eie taal is”. Die doel was onder andere: “Ons skryf nes ons praat” (JC Steyn, “Ons gaan ’n taal maak”: Afrikaans sedert die Patriot-jare).

Die eerste (1859) en laaste uitgawe (1914) van De Bode van Genadendal

De Bode van Genadendal (1859) was dus die eerste Afrikaanse koerant.

Om weer te benadruk: die Genadendalse drukpers het Genadendal se spreektaal gedruk, reeds in die vroeë 19de eeu.

De Bode, gestig deur Benno Marx en gedruk in 1859, was een van die eerste vyf godsdienstige blaaie in Suid-Afrika. Die sendelinge asook die gemeentelede van die gemeenskap was betrokke by De Bode. Dit is vir hul eie gemeenskap uitgegee.

Die laaste uitgawe van De Bode is in Maart 1914 gedruk. Vanaf April 1914 word die nuwe nuusblad, Die Huisvriend, uitgegee.

Die inhoud het ’n hoofartikel, godsdienstige artikels, biografieë van gemeentelede en sendelinge, grepe uit die geskiedenis van sendingstasies (bv Mamre), godsdienstige gedigte en briewe ingesluit.

Die sogenaamde plat taal / vereenvoudigde Nederlands is doelbewus deur briewewisseling in De Bode bevorder. Verskillende briefskrywers het onder skuilname oor plaaslike en algemene wêreldnuusgebeure geskryf. Hierdie briefskrywers “wou doelbewus die taal wat ons praat, promoveer”.

Volgens Isaac Balie was “’n kenmerk van hierdie briefwisseling […] die doelbewuste neiging om in die gewone spreektaal van dié tyd te skryf”. Daar word ook genoem dat mense iets in hulle taal wil lees en skryf, al het ’n persepsie geheers dat die mense hier aan die Kaap nie ’n taal praat nie, aangesien die gesproke taal nie ’n grammatika het nie. Daar word ook kommentaar gelewer oor die taal in die Patriot, en genoem dat daar min hoop is vir die Hollandse taal:

Die eerste drukpers was ’n eenvoudige houtpers (1834). Benno Marx, die vader van die Genadendal-drukkery, het in 1859 met die eerste drukkery begin. Sy visie was om “boeke, traktaatjies, tydskrifte en nuusblaaie, te druk waar mense [van die gemeenskap] met mekaar kon skakel”, en om terselfdertyd geestelike en opvoedkundige ontwikkeling te bevorder.

Benno Marx, die vader van die Genadendalse drukkery

Die tweede drukpers, die Albion-drukpers, het in 1861 aangekom.

Die Albion-drukpers

Die Genadendalse drukkery het in 2004 sy deure toegemaak en is as ’n drukkersmuseum ingerig.

Benigna van Groenekloof of Mamre (1873), wat die lewensverhaal van Benigna vertel, is gepubliseer twee jaar voor die eerste Afrikaanse Taalbeweging van die Genootskap van Regte Afrikaners (1875).

“Hierdie boekie was die spreektaal wat in boekvorm neergesit is. Dit is iets wat geskryf is in ons eie taal, vir ons eie mense, om te praat en vry te wees in die taal wat ons vandag praat.”

Die Genadendal-basuinkoor.

Die Afrikaanse Patriot (1876)

Christo van Rensburg het meer vertel van Die Afrikaanse Patriot wat, soos reeds genoem, in 1876 deur die Genootskap van Regte Afrikaners uitgegee is.

Van Rensburg het die drie soorte Afrikaans van die omgewing uit hierdie tydperk uitgelig: die eerste Afrikaans was op Khoi gebaseer. Dit is reeds 50 jaar voor Jan van Riebeeck aan die Kaap geland het, begin praat. Die tweede Afrikaans, naamlik Veeboerafrikaans, wat op ’n latere stadium ontwikkel het, se basis bestaan uit baie Europese tale en dialekte wat na Nederlands geneig het. Die derde Afrikaans het tot die Bo-Kaap beperk gebly; hierdie Afrikaans het ’n Oosterse basis.

In hierdie tydperk was Nederlands die skryftaal. Maar die Patriotte wou nie Nederlands skryf nie; hulle wou skryf soos hulle praat, soos reeds genoem. Hulle moes besluit hoe hulle Afrikaans gaan lyk. Hulle wou ook nie Khoi-Afrikaans skryf nie. Hulle het op Veeboerafrikaans besluit. Maar Khoi-Afrikaans en Veeboerafrikaans is teen hierdie tyd al reeds vir 100 jaar in hierdie binneland saam gepraat. Die neerhalende reaksie was: maar die Patriotte skryf in Khoi-Afrikaans.

Die Khoi-invloed op Afrikaans en Genadendal se baanbrekerswerk word in die uitstalling benadruk.

Families van Genadendal

Lees ook op LitNet en Voertaal:

LitNet Akademies (Geesteswetenskappe): Die vokaalstelsel van Genadendalse Afrikaans: ’n verkenning (Daan Wissing, 2017)

Die Khoekhoegowab-tale en Afrikaans

Afrikaans: 10 kitsfeite

Lekker Afrikaanse woordeskat: kanalla, poenankies, nxa!

Afrikaans: the language of dissent

Bronnelys

Balie, Isaac Henry Theodore. Die 2½ eeu van Genadendal: ’n kultuurhistoriese ondersoek. Magisterverhandeling, Universiteit Stellenbosch, 1986). SUNScholar (http://hdl.handle.net/10019.1/65102).

Carstens, WAM en Michael le Cordeur (reds). Ons kom van vêr: bydraes oor bruin Afrikaanssprekendes se rol in die ontwikkeling van Afrikaans. Tygervallei: Naledi, 2016.

Steyn, JC. “Ons gaan ’n taal maak”: Afrikaans sedert die Patriot-jare. Pretoria: Kraal Uitgewers, 2014.

Titus, Danny. Afrikaanse boek van bruin kant ‒ taal en identiteit op die Afrikaanse werf. In Ons kom van vêr: bydraes oor bruin Afrikaanssprekendes se rol in die ontwikkeling van Afrikaans, WAM Carstens en Michael le Cordeur (reds). Tygervallei: Naledi, 2016.

Van den Heever, Randall. Tree na vryheid: ’n studie in alternatiewe Afrikaans. Kasselsvlei: Kaaplandse Professionele Onderwysersunie, 1987.

Van Rensburg, Christo. So kry ons Afrikaans. Pretoria: Lapa, 2012.

Museumdag by Genadendal: sprekers

Michael Jonas (direkteur van die Afrikaanse Taalmuseum en -monument)

Henry (Jatti) Bredekamp

Samuel Baatjes

Christo van Rensburg

Ria Olivier (Afrikaanse Taalraad)

Danny Titus

The post Genadendal: ’n erfenisjuweel appeared first on LitNet.

Foto: Facebook

Sêgoed van Michael Green Oor sy boeke: “Dit klink rof, maar ek probeer mense vermaak. Die leser moet begin lees en die boek nie wil neersit nie. Ek dink humor is baie belangrik.” (Rapport Boeke, 1 Mei 2011) “Afrikaans moet lewe. Kyk na musiek. Jy het nou hoeveel soorte CD’s om uit te kies. En boeke? Eintlik is die voornemende koper se keuse is baie boekwinkels maar klein. Almal wil nie hogere letterkunde lees nie. En ek glo as baie jonger mense of ouer mense wat nog negatief is oor lees, die regte boek begin lees, kan dit ’n lekker ervaring wees.” (Rapport Boeke, 1 Mei 2011) “Ek skryf oor goed waarin ek belangstel. As jy bang is vir ander mense se mening, word jy ’n skaap wat die samelewing se reëls nakom. As ek my bekommer het oor wat my ma dink, sou ek nie geskryf het nie.” (Beeld, 14 Oktober 1997) Hoe outobiografies is sy skryfwerk? “Van my vriende sê hulle herken sekere eienskappe van my in van die karakters. Kom ons sê maar van my vriende op skool was soos die seuns in Beertjie geglo het hulle moet hulself op aggressiewe maniere laat geld.” (Beeld, 14 Oktober 1997) “Ek het nie ’n verterende begeerte om met my skryfwerk ’n boodskap uit te dra nie. Ek skryf omdat dit iets is wat ek kan doen. Dit help my om gemors uit my kop uit te kry en om duidelikheid te kry oor dinge wat my pla. Wanneer ek mixed-up is en ek kan nie my gevoelens verwerk nie, verwerk ek dit met my skryfwerk.” (Beeld, 14 Oktober 1997) “Ek kry gewoonlik net ’n draad van ’n storie en dan los ek dit uit. Die storie broei in my onderbewussyn en wanneer ek gaan sit om te skryf, kom die woorde maklik. Soms skryf ek net vyf sinne en is gelukkig, want ek weet dat ek ander kere weer vyf hoofstukke sal skryf.” (Beeld, 14 Oktober 1997) “Ek weet nie waar my werk presies in die literatuur inpas nie. Ek is nie ’n akademiese skrywer nie en kom nie letterkundige reëls na nie. My boeke is eenvoudig en ek dink maklik verstaanbaar geskryf. Ek hoop egter dat daar tog iets in die leser se onderbewussyn vassteek. Soos met David Lynch se rolprente.” (Beeld, 14 Oktober 1997) Oor pornografie: “Pornografie wat volgens die wette van die land beoefen word, is OK. Dit moet nie in iemand se keel afgedruk word nie, dis elke ou se keuse of hy of sy wil kyk. Die dien ’n doel, opvoedkundig of vermaaklik. ’n Mens kan daarmee behep raak, wat jammer is. Dit kan nasty raak, wat jammer is. Mense wat sê pornografie moedig verkragting aan, moet weer na die meeste Europese lande, waar pornogrfaie al vir jare vryelik beskikbaar is, kyk. Kyk hoe laag is hulle verkragtingsyfer. Dis die mens self wat moet groei, verby sy petty hang-ups.” (Die Burger, 10 Augustus 2000) “Ek voer my eie monoloog oor die taal, ek verstaan nie die slimmer nie, en hulle wil waarskynlik nie na my luister nie. Ek doen met Loslyf dalk meer vir die letterkunde en om Afrikaans te laat groei as Rapport. Dit is so dat seks rof klink in Afrikaans, maar dis tog dieselfde woorde, net in ons eie taal, as wat in ander tale gebruik word.” (Die Burger, 10 Augustus 2000) “Elke uitgewer het sy eie idees; probleem is net, daar is so min uitgewers in Suid-Afrika dat daar op die einde net sekere boeke, geskryf deur sekere mense, gepubliseer word. Dan wonder sommige mense nog hoekom ons letterkundige wêreldjie so eng is. Maar ek aanvaar dit as die uitgewer se reg, hulle wil tog nie iets publiseer waarmee hulle nie gemaklik voel nie.” (Die Burger, 10 Augustus 2000) Wat maak dat hy skryf? “Dis vir my lekker om te skryf. Dis dit. Ek hou dit eenvoudig, want ek is bang as ek te veel oor my geskryf dink, sal ek dit nie meer kan doen nie.” “Ek het nie ’n roetine wanneer ek skryf nie. Die storie vorm grootliks in my onderbewussyn en dan skryf ek maar wanneer ek ’n tydjie het en lus is daarvoor. Partykeer sal ek ver gaan stap of draf as ek vashaak en dan kry ek die storie weer aan die gang op dié manier.” Oor die Bruce Lee-elemente in die storie vertel Michael aan Phyllis Green dat Bruce Lee steeds ’n groot deel van baie mense se lewens is. “Hy het self in die storie ingespring. Dalk omdat ek nou self Jeet Kune Du – ’n gevegstyl wat Lee beoefen het – beproef. Ek sukkel ’n bietjie omdat ek nie so ’n soepel outjie is nie. Ek kan nog nie teen mure ophardloop of agteroor-salto’s maak nie. Maar die basiese elemente begin nou insink en as ’n dronk outjie my skielik bestorm, behoort ek hom lekker te laat skrik deur soos Bruce in ’n skril stemmetjie te skree en my oë op alien-agtige wyse te rol!” (Sarie) “Die humor kom vanself. Dis nie asof ek nou gaan sit en try grappies uitdink of so nie. Humor speel nog altyd ’n groot rol in my werk. Al is dit partykeer krás humor. Maar dit is goed wat jy self teëkom. Ouens wat my boeke resenseer of keurverslae skryf, het ook al gesê: ‘Waarom al hierdie burleske humor?’ So, dit werk nie vir almal nie.” (Volksblad, 25 Junie 2011)

Gebore en getoë

Michael Green is in 1963 in Brits naby Pretoria gebore. Sy pa ia vroeg oorlede: “Ek was ’n laaitie van vyf, ses, toe’s my pa dood. Ons was ses kinders. My ma het ons góéd grootgemaak ...”, vertel Michael aan Murray la Vita in Die Burger van 25 Junie 2011.

Sy ma het jare lank by die Departement van Bosbou se saadafdeling gewerk, reg oorkant die Weskoppies-hospitaal. “Partykeer het die mal ouens daar rondgedwaal soos zombies tussen die bome.”

Hy het sy kinderdae in Roseville, ’n voorstad van Pretoria, deurgebring. “Dit is baie naby aan die Mader-hotel (wat in Beertjie en sy boytjies ’n groot rol sou speel). Die arena van dronkenskap en gevegte”, onthou Michael.

Al het sy ma hulle goed grootgemaak, was sy rolmodel vanaf hy ongeveer veertien jaar oud was, die ou wat die kwaaiste gedrink het en die kwaaiste kon vuisslaan van sy pelle op skool. “So het ek in daai macho milieu grootgeword; ek en my broers het ook baie baklei. Maar ek dink nie my boeke is heeltemal na daai een kant toe nie. Daar is altyd darem balans, hoop ek. En dit is wat my ma sou verskaf van jongs af.”

Sy oupa Joe en ouma Minnie het in die destydse Verwoerdburg gebly. Oor sy oupa onthou Michael: “Daai ou was ’n legend. Hy was ’n cowboy fanatic. En hy was ’n bakker wat sulke fyn tertjies kon bak, totdat hy ge-fire is omdat hy sy baas gebliksem het. Toe word hy ’n spoorwegwerker. Daai is een van die redes waarom ek skryf. Hy was hierdie larger than life karakter. Ons het daar gekom en dan vertel hy ons hierdie real life stories ... van hoe hy weggebly het uit die skool en dan kry hy ’n donkie langs die Apiesrivier en dan ry hy die donkie heeldag.” Murray la Vita onthou ’n Saterdagmiddag in die laat jare tagtig: Michael en hy ry in sy bakkie deur die strate van Verwoerdburg. Dit was winter en hulle het stilgehou voor die ouetehuis waar sy oupa gewoon het.

Skryf was nog altyd die ding wat hy gedoen het – van laerskool af kon hy nogal redelik goed skryf. “In standerd twee het ’n juffrou vir die klas gesê: ‘Julle gaan nog van hierdie ou se boeke lees – hierdie moordverhale.’ Dit was nadat ek iets oor die Pangaman geskryf het. Wat sy gesê het, het nogal vasgesteek in my brein. Ek het van kleins af ’n redelike bisarre verbeelding gehad.”

Michael het as tiener begin skryf. “Veral toe ek 17 en 18 was in matriek, het ek goed voorgelê aan tydskrifte om te probeer ekstra geld kry vir drank en paartie. Ek en my pêl, ou Cor Herbst, dat ons nou sê maar kan Durban toe gaan. Dan skryf ek vir Huisgenoot stories. Maar somehow wou die ous nooit ons stories publish nie. Die een storie was byvoorbeeld ‘Die Beer van Katanzaro’ ... dan is dit nou ’n ou wat ouens met ’n byl kap, en dit lyk my nie dit het Bennie Fritz, die verhaleredakteur, aangestaan nie. Niks van daardie goed is ooit gepubliseer nie.”

In Vrye Weekblad van 28 September 1990 vertel Michael aan Ryk Hattingh dat hy van kleins af fanaties godsdienstig was. “Ek dink dit het my gevou. Jy weet, godsdiens is fokken hard, nè? Toe het ek Openbaring so ’n bietjie daar gevat en sjoe-sjoe! As daardie perde en die vlymende swaarde en daardie outjies eers op jou afpyl, dan sukkel ’n ou ’n bietjie, nè?

“En toe het ek gevou, maar my ma-hulle het darem nie geweet nie. Maar toe, op ’n kol, amper soos in Die hol gevoel, ek weet nie of dit die drank was nie, standerd nege, tien, toe besluit ek ek is die Messias. En ek het net vir my beste pel, ’n up and coming blues guitarist wat ’n mean guitar speel, gesê: Luister, my maat, jy sê vir my Messias. Ek het hom Angel genoem, Dark Angel.

“Jissus, ons was siek gewees, perd. Dan kom ons daar by die disco aan, mean menere. Messias, wat sal ons drink? Daai tyd het ons nog brandefien gevat, dubbel klippies, klipdrift en Coke. Angel vat sy Castletjie daar. Ek kan nie glo ek het daardeur geleef nie.”

Verdere studie en werk

Sy eerste werk na skool was as sekuriteitswag by die Uraanverrykingskorporasie by Pelindaba. “Ek het daai werk vir ses maande gedoen en toe is ek vir twee jaar Weermag toe.”

Michael vertel aan Hattingh dat hy in die weermag ’n paar boys gekry het. “Hulle vra wat’s my naam? Ek sê Messias. Hulle sê mmm Messias, strange naam, hê? Een aand toe staan hulle nog so, toe sê ek, sien julle daai ster daar, dis Mia Urr, dis nou presies waar ek vandaan kom. Toe begin die ous pis in hulle broeke soos hulle lag. Hulle sê toe luister my maat, is jy siek of wat? Sê ek wel, seker maar...”

Toe Michael by die Weermag uitkom, het hy vir so twee of drie weke by Van Schaik-boekwinkel as verkoopsman gewerk. “En toe het hulle my afgedank. Ek het die boeke gelees in plaas van verkoop. Toe het ek by Technikon Pretoria gaan swot vir joernalistiek. Die ander jobs ... ek het ’n paar snaakse werkies gedoen.

“Ek was ’n tuinjong, en ek het daai 3D-signs op die rugby- en krieketvelde geverf; vir omtrent ’n jaar was ek ’n verwer van dit. Ek het ook met boomplantdag saadjies getel en goeters in sakke gesit.” Tussendeur het hy as sportverslaggewer by Die Transvaler en Beeld gewerk. En was hy sewe jaar lank redakteur van die tydskrif Loslyf.

“Dis nou nie asof ek tussen jobs rondgeval het nie. Ek het altyd vryskutwerk gedoen, maar om daai inkomstetjie aan te vul, het ek altyd snaakse werkies gedoen.”

Oor sy werk as redakteur van Loslyf, die eerste pornografiese tydskrif in Afrikaans het Michael aan Hilda Grobler vertel dat sy werk daar anders is as wat mense dink. “Hier is nie ’n bed waar ons kan in- en uitspring soos ons lus het nie. Dis ’n gewone joernalistieke kantoor. Ek en my vrou het gereeld geld bymekaargemaak en dan het ons so goedkoop moontlik in Europa rondgeloop. Na ek van my een reis teruggekom het, het ek nie werk gehad nie. Ek het oral vryskut werk gedoen. Toe Ryk Hattingh by Loslyf weg is, het ek aansoek gedoen en die werk gekry. Dis net ’n joernalistieke joppie. Die ouens het baie keer ’n verkeerde idee oor wat aangaan by Loslyf – dis glad nie so opwindend soos wat party ouens wil hê nie. Elke ou sien maar die ding op sy eie manier. My siening is as die ou nie in die tydskrif belangstel nie, moet hy wegbly. Ons verbreek nie enige wette nie.”

Michael het sy boek, Beertjie en die boytjies, begin skryf rondom 20 Julie 1985 toe die Noodtoestand afgekondig is. “Ek dink ek was nog ’n technikonstudent. En toe ek begin werk by Beeld, toe het ek hom vir ’n uitgewer gestuur. Hulle het nie belanggestel nie. Ek dink dit was Human & Rousseau of Tafelberg of een van daai dudes. ’n Ou weet mos nie hoe werk die shows nie,” vertel Michael aan La Vita. “Terwyl die manuskrip weg was, het ek Die hol gevoel geskryf en toe het Taurus hom aanvaar. Toe kom Beertjie terug en toe gee Taurus hom ook uit. Dit was eintlik die beter boek.”

Die hol gevoel is in 1989 deur Taurus gepubliseer. Hy het sy werk as sportjoernalis laat vaar om heeltyds aan Die hol gevoel te werk. Hy het bedank, want hy het genoeg vertroue gehad dat hy ’n boek kan skryf.

Dit is onder Michael se skuilnaam, RR Ryger, uitgegee. Hoekom juis RR Ryger: “Toe my eerste boek gepubliseer is, het ek gedink ek moet ’n meer Afrikaanse naam kies, want ek skryf dan in Afrikaans,” in 2011 aan Herman Lategan.

In Oktober 1994 se De Kat het hy aan Murray la Vita vertel dat hy nie kan onthou hoe hy sy skrywersnaam gekies het en wat dit beteken nie: “Later toe iemand my gevra het, het ek gesê miskien staan die RR vir Riff Raff, want dit kon nogal inpas by sekere van die stukke wat ’n ou geskryf het. Dit het begin as ’n grap gemik op al die ouens met die geniunely pretensieuse name. Ek het die belaglikste moontlike naam gekies. Die rede hoekom ek ’n ander naam gevat het, is omdat ek nie onder my eie naam wil skryf nie. Dis onnodig om dit te doen. Neem nou maar rocksangers soos David Bowie – dis nie sy eie naam nie. As ’n ou kan plate maak onder ’n ander naam, dan kan ’n skrywer mos ook onder ’n ander naam skryf.

“Daai tyd het ek nog as sportverslaggewer by ’n koerant gewerk en ek kon nogal ’n bietjie feedback gekry het as die ouens uitgevind het wat ek skryf. Ek het later uitgevind ek kan maar onder enige naam skryf, want so min mense lees anyway jou boeke – so ek kon maar geskryf het wat ek wou onder Tant Susan of enige ander naam. So RR Ryger is nie ’n skuilnaam nie, maar dit is vir my gemaklik, want ek wil nie hê mense moet vir my ma-hulle sê ‘Jou seun het nou hierdie boek geskryf’ nie.”

In 2006 vertel Michael aan Maricelle Botha (Die Burger, 1 Junie 2006) dat hy deesdae die naam RR Ryger gebruik vir die “wilder” of meer letterkundige boeke en sy eie naam vir sy ander skryfwerk.

Oor Die hol gevoel het Gunther Pakendorf in Die Burger van 22 Maart 1990 as volg geskryf: “Maar moenie dink omdat die boek aan die maer kant is, dat hy noodwendig pieperig is nie; inteendeel, dis sommer sterk twak dié. So baie is daar nog selde in ’n Afrikaanse boek gevloek en geswets, gedrink en hoereer, bloed en braaksel, geweld en doodslag beskryf as hier.

“’n Sterk storie ook, veral Boek Een, en dis darem meer as die helfte. Die hooffiguur, met die ietwat rare naam Lytton, is ’n kwaai jong man, ’n rebel without a cause, wat die meeste tyd òf dronk, òf babelaas is. Hy is ’n weeskind wat deur stiefouers, met nog meer ongewone name (Hamydal en Armandine) grootgemaak is, mal randeiers met hul eie duister, kultus-agtige godsdiens. Êrens het hierdie eerste deel my aan Hesse se Steppenwolf laat dink, veral in sy eksistensiële nihilisme, wat met sy oorgawe aan seks en alkohol ’n lewenservaring soek wat buite die bourgeois alledaagse is. En soos Harry Haller in Steppenwolf het Lytton ook heelwat te doen met die opdrifsels van die samelewing, wat hy in disko's en kroeë ontmoet.

“Maar die nihilisme het natuurlik ook ’n keersy, die hol gevoel van verlatenheid, die kenmerk van die verlore seun op soek na sy vader. Die inwendige gesprekke wat Lytton met sy dooie pa voer, wat hom soos ’n skim agtervolg en betig, is duidelik ’n weerspieëling van Lytton se soeke na ’n sinvolle lewe waar liefde en geborgenheid hom eindelik rus sal laat vind. (...)

“Terwyl Hesse se held sy eksistensiële angs darem kan sublimeer en Mozart en jazz met mekaar kan versoen (al is dit met behulp van seks, alkohol en dwelms), kan die arme Lytton nou maar net nie die pyp rook nie. Sy terugkeer na die ‘Twee Malles’ (sy stiefouers) in hul sonderlinge ‘koepel’ is ’n travestie van die Bybelse woorde wat hy self aanhaal: ‘En wat julle ook in my Naam mag vra, dit sal Ek doen, sodat die vader in die Seun verheerlik kan word.’

“Die bisarre gebeurtenisse wat Lytton en sy vriend Tyle in hierdie omgewing meemaak, is ’n pervertering van enige vaagweg normale menslike omgang. Dis ’n soort apokaliptiese ommekeer van alle waardes wat op die end, ná ’n bloedige orgie, tot Lytton, ‘die nuwe messias’, se waansin en einde lei.

“Dis sterk, ja. Maar hoekom sit ek dan nou ook met ’n hol gevoel? Miskien is dit omdat Ryger hom te maklik oorgegee het aan die oordaad van negativisme en rou geweld. Miskien ook dat al die pseudo-eksistensialisme tot al die pseudo-metafisika en dus noodgedwonge tot ’n onbevredigende doodloopstraat moes lei. En omdat Ryger weier om die oorsake - en dan: die antwoorde - vir die probleme van verwarde mense en gebroke verhoudings in die groter maatskaplike verband te soek, waar hulle hoort.”

In die destydse Transvaler (28 Mei 1990) het Joan Hambidge haar resensie van Die hol gevoel só begin: “Ek het as kritikus nog nooit ’n geheim daarvan gemaak dat ek dink Afrikaanse romans is stroef en verbeeldingloos nie. Regte studeerkamermateriaal vir diegene wat ’n doktorsgraad wil skrywer. Of populêr aanmekaar geblik. Maar daar bestaan mín – indien enige – Afrikaanse romans/novelles wat ’n mens méésleur. Totdat RR Ryger se Die hol gevoel voor jou oë beland en jy besef: hier is een skrywer wat soos Kerouac se On the road of William Burroughs se Last exit to Brooklyn die leser ónkant gaan betrap.”

Sy het voortgegaan en geskryf dat soveel nihilisme ’n mens nie aldag te lese kry nie. "En dit word oortuigend uitgevoer. Die totale sinisme van die hoofkarakter Lytton word nie alleen vertel nie, maar oortuigend uitgevoer.

"Die hol gevoel sal nie deur almal begryp word nie, veral nie mense met standvastige vooropgestelde idees oor wat die letterkunde mag sê en wat nie. Die boek sal ook literêr-ingeligtes uit hul konvensionele verwagtingspatrone skok."

Oor hierdie positiewe resensie van Joan Hambidge het Michael aan Ryk Hattingh in Vrye Weekblad gesê: “Wat my geruk het, was dat Joan Hambidge vir my ’n write-up gegee het ... ek het nog nooit so iets gesien nie. Sy gooi hierdie ouens, kyk ek het nie daardie boeke gelees nie, maar hulle is blykbaar mean guys. Die ou wat Last exit to Brooklyn geskryf het, is blykaar ’n mean machine, die en da wat kan ek doen? Wat my beïndruk het, is dit: ek sien gereeld van haar resensies en sy pis op almal se batteries. Ek kan nie glo dat dié vrou spring en sê dis A OK nie. Dis wild. Dit het my weer ’n bietjie moed gegee, want na Charles (Malan) se dingetjie in julle koerant, het ek nie so lekker gevoel nie.”

Michael is tans (2011) ’n sportverslaggewer by Die Burger in Port Elizabeth waar hy en sy vrou, Willemien, en hulle elfjarige seun Gareth woon. Gareth is na die Walliese rugbyspeler Gareth Edwards vernoem. Michael het ’n groot liefde vir rugby en boks

’n Artikel oor Michael wat in die destydse Scope verskyn het met ’n hoofopskrif iets soos “Suid-Afrika se gekste skrywer”, en ’n foto van hom op die toilet met sy broek om die enkels, het ’n mens laat dink dat sy karakters in sy boeke op homself gegrond is. “Daardie artikel is gedoen op ’n dag toe ek ’n bietjie stout was,” vertel hy aan Stephanie Nieuwoudt (Beeld, 28 Maart 2000). “Ek het al baie dinge probeer doen en ek het seker sommige dinge oordoen. Maar ek dink nie ek is so woes en wreedaardig soos ek in daardie artikel oorgekom het nie.”

Die artikel het wel vir Michael en sy vrou, Willemien, bymekaar uitgebring. Sy het dit gelees en vir ’n vriend gesê sy wil Michael ontmoet. Die man was toevallig sy kollega en hy het ’n afspraak gereël. “Voordat ek ’n lovey dovey gehad het, was ek besig om myself te verwoes. Willemien het my gehelp om rigting te kry. Sy duld nie nonsens van my nie. Sy het eenkeer my neus afgeslaan en ons het nooit weer baklei nie.”

Michael en Willemien is in die vroeë 1990’s getroud. Dit het beslis sy wilde lewe verander. “Maar ek meen ’n mens kan nog steeds skryf oor sulke goed,” in 1994 aan Murray la Vita. “Maar ek raak nou meer bewus van feminine sides. My vrou het my meer bewus gemaak van familie en so aan. Dan besef jy jy kan nie net aangaan met ’n rowwe scene nie.”

Gedurende hierdie tyd het hy ook as joernalis by Huisgenoot in Johannesburg begin werk, maar hy sou dit nie beskryf as ’n hele nuwe lewe nie. Sy lewe hét verander en dit het ook uitgekring na sy skryfwerk.

“Ek neem byvoorbeeld die input in ag wat ek kry van my nuwe skoonfamilie. Hulle sal miskien ’n bietjie erg raak oor vuil taal en so aan. Dan kyk ’n ou na jou eie werk en jy begin miskien dink partykeer is dit dalk onnodig om hier en daar iets te sê. Nie dat dit my so baie beïnvloed nie. Ek dink vanself is ek in elk geval op pad om minder robuust te skryf en meer menslik te raak met die skrywery.”

Net voordat hy Willemien ontmoet het, was hy nogal redelik op ’n pad van self-destruction en so aan, bieg Michael teenoor La Vita. “Maar vandat ek haar ontmoet het ... dan kry ’n ou weer iets om voor te lewe. En natuurlik verantwoordelikheid ook. Ek sou nie selfmoord gepleeg het in die tradisionele sin van die woord nie, maar ek sou waarskynlik aan die go gegaan het met ’n moerse suipparty en in situasies beland het waarin ek sou gepeg het. Ja, om jouself met drank en dwelms te verwoes, is ook maar ’n tipe selfmoord, voel ek.”

In 1991 is Michael se boek wat hy eerste geskryf het, Beertjie en sy boytjies, deur Taurus uitgegee. Dit is in 2006 deur Tafelberg herdruk.

"Dit speel af in 1986 toe politieke spanning in Suid-Afrika hoog geloop het. Dit het egter nie vir Beertjie Booyse geskeel nie. Hy kwel hom eerder oor waar hy sy volgende dop gaan drink en oor sy drie seuns se streke: Andreas het uit die weermag gedros, Ketter wil biltong steel en Sugar wil net boks en is verlief op die skool se slet. Voeg daarby vriende soos Harry die Wreker en die Rhodesiese bosvegter Sakkie Saunders, en die tafel is gedek vir ’n absurde, skokkende familiedrama wat hom in Pretoria afspeel," skryf Maricelle Botha (Die Burger, 1 Junie 2006).

Oor die herdruk was Michael baie bly en hoop dat van sy ander boeke ook ’n nuwe lewe sal hê. Hoewel die boek hom afspeel in ’n politiek gelaaide era, het hy nie nodig gehad om enige veranderings ten opsigte van relevansie vir vandag se lesers aan te bring nie. “Ek sou ook nie dele van die boek verander het nie, nie vir so ’n herdruk nie. ’n Mens kan dit in sekere opsigte dalk ’n dokument van daardie tyd noem,” sê Michael. “’n Mate van politieke spanning sal daar seker in elke gemeenskap wees. Die politieke deel is nie so belangrik vir die storie nie; dis eintlik net deel van die agtergrond.”

Die spoed van die lewe is in 1994 deur Hond gepubliseer. Spoed word gebruik in die sin van speed of dwelms en Joan Hambidge (Insig, Julie 1994) meen dat Hunter S Thompson se Fear and loathing in Las Vegas duidelik ’n ikoon vir Ryger is.

Hambidge skryf verder: "Op die buiteblad verskyn Jim Morrison van The Doors-faam en soos Ryger het die rockster ook die bourgeois-grense van sy tyd ondermyn, bevraagteken en verskuif.

"Die spoed van die lewe vertel die verhaal van ’n tydperk in die lewe van die 28-jarige Frederick Mott toe sy lewe byna heeltemal ontspoor het. Hy beland in ’n eksistensiële krisis waaruit hy deur middel van dwelms, dran en seks probeer ontsnap. Sy selfrespek kry ’n verdere knou toe sy gesig in ’n aanval deur die hond van ’n vriend geskend word.

"Hy reis na Europa om die graf van die legendariese Jim Morrison in Parys te gaan opsoek. Maar hy kom nie verder as Amsterdam nie, waar hy in die dwelmkultuur vasval. Saam met ander uitgeworpenes uit verskillende lande leef hy soos ’n kakkerlak in die strate rondom die stad se sentrale stasie. Dis ’n doellose ronddwaal sonder rigting of inhoud.

"By sy terugkeer na Suid-Afrika werk hy saam met die vroeëre bure se seun, Theunsie, wat nou self by die dwelmhandel betrokke is. Dis net die agteruitgang van Frederick se gesondheid wat daartoe lei dat hy homself opnuut in oënskou neem, en ’n poging kan maak om uit die bose kringloop van sy lewe uit te breek."

Volgens Gunther Pakendorf (Die Burger, 22 Junie 1994) sluit Die spoed van die lewe wat die tema betref, by Die hol gevoel en Beertjie en sy boytjies aan. "Soos in die eerste twee gaan dit ook in Die spoed van die lewe oor ’n gevoel van eksistensiële leegheid en die nietigheid en sinloosheid van die lewe en oor ontvlugting deur middel van kunsmatige prikkels.

"Met sy drie verhale het RR Ryger hom as een van Afrikaanse se sterkste skrywers van die alternatiewe leefwyse op die rand van die a-sosiale en kriminele gevestig. Dié drie verhale vorm saam ’n duidelike eenheid en kan as ’n soort trilogie beskou word. Die skrywer sal nou moet bewys dat hy ook ander temas ewe oortuigend kan aanpak.

"Ryger is ’n vars stem en dit is jammer dat hy binne die Afrikaanse letterkunde nie genoeg aandag kry nie en geliasseer word onder die noemer weird. Die spoed van die lewe moet gelees word as ’n vars aanslag in ons miskien te oor-intellektuele prosa."

In De Kat van Augustus 1994 skryf Eduan Swanepoel dat van al sy prosatekste is Die spoed van die lewe Ryger se mees onbevredigende. “Dis ’n gefragmenteerde teks met gate in die verhaalvloei en met anekdotiese en eksemplariese passasies wat oorbeklemtoon en oorbelig. Die bykans sentimentele toon teen die einde is vir my besonder onoortuigend en irriterend. Maar as narratief wat die problematiek van manllike seksualiteit aanspreek en wat die leser konfronteer met die hele spektrum moontlikhede van homoseks, deur biseksualiteit tot by die heteroseksuele, is dit ’n betekenisvolle werk.

“Dis jammer dat Green nog steeds so min aandag gee aan die moontlikhede wat sy medium bied. Hy is ’n lekker storieverteller, maar daarin lê die gevaar dat hy nie voldoende weerstande vir hom en sy leser in sy tekste inbou om die materiaal waarmee hy werk, genoegsaam te versterk nie. Sonder ’n behoorlike resonansieruimte is die stem wat hier vertel, te onduidelik om voldoende hoorbaar te wees.”

Met die publikasie van Skoelapper in 1997 het Michael aan Stephanie Nieuwoudt (Beeld, 14 Oktober 1997) gesê dat dit dalk sy eerlikste boek is, want anders as in sy vorige boeke is die hoofkarakter nie ’n tawwe tienie nie, maar het hy ook ’n sagter sy. “Ek is tevrede met Skoelapper. Dis afgeronder as my ander boeke en hoewel dit in ’n ligter trant geskryf is, hoop ek tog daar is genoeg pitkos tussen die grappies. Dis geskryf toe ek baie gelukkig was en ek dink die gevoel skemer deur.”

Skoelapper is reeds drie jaar vroeër aan die uitgewer Hond voorgelê en is vir publikasie aanvaar. Die onderneming het egter gevou en Human & Rousseau het die projek oorgeneem. Skoelapper is bemark as ’n draakstekery met hygromans en rillers.

Die resensente het nie geweet hoe hulle Skoelapper moet benader nie. Willem M Botha (Insig, November 1997) het dit beskryf as ’n "ylerige riller-hygroman wat in die geweldgeteisterde Natal van 1993 afspeel: niks meer nie en niks minder nie – deur iemand wat bewys lewer dat hy vlot kan skryf (kennelik onder ’n skuilnaam) en situasies en karakters kan teken, maar met sy talent liewer iets sterkers, en ongemengd moet voortbring."

In Die Burger 26 November 1997) het Herman Wasserman geskryf dat as ’n teks gemik op vermaaklike lees, is Skoelapper ’n onderhoudende boek, "al is die verhaal dalk effens lig en sou van die storiedrade wat opgetel is dalk in ’n langer teks meer tot hul reg kom. Nietemin het Skoelapper die grense van genres subtiel verskuif. En het dit heel aangename leesplesier verskaf."

In Mei 1999 se Tydskrif vir Letterkunde het Louise Viljoen geskryf: "Skoelapper moet gelees word teen ’n breër agtergrond as dié van die hygroman en riller wat op die agterblad genoem word. ’n Mens kan dit byvoorbeeld ook lees naas die ander tekste van Ryger waarin die lewe van die 'fieta' uitgebeeld word. Die werk van stylgenote soos Ryk Hattingh en Thinus Horn skep ook ’n konteks waarbinne hierdie werk na vore begin tree as ’n eiesoortige manifestasie van kontemporêre kultuur. Die teks sluit ook aan by die wyse waarop die Afrikaanse musiek gemaak deur kunstenaars soos Koos Kombuis en Valiant Swart populêre vorme gebruik om mense te vermaak en terselfdertyd kommentaar te lewer op ’n (Suid)-Afrikaanse lewenswyse. Ryger se Skoelapper is dus populêre vermaak met ’n gesofistikeerde angel wat volkome in voeling is met ontwikkelinge in die eietydse kultuur. Êrens in die Huis van Afrikaans moet daar ook vir hierdie soort boek ’n plek wees."

In 1998 publiseer Michael vir die eerste keer ’n boek onder sy eie naam, Michael Green. Dit is Vreemde verskynsels, die eerste in die reeks Geheime dossiere. Dit is beskryf as die Afrikaanse X-files en handel oor die paranormale. “Met die eerste twee boeke van Geheime dossiere (Vreemde verskynsels en Nagbewegings) het ek taamlik tong in die kies geskryf, maar met die derde, Sieners, my ware kleure gewys,” vertel hy aan Francois Smith (Die Burger, 10 Augustus 2000). “Ek voel dat daardie boek maklik een van my bestes is, maar min mense het dit gelees. Nêrens was daar ’n resensie daaroor nie, wat my nie verbaas het nie; ’n ou wat in die toilet poseer met sy tikmasjien, of met pornografie (let wel: nie kinderpornografie nie) werk, kan nie te veel verwag van die hoofstroom nie. Ek het goortgeword met ’n ouma wat ’n siener was en my ma het altyd boeke oor die onderwerp op haar rak gehad wat ek verslind het. Dis ’n passie.”

Aan Hilda Grobler (Vrydag, 3 Julie 1998) het Michael vertel dat sy belangstelling in die paranormale gegroei het. “Ons het in ’n stadium in Pietermaritzburg gebly en dis veronderstel om een van die plekke te wees waar daar baie sightings is. Ek het my oë oopgehou, maar het self nooit iets gesien nie. Ons almal ervaar vreemde kragte of het die potensiaal om dit te hê, maar ons is nie van kleins af daarvoor oop nie en ontwikkel dus nie dié vermoëns nie.

“Dis nie iets om voor bang te wees nie, en dis ook nie duiwels nie, maar natuurlik. Ek bedryf my belangstelling daarin deur te lees en ek het vriende wat aan sulke bewegings behoort. Ek gesels met hulle daaroor en as daar sightings is, sal ek moeite doen om ondersoek te gaan instel as ek in die omgewing is.”

Sy idee met die Geheime dossiere-reeks was dat daar ook in Afrikaans oor die onderwerp geskryf moet word, maar op so ’n mnaier dat dit nie te heavy is nie, maar darem ook nie heeltemal poeperig nie. “Soos die reeks vorder, beplan ek om meer gespesialiseerd te raak. Die idee is dat dit ligte vermaak is.”

Die hoofkarakters in Vreemde verskynsels is gewese polisieman Neville Botha en sy kollega dr Mariaan Dreyer. Hulle vorm die ondersoekspan verbonde aan die nuutgestigte Buro vir Paranormale Sake en daar word van hulle verwag om antwoorde te verskaf op vreemde verskynsels wat onder meer sangomas met visioene, heksery, energie-vampiere, zombies en sataniste insluit.

Theunis Engelbrecht (Beeld, 24 Augustus 1998) meen dat Green ’n vlot spanningsverhaal skryf met sy tong stewig in die kies en dat hy daarin slaag om alledaagse situasies bykans ongemerk op te stuur. Hy sien uit na die volgende boeke in die reeks.

In 2000 gebruik Michael weer die naam RR Ryger vir sy verhalebundel Dominatrix en ander verhale. Die titelverhaal is aanvanklik as dramateks geskryf en is vir die eerste keer as Rimpelproduksie by die KKNK opgevoer. 

“Ek het die toneelstuk geskryf nadat die akteurs Wim Beukes en Deidre Venter my gevra het om iets vir hulle te skryf. Dit was ’n uitdaging, veral omdat ek meer ’n fliekganger as teaterganger is. In die proses het ek nuwe dinge oor die skryfproses en die teater gewerk. Kunstefeeste is ’n wonderlike medium waardeur blootstelling plaasvind en werkgeleenthede geskep word. Nie net vir akteurs nie, maar ook vir skrywers. Die publiek herontdek by sulke feeste die teater. Nes ek.”

Dominatrix handel oor ’n man wat “genesing” gaan soek by, soos Ryger haar noem, ’n seksterapeut. “In die proses kom allerlei geraamtes uit sowel die man as die vrou se kas,” sê Ryger.

Die akteurs was nou betrokke by die skeppingsproses. “Hulle het bydraes gelewer om sommige tonele te verleng en hier en daar aan die teks geskaaf.”

Vir die KKNK is die produksie as “hardebaard” geklassifiseer. Dit beteken daar is ’n ouderdomsperk van 16.

Wim en Deidre voel die geweld en seksuele aspek in die drama is nie oordoen nie, maar gemotiveerd. Michael probeer om nie te uitdagend te wees nie. Maar daar is seker mense wat van hom sal verskil.

Michael en sy vrou, Willemien, het self die boek uitgegee as Walkure-uitgewers. "Die woord beteken vrou as strydgodin. My vrou is ’n strydgodin. Ek wou nie kanse waag met ’n hoofstroom-uitgewer nie en was nie lus vir die hele proses van keurders wat sensuur toepas nie. Ons wou ook sien of ons wel self ’n boek kán publiseer.”

“Astrodom” is volgens Johan Coetser (Beeld, 10 Julie 2000)pure pornografie en is in 1996 vir die eerste keer in die tydskrif Loslyf gepubliseer. Dit is soos “Dominatrix” ’n verhaal van en oor sinlike mag.

Die derde verhale, “Berserker” was in 1993 een van die finaliste in De Kat se romanwedstryd. Dit is ’n verhaal oor die grensoorlog. Toe Michael dit vroeër saam met sy verhaal Drank, seks en Alan Chaney aan uitgewers voorgelê het, was die kritiek dat “mense moeg is vir sogenaamde grensverhale” en dat alles daaroor reeds gesê was. Michael het egter nie daarmee saamgestem nie, het hy aan Francois Smith erken. “Ek is nie, en was ook nie, op hoogte van al die oorlogboeke uit ons eie bodem nie, en uit gesprekke met vriende en/of oudsoldate, dink ek beslis nie alles is reeds vertel nie. Dis tog ’n helingsproses ook. Ek was self in die weermag, en het my ding gedoen, maar was darem nou ook nie die groot grensvegter van die fotoboekies nie. Meestal probeer ek oor goed skryf wat ’n invloed op my gehad het, en dis net natuurlik dat my opleiding en twee jaar as soldaat iewers sal inglip.”

Dis verhale wat handel oor geweldadige seks. “Dis seker maar ’n logiese uitvloeisel van dit waarmee ek elke dag besig is,'' sê Michael wat op daardie tydstip reeds vyf jaar redakteur was van die porno-tydskrif Loslyf. “Maar my boeke was nog altyd seksueel, nog voordat ek by Loslyf gewerk het. Dalk is ek net lief vir seks en die dinge wat daarmee verband hou.”

Johan Coetser (Beeld, 10 Julie 2000)meen dat RR Ryger en sy skryfwerk al op uiteenlopende wyses beskryf is: “as werkersklasprosa, absurd, parodie, gedeeltelik outobiografies, postmodern, uitstaande skrywer, ensovoorts. Feit bly staan: ongeag waar Dominatrix en ander stories inpas, die drie verhale daarin sal reaksie uitlok. Om verskillende redes.”

Francois Smith meen dat dit jammer was dat “Berserker” nie in sy oorspronklike langer weergawe en alleen gepubliseer is nie, aangesien die ander twee verhale nie die skrywer se reputasie gestand doen nie. Dit is ’n redelik vernuftige, drieledige raamvertelling met die episodiese struktuur van ’n pikareske roman. In hierdie verhaal vind die leser Ryger op sy komiese beste, veral die grensverhaal bevat beskrywings wat enigeen met ervaring van die weermagwêreld sal laat gil. Ryger is nie vir diegene wat meen die leegmaak van die slopemmer hoort nie in die letterkunde nie – hier kry jy dit in kleur en geur. Maar waar pornografie in wese geyk is, sorg Ryger op sy beste altyd vir ’n hol gevoel.

Na die publikasie van Michael se jeugverhaal, Die derde rugbybal, in 2003 is hy op die letterkundige front redelik stil. In 2011 verskyn sy volgende roman, Hondsdol, by LAPA Uitgewers. Daar was ’n paar redes oor die relatief lang tydperk wat verloop het voordat Hondsdol verskyn het: Verskeie uitgewers het twee van sy vorige werke (’n roman en ’n kortverhaalbundel) wat hy voorgelê het, afgekeur (So dis nie asof hy nie geprobeer het om gepubliseer te word nie). Dan het hy agt jaar vantevore van Pretoria na Port Elizabeth getrek en met ’n ander werk begin wat ’n groot aanpassing was. En derdens is dit nie altyd ewe maklik vir Michael om lus te wees om nog te skryf as skryf jou werk is nie.

"In Hondsdol tref ons weer die nihilisme, die fantasmagoriese omstandighede en gebeurtenisse, die geweld en die sonderlinge humor waarmee dit vervleg is aan. Veral die verhouding waarin geweld en humor tot mekaar staan," skryf Murray La Vita. Die verhaal speel af in ’n buurt in Port Elizabeth.

Dit was eers ’n kortverhaal en Michael het dit uitgebrei met die hulp van sy seun Gareth. “Partykeer dan sit ek ’n bietjie daar en skryf in die kamertjie (’n buitekamer wat as studeerkamer dien) en dan kom Gareth in en vra wat doen ek. Dan sê ek: ’nee, ek skryf nou die boek.’ Dan sê hy: ‘Vertel my bietjie!’ En dan bounce hy sommer ’n paar idees van my af. So dis moerse lekker om so ’n wisselwerking te hê met my seuntjie.”

Vanaf Michael se huis in Port Elizabeth se voorstoep sien ’n mens ’n groot dubbelverdiepinghuis wat aan ’n ou dame behoort het wat aan kanker dood is. Sy het dele van die huis uitverhuur aan mense wat later weens dwelmhandel in hegtenis geneem is. “Die tannie wou gehad het ons moet saam met haar ingaan om te gaan kyk wat gaan in die huis sodat sy kon evidence kry en die polisie oortuig om die ous te kom uitsit. Dit het ’n bietjie rof geraak daar. Obviously het ek dit nooit gedoen nie. Dit sou selfmoord wees. Ek kon miskien uitstorm met my knopkierie en die ouens verjaag in die straat, maar daai ouens het gúns.”

In Hondsdol begin die aksie wanneer Ben Hond, die hoofkarakter, wél saam met Tan Lien gaan ondersoek instel na haar huurders se doen en late. In die boek is Ben en sy seun, Henry, ook na aan mekaar. Pa leer vir seun allerhande koeng foe Lee-bewegings en hulle kyk saam Bruce Lee-flieks. Daarby glo Henry in sy pa se droom: om Bruce Lee – A Kung Fu Musical te skep.

Michael vertel aan La Vita (Die Burger, 25 Junie 2011) dat die eerste poster van ’n hero wat hy teen sy muur gehad het, was van Bruce Lee. “Ek het so ’n bietjie karate geneem, maar net inleidend, amper. Die liefde vir boks en rugby het oorgevat. Maar ek het ongelooflike bewondering vir ouens soos Bruce Lee. Ek het nou vir Gareth van sy movies begin wys sodat hy kan check wat doen hierdie dude.”

Ben, sy vrou Gracie en hulle seun Henry is nou nie wat ’n mens normale mense sou noem nie. En Tan Lien vereis ’n geharde sisteem. Vanaf die oomblik wat Ben en Tan Lien in die gehuurde woonstel instap, begin die aksie en word die leser saamgesleep op jaagtogte van toneel tot toneel, waar die aksie en drama hulle vasvang. Ben word betrek by die dwelms, misdaad, korrupsie by die polisie en geweld. Tussen al die geweld deur, is daar egter ook oomblikke wanneer die verskillende karakters se vrese, hoop en liefde na vore tree. In Sarie skryf Phyllis Green: "Dit maak hulle mens in die ware sin van die woord en maak ook dat jy as leser nie verswelg word deur die rollercoaster rit van geweld nie. Hondsdol is ’n hoogs vermaaklike verhaal wat tot Suid-Afrikaners sal spreek, want dis net in hierdie land waar sulke mal dinge gebeur en mense dink dis maar soos dit is."

Herman Lategan (Rapport, 5 Mei 2011) kon die boek nie neersit nie. “Dit was te lekker. Dankie tog vir ’n goeie Afrikaanse boek sonder tierlantyntjies en dankie tog dat die stem(me) van die storievertellers RR Ryger en Michael Green nie stil geword het nie.” Volgens Lategan is Hondsdol gestroop van alle pretensieuse literêre foefies en teorieë en jy word deur die nakkte storie van een drama na ’n volgende meegesleur. Dis die soort boek wat aanklank sal vind by oopkop tieners tot die ouer garde in Huis Herfsblaar, en tussenin. “Goddank die stem van die storieverteller leef na al die jare nog ongeskonde, suiwer, voort.”

Oor sy skryfwerk vertel Michael dat die onbewuste ’n belangrike rol in sy werk speel. Hy wil nie “te veel lol” met sy kreatiwiteit nie. “ ’n Ou se tyd is beperk en met mý tipe skryfwyse – ek hou daarvan om ’n ou te boei, so ek het die basiese storie en dan los ek dit vir die onderbewussyn. Ek glo ’n filmmaker soos David Lynch werk ook baie daarmee.

Dit is die tipe goed wat ook, as jy dit klaar gekyk het, dan gaan dit in jóú onderbewussyn indwaal. Ek kan dit nou nie sê van hiérdie boek nie, maar ek dink van my vorige boeke het wél daai effek op party mense gehad.

“So selfs al dink ’n ou dalk dit is net ’n ou boekie, sê ek: Moenie die boekie onderskat nie, daar is dalk ietsie meer, want dit kom uit ’n snaakse plek uit. Partykeer luister ’n ou musiek en dan sien jy mos prentjies. So as ek met ’n boek begin, gaan sit ek nie en dink ek soek ’n idee vir ’n boek nie. As ek sien, dan is ek maar besig om te peuter en te skryf. En al skryf ek twee bladsytjies; al skryf ek ’n paar paragrawe – dis fine met my.

“Partykeer sal ek sien dit gaan nou nie lekker nie. En dan sal ek miskien gaan draf of ’n lekker lang stappie langs die see vat. Die see is vir my great vir kreatiwiteit. Jis, dis ongelóóflik. Ek dink nie ek sal ooit uit stories uit raak nie ... deur net langs die see te stap. Byvoorbeeld, daar is ’n plek op pad Oos-Londen toe, Kenton-on-Sea: daar is hierdie amper onaardse rotse daarso. Dis ’n skrywer se dróóm as jy net ’n bietjie daar stap en jy laat jou mind net gaan. Jy gáán storietjies kry.”

Die gebruik van verkleinwoorde is kenmerkend van Michael se manier van praat en skryf. Daarmee skep hy (afhangend van die konteks) sarkasme, ironie, humor, die absurde. En dit is dikwels op homself gerig. “Oukei, sê nou jy het klaar geskryf vir die dag en jy wonder hoe gaan hierdie storie nou verder gaan. Ek weet waar ek wil eindig, maar ’n storie moet darem sy draaitjies vat – soos die lewe. Ek sê nie vir my brein: Opdrag! nie. Hy weet dit al, want hy is al geoefen. Partykeer lê ek in die nag wakker en dan kry ek net hierdie movie omtrent in my mind. Dis maar hoe dit werk. Ek wil nie te kwaai daaroor dink nie, want netnou verloor jy dit! En dít sal nou nie prettig wees nie.”

Etienne Leroux is een van Michael se gunstelingskrywers. Verskeie kuiertjies by sy huis het al as gevolg van Etienne Leroux se Sewe dae by die Silbersteins in wanorde ontaard. “Om dié rede steek my vrou deesdae die boek weg as daar mense kom kuier. Leroux word vandag as een van die pioniers van die Afrikaanse boek beskou en daar is al baie geskryf oor die veelvlakkigheid van sy werk.

“Aangesien ek ’n eerlike platkop is, sal ek nie maak of ek ’n kenner van die Griekse mitologie is en daarom sy werk selfs meer waardeer nie. Vir my was Leroux ’n besonderse woordkunstenaar en dele van sy boeke is skreeusnaaks. Dis die moeite werd om van sy boeke nou en dan weer te lees. Veral Sewe dae by die Silbersteins en veral die gedeelte van bladsy 63 tot bladsy 69. Dit is die deel waarmee ek al verskeie gaste met ’n brullende, drankaangedrewe stem geteister het. In hierdie deel hou ene Dries van Schalkwyk, sekretaris van die Rooi-Swart Ollenwaar-stoettelersvereniging, ’n toespraak waarin hy ’n geheimpie oor die ‘fantastiese bees’ Brutus verklap. Leroux skryf so meevoerend deeglik dat dit vir die leser voel of hy by die partytjie is. Hierdie paar bladsye is inderdaad ’n hoogtepunt in die Afrikaanse skryfkuns en behoort verpligte leesstof vir alle depressiewe mense te wees.”

“As jy depressief is, moet jy egter wegbly van my ander gunstelingboek, Tough Guys Don’t Dance. Dis geskryf deur die Amerikaanse skrywer Norman Mailer, wat nes Leroux ’n koddige dog indrukwekkende figuur was. Tough Guys Don’t Dance is sekerlik nie Mailer se beste boek nie, maar op ’n persoonlike vlak werk dit vir my. Ek het eers die fliek – waarvan Mailer self die regisseur was – gesien voordat ek die boek gelees het.

“In my boek Die spoed van die lewe (in 1994 deur Hond-uitgewers onder my ander skryfnaam, RR Ryger, gepubliseer) skryf ek só oor hierdie werk van Mailer: ’norman Mailer se Tough Guy’s Don’t Dance is een van my gunsteling-boeke en -rolprente. Die idee van ’n man met ’n lelike verlede wat op ’n drank- en dwelmvlug gaan ná hy die liefde van sy lewe verloor, is vir my geloofwaardig. Ek het al self sulke dinge gedoen.”

Michael is al (veral in die 1990’s) dié Generasie X-skrywer in Afrikaans genoem, die skrywer oor en vir die ontworteldes, die verlore geslag. Oor die etiket erken Michael dat dit vleiend is op ’n sekere vlak, maar beperkend op ’n ander. “Eintlik is ek nie heeltemal seker wat die definisie van Generasie X behels nie, en ek stel ook nie daarin belang om dit na te vors nie,” vertel hy aan Francois Smith (Die Burger, 10 Augustus 2000).

“Ek doen maar net my eie ding. Van my sogenaamde aanhangers weet ek nie veel nie, behalwe dat die ouens van Bitterkomix van sommige van my boeke gehou het. Verder is ek altyd verbaas as iemand sê hulle het ’n boek van my gelees, want my royalty-tjek is altyd so klein. Dalk leen die ouens maar die boek onder mekaar uit, ek weet nie. Wat ek wel weet van Dominatrix is, omdat dit nie deur die meeste boekwinkels aangekoop is nie, kry ek tog ’n breër groep mense wat my werk lees, want ek versprei dit by Hustler sekswinkels.”

Publikasies

As RR Ryger:

As Michael Green:

Artikels oor Michael Green beskikbaar op die internet:

• Boekmerk: Weggesteek as gaste kom kuier
• Botha, Maricelle: “Beertjie” kry nuwe blaadjie en drukoplaag vir hoofstroom
• Green, Phyllis: 5 Boek-minute met Michael Green
• La Vita, Murray: Bruce Lee in PE
• Nieuwoudt, Stephanie:
  • Ryger skryf sy eerlikste boek
  • Slaangoed word speelgoed in Ryger se boek
• Smith, Francois: Ryger min gepla oor broek op enkels
• Webb-Joubert, Christelle: Potgooi en onderhoud met Michael Green (ook bekend as RR Ryger) oor Hondsdol

Die opsteller vra om verskoning dat van die skakels nie tans kan oopmaak nie, maar Media24 se koerantargief is op die oomblik nie toeganklik nie.

Bron:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

The post Michael Green (aka RR Ryger) (1963–) appeared first on LitNet.

Daar is ’n sweem van nomadisme wat die Hayfees in Wallis met kunstefeeste in Suid-Afrika deel. Maar dis ook al. Die tien reusagtige tente op ’n skaapweiveld in die Wyeriviervallei lyk van binne soms soos die weelderigste korporatiewe suites en die jongste tegnologie oorheers – in een item op die program kan jy selfs jou eie kwantumrekenaar bou.

Die massiewe gaping in benadering tot die kunste in die twee lande is maar alte duidelik. Waar in Suid-Afrika die ontwikkeling van minderheidstale vlytig afgeskaal word, is die bevordering van Wallies een van die hoekstene van ’n onderneming wat derduisende besoekers na Wallis bring en die node is van ’n netwerk wat nou al oor vyf lande strek.

Waar in Suid-Afrika die Departement van Kuns en Kultuur ’n koelkas is vir ministers wie se sterretjies van hul voorkoppe afgeval het en salarisse die begroting toestop, verskaf etlike staats- of semi-instansies vele van die borgskappe vir die Hayfees. Die bestuur het lank nie meer die opbrengs van pokerspelle nodig nie, soos die gerugte hier dit wil hê die geval was in sy stigtingsjaar in 1987 nie.

Van ’n gesprek om ’n tafel het die fees sodanig ontplof dat die internasionale aankondiging van die kortlys vir die Golden Man Bookerprys, die beste onder die 51 wenners sedert die 1970’s, daar gedoen is (VS Naipaul se In a free state, Penelope Lively met Moon tiger, Michael Ondaatjie se The English patient, Wolf Hall van Hillary Mantel en George Saunders se Lincoln in the Bardo).

Vir diegene wat begaan is oor die lewensvatbaarheid van minderheidstale as meer as net ’n patois, is die fees ’n model en ’n eksperiment met vele suksesse om van te leer. Een van die indrukwekkende aspekte is hoe die departement van opvoeding in die Walliese streeksregering die jeug by die fees betrek. Donderdag en Vrydag is opsy gesit vir gratis besoeke deur leerlinge van Wallis en Engeland. Meer as 12 000 leerlinge van sowat 100 laerskole en meer as 70 sekondêre skole het deelgeneem en van die verrigtinge is regstreeks na klaskamers gestroom.

Vooraanstaande wetenskaplikes, geleerdes, skrywers en komediante bied programme aan wat wissel van hoe om vuur te maak in die bittere Britse koue tot raad oor jou broer wat dink hy is ’n superheld. Of hoe om wettiglik by die internet in te breek. Die meeste programme word deur die Walliese regering befonds.

Saterdag is een item vir volwassenes en een vir kinders op vyf verskillende tye na biblioteke dwarsdeur Brittanje gestroom.

’n Ander indrukwekkende dimensie van die fees is die internasionale. In sy 31 jaar, sê die stigter en feesdirekteur Peter Florence, het die fees nou al weergawes op 30 verskillende plekke buite Wallis aangebied. Daar is elke jaar Hayfeeste van etlike dae lank in Spanje, Peru, Meksiko, Colombia en Denemarke.

Dink net as die Woordfees dieselfde soort ding in ander lande in Afrika kon doen.

Van Wallies self is daar nie veel sprake buite enkele verhoogoptredes nie, hoewel alle tekens en aanwysings ook in Wallies verskyn. Dit is ’n demonstrasie van hoe Engels gebruik kan word om ’n minderheidstaal te bevorder sonder enige wrywing of afgunstigheid. Enige twyfel of tweetaligheid in instansies die antwoord is, sal aansienlik minder wees na ’n besoek aan Hay.

Die kwessie van taal en ’n monolitiese wêreldtaal wat ander tale verdring, kry simpatieke dekking in etlike items. Anders as in Suid-Afrika, waar taal gekoppel word aan konserwatiewe kultusorganisasies soos AfriForum en tradisionele owerhede, wys hierdie besprekings dat taalbevryding en taalgeregtigheid, om twee begrippe wat hier opduik rond te gooi, ’n progressiewe doelwit is. Dis een van die maniere om ’n ander wêreld te skep, “another possible world”, soos die alterglobaliste dit in die lingua franca stel.

Foto's: Hayfees 2013

Lees ook:

2018 Hayfees vier vrouestemreg se eeufees

The post 2018 Hayfees: ’n model vir die lewensvatbaarheid van minderheidstale appeared first on LitNet.

Leeskring-inligting en 2018-jaarprogram

Akasia Leeskring

Kontak Sophie Beyers by akasia.leeskring@litnet.co.za.

# Ons leeskring van 12 lede bestaan al 10 jaar en het eers by die Akasia Bilioteek bymekaargekom, vandaar die naam.
# Die bespreking is informeel, ons maak beurte om leiding te neem.
# Besoekers of nuwe lede is welkom. Kontak Sophie Beyers by akasia.leeskring@litnet.co.za.

Athos Boekklub

Kontak Elmarie Kock by athos.boekklub@litnet.co.za.

# Athos Boekklub is nege jaar oud met 12 lede wat in die Lynnwood/Brooklyn omgewing woon.
# Byeenkomste op die eerste Donderdag van die maand om 11:00 by wisselende venues, meestal aan huis van lede.
# Gaste is welkom in spesiale gevalle wat geadverteer sal word.
# Synde ’n boekklub het ons nie ’n vooraf beplande jaarprogram nie.

Bela-Bela Leeskring

Kontak Elma van den Berg by bela-bela.leeskring@litnet.co.za.

# Die Warmbad-leeskring is in 2000 begin met vyf lede. Die ledetal wissel so tussen agt en tien en nuwe lede is baie welkom.
# Boekbespreking is informeel en word deur een van die lede gelei.
# Besoekers is welkom. Kontak asb bela-bela.leeskring@litnet.co.za om aan te meld en dra R5 by vir koffie/tee.

Bettie-se-leeskring

Kontak Selma du Preez of Marie Weidemann by bettie-se-leeskring@litnet.co.za.

# Die formidabele Bettie van der Spuy het in 1978 vyf goeie vriendinne oorgehaal om saam met haar boeke te lees en te bespreek. Bettie-se-leeskring het daaruit ontstaan. Bettie is vier jaar gelede op 93 oorlede.
# Nuwe lede wat sal deelneem aan bespreking en besprekings lei, is baie welkom.
# Besoekers is altyd welkom. Skakel asseblief vooraf vir Marie Weidemann (072 226 8090).

Jaarprogram 2018
Byeekomste om 10:00 aan huis van ’n lid tensy anders vermeld

Brooklyn Leeskring

Kontak vir Dalena Beyers by brooklyn.leeskring@litnet.co.za.

# Ons is ’n geslote leeskring wat saans vergader saam met ’n lekker ete. Gaste word by geleentheid uitgenooi.
# Lede lei die bespreking van hulle boekkeuse.

Centurion Leeskring

Kontak Elmarie van der Walt of Paul Beezhold by centurion.leeskring@litnet.co.za.

# Centurion Leeskring is 31 jaar oud.
# Besoekers is altyd welkom. Skakel asb vooraf met Amie van der Merwe (012 664 4802) of Lesanda Meyer (084 690 3144).

Jaarprogram 2018
Byeenkomste om 14:30 in die Centurion Biblioteek, h/v Cantonmentsweg en  Unielaan

Elize Botha Leeskring

Kontak Rentia Bonthuys of Ritha Louw by elizebotha.leeskring@litnet.co.za.

# Elize Botha Leeskring bestaan reeds 35 jaar hoofsaaklik in die ooste van Pretoria. 
# Tans is ons 20 lede wat die laaste Vrydag van die maand bymekaarkom.     

Jaarprogram 2018
Byeenkomste om 10:00 by ’n lid se huis

Glenstantia Leeskring

Kontak Mariaan Ueckermann of Sugnét Kannemeyer by glenstantia.leeskring@litnet.co.za.

Jaarprogram 2018
Vergader laaste Dinsdag van die maand om 19:00 by Glenstantia Gemeenskapsbiblioteek, Chopinstraat 510

Hartbeespoort Leeskring

Kontak Anli Wilsenach by hartbeespoort.leeskring@litnet.co.za.

# Ons bestaan reeds 34 jaar en het afgestig van die Schoemansville Leeskring.
# Op die oomblik het ons 12 lede plus ’n aantal rustende lede wat so dan en wan kom inloer.
# Nuwe lede is altyd welkom.
# Boekkeuses behels gewoonlik ewe veel Afrikaanse as Engelse titels. Ons bespreek elke jaar ’n Afrikaanse digbundel en ook ’n biografie (Afrikaans of Engels). ’n Lid is gewoonlik die voorganger tydens bespreking.
# Ons vergader by mekaar se huise met wyn en koek.

Jaarprogram 2018
Vergader aan huis van ’n lid

Jakaranda Leeskring

Kontak Marie Meintjes of Lalamarie Human by jakaranda.leeskring@litnet.co.za.

# Op 28 Januarie 2018 is Jakaranda 32 jaar oud. Oorspronklik in Pretoria-Noord gestig maar deesdae woon lede oraloor.
# Ons het tans 26 lede en neem slegs nuwe lede in wanneer iemand bedank of weggaan.
# Gaste welkom indien daar plek is: kontak asb vir Lalamarie Human (084 760 7199).

Jaarprogram 2018
Vergader 2de Woensdag van die maand aan huis van ’n lid

Lekkerleeskring

Kontak Elsa du Plessis by lekkerleeskring@litnet.co.za.

# Die Lekkerleeskring is sedert die begin van 2010 aan die gang. 
# Byeenkomste vind plaas aan huis van lede en neem die vorm aan van ’n gesprek waarvoor almal voorberei. Daar word nie lesings aangebied nie.
# Byeenkomste is beperk tot lede.

Jaarprogram 2018
Alle byeenkomste om 14:00 aan huis van ’n lid

Mabel Malherbe Leeskring

Kontak Elmarie van der Walt of Gina Malherbe by mabelmalherbe.leeskring@litnet.co.za.

# Die Mabel Malherbe Leeskring is vanjaar 78 jaar oud - Pretoria se oudste leeskring. Mabel Malherbe was in baie opsigte ’n pionier. Een faset van haar nalatenskap is die Mabel Malherbe Leeskring. In 1912 stig sy die Afrikaans-Hollandse Leesunie met die doel om Afrikaanse vroue aan te moedig om te lees. Dit was aanvanklik maar moeilik en baie dames het die boekbesprekings eers in Engels geskryf en daarna vertaal! Toe die ledetal 100 bereik het en daar ’n lang waglys was, is ’n tweede leesunie  wat haar naam dra, in 1940 gestig.
# Nederlandse boeke is ’n fokus. Die Stichting Bevordering Culturele Betrekkingen Nld-ZA gee jaarliks ’n ruim skenking vir die aankoop van Nederlandse boeke.
# Nuwe lede (ook mans) is welkom. Kontak ’n bestuurslid of vra ’n vriendin in die leeskring om jou voor te stel.
# Gaste is welkom. Kontak asb vooraf vir Gina Malherbe (084 745 6413).

Jaarprogram 2018
Alle byeenkomste om 14:00 in die Alkantrant-biblioteek, h/v Daventrystraat en Lynburnweg

Menlopark Leeskring

Kontak Petro Blaetter by menlopark.leeskring@litnet.co.za.

# Menlopark Leeskring het in 1967 afgestig van Mabel Malherbe Leeskring en word vanjaar dus 52 jaar oud.
# Van ons 25 lede woon nie een meer in Menlopark nie! Nuwe lede is welkom.
# Besoekers is baie welkom by ons byeenkomste. Skakel vooraf vir Daleen Fourie by 012 991 5262 of 082 926 8129.

Jaarprogram 2018
Alle byeenkomste die tweede Donderdag van die maand om 09:30 aan huis van ’n lid

Moreleta Leeskring

Kontak Tillie Potgieter of Hester Labuschagne by moreleta.leeskring@litnet.co.za.

# Ons bestaan reeds meer as 20 jaar en vier stigterslede is nog al die tyd by.
# Tans 11 lede:  die meeste woon in die Val de Grace/Lynnwoodrif omgewing maar Rietondale, Waterkloof en Mooikloof is ook verteenwoordig.
# Nuwe lede, veral jonger mense, is baie welkom.
# Besoekers is welkom.

Jaarprogram 2018
Vergader om 19:00 aan huis van ’n lid

Pretoria-Oos Leeskring

Kontak Sannie Meiring by pretoria-oos.leeskring@litnet.co.za.

# Pretoria-Oos is die jongste van die Pretoriase leeskringe en is pas in 2018 gestig.
# Ons funksioneer in die Pretoria-Oos Aftreeoord in Equestria.

Jaarprogram 2018
Vergader om 16:00 in die saal van die aftreeoord

Prisma Leeskring

Kontak vir Anneli Kuhn by prisma.leeskring@litnet.co.za.

# Prisma bestaan sedert 1969.
# Die 11 lede kom meestal uit die Lynnwood-omgewing.
# Ons fokus nie net op letterkunde nie, maar lees ook wyer of kry kundiges om ons te kom toespreek – vandaar die naam Prisma.
# Besoekers is altyd welkom.

Jaarprogram 2018
Vergader om 14:30 meestal aan huis van ’n lid

Rustenburg Leeskring

Kontak vir Micky Badenhorst by rustenburg.leeskring@litnet.co.za.

# Ons bestaan sedert 1974 toe die destydse burgemeestersvrou, Bets Hattingh, Audrey Blignault genooi het om raad te gee met die stigting van ’n leeskring.
# Tans 10 lede. Gaste is altyd baie welkom. Kontak asb Micky Badenhorst by 072 223 6841.
# Ons plaas maandeliks ’n berig in die plaaslike koerant.

Jaarprogram 2018
Byeenkomste om 15:00 gewoonlik aan huis van Micky Badenhorst tensy anders geadverteer

Sunrise View Leeskring

Kontak Elize Momsen by sunriseview.leeskring@litnet.co.za.

# Ons bestaan nou sowat 15 jaar.
# Tans 20 lede. Nuwe lede is baie welkom.

Tygerpoort Leeskring

Kontak Johan Talma of Gerda Kriek by tygerpoort.leeskring@litnet.co.za.

# In 1995 deur Lulu Harley gestig vir Silver Lakes-inwoners. Nou woon die 25 lede in verskeie woongebiede in die ooste van Pretoria.
# Nuwe lede is welkom.
# Besoekers is welkom by alle byeenkomste. Skakel asseblief vooraf met Gerda Kriek (083 296 1113) as jy wil bywoon.

Jaarprogram 2018
Alle byeenkomste om 09:30 in die NG Kerk Lynnwoodrif se Life Style Café

Waterkloof Leesgroep

Kontak Lillibeth Moolman of Marita Op't Hof by waterkloof.leeskring@litnet.co.za.

Jaarprogram 2018

Waverley Leeskring

Kontak Trui van Wyk of Elfrieda Marais by waverley.leeskring@litnet.co.za.

# In 1972 gestig. Elize Botha was ’n stigterslid en tot haar dood ere-voorsitter.
# Nuwe lede is welkom.
# Besoekers is welkom. Kontak asb Trui van Wyk (082 506 5779) of Elfrieda Marais (072 179 5847) vooraf en maak ’n bydrae van R20.
# Ons werk baie goed saam met die biblioteek: die leeskring koop jaarliks drie kopieë van elk van die boeke en skenk dit aan die biblioteek. Tot tyd en wyl dit bespreek word, word die boeke vir lede uitgehou.

Jaarprogram 2018
Alle byeenkomste om 09:30 in die Waverley Biblioteek, Cunninghamlaan 1355, Waverley

Wilgers Leeskring

Kontak vir Maryna Brunt of Joey van Zyl by wilgers.leeskring@litnet.co.za.

# Die Wilgers Leeskring is op 25 September 2014 begin met ’n ledetal van agt lede. Die ledetal wissel tans tussen 12 en 15 en nuwe lede is welkom.
# Ledegeld beloop R100 per jaar.
# Boekbesprekings is informeel en word deur een van die lede gelei.
# Besoekers is welkom. Skakel asb 079 898 1112 om aan te meld.

LitNet wil graag aan leeskringe ondersteuning gee. Stuur jou leeskring-besonderhede of navrae aan leeskring@litnet.co.za of voltooi die vorm by https://www.litnet.co.za/uitnodiging-leeskringe-suid-afrika/.

The post Leeskringe in-en-om Pretoria: <br />2018-jaarprogramme en inligting appeared first on LitNet.

Introduction

The process of distinguishing and categorising the languages of the world has been a task undertaken by many over the centuries, and in modern times, mostly by both historical linguists and geolinguists. On the one hand, it is a study that can be exercised with a measure of scientific precision; on the other, however, there seems to be so much subjectivity attached to the demarcation of languages by their speakers that the authors of a recent publication, Constructing languages (Feliu and Nadal 2016), identified in their analysis three main features evident from such demarcations that do not seem to be compatible with an objective, scientific approach, namely norms, myths and emotions.

While elements such as myths and emotions already cast some suspicion on the supportability of language classification, the first feature, namely the application of norms, is a concept that enables one to look in a nuanced way and with a measure of objectivity at how languages in the world are classified. In evaluating the way in which a specific language, such as Afrikaans, or a group of languages, such as Germanic languages, are classified, the question relating to the norms applied will be most prominent.

How Afrikaans can be classified

A thorough exposition of this theme is provided in Carstens and Raidt (2017:117–227), and this is not intended to recapitulate or supplement its contents. What is of importance here is to indicate the underlying motivation for the various classification possibilities of Afrikaans, and arrive at a possible evaluation, since there exist various classification systems to categorise the more than 6 000 languages of the world (Gunnemark 1991:102), from Abkhaz to Zulu. In addition, languages are often also grouped together on the basis of extraneous factors, to which reference will be made at the end.

Alternative approaches

An overarching approach is merely to group together geographically the languages that have found a home in particular parts of the world, with reference to the geographic appellation of the relevant area. Consequently, one could refer to European languages, African languages, South American languages, Asiatic languages, and so forth. It is, indeed, so that the geographic norm can be used as a rough categorisation criterion to bring languages of indigenous origin together under one denominator. One problem with this approach is that there are many languages that are not confined to a particular area or continent (and hence of indigenous origin), such as Arabic, Spanish, Portuguese, English, Dutch, Mandarin, etc. Therefore, this approach has limited value in application and is but a coarse sieve. By applying the geographic criterion, English (which is spoken in various parts of Africa), as well as Afrikaans, for more reasons, could be classified as African languages.

A second (and equally problematic) approach is the ethnographic one, according to which ethnic derivations (which can include both race and nationality) are linked to languages, in terms of which reference is made, for instance, to Indian languages (in South and North America), black languages, Caucasian languages, etc. This approach, likewise, represents an oversimplification and is not based on any linguistic or other scientific grounds.

The earliest scientific classification was the outcome of a historical-comparative approach, according to which particular genealogical relationships between languages were described metaphorically, especially on the basis of lexical similarities (but also the morphology and syntax) that could be indicated systematically. Hence the denomination of sister and daughter languages, etc, which lay at the foundation of the concept “language family”. Within this paradigm, about 200 language families can be identified worldwide, and reference is made to, for instance, an Indo-European (or Indo-Germanic) language family, a Semitic-Hamitic language family, the Paleo-Siberian (super)family, the Niger-Congo family, etc. Consequently, it is called a genealogical classification. The diachronic (or historical) dimension then determines which languages developed from which primitive languages (Ursprachen).

Creolisation and pidginisation

Intensive contact between (speakers of) languages from different language families led to the formation of contact languages, such as pidgins and creoles. Such contact languages are normally based on the vocabulary and structure of a dominant language, or matrix language, but deviate from such a language in different ways and to varying degrees. While pidgins are used in addition to a home language, particularly in situations of contact with speakers of other (unrelated) languages, and also deviate considerably from the matrix language, creoles normally form a continuum from strongly deviating from (basilect) to strongly corresponding with (acrolect) the matrix language. Because of a limited range of contexts of usage, pidgins are structurally (and lexically) relatively simple. A creole, on the other hand, is also the mother tongue of speakers who have adopted the matrix language as such and use it with retention of characteristics from the language of their forebears, often as a comprehensive extension of a pidgin language. In certain creole contexts, one also finds relexification (the importation of vocabulary items and grammatical features) from the matrix language, something which happened in the case of Jamaican English and Afrikaans (from Dutch). This could lead to a situation where such languages have undergone creolisation, but are also much closer to the matrix language than before relexification. At the same time, it must be noted that a language community which (has) experienced creolising contact often includes different varieties that reflect the creole continuum referred to above. Whatever the result of the relevant language contact, such languages do not fit snugly into the genealogical model anymore.

Typological classification

A more linguistic approach to language demarcation is the comparison of languages primarily on the basis of structural similarities and differences, something that leads to a typological classification, in which phonetic, phonological, syntactic and morphological features are used as criteria. While a typological classification leads to informative linguistic discoveries about languages that are genealogically completely unrelated (eg Zulu and Japanese, which are both regarded as agglutinative languages), it does not have much practical value for the field of study of geolinguistics, which concerns itself, among other things, with the study of language in conjunction with the political geography of the earth.

The classification of languages in South Africa

It is clear that the languages used in South Africa can be classified in different ways in the geolinguistic context. A crude measure would be simply to distinguish between so-called “black” and “white” languages, something which has no utilitarian value in the politics of language. A typological classification, on the other hand, would be quite inaccessible to language users of the country, be inapplicable in geolinguistics, and have little use for the purpose of linking language classification and policy.

Would a genealogical classification then be of any use for the language politics of this country? In a genealogical context, we can distinguish between 1 300 and 1 500 languages in Africa – languages, therefore, that are related to each other in some way or another, and which can be divided into four superfamilies, namely the Nilo-Saharan (eg Maasai, Nubian, Dinka), Niger-Congo (eg Nguni and Sotho languages), Afro-Asiatic (eg Hausa, Amharic, Somali, Arabic) and Khoisan families (Khoi and San languages). According to this taxonomic model, the superfamilies are divided into families, and subsequently into groups. The Niger-Congo superfamily, for instance, consists of seven families, among which is the Benue-Congo family, of which the Bantu group is one of four groups (and has about 550 million speakers). In South Africa, the appellation “Bantu” has obviously been stigmatised politically, and the term “Sintu group” is now preferred, being also technically (and semantically) more correct. From a genealogical perspective, Afrikaans and English are categorised as Indo-Germanic languages – as a result of the diachronic links with Dutch and British English, respectively – a family which also includes German and certain northern Scandinavian languages, such as Swedish and Icelandic.

Against the background of this exposition, which is based on historical-linguistic cognation as norm, this classification, although relatively complicated, reflects an oversimplification of the local linguistic state of affairs, because it does not take cognisance of the situation of language contact in which the languages in this country are used alongside each other.

A geolinguistic classification

A geolinguistic classification of languages within South Africa places the focus on the geographic area under discussion, and not the continent or broad language family. Languages that originated within the borders of the relevant geographical area and are generally used here are indigenous languages, independent of the genealogical context. If a further distinction has to be made, for whatever reason, the genealogical relation can be used as a lower level distinction, to differentiate, for instance, between Indo-Germanic languages (eg English and Afrikaans) and Sintu languages (such as Nguni, Sotho, etc). Languages in South Africa that are used for religious purposes and are specified in the Constitution, accordingly also form part of, say, the Semitic language family (Arabic and Hebrew), the Dravidian language family (Tamil and Telugu) or the Indo-Aryan tale, such as Hindi (which also forms part of the Indo-Germanic language family). To use continental or ethnic appellations for geolinguistic purposes would be confusing and inaccurate.

And Afrikaans?

To classify Afrikaans as a language is, therefore, a matter of norm. Following a geographical point of departure, Afrikaans is an African language that originated here and reflects the name of the continent (the only language in Africa having this characteristic). In the case of a genealogical approach, it is an Indo-Germanic language (and even related remotely to Hindi), and more specifically West-Germanic, which makes mutual comprehensibility with languages such as Dutch and (to a lesser degree) German possible. From the perspective of creolisation, Afrikaans originated from a contact situation in which speakers from both genealogically related and genealogically unrelated languages left a clear imprint on what was transmitted eventually by their progeny as mother tongue. The variation reflected by Afrikaans is largely also the consequence of this process. Geopolitically, then, Afrikaans is an indigenous language, with all its varieties, and shares its living space with, among others, languages that can be genealogically described as Sintu languages.

Conclusion

In the discussion above, I restricted myself to the recognised frames of description for language classification, and attempted to indicate how a change of norm would influence and determine classification. A further aspect of the anthology of articles by Feliu and Nadal (2016) has not been touched on, namely the role played by myths and emotions in the appellation and labelling of languages, which is reflected in creations such as “language of apartheid”, “colonial language”, “Afro-Germanic language” and even “creole language”, from a negative perspective, although this concept has in modern times been stripped of earlier negative connotations. However, this is the subject of another discussion.

Bibliography

Carstens, WAM and EH Raidt. 2017. Die storie van Afrikaans – uit Europa en van Afrika. Pretoria: Protea Boekhuis.

Feliu, Francesc and Josep Nadal. 2016. Constructing languages – norms, myths and emotions. Amsterdam: John Benjamins.

Gunnemark, Erik. 1991. Countries, peoples and their languages – the geolinguistic handbook. Gothenburg: Geolingua.

The post The classification of Afrikaans appeared first on LitNet.

Opsomming

Hierdie artikel fokus op hoe twee skoolhoofde, deur middel van hul leierskaps- en ruimteskeppende praktyke, produktiewe leeromgewings by hul skole skep. Die artikel bespreek die wyse waarop twee geselekteerde skoolhoofde, wat as suksesvolle ruimteskeppers bekend staan, hul leierskapseienskappe en eiesoortige praktyke aanwend om die ondersteuning én samewerking van hul skoolbestuurspanne (SBS’e) en skoolbeheerliggame (SBL’e) te verkry. Die ondersteuning wat hulle op hierdie wyse vir hul ruimtelike en ander projekte bekom, lewer ’n belangrike bydrae om leer en onderrig by hul skole te bevorder.

Die geografiese kontekste van die twee skoolhoofde verskil egter grootliks van mekaar, aangesien die een op die platteland, en die ander een in ’n stedelike gebied werksaam is. Beide skole word hoog deur hul onderskeie onderwysdistrikte aangeslaan. Die konseptuele vraag gee aandag aan die wyse waarop die twee skoolhoofde verwelkomende en inspirerende skoolruimtes wat in die twee uiteenlopende geografiese gebiede én kontekste geleë is, skep. Ons studie ondersoek hoe die fisiese ruimtes wat hulle skep ’n direkte invloed op die denke, gemoed, gedrag, motivering en kreatiwiteit van beide hul leerders én personeel het. Om hul ruimteskeppingsvermoë en leierskapspraktyke van nader te bekyk, het ons van Lefebvre (1991) se ruimtelike teorie, maar veral van sy ruimtelike triade, gebruik gemaak om die ontleding te doen, en om te verstaan hoe hulle fisiese ruimtes in verwelkomende, inspirerende en produktiewe leeromgewings omskep.

Die navorsingsmateriaal vir die artikel is afkomstig uit ’n omvattende navorsingsprojek oor ruimtelike en leierskapspraktyke in die Wes-Kaap (Burger 2013; 2017; Fataar 2007; 2010; 2015). Die hoofnavorsingsbevinding is dat alhoewel elk van die twee skoolhoofde in hierdie studie van ’n verskeidenheid leierskapstyle gebruik maak, hul biografieë en hoe dit op hul leierskapstyle inwerk, ’n deurslaggewende rol in die skep van gesonde leeromgewings by hul skole speel. Ons het bevind dat hierdie skoolhoofde hul leierskaps- en ruimtelike praktyke instinktief en intuïtief aanwend. Hulle besit ’n buitengewone vermoë om inspirerende en kreatiewe leeromgewings vooraf te visualiseer, te artikuleer, en dit met die ondersteuning van ander suksesvol te skep. Hierdie skoolhoofde bevorder professionele interaksie onder hul personeel, wat tot verhoogde kollegiale samewerking en ondersteuning en die bereiking van hul skole se doelwitte lei.

Die ander belangrike bevinding is dat hierdie skoolhoofde kreatief te werk gaan om fisiese ruimtes by hul skole in nuwe voorgestelde ruimtes (“mental spaces”) ¹ te omskep, wat ten doel het om hul leerders se verbeelding te prikkel en denke te stimuleer. Terwyl hulle voortgaan om hierdie voorgestelde ruimtes te skep, skep hulle ook terselfdertyd sosiale ruimtes (“social spaces”) om hul leerders se emosionele en sosiale behoeftes te bevredig. Die resultaat van hul ruimtelike en leierskapspraktyke is die vestiging van veilige en gesonde leeromgewings wat ’n positiewe uitwerking op leerderprestasie by hul skole het.

Trefwoorde: klaskamerpraktyke; leeromgewings, leierskap; leierskapspraktyke; ruimtelike praktyke; skoolleierskap; transformerende leierskap

Abstract

The leadership practices of school principals in respect of creating “physical spaces” to establish healthy learning environments in their schools

This article concentrates on how two principals have utilised their leadership and spatial practices in order to establish productive learning environments at their schools. The research for this article took place as a result of our concern over the quality of education and the drop in learner achievement in South African schools. The focus of the research was on investigating the relationship between the leadership practices of the principals and the establishment of healthy learning environments at their schools. Our research privileged the principals’ work in respect of their utilisation of physical space in order to establish optimal learning environments at their schools. We argue that the schools’ architecture, gardens, furniture, lay-out, classroom semiotics, use of colour and various uses of physical space play an important role in enhancing the quality of human relationships in these environments. We view a school’s physical space as any natural space that is perceived via one’s senses, and which can influence one’s movement, thoughts and behaviour. The utilisation of space is therefore deemed as crucial in establishing conducive educational milieus.

This article is a response to the apparent lack of capacity and skills among principals to work productively with the extant physical spaces in their schools. We challenge this limited view about principals by discussing how two of them have gone about creating physical space in their primary schools. The geographical contexts of the two schools are vastly different: one is in an affluent rural location, while the other is in an impoverished urban context. Their class and cultural contexts are also different: the school in the rural location is attended mostly by Christian middle-class white learners and some non-white learners, while the urban school has working-class and lower middle-class Muslim learners. Both schools are regarded as high-performing schools in their respective districts. The conceptual focus of the research concentrated on how the two school principals went about turning their schools into inviting and inspiring educational spaces and how the physical spaces that they established have influenced the thoughts, behaviour, motivation and creativity of the learners and teachers at their schools.

We base our analysis of the spatial practices of the two principals on the work of the renowned French sociologist Henri Lefebvre, whose spatial theories, especially his notion of a spatial triad, provide a theoretical framework and an interpretive lens to understand the two principals’ leadership practices in their establishment of productive educational spaces at their schools. According to Lefebvre, space is constituted by three dimensions, namely perceived, conceived and lived space. He argues that it is out of the integration and interwovenness of these three dimensions that “lived space” is generated. Each of the three spatial dimensions is important to understanding how space is created. He points out that through his work he “does not aim to produce a (or the) discourse on space, but rather to expose the actual production of space by bringing together various kinds of space, and the modalities of their genesis together within a single theory” (1991:61). Although Lefebvre sees these three dimensions of space as part of a totality, we concentrate in this article on the physical dimension of space in the creation of productive learning environments. We acknowledge the importance of the other two dimensions of space in the article, but have chosen to foreground physical space in this discussion. Concentrating on physical space is motivated by our aim to present the reader with an understanding of how physical space, as the generative platform for ensuing spatial practices, is constituted. Articles that we intend writing later will focus on the mental (conceived space) and social (lived space) dimensions of space respectively.

The material for this article was drawn from a comprehensive qualitative research project on space and school leadership in the Western Cape (see Burger 2017; Fataar 2007). Based on the interpretive paradigm, we have positioned our research in relation to discourses about school leadership and spatial practices which are aimed at improving teaching or classroom practices through the creation of alternative and enhanced new physical learning environments. We have placed the emphasis on a holistic view of how the two principals constructed their spatial practices intuitively and instinctively in their specific contexts, which resulted in new and innovative learning spaces or learning environments (Silverman 2000).

The purpose of our research was to understand the practices and experiences of the two principals, coupled with the support and cooperation of the schools’ SMTs, SGBs, learners and parents with regard to the establishment of healthy learning environments at the schools. The research was based on semi-structured interviews with each principal, focus group meetings with selected school constituents, and in-depth observations at each school. By giving the principals the opportunity to tell us how they productively utilised the physical space at their school, we were able to gain an incisive understanding of their perceptions, definitions, meanings and approaches associated with their leadership approaches in relation to space-making.

The main research finding is that although each of the principals used a variety of leadership styles, their biographies and how they implemented their leadership styles, play a crucial role in the creation of healthy learning environments in their schools. We found that these principals are instinctive or intuitive spatial practitioners. They possess an extraordinary ability to visualise and articulate the emergence of inspirational and creative learning spaces and, with the support of others, turn their schools into accomplished learning environments. Their ability to promote professional interaction among their staff leads to increased collegial cooperation and support and the achievement of their schools' goals.

The other important finding is that the two principals work creatively to transform physical spaces at their schools into new spaces which have the potential to stimulate their learners' imagination and thinking. An outflow of their productive spatial practices is an environment that is sensitive to the emotional and social needs of their learners and teachers. Overall, it can be said that an outcome of the selected principals’ spatial and leadership practices is the establishment of safe and healthy learning environments that have a positive impact on learner performance at their schools.

Keywords: classroom practices; leadership; leadership practices; learning environments; spatial practices; transformational leadership

1. Inleiding

Die Suid-Afrikaanse onderwys is onder druk om te presteer om die kommerwekkende afname in leerderprestasie in skole aan te spreek. Ons artikel is ’n reaksie op hierdie nasionale probleem asook op navorsing wat daarop dui dat 80% van Suid-Afrikaanse skole, veral in wiskunde, wetenskappe en tegnologie nie die mas opkom nie (Taylor 2008:2; 2014; Hoadley, Christie en Ward 2009:374; Spaull, Van der Berg, Wills, Gustafsson en Kotzé 2016:4; Van der Berg 2016:8). Hoadley e.a. (2009) is van mening dat dit gedeeltelik die gevolg mag wees van die feit dat hierdie skole nie effektief gelei of bestuur word nie, en skoolinfrastruktuur en skoolterreine nie in stand gehou word nie, met die gevolg dat opvoeders en leerders dit moeilik vind om hulself onder sulke omstandighede gemotiveerd, toegewyd en gedissiplineerd te hou. Hierdie artikel is dus verder in reaksie op die oënskynlike gebrek aan kennis by sommige skoolhoofde hoe om die potensiaal wat in skoolruimtes of leeromgewings opgesluit lê, in die beste belang van hul leerders en opvoeders te ontsluit.

Navorsing rakende Suid-Afrikaanse skoolleierskap fokus hoofsaaklik op beleidsaspekte en die opleiding en ontwikkeling van skoolhoofde, eerder as op die alledaagse werk wat hulle doen (Bush 2007; 2008; Heystek 2007; 2011; 2015; Christie 2008; 2010; Hoadley en Ward 2008). Christie (2010:697) is van mening dat dit moontlik daaraan toegeskryf kan word dat navorsers leierskapsnavorsing uit die VSA, Europa en Australië gebruik om Suid-Afrikaanse skoolleierskap te ondersoek. Ons is egter van mening dat plaaslike leierskapsnavorsing meer aandag moet skenk aan wat Suid-Afrikaanse skoolhoofde daagliks doen en hoe hulle hul leierskaps- en ruimtelike praktyke inspan om leer en onderrig by hul skole te bevorder.

Geen skoolhoof kan leerruimtes of enige ander fisiese ruimte alleen skep nie. Om fisiese ruimtes te skep word die ondersteuning en samewerking van alle rolspelers, veral dié van die SBS en SBL, wat ander groeperinge by skole verteenwoordig, benodig.

Fisiese ruimtes is enige ruimte wat ons deur middel van ons sintuie kan waarneem en wat ons bewegings, denke en gedrag beïnvloed (Lefebvre 1991:38). Voorbeelde hiervan is skoolingange, parkeerruimtes, tuine, ornamentele versierings soos visdammetjies, spuitfontuine en labirinte, paadjies wat tot hoofingange lei, voorportale, administratiewe kantore, gange, klaskamers, sale, pawiljoene en enige ander infrastruktuur wat op skoolterreine aangebring is.

Ons studie het bevind dat daar feitlik géén ruimtelike of enige ander navorsing bestaan wat die verband tussen leierskapspraktyke, die skep van fisiese ruimtes en leerderprestasie verklaar nie. Dit geld ook vir navorsing wat verband hou met hoe fisiese ruimtes in effektiewe aantreklike en inspirerende leeromgewings omskep word. Ons studie is dus ’n poging om hierdie gaping in die navorsingveld te vul en deur middel van die artikulering en generering van nuwe diskoerse die ruimtelike praktyke van skoolhoofde in die domein van opvoedkundige beleidstudies te plaas. Ons wou kyk tot watter mate skoolhoofde met hul personeel oor onderwysaangeleenthede en ruimteskepping gesels of reflekteer met die doel om hul skoolpraktyke te verbeter en om produktiewe leeromgewings volhoubaar te maak. Die “Schools that Work”-verslag dui egter op die teendeel: dat Suid-Afrikaanse skoolhoofde en opvoeders nie genoegsame tyd opsy sit om met mekaar oor hul werk óf praktyke te praat, eerlike terugvoering aan mekaar te gee en daaroor te reflekteer nie (Hattie 2012).

Skoolhoofde kan opvoeders deur middel van effektiewe terugvoering en die artikulering van hul leierskaps-, bestuurs- en ruimteskeppingspraktyke inspireer om hul eie produktiewe leeromgewings self te skep en hul klaskamerpraktyke nog verder te verbeter. Skoolhoofde kan deur middel van effektiewe leierskap, wat ’n verskeidenheid toepaslike leierskapstyle insluit, naamlik onderrig-, onderhandelings-, verspreide en transformerende leierskap, ’n noemenswaardige bydrae tot die skep van produktiewe leeromgewings lewer. Indien skoolhoofde nie oor ’n aanvoeling vir ruimteskepping of oor die nodige leierskapsvaardighede beskik nie, kan hulle wel van die Geïntegreerde Gehalte- en Bestuurstelsel (GGBS), wat vir jaarlikse taksering van opvoeders gebruik word, as ’n rigtingwyser gebruik maak om hulle met die skep van produktiewe leerruimtes te help. Hulle kan GGBS-prestasiestandaard 1, naamlik “die skepping van ’n leeromgewing wat leer en onderrig bevorder”, vir dié doel gebruik, omrede dit, soos die bewoording daarvan aandui, die nodige elemente daarvoor bevat.

Hierdie artikel is gegrond op die praktyke en vaardighede van twee mense wat op grond van hul leerders se goeie akademiese en eksterne sistemiese uitslae geselekteer is. Hul eiesoortige leierskaps- en ruimtelike praktyke gekoppel aan hul unieke biografieë lewer ’n besondere bydrae tot hul skole se bewese suksesse. Dit is veral hul biografieë wat ’n invloed op hul strategiese denke uitoefen en wat tot die skepping van produktiewe leerruimtes by hul skole, lei. Dit gee ook aanleiding tot die werkswyses van hoe hulle fisiese ruimtes in voorgestelde en sosiale of beleefde ruimtes omskep. Die plattelandse laerskool, wat beperkte skoolruimtes het, is ongeveer 50 km buite die grense van ’n groot metropool geleë. Dit word deur ’n gegoede middelklaswoonbuurt en pragtige natuur omring. Dit bedien hoofsaaklik 905 Christen-leerders.

Die stedelike laerskool, daarenteen, is binne ’n groot metropool geleë en het uiters beperkte skoolruimtes. Daar is géén ruimtes groot genoeg waarop sport aangebied kan word nie. Die enigste oop stuk grond is ’n sementblad wat tussen klaskamers geleë is, en wat die skool as ’n “saal” aanwend, mits die weer dit toelaat. Die skool word deur ’n werkersklas- en laermiddelklaswoonbuurt omring en word letterlik deur woonhuise vasgepen. Dit bedien 724 Moslem-leerders.

Ons artikel is gebaseer op die werke van Henri Lefebvre (1901–1991), ’n Franse sosioloog en ruimtelike teoretikus. Dit is Lefebvre (1991) se ruimtelike teorieë, veral sy ruimtelike triade, wat ons ’n ontledingsraamwerk en beskrywende vertolking bied om te probeer verstaan hoe skoolhoofde leeromgewings deur middel van hul leierskap- en ruimtelike praktyke skep en organiseer. Volgens Lefebvre beslaan ruimte drie dimensies, naamlik fisiese, voorgestelde en sosiale ruimtes, en wanneer hierdie drie elemente met mekaar geïntegreer en verweef word, word ruimte geskep (1991:38–9). Ruimte is soos die spreekwoordelike “driebeenpot” en benodig al drie om staande te bly, of as produktiewe ruimte beskou te word. Al drie ruimtes is dus ewe belangrik, aangesien hulle met mekaar verweef is en ’n invloed op mekaar het. Lefebvre (1991:16) bring die drie dimensies van ruimte in sy ruimtelike triade bymekaar, en verklaar:

The project I am outlining, however, does not aim to produce a (or the) discourse on space, but rather to expose the actual production of space by bringing the various kinds of space and the modalities of their genesis together within a single theory.

Alhoewel Lefebvre (1991) die drie dimensies van ruimte as ’n geheel sien en nooit apart beskryf nie, gaan ons in hierdie artikel konsentreer op die skep van slegs die “fisiese dimensie” van ruimte aangesien dit as grondslag dien vir die skep van produktiewe leeromgewings. Die doel hiervan is om aan die leser die grondslag van ruimteskepping, naamlik fisiese ruimte, voor te hou. Die skepping van die ander twee dimensies van ruimte, naamlik voorgestelde en sosiale ruimte, gaan ons in ons opvolgartikels uiteensit.

Lefebvre (1991:53) voer aan dat “every society produces a space, its own space”, en ons is van mening dat skoolhoofde, met die ondersteuning van hul skoolbeheerliggame (SBL) en skoolbestuurspanne (SBS), ook hul eie aantreklike en stimulerende skoolruimtes kan skep wat die akademiese sowel as sosiale behoeftes by hul skole bevredig. Alhoewel die drie ruimtes ’n geïntegreerde eenheid vorm, bepaal fisiese ruimtes grotendeels watter tipe leer en onderrig in daardie leeromgewings plaasvind. Chism (2006:2) verduidelik: “The ways in which physical space is designed, shape the learning that happens in that space.” Scott-Webber e.a. (2014) is egter van mening dat feitlik enige fisiese ruimte, binne of buite ’n skoolgebou, as ’n potensiële leerruimte beskou kan word. Ons stem met hulle saam en voeg by dat opvoedkundige doelwitte ook in gedagte gehou moet word, aangesien hoe ’n leeromgewing geskep en georganiseer word, ’n belangrike ondersteunende rol in die oordrag van kennis speel.

Erlauer (2003), Furman (2009) en Wolfe (2010) voel sterk dat fisiese leerruimtes die onderrig- en leerprosesse wat daarbinne plaasvind, moet ondersteun. Hulle rig ’n versoek aan argitekte “[to build] a brain compatible classroom … Brain compatible learning is understanding what the brain needs for optimal learning potential and then creating a physical teaching environment to accommodate those needs” (Furman 2009).

Scott-Webber e.a. (2014:161) sluit by hulle aan en is van mening: “The physical place (or space) makes an important contribution to how the brain gathers information”, en Lengel en Kuczala (2010:23–9) voer aan dat “the brain learns through the processing of sensory information from its surrounding environments”. Dit is dus van kardinale belang dat skoolhoofde en opvoeders leerruimtes of leeromgewings so sal skep dat dit ’n ondersteunende rol in die oordrag van kennis asook in kognitiewe sowel as sosiale ontwikkeling sal speel.

Daar moet egter teen gewaak word om nie te simplisties na die skepping van skoolruimtes te kyk nie, aangesien ruimte volgens Lefebvre (1991) ’n komplekse konsep is om te ontleed en te verstaan. ’n Skool of klaskamer moet nie net as ’n fisiese struktuur of fisiese ruimte beskou word wat wag om met die leerders se liggame en opvoeders se praktyke gevul te word nie (Nespor 1997; Jacklin 2004; Fataar 2015). Dit is ook meer as net die visuele infrastruktuur wat waargeneem word: dit beslaan ruimte wat direk tot ’n mens se sintuie spreek. Ruimte beïnvloed ’n mens se denke, gemoed en gedrag, en bepaal byvoorbeeld watter roetes ons daagliks neem. ’n Persoon mag byvoorbeeld besluit om ná werk eerder ’n langer roete huis toe te neem, om ’n mooi meer of rustige golwende landskap, eerder as om die kortste roete, wat deur ’n industriële gebied vleg, te neem. Die rede mag wees dat die persoon die langer maar mooier roete verkies omrede dit ’n kalmerende of opheffende gevoel by hom of haar kan voortbring, of hom of haar ná ’n uitputtende dag by die werk kan laat ontspan of ontlaai. Volgens Lefebvre (1991) beïnvloed fisiese ruimtes of ruimtelike praktyke hoe ons dink, voel en optree. Leeromgewings wat geskep word om aantreklik en inspirerend te wees, het volgens hom die potensiaal om leerders te stimuleer en hul gemoed te lig, oefen ’n tipe aantrekkingskrag op leerders uit, en word ’n leerruimte waarbinne die leerders graag wil wees.

Skoolhoofde kan deur die invoeging van kleur, lig, lug, klank, diagramme of prente fisiese ruimtes in voorgestelde ruimtes omskep wat die leerders se verbeelding en denke stimuleer en daardeur leer- en onderrigprosesse aanwakker (Lüscher 1969; Lühmann 2005; Microsoft Corporation 2006; CABE 2010; OWP/P Architects, VS Furniture, Bruce Mau Design 2010; OFSTED 2011). Verder kan fisiese ruimtes in sosiale ruimtes omskep word om die gebruikers se emosionele en sosiale behoeftes aan te spreek.

Elke spesifieke dimensie van ruimte het ’n besonderse krag of effek op die gebruikers daarvan. Skoolhoofde moet volgens Fataar (2015) se siening ruimte nie slegs as ’n leë landskap sien wat wag dat argitekte of bouers dit met strukture of mense vul nie. Volgens Fataar bestaan ruimte uit baie meer as net die fisiese; dit bestaan uit verwantskappe – dit het ’n menslike dimensie – en die agentskap daarvan kan in sosiale of belewingsruimtes waargeneem word. Ons beskou ruimte as die aktiewe wisselwerking tussen die fisiese omgewing, die menslike gebruike daarvan, asook die verskillende sosiale praktyke wat mense, byvoorbeeld skoolhoofde, daarbinne vestig (Fataar 2015:80). Ons artikel wys daarop dat skoolhoofde wat oor ’n “transformerende” tipe leierskapstyl beskik, en wat deur hul instinktiewe ingesteldhede en kennisvaardighede ander intellektueel stimuleer of ondersteun, beter daartoe in staat is om fisiese ruimtes in gesonde en stimulerende leeromgewings te omskep (Nespor 1997; Leithwood en Jantzi 1999; 2006).

Leithwood en Jantzi (2006) het na aanleiding van verskeie empiriese studies ’n negedimensionele transformerende leierskapsmodel vir skole ontwikkel, getoets en verfyn. Ons het dit in ons studie gebruik om na die eiesoortige leierskapseienskappe van die twee skoolhoofde te kyk. Leithwood (1996) en Yukl (1994) beskou transformerende leierskap as ’n produktiewe leierskapstyl wat veral met skoolhervorming en skoolverbetering verband hou. Navorsers in die opvoedkunde doen aan die hand dat transformerende praktyke wel tot transformasie, die ontwikkeling en vestiging van kapasiteit, asook opvoeders se verbintenis tot verandering bydra (Yammarino, Dubinsky en Sprangler 1998; Leithwood e.a. 2002:369). Ons het bevind dat transformerende leiers elemente wat met ruimteskepping verband hou, makliker kan artikuleer en dit graag met ander deel. Hulle stimuleer hul personeel intellektueel, bied individuele ondersteuning aan diegene wat dit benodig en skep strukture waarbinne kollegas bydraes tot verbetering van hul organisasie kan bespreek en uiting daaraan kan gee. Dit gee aanleiding tot hoër vlakke van motivering en werksbevrediging. As gevolg hiervan lewer almal wat saam met hulle werk, ’n groter as verwagte bydrae tot die verbetering van hul organisasie (Leithwood e.a. 1999; Leithwood, Jantzi, Earl, Fullan en Levin 2004; Leithwood en Jantzi 2006).

Dit is nie net literatuur wat effektiewe leierskap met produktiewe ruimteskepping verbind nie; die Suid-Afrikaanse regering, deur middel van hul nasionale ontwikkelingsplan (NOP 2013), hou skoolhoofde ook verantwoordelik om inspirerende en kreatiewe leeromgewings by hul skole te vestig. Wat hierdie NOP (2013) en die National Strategy for Learner Achievement (NSLA 2015) se doelwitte relevant tot ons studie maak, is dat die nasionale regering vir die eerste keer leierskap en die skep van leeromgewings met mekaar verbind met die doel om leerderprestasies in Suid-Afrikaanse skole te verbeter. Verder verwag die regering dat skoolhoofde ook die verskillende rolspelers in hul skoolgemeenskappe (leerders, opvoeders, ouers, SBS’e, SBL’e en die gemeenskap) daarby moet betrek, en is van mening dat met groter deelname en verantwoordbaarheid, nasionale onderwysdoelwitte makliker bereik sal kan word.

Die regering verwag dus dat skoolhoofde leerruimtes of leeromgewings met ’n spesifieke doel voor oë moet skep. Hul verwagting word in die NSLA (2015) se 24ste doelwit soos volg uiteengesit: “Ensure that the physical infrastructure and (learning) environment of every school inspires learners to want to come to school and learn, and teachers to teach” (NSLA 2015:101).

Die Wes-Kaapse Onderwysdepartment (WKOD 2015) se Wiskundestrategie 2015–2019 sluit hierby aan en verwag van hul skoolhoofde om kwaliteit-klaskameromgewings by hul skole te skep; die WKOD glo dat dit tot die verbetering van die provinsie se wiskundeprestasies sal lei. Hulle hou dus elke skoolhoof verantwoordelik “[t]o construct a welcoming classroom environment that is supportive, encouraging and focuses on learning so that learners can achieve their full potential” (WKOD 2015:12).

Wat hierdie strategieë noemenswaardig maak, is die klemverskuiwing van die regering en nasionale onderwysdepartement weg vanaf die “instandhouding” van infrastruktuur na die “skepping” van vernuwende en inspirerende fisiese leeromgewings wat as nasionale prioriteite beskou en met ons land se leerderprestasies verbind word (NOP 2013; NSLA 2015; WKOD 2015).

2. Teoretiese raamwerk

In hierdie afdeling word die ruimtelike teorie van die Franse teoretikus en sosioloog Henri Lefebvre (1901–1991) as analitiese perspektief aangebied, wat ons gebruik om ruimte te konseptualiseer en om ’n begrip te vorm van hoe fisiese ruimte by die twee skole wat ons bestudeer, geproduseer word. Volgens literatuur word Lefebvre as een van die wêreld se vernaamste ruimtelike teoritici beskou, en dit het ’n rol in ons keuse gespeel om sy teorieë en veral sy ruimtelike triade as ’n gepaste lens vir ons navorsing te gebruik (Soja 1996; Nespor 1997; Brenner en Elden 2001; Jacklin 2004:385; Massey 2005; Merrifield 2006; Scott-Webber, Branch, Bartholomew en Nygaard 2014; Middleton 2014). Edward Soja (1996) beskryf Lefebvre as “een van die voorste ruimtelike teoritici van alle tye”, en Middleton (2014) voer in haar boek Henri Lefebvre and education: space, history, theory aan dat Lefebvre se ruimtelike teorieë verklarings bied oor hoe opvoedkundige leerruimtes geproduseer word. Scott-Webber e.a. (2014) is van mening dat Lefebvre se ruimtelike konsepte deur argitekte en opvoedkundiges toegepas word op die terrein van die onderwys, en veral op hoe produktiewe leeromgewings by skole geskep word.

Hierdie teoretiese grondslag bied die analitiese lense vir data-insameling en ontleding van die skoolhoofde se ruimtelike praktyke. Lefebvre se ruimtelike triade (1991:38–9) het ten doel “[to seek] to establish a science of space by creating a unitary theory of physical, mental and social space” (Lefebvre 1991:7). Elden (2004:186–7) som Lefebvre se konseptualisering van ruimte soos volg op:

Space is viewed in three ways, as perceived, conceived and lived (social): [l’espace perçu, conçu and vécu] … This Lefebvrian schema sees a unity (a Marxist totality) between physical, mental and social space. The first of these takes space as a physical form, real space, space that is generated and used. The second is the space of savoir (knowledge) and logic, of maps, mathematics, of space as the instrumental space of social engineers and urban planners, of navigators and explorers, space as mental construct, imagined space. The third sees space as produced and modified over time and through its use, spaces invested with symbolism and meaning, the space of connaissance (less formal or more local forms of knowledge), space as real-and-imagined.

Die teoretiese perspektief waarop ons steun, is dat ruimte ’n sosiale konsep is wat deur sosiale agentskap geproduseer word – dit is vloeiend, voortdurend besig om te verander en onstabiel (Lefebvre 1991). Hierdie ewigdurende verandering van ruimte raak ons almal op ’n daaglikse basis. Ons leerders se alledaagse ervaringe en hul interaksies met die fisiese ruimtes begin wanneer hulle byvoorbeeld in die oggend by hul huise opstaan, badkamer toe stap, die pad skool toe vat, die skoolterrein en hul klaskamers betree, hul boeke op hul skoolbanke uitpak, of net hul gedagtes op ’n skoon blad (of skerm) neerstip, en verg ruimtelike bestuursvaardighede wat hulle moet kan bemeester om daagliks effektief en suksesvol te kan wees (Lefebvre 1991; Nespor 1997; Fataar 2015).

Nespor (1997) verduidelik dat wanneer opvoeders hul leerruimtes in terme van hul leerders se liggame definieer, word die leerders se liggame die fokus en aandag van daardie spesifieke ruimtes. In sommige skole rangskik opvoeders die tafels, lessenaars en stoele op ’n sekere manier om hul leerders se gedrag, samewerking en dissipline te orden, en wat kommunikasie en die uitoefening van beheer en gesag in hul klasse help vergemaklik, deur lyne van sig en toesig so te reël dat die klas uiteindelik in ’n “ruimtelike houer” van verwantskappe, aksies en dominasie omskep word (Nespor 2010:125). Foucault (1977:141) se konseptualisering van ruimte sluit hierby aan, en hy is van mening dat “discipline proceeds from the distribution of individuals in space”.

Volgens Nespor (1997) sal dit waardevol wees as skoolhoofde kennis neem van die idee wat hy “bodies in space” noem, wat neerkom op die beklemtoning van die wederkerige en interaktiewe dinamika tussen die liggaam en ruimte (“bodies and space”) en hy verwoord dit as volg: “[S]pace cannot be treated as static since it is constantly lived, experienced, reordered by those who move through it” (Nespor 1997:94). Volgens Nespor reguleer skole die leerders se liggame in ruimte en tyd, deur die dissiplinering van die leerders se liggame in die klaskamer en in skoolpraktyke – soos wanneer leerders verplig word om in enkelrye te loop, wanneer hulle kleedkamers mag of nie mag besoek nie, of wanneer verskillende tipes strafmaatreëls toegepas word – dit veroorsaak dat die leerders ’n tipe transformasie ondergaan, wat die skool dan in staat stel om die leerders se gedrag verder te reguleer (Fataar 2015:136). Ons beskou Lefebvre (1991) se ruimtelike triade as waardevol, veral met betrekking tot die manier waarop hy dit konseptualiseer, en hoe dit die kollektiewe fisiese leerruimtes of leeromgewings wat in ’n skool gevind word, identifiseer en beskryf, asook hoe dit menslike interaksies en daaglikse praktyke wat daarbinne plaasvind, beïnvloed.

3. Metodologiese ontwerp

Hierdie afdeling beskryf die metodologiese aspekte wat met ons navorsing en artikel verband hou. Ons navorsingsvraag, naamlik: Hoe skep skoolhoofde fisiese ruimte deur middel van hul leierskapspraktyke? het ’n direkte invloed op die metodologiese aspekte van ons navorsing. Punch (2005) argumenteer dat die metodologie as’t ware uit die navorsingsvraag voortvloei. Mackenzie en Knipe (2006:197–8) beklemtoon die belangrikheid daarvan dat die metodologie, die navorsingsparadigma en die navorsingsmetode ook met mekaar moet strook. Ten einde ’n studie as wetenskaplike navorsing te identifiseer, is dit vir elke navorser nodig om homself te verantwoord ten opsigte van ’n spesifieke navorsingsoriëntering.

Die rede waarom ons studie nie streng vertolkend is nie, is dat alhoewel ons die twee skoolhoofde se vertolking van ruimte aanspreek, dit ook ’n kwessie is van hoe hulle as leiers die ruimtes deur middel van hul praktyke produseer. Ons studie bevat ’n kritiese element, wat voorstel dat sekere ruimtelike toestande verander kan word.

Ons het die kwalitatiewe paradigma bo dié van die kwantitatiewe paradigma verkies, en plaas ons navorsing in verhouding tot diskoerse oor skoolleiers se leierskaps- en ruimtelike praktyke wat ten doel het om onderrig- of klaskamerpraktyke deur die skep van nuwe fisiese leeromgewings te verbeter. Ons ondersoek handel oor die praktyke, eienskappe, of kwaliteite van ’n verskynsel en word dus as kwalitatiewe navorsing beskou (Henning, Van Rensburg en Smit 2004:3). Die gebruik van kwalitatiewe data het ons in staat gestel om hierdie verskynsel te verstaan en te kan verduidelik waarom verskillende ruimtes op spesifieke wyses en met spesifieke doelwitte geproduseer word. Ons navorsing poog om die fokus van sosiale navorsing van ’n oorsaaklike verduideliking na die persoonlike vertolkings van respondente, naamlik die gebruikers van die nuutgeproduseerde ruimtes, te verskuif.

Verder poog ons ook om ’n grondige begrip van die twee skoolhoofde se leierskaps- en ruimtelike praktyke in hul stedelike en plattelandse gebiede te verkry en dit dan met mekaar te vergelyk. Konteks speel ’n belangrike rol in hierdie verband, en die vertolkende navorser moet dus versigtig daarmee omgaan, omdat die navorser juis op soek is na die rame wat die betekenisgewing vorm (Henning e.a. 2004:20).

Mackenzie en Knipe (2006:197) is van mening dat interpretatiewe navorsing saam met kwalitatiewe metodologie gebruik word om data in te samel. Ons het as kwalitatiewe navorsers die skoolhoofde se gesproke woorde en data opgeteken deur van verskillende metodes en ’n verskeidenheid databronne, naamlik drie semigestruktureerde onderhoude met elkeen, ’n fokusgroepvergadering en waarnemings, gebruik te maak (Henning e.a. 2004:168). Punch (2005:168) en De Vos e.a. (2006:287) is van mening dat die gebruik van onderhoude in kwalitatiewe navorsing ’n dominante wyse is om data te versamel. Deurdat ons die skoolhoofde die geleentheid gebied het om hul verhale van ruimteskepping aan ons te vertel, is hul persepsies, betekenisse en definisies daarvan, asook die beleefde wêreld wat hulle omring, goed vasgevang.

Ten einde die hoeveelheid irrelevante inligting tot die minimum te beperk, is daar van ’n onderhoudskedule gebruik gemaak om die onderhoude te rig (De Vos e.a. 2006:296). Die drie gefokuste semigestruktureerde een-tot-een-onderhoude is gebruik om inligting te versamel deur na die skoolhoofde se persoonlike verhale te luister oor hul eie leefwêreld, ten einde dit moontlik te maak om elkeen se verhaal en hoe hulle ruimte skep, te konstrueer. Hierdie studie se onderhoudskedule dek ’n wye verskeidenheid van die relevante temas, wat help om die gepaste informasie te ontsluit. Die vrae op die skedule het ’n logiese volgorde en is neutraal eerder as waardegedrewe van aard, en is ook oop om ruimte te laat vir die respondente se veralgemenings of hul sieninge, asook hul spesifieke oorwegings of oortuigings. Dit word gebruik om te verseker dat die deelnemers die geleentheid kry om hulself vrylik in die fokusgroepvergaderings uit te druk. Om sekere aspekte uit te lig, het ons die tegniek van fokussering tydens die fokusgroepe aangewend om deelnemers se reaksie op spesifieke aangeleenthede te verkry.

Ons het van fokusgroeponderhoude gebruik gemaak om die data wat ons deur middel van die semigestruktureerde een-tot-een-onderhoude verkry het, te verifieer en meer data te bekom. Dit is verder gebruik om die deelnemers byeen te bring met die doel dat hulle op mekaar se terugvoering kon reageer om nog dieper en ryker data te bekom. Wat uit die fokusgroeponderhoude voortgevloei het, was dat die skoolhoofde inligting verskaf het wat hulle nie in die semigestruktureerde een-tot-een-onderhoude met die navorser gedeel het nie.

Tydens die fokusgroeponderhoude het ons inligting rakende die skepping van fisiese ruimtes van ’n spesifieke groep mense wat dieselfde soort eienskappe deel, bekom (Steward, Shamdasani en Rook 2007). ’n Fokusgroep is ’n kwalitatiewe metode wat groeponderhoude behels waarin ’n fokusgroepleier aktief die deelnemers aanmoedig om aan ’n gesprek rakende onderwerpe van wedersydse belang, deel te neem (Krueger en Casey 2000). Verder behels ’n tipiese fokusgroep nie ’n verteenwoordigende monster nie – inteendeel, dit is slegs ’n groep individue wat ’n bietjie kennis pertinent tot ’n spesifieke onderwerp het.

Die fokusgroeponderhoude is in ’n navorsingseminaarkamer wat deel van die Universiteit Stellenbosch se biblioteek uitmaak, gehou. Ons het op hierdie spesifieke lokaal en ligging besluit omrede dit toeganklik, neutraal en sentraal is en ’n gerieflike ruimte bied wat aan die logistieke verwagtinge van fokusgroep-onderhoude voldoen. Die deelnemers aan die fokusgroeponderhoude het uit die twee skoolhoofde, die een skool se imam (Moslem-priester en lid van die skool se SBL), ’n SBL-lid van die ander skool, twee onderwysers van elke skool, ’n trianguleerder en Burger (2017) die navorser, bestaan. Die vernaamste kriteria wat ons gebruik het om die deelnemers te selekteer, het ten doel gehad om mense te identifiseer wat ’n mate van kennis het wat betrekking het op leierskap, bestuur en ruimteskepping by hul skole, sodat hulle ’n ingeligte bydrae tot die fokusgroeponderhoude kon lewer. Die twee skoolhoofde is geselekteer op grond daarvan dat hulle deur hul onderskeie onderwysdistrikte as suksesvolle skoolhoofde en ruimteskeppers beskou word, asook die goeie uitslae wat hul leerders jaarliks in die eksterne sistemiese toetsing behaal. Die twee SBL-lede is geselekteer op grond daarvan dat beide lede van hul skole se SBL infrastruktuur-subkomitees verteenwoordig. Die twee opvoeders is deur hul skole se SBS’e geïdentifiseer op grond van die GGBS-telling wat hulle vir prestasiestandaard 1, naamlik die skepping van ’n gesonde leeromgewing wat leer en onderrig kan bevorder, ontvang het. By elke skool is een geselekteer wat die grondslagfase en die ander een die intermediêre of senior fases by hul skole verteenwoordig. Ons was van mening dat dit ’n groep mense is wat nie net ingeligte uitsprake rakende leierskap, bestuur en ruimtelike projekte kon lewer nie, maar ook waardevolle insette kon lewer rakende hoe ’n verskeidenheid mense oor hul skole se ruimtelike projekte voel, hoe dit in die praktyk geskep word, asook hoe dit met hul skole se leerderprestasies verbind kan word.

Die voordele van ’n fokusgroepmetode is die volgende: die tegniek is ’n sosiaalgeoriënteerde navorsingsmetode wat werklike–lewe-data in ’n sosiale omgewing bekom; dit is buigsaam en laat toe dat groeplede op mekaar se insette reageer, wat tot ’n meer dinamiese interaksie as die een-tot-een-onderhoud kan bydra; dit laat toe dat die navorser onderwerpe kan verken en hipoteses te genereer; dit is ekonomies, vinnig, en ’n doeltreffende manier om data van veelvoudige deelnemers te verkry; dit het ’n hoë gesigswaarde; dit laat toe dat die navorser die aantal deelnemers in ’n gegewe kwalitatiewe studie kan vermeerder en is vergelykenderwys makliker om te bestuur of te beheer as ander studies (Krueger en Casey 2000). Daarby kan ’n gevoel van behoort aan ’n groep die deelnemers se sin van kohesie verhoog (Peters 1993), en dit kan hulle help om veilig en meer gemaklik te voel, as gevolg waarvan hulle makliker en meer vrylik inligting met die ander lede kan deel (Vaughn, Schumm en Sinagub 1996). Volgens Morgan (1988) kan hierdie interaksie tussen die lede tot kragtige gesprekke lei, wat weer op sy beurt belangrike data te voorskyn bring, wat ook weer die moontlikheid bied vir meer spontane response van die deelnemers, en wat moontlik verder kan uitloop op ’n situasie waar die deelnemers hul persoonlike probleme of uitdagings met mekaar deel en waar moontlike oplossings daarvoor gevind kan word (Duggleby 2005).

Om die data wat ons uit die twee semigestruktureerde onderhoude en fokusgroepvergadering bekom het, te staaf, het ons by die twee skole gaan waarneem hoe die fisiese, voorgestelde en sosiale ruimtes geskep, genavigeer en deur alledaagse aksies gebruik word (Simpson en Tusan 2003). Aangesien nie alles wat by skole waarneembaar is, relevant tot ons studie is nie, het ons ’n templaat met sleutelkenmerke om daardie aspekte wat ons wou besigtig én verifieer, wat uitvloeisels van die fokusgroepbesprekings was, opgestel. Ons het dieselfde templaat vir beide skole gebruik, en dit het ons in staat gestel om die verskille asook die ooreenkomste tussen die twee skole na vore te bring.

Akademiese integriteit, eerlikheid en respek vir ander mense wat in hierdie studie nagevors is, is gehandhaaf deurdat toestemming van die betrokke onderwysowerheid en die twee geselekteerde skoolhoofde voor die aanvang van die studie skriftelik bekom is. Die betrokke skoolhoofde het hul ingeligte inwilliging gegee nadat hulle aangedui het dat hulle verstaan en volledig ingelig is rakende die omvang van ons navorsing en verstaan ook hoekom hulle geselekteer is om aan die studie deel te neem. Om die vertroulikheid en anonimiteit van ons studie te verseker, het ons deurgaans van skuilname gebruik gemaak om seker te maak dat nie die deelnemers óf hul skole geïdentifiseer is nie.

4. Skoolleiers se skepping van fisiese ruimtes

4.1 Inleiding

Hierdie afdeling fokus op hoe die twee uitgesoekte skoolhoofde deur middel van hul intuïtiewe en transformerende leierskaps- en eiesoortige ruimtelike praktyke fisiese ruimtes in produktiewe leeromgewings omskep, wat ’n belangrike opvoedkundige bydrae tot die versterking van die leer- en onderrigprosesse in hul skole lewer.

4.2 Die skep van fisiese ruimtes

Om ons in staat te stel om die navorsingsvraag te beantwoord het ons van data gebruik gemaak om ’n beskrywende vertolking te bied van hoe skoolhoofde fisiese ruimtes by hul skole skep.

4.2.1 Kodifisering van die skoolhoofde

Lefebvre (1991:110) herinner ons daaraan dat fisiese omgewings elkeen hul eiesoortige geskiedenis het, en dat mense se lewens deel daarvan uitmaak. Om dit vir die leser makliker te maak om die twee skoolhoofde se lewensgeskiedenisse en hul praktyke te volg, het ons besluit om die twee skoolhoofde te kodifiseer om hul identiteite vertroulik te hou, maar ook terselfdertyd van mekaar te onderskei. Etiese aspekte verbonde aan hierdie studie is nagekom en ons verwys na die twee geselekteerde skoolhoofde soos volg: die stedelike skoolhoof of skool as ST en die plattelandse skoolhoof of skool as PL.

4.2.2 Die uiteenlopende konteks van die twee skole

Skoolhoof PL is hoof van ’n openbare laerskool (kwintiel 5 – ’n verklaring van hierdie term volg hier onder – en voormalige Model C-skool) wat in ’n semiplattelandse dorp ongeveer 50 km buite ’n groot metropool geleë is. Die skool is met wingerde, berge en ’n gegoede woonbuurt omring, en die leerders kom uit beide bevoorregte én voorheen benadeelde agtergronde.

Alle openbare skole in Suid-Afrika is volgens ’n kwintielstelsel ingedeel. Die stelsel vervat 5 kategorieë waarvolgens kwintiel 5-skole as gegoed en kwintiel 1-skole as behoeftig beskou word. Die rede hiervoor is om die ongelykhede van die verlede te erken en skole volgens hul geografiese kontekste en potensiële welvaart te klassifiseer. Alle openbare skole in Suid-Afrika word jaarliks volgens hul kwintielindeling befonds. Skole wat as kwintiel 5-kategorie-skole geklassifiseer is, ontvang byvoorbeeld minder befondsing per leerder van hul onderwysdepartemente as skole wat in die kwintiel 1-kategorie geplaas is en ’n veel groter geldelike bedrag per leerder ontvang.

Die meeste van skool PL se ouers vorm deel van die arbeidsmark, is suksesvol, beoefen professionele beroepe en is sakemanne, entrepreneurs, akademici, medici, huisvroue ens. Die skoolhoof is ’n wit Christenman met 36 jaar diens in die onderwys, en is die afgelope 22 jaar hoof van sy huidige skool. Die skool het 905 leerders van graad R tot 7 (van hierdie getal word 200 leerders gelykop tussen ’n 5-jarige en 6-jarige groep in hul skool se preprimêre afdeling verdeel). Veertig opvoeders (22 word deur die SBL betaal), en 12 staatsdiensondersteuningspersoneellede (agt hiervan word deur die SBL betaal) is tans aan die skool verbonde. Van die 905 leerders is ongeveer 79% blank, 18% bruin en 3% swart.

Skoolhoof ST is die hoof van ’n openbare stedelike laerskool (kwintiel 5) wat deur beton en teer in ’n ou gevestigde deel van die stad vasgepen is. Ons is van mening dat alhoewel die skool volgens departementele kriteria as ’n kwintiel 5-skool geklassifiseer is, dit beslis in ’n laer kwintiel hoort. Die kriteria wat aanvanklik gebruik is om die kwintiel van die skool te bepaal, is nie meer relevant nie en bring ook nie die huidige sosio-ekonomiese uitdagings wat die skool direk raak, in berekening nie. Die skool se ouers behoort tot beide die laermiddel- en werkersklas en die meeste van hulle is entrepreneurs, smouse, handelaars, skrynwerkers en ambagsmanne, en ’n groot getal van die vrouens besit hul eie tuisbedrywe waaruit hulle ook ’n addisionele inkomste verdien. Daar is ook ’n groot getal leerders wie se ouers werkloos en bitter arm is en wat in laekoste munisipale woonstelle woon. Hierdie ouers vrees vir hul kinders se veiligheid, veral wanneer berugte bendes in oor-en-weer-skietery met mekaar slaags raak. Die skoolhoof is ’n Indiër-Moslem-man met 43 jaar ondervinding in die onderwys en vir die afgelope 20 jaar hoof van die huidige skool. Daar is 724 leerders van graad R tot 7 (waarvan 75 leerders in die preprimêre afdeling is). Dertig opvoeders (11 word deur die SBL betaal) en ses staatsdiensondersteuningspersoneellede (drie word deur die SBL betaal) is tans aan die skool verbonde. Van die 724 leerders is daar 0% blanke, 99% bruin en 1% swart leerders teenwoordig.

Skoolhoofde ST en PL is beide direk by hul skole se akademie betrokke en neem die leiding met die implementering en die bestuur van hul skole se kurrikulum en die monitering en evaluering daarvan, en gee gereelde terugvoering aan hul personeel met betrekking tot die bereiking van hul skole se akademiese doelwitte asook die onderwysdepartement se teikens (Hattie 2012). Hierdie twee skoolhoofde is deeglik bewus van wat in elke klaskamer plaasvind en is sogenaamd “hands-on” met betrekking tot die monitering van sisteme en stelsels by hul skole. Hulle ag dit ook belangrik om met elke personeellid, ongeag of hulle opvoeders, administratiewe personeel of terreinpersoneel is, gereeld kontak te maak en om uit te vind hoe dit met elkeen, asook met hul gesinne, gaan. Dit is vir beide skoolhoofde belangrik om emosionele bande met elke personeellid te smee, en deur die individuele aandag wat hulle aan ander skenk, word laasgenoemde se vlakke van motivering en toewyding verhoog. As gevolg van hierdie hoofde se eiesoortige leierskap, praktyke en betrokkenheid met hul skool se kurrikulum, presteer beide skole besonder goed in die jaarlikse graad 3 en 6 sistemiese toetsing en word beide skole deur die onderwysdepartement as sentra van akademiese uitnemendheid beskou. Skool ST het byvoorbeeld aan die einde van 2016 die toekenning vir die bes presterende laerskool in hul distrik vir geletterdheid en gesyferdheid (beide graad 3 en 6) ontvang.

Daar moet ook gemeld word dat bo en behalwe hierdie twee skole se goeie akademiese prestasies, hul leerders ook goed op kulturele en sportvlakke presteer. Tydens die semigestruktureerde onderhoude, fokusgroepvergaderings en waarnemings het dit aan die lig gekom dat beide skole se geloof, kultuur en familiewaardes ’n direkte invloed op hul skool se vele prestasies lewer. Skool PL se ouers is baie kompeterend en stel hoë akademiese en ander eise aan hul kinders en ondersteun hul kinders op elke moontlike gebied. Hierdie ouers, wat ’n hoë sosio-ekonomiese status (SES) het, heg baie waarde aan die belangrikheid van goeie onderwys en opvoeding, asook die rol wat dit speel om hul kinders suksesvol vir die toekoms voor te berei. Volgens skoolhoof PL behoort die meeste van sy skool se leerders tot die Christelike geloof. Sy fokus is nie op godsdiens as sodanig nie, maar eerder op die vestiging van waardes en skoolkultuur wat hy aanwend om goeie burgerskap en akademiese prestasies te verseker.

Skoolhoof ST is die prinsipaal van ’n Moslem-skool en die Moslem-geloof speel ’n belangrike rol in die skool se akademie. Die woord Moslem is oral sigbaar by sy skool en vorm deel van die skool se naam (ST Moslem Primêre Skool), en verskyn in hul slagspreuke, logo’s, uitgestalde pronkdokumente, ens. Skoolhoof ST is van mening dat hul geloof ’n belangrike rol in hul leerders se gedrag en dissipline speel, asook in hoe hulle hul akademie benader. Hy erken dat dit danksy sy skool se Moslem-etos en -kultuur is dat hulle makliker die samewerking van hul leerders, ouers en oorwegend Moslem-gemeenskap verkry. Hy sê dat sy skool se leerkultuur en tradisies op die leerstellings van die profeet Muhammad gebaseer is, en deel van sy skool se leuse, visie en missie uitmaak. Hy is van mening dat die Moslem-geloof en ouerbetrokkenheid ’n groot bydrae tot sy skool se besonderse akademiese prestasies lewer.

4.2.3 Die skoolhoofde se lewensgeskiedenisse

Ons wou uitvind wat tot hierdie twee skoolhoofde se besonderse belangstelling in ruimte aanleiding gegee het en wat hulle motiveer of dryf om voortdurend leeromgewings te wil skep, en of hulle dit instinktief of aangeleerd doen. Skoolhoof PL sê sy belangstelling in ruimte het by sy pa, wat as ’n bou-inspekteur by die Suid-Afrikaanse Spoorweë gewerk het, begin. Hy herroep van sy wedervaringe toe hy as jong seun sy pa na boupersele vergesel het, waar sy pa inspeksies moes gaan uitvoer:

Ek het gereeld saam met my pa gegaan … ek was baie jonk … was so ’n kannetjie in graad 1 … ek het so saam met hom na die sites toe gery … ek dink die bougogga het my toe gebyt … dit kom definitief van hom af. Hy was in beheer van die [naam] stasie wat hulle gebou het … hy was in beheer van die [naam] spoorwegtonnel … ja … my belangstelling in bou kom definitief van my pa af. My pa het geglo dat jy elke flippin ruimte wat jy kry … moet jy ordentlik benut … daardie spaarsamigheid en die benutting van ruimte … het van hom gekom. My pa het gereeld gesê dat jy nooit met ruimte moet mors nie.

Skoolhoof ST se belangstelling in ruimte het ontstaan toe hy as ’n jong man ’n godsdienstige en kulturele tog deur Indië onderneem het om sy voorsate en land van herkoms te besoek. Tydens sy deurkruising van Indië het hy kennis gemaak met oorvol stede en eerstehands ervaar hoe mense, as gevolg van ’n gebrek aan ruimte mekaar onder haglike omstandighede vertrap, en hoe moeilik dit is om langs die oorvol en nou paadjies te kan beweeg. Hy het ook tydens sy besoeke aan die mooi Indiese platteland gesien hoe hard mense moet werk om uit die ellende van hul armoede te ontsnap, maar dat die oop ruimtes hulle tog besiel en gelukkig hou. Hy het ook gemengde emosies ervaar toe hy sien hoe die arm plattelandse mense verkies om hul kinders na die groot en oorvol stede toe te stuur om skoling te gaan ontvang, om sodoende uit die ellende van armoede te ontsnap en omdat hulle nie wil hê dat hul kinders ook soos hulle op die platteland moet swaarkry nie. Die probleem wat hy egter waargeneem het, is dat wanneer die kinders in die groot stede beland, hulle sukkel om die uitdaging wat die stede hulle bied te oorkom, en volgens hom is die grootste struikelblok die gebrek aan ruimte wat ’n negatiewe aanslag op hul lewenstrajekte maak. Hy sê sy besoek aan Indië was vir hom ’n openbaring en hy het daar vir die eerste keer bewus geword van hoe ruimte mense se lewens beïnvloed. Hy verwoord sy wedervaringe in Indië soos volg:

Ek was baie bevoorreg om tydens my besoek aan Indië … veral plattelandse skole te kon besoek … waar leer en onderrig in ’n piepklein skool … eintlik net ’n een-kamer-skool plaasvind … of waar hulle net in die veld sit en deur ’n onderwyser onderrig word. Daar is verskriklike armoede in Indië … ek het met my eie twee oë gesien hoe hard ouers werk … hulle werk op die paddy fields … om seker te maak dat hulle kinders die beste onderrig in stede kan ontvang. Hulle spaar al hul geld vir onderwys … die ander geld wat hulle spaar … al is hulle hoe arm … spaar hulle vir ’n huis. Hierdie ouers se hartseer opofferinge het tot my eie persoonlike openbaring gelei … ek het begin besef dat in Indië ’n groot honger vir opvoeding is … maar het ook begin besef dat in Suid-Afrika … ons ouers ongelukkig … nie honger vir leer en onderrig is nie … hulle waardeer nie dit wat hulle het nie.

Hy sê dat hy met sy terugkeer uit Indië opnuut na ruimte begin kyk het, en het besef dat jy daardeur óf “beperk” óf “bevry” kan word. Hy het die volgende met sy personeel en ouers gedeel:

Al is ons skool[terrein] hoe beknop … ons moet waardeer wat ons het … ons moet die beste hiervan maak … we’re actually in a comfort zone … just be grateful for what we have! Ons moenie toelaat dat space [gebrek daaraan] ons onderkry nie … daar is nie space in Indië nie [in die stede] … ons kan nie kla nie.

Die manier waarop skoolhoof ST sy skool se ruimtelike uitdagings kontekstualiseer en verwoord, en hoe hy mense motiveer, is omskeppend van aard. Hy gebruik elemente uit sy biografie, byvoorbeeld sy besoek aan Indië, om sy leerders en opvoeders intellektueel te stimuleer en te motiveer en hulle daarop te wys dat hulle nie hulself as slagoffers van ruimte of hul omstandighede moet beskou nie, maar eerder met die regte gesindheid en harde werk die beperkte ruimtes wat hulle wel het, beter moet benut en dit as ’n stuk “gereedskap” moet gebruik om bo hul ruimtelike beperkings en omstandighede uit te styg.

Elemente wat uit die skoolhoofde se biografieë voortspruit, veral elemente met betrekking tot ruimte, het dus ’n groot invloed op hul denke en ruimtelike praktyke, wat tot die tot stand bring van produktiewe leeromgewings by hul skole aanleiding gee.

4.2.4 Hoe skoolleierskap die ondersteuning en samewerking van hul skoolbestuurspan (SBS) en skoolbeheerliggaam (SBL) verkry

Hierdie twee skoolhoofde loop daadwerklik “voor” by hul skole en in hul skoolgemeenskappe. Hulle is gerespekteerd, en die sterk leiding wat hulle bied, asook die wyse waarop hulle hul take of ampte wat met leierskap, bestuur en skoolhoofskap verband hou, verrig, lewer ’n belangrike bydrae tot hul skole se bewese suksesse. Hulle word nie net as “in authority” beskou nie, maar ook en eerder as “an authority”, as gevolg van hul bewese kennisvaardighede, besondere praktyke en ondervinding van skool- en onderwyssake. Verder merk hul kollegas ook op dat hierdie twee skoolhoofde self opgewonde raak ook hul ruimtelike projekte en hoedat dit hulle inspireer. Die positiewe energie en positiwiteit wat hulle uitstraal, gekoppel aan hul besonderse vermoëns om hul gedagtes duidelik te kan artikuleer, maak dit vir hulle makliker om die ondersteuning en samewerking van ander, maar veral dié van hul skole se SBS’e en SBL’e, te verkry.

Wat beide skoolhoofde suksesvol maak, is die manier waarop hulle hul leierskapspraktyke ten opsigte van hul biografieë aanwend en dinge op eiesoortige manier doen. Die eiesoortige kultuur wat hulle by hul skole gevestig het, inspireer en snoer almal saam. Mense het gou begin waarneem nadat hulle die leisels by hul skole oorgeneem het, hoe hulle hul skole begin transformeer. Beide van hulle het wegbeweeg van die vorige skoolhoofde se leierskapstyle en outokratiese werkswyses, deurdat hulle ’n verfrissende nuwe benadering by hul skole begin het deur toe te sien dat daar op alle vlakke na hul leerders, opvoeders en ouers se behoeftes geluister en daarop gereageer word. Hulle het dit reggekry deurdat hulle strukture by hul skole geskep het waarbinne lede van hul skoolgemeenskap bymekaar kan kom en ’n bydrae tot hul skole deur middel van deursigtige en deelnemende besluitneming kan lewer. Wat opgeval het, is dat mense weet wat hulle dryf en verstaan dat hul passie en liefde vir die onderwys almal kan bevoordeel, en lei tot situasies waar die skoolhoofde by geleentheid "hooghandig" kan wees. Desondanks word hulle deur hul volgelinge gerespekteer. Ons het ook by beide skole waargeneem hoedat hulle na gelang van situasies sekere leierskapstyle in hul repertoire “intens” aanwend. Hul mensgerigte lewensbeskouing en opregte behoefte om hul leerders, ouers en personeel te inspireer, te motiveer en intellektueel te stimuleer, lei daartoe dat hul volgelinge meer vir hul skole doen as wat daar van hulle verwag word. Deur middel van hul eiesoortige leierskaps- en ruimtelike praktyke, en hul verduideliking aan ander hoe ruimte geskep en tot voordeel van die onderwys aangewend kan word, kry hulle ander om ruimtelik te dink, wat die gevolg van die kultuur is wat hulle by hul skole gevestig het.

Leithwood en Jantzi (2006) is van mening dat skoolhoofde wat oor transformerende leierskap beskik, beter toegerus is om hul bestuur- (SBS-), beheer- (SBL-) en ander komponente by hul skole as bedrewe eenhede te laat saamwerk. Ons het by skool PL waargeneem hoe die gesonde werksverhouding wat skoolhoof PL met sy SBS en SBL opgebou het, ’n bydrae tot die bereiking van die drome en ideale wat hy vir sy skool koester, lewer. Hy het soos volg gereageer toe ons hom vra wat hy doen om die samewerking en ondersteuning van sy SBS en diverse SBL te verkry:

Ek werk baie goed saam met die SBL … hulle weet wat hul terrein behels … maar daar moet ’n lyn wees. Jy hoor gereeld hoe skoolhoofde oor hul SBL'e praat en kla. Weet jy waarom ontstaan daar sulke probleme? Want die skoolhoofde laat dit toe ... hulle neem nie leiding nie ... hulle verduidelik nie aan ander wat van hulle verwag word nie. Die SBL wat uit ouers bestaan se geesdrif moet ook nie gedemp word nie ... daar moet ook aan hulle verduidelik word presies wat hul funksie is … hulle moet verstaan ... dis beheer … en die skool moet presies weet wat hulle moet doen … dis bestuur. As almal dit weet … mekaar respekteer … die hoof het die klimaat geskep … dan werk almal lekker saam.

Wat ons hier waargeneem het, is dat skoolhoof PL ’n besonder knap skoolleier is, hoedat hy deur sy biografie ingegee word, en hoedat hy sy leierskapstyl, wat ’n produk is van die verskillende leierskapstyle wat hy aangeneem het, besonder goed aanwend om die verskillende situasies wat sterk leierskap benodig, met sukses te bestuur. Hy artikuleer gereeld sy skool se visie en missie met sy skoolgemeenskap en deel ook sy droom met ander. Sy uitgebreide kennis- en leierskapsvaardighede wend hy met sukses aan om sy leerders, personeel en ouers as ’n gelukkige en suksesvolle groepering saam te snoer. Omdat die mense hom verstaan en respekteer, “aanvaar mense sy modus operandi”, en dit sluit ook in wanneer hy soms elemente van outokratiese leierskap openbaar. Wanneer hy sê dat hy “die lyne trek”, is dit sy bedoeling dat wanneer hy agterkom dat lede van die SBL hul op die terrein van die SBS of die skool wil begeef, hy daadwerklik optree om potensiële plofbare situasie te ontlont. Deur dit te doen maak hy seker dat die twee belangrike groeperinge wat beheer- en bestuursaangeleenthede moet behartig, presies weet wat van hulle verlang word. Deurdat hy gereelde opleidingsessies vir hulle reël, verseker hy dat hulle bemagtig word om hul onderskeie funksies doeltreffend te verrig.

Skoolhoof ST het ’n unieke mens-mens-verhouding met sy skoolgemeenskap opgebou en verkry ook daardeur makliker die ondersteuning en samewerking van sy SBL, SBS, personeel, leerders en ouers. Hy verduidelik:

… ek praat gereeld met almal oor hul persoonlike of familiesake … ek vra hulle uit … en waar nodig bied ek my hulp of ondersteuning aan. My personeel het nooit ooit vir my nee gesê nie … as daar ’n funksie is … is almal daar … hulle sal te skaam wees om vir my nee te sê … want hulle weet dat ek vir hulle en die skool omgee … ons gee vir mekaar om en help mekaar.

Beide skoolhoofde se invloed is nie net tot die skoolhoof se kantoor, administratiewe gebied of voorportaal beperk nie, maar dring die klaskamers, gange, administratiewe kantore en stoorkamers binne, asook die verste hoeke van die skoolterrein. Hulle is ook sigbaar, en wanneer hulle hul rondes doen, kommunikeer hulle gereeld en met empatie met almal wat hulle teëkom. Hulle is ook op hoogte van hul opvoeders se klaskamerpraktyke en die gehalte van hul leerders se werk. Wat egter die meeste opgeval het, is die wyse waarop hulle met hul personeel kommunikeer en hoe hulle hul mentor. Hulle doen dit met ’n besondere fokus op die verbetering van die opvoeders se pedagogie, klaskamerpraktyke en veral hoe die opvoeders die fisiese leerruimtes in aantreklike en inspirerende voorgestelde leeromgewings kan omskep. Beide skoolhoofde se ruimtelike ideale is om almal om hulle by hul ruimtelike projekte te betrek en deur die insette en samewerking van ander hul skole in een reuseleerruimte te transformeer wat hul leerders en opvoeders sal inspireer en motiveer om slegs hul beste te lewer.

Skoolhoof PL besoek ook gereeld die klaskamers om na sy opvoeders se lesse te gaan luister en hul klaskamerpraktyke van nader te beskou en waar nodig ondersteuning aan hulle te bied. Na afloop van sy besoeke gee hy so spoedig moontlik terugvoering aan diegene wat hy besoek het. Hy maak ook terselfdertyd van die geleentheid gebruik om sy opvoeders individueel én intellektueel te stimuleer. Sommige opvoeders met wie ons tydens die waarnemings by die skool gesels het, het ons ingelig dat hulle na skoolhoof PL se besoeke aan hul klasse uitsien en hom ook by geleentheid self na hul klasse nooi om na hul lesse te kom luister. Ons het waargeneem dat daar ’n gesonde leer-en-onderrig-kultuur by skool PL gevestig is, en as gevolg van die vertrouensverhouding wat hulle met hul skoolhoof opgebou het, is daar byna geen vrees nie. Dit het ook tot ’n gesonde skoolklimaat gelei waar hulle na sy besoeke en terugvoering uitsien. Die meeste opvoeders met wie ons gesels het, sien hierdie gesprekke met hul skoolhoof as “groeigeleenthede”.

Alhoewel Skoolhoof ST se werkswyses van skoolhoof PL s’n verskil, het sy invloed ook min of meer dieselfde binnedringdiepte as skoolhoof PL s’n. Waar skoolhoof PL hoofsaaklik formele besoeke aan klaskamers bring, met die doel om klaskamerpraktyke te evalueer en dan ondersteuning te bied, is skoolhoof ST se klaskamerbesoeke meer informeel, en besoek hy klasse om bydraes tot die opvoeders se lesse te maak, en deurdat hy uitdagings aan die leerders stel, moedig hy hulle aan om analities en lateraal te dink, wat kritiese denke ontwikkel en stimuleer.

Beide skoolhoofde het ’n fyn aanvoeling vir die onsigbare en meen dat hul intuïsie hulle nie maklik in die steek sal laat nie. Skoolhoof PL som dit op:

Dis my gut … ek voel dit sommer aan … daar is sekere goed wat ek vir my adjunkhoof kan gee om te doen …. dan is daar ander goed wat ek weet … ek voel dit sommer … dat ek dit liefs self moet bestuur … op die einde was dit die beste besluit.

Ook skoolhoof ST maak staat op sy goedontwikkelde intuïsie, soos in sy stelling hier uitgedruk:

Daar is baie kere … wanneer jy ’n oplossing vir ’n probleem soek … jy vind die antwoord nie in ’n boek nie … ook nie op ’n ander plek nie … jy maak eerder staat op jou voorgevoel … my personeel vra my hoe weet ek van sekere goed … al was ek nie daar nie … ek voel dit net aan …

Hierdie “innerlike stemmetjies” van beide skoolhoofde, en elemente uit hul lewensgeskiedenisse, help hulle soms om “voortydig” kennis van die “onsigbare” te neem. Dit plaas hulle in ’n besondere posisie, veral wanneer hulle tesame met hul SBS’e en SBL’e besluite moet neem, aangesien dit hul probleemoplossingsvaardighede en kreatiewe vermoëns verbeter.

4.2.5 Skoolhoofde se bemoeienis met die skep van fisiese ruimtes

Beide skoolhoofde was nie met hul oorgeërfde fisiese ruimtes by hul nuwe skole tevrede nie. Skoolhoof PL het die bestaande fisiese ruimtes as ’n opvoedkundige hindernis beskou wat negatief op die skepping van leeromgewings sou inwerk en het dit so verwoord: “[D]ie ruimtes wou nie vir ons werk nie … ons móés dit verander.” Skoolhoof ST was egter “gewoond” aan die beknopte fisiese ruimte by sy skool, aangesien hy die grootste gedeelte van sy lewe by dieselfde skool deurgebring het. Hy was eers ’n leerder, en nadat hy sy tersiêre opleiding voltooi het, is hy as opvoeder by dieselfde skool aangestel, waar hy deur die range van die SBS en tot die pos van skoolhoof bevorder is.

Die twee skoolhoofde het pas nadat hulle by hul skole as skoolhoofde aangestel is, uit die staanspoor pogings begin aanwend om hul skole se ruimtelike behoeftes te identifiseer en planne te beraam om dit aan te spreek met die doel om dit in produktiewe leeromgewings te omskep. Skoolhoof ST se doel met die fisiese ruimtes was “to change it for the better” en skoolhoof PL se siening van sy skool se fisiese ruimte was:

Dit het my nie welkom laat voel nie … ek het nie van die voorportaal gehou nie … nie eens die gange nie … ook nie die klaskamers nie. Jy mag dit miskien nie besef nie … die buite-areas … is net so belangrik soos die klaskamers … ek het van niks gehou nie … ek moes dit verander.

Dit het deurgaans geblyk dat daar nie ’n enkele aspek van die skool was waarmee skoolhoof PL tevrede was nie. Dit het ons genoodsaak om ’n opvolgvraag te vra: “Watter spesifieke area binne die fisiese ruimtes by jou skool sou jy sê het nie gewerk nie, of watter aspekte daarvan sou jy sê het dringende aandag of verandering nodig gehad?” Hy het geantwoord:

Die hele skool het nie gewerk nie … dinge was nie reg nie … die personeelkamer was op die verste hoek van die skool … weg van die administratiewe kantore en klaskamers … kleedkamers was nie naby die sportvelde nie … die skool het nie nice areas gehad waar die kinders kon speel nie … die onderwysers het nie ’n kamer gehad waar hulle hul aantekeninge of dokumente kon afrol nie … ouers het nie ’n plek gehad om saam met die onderwysers te braai nie … niks het gewerk nie … niks was prakties nie.

Skool ST, daarenteen, is tussen huise in ’n laermiddelklas- en arm werkersklaswoonbuurt vasgepen, en skoolhoof ST het besef dat die enigste uitweg wat hy gehad het om sy skool se leeromgewings te vergroot, was om ’n huis aangrensend aan die skool te koop. Aangesien daar nie so ’n huis in die mark was nie, het hy persoonlik by die huiseienaars gaan aanklop en sy skool se dilemma met hulle gedeel. Omdat die skool in ’n Moslem-woonbuurt geleë is, en Moslems ’n hoë premie op onderwys en opvoeding plaas, het een van die huiseienaars sy huis vir die doel beskikbaar gestel. Skool ST het met behulp van ’n gedeeltelike bydrae van die onderwysdepartement en deur middel van fondsinsamelings die huis gekoop en dit binne vyf jaar kontant afbetaal. Op ’n vraag hoe hy die fondse en samewerking van mense bekom het, asook hoe hy ’n huis in so ’n betreklik kort tydperk kon afbetaal, was sy antwoord:

… dit gaan oor leierskap .... mense weet waar my hart sit … mense weet dat my skool en gemeenskap my alles is … niemand sal vir mnr [skoolhoof ST] nee sê nie … die eienaar [van die huis] het gesê … die familie het besluit ... dat as mnr [skoolhoof ST] sou vra om die huis te koop … sou hulle dit slegs aan hom en die skool verkoop.

Hierdie gebaar van die huiseienaar wat sy huis slegs aan die skool wou beskikbaar stel, is volgens onderwysers by sy skool in ’n fokusgroepbespreking bevestig dat dit waarskynlik te danke is aan die skoolhoof ST se sterk leierskap en die vertroue en respek wat die gemeenskap oor jare vir hom opgebou het. Tydens die omskepping van die nuut-aangekoopte huis het skoolhoof ST ’n leidende rol gespeel om die fisiese ruimtes van die huis in inspirerende en dinamiese voorgestelde leerruimtes te omskep met die doel “om die leerders tot in daardie ruimtes te lok”. Na afloop van die “koop-afbreek-bou”-proses het skoolhoof ST seker gemaak dat die huis pragtig geverf word, dat die skool se leuse, waardes, asook wiskundige en taalbegrippe, oral teen die mure aangebring word, nie net om die nuwe lokale (fisiese ruimtes) mooi te laat lyk nie, maar eerder en ook om die leerders se verbeelding en belangstelling in die verskillende vakgebiede te prikkel en te stimuleer. Hy het ook ’n sosiale dimensie aan die nuwe leeromgewing verleen deur leeshoekies met sagte boontjiekussings (“bean bags”) strategies te plaas, en om dit meer huislik te maak het hy kindervriendelike prente teen die mure aangebring, asook dagligluike in die plafon om natuurlike lig tot in die leerruimtes te laat skyn.

Wat ons egter by skool ST die meeste opgeval het, was skoolhoof ST se pragmatiese en besuinigingsbenadering met die skep van ruimtes, veral hoe hy daarin slaag om deur middel van weldeurdagte aksieplanne en haalbare teikendatums nuwe fisiese ruimtes te skep. Die aanbring van die dakligluike in die plafonne byvoorbeeld was wel vir opvoedkundige redes gedoen, maar soos hy sê, “ook om elektrisiteit te bespaar”. Tydens die droogte wat die Kaap beleef, het hy besluit om nie net water te bespaar nie, maar ook ’n estetiese dimensie aan die skool se fisiese ruimte te verleen deur blombakke op strategiese plekke onder die lugversorgers se wateroorlooppype al langs die skoolgebou te plaas.

Die twee skoolhoofde se leierskapsbenadering stem sterk ooreen met sekere elemente van transformerende leierskap (Leithwood en Jantzi 2006:205). Ons het by beide skole ook waargeneem hoe hulle deur middel van duidelike artikulering die bou van hul skole se visie, die bereiking van skooldoelwitte, intellektuele stimulering, die aanbied van ondersteuning, die modellering van beste praktyke, die daarstel van hoë, maar haalbare verwagtinge, die skep van ’n gesonde skoolkultuur en veral die skep van skoolstrukture wat deursigtigheid en deelname in besluitneming bevorder, ’n klimaat en kultuur ontwikkel wat bydraes tot die realisering van hul ruimtelike projekte lewer en op verbeterde akademiese uitslae uitloop. Wat egter opmerklik is, is hoe die twee skoolhoofde deur middel van hul mensekennis, insig én begrip van hoe stelsels werk, min aspekte van die skool aan die noodlot oorlaat. Om die heel beste kandidate, veral vir sy skool se “uitgebreide” SBS te bekom, het skoolhoof PL die SBL oorreed om woonstelle met besonderse sosiale ruimtes waarbinne die personeel sosiaal kan verkeer, op ’n stuk “dooie” fisiese ruimte op die skoolterrein te bou. Volgens skoolhoof PL sal sy skool sodoende die “room” van die arbeidsmark na die skool kan lok deur huisvesting teen ’n minimale tarief en ander geldelike voordele aan hulle te bied. Hierdie inisiatief en leierskap van skoolhoof PL en sy SBL stuur ’n sterk boodskap uit dat die skool sy personeel waardeer, wat gevolglik tot hoër vlakke van motivering en dienslewering lei.

Beide skole het, nadat die twee skoolhoofde aangestel is, op vergelykenderwyse akademies begin floreer, en wanneer jy die vraag aan die skoolhoofde stel watter faktore moontlik daartoe bygedra het, antwoord hulle soos volg: skoolhoof PL: “… nadat ons die horrible plekke [fisiese ruimtes] weer nice begin maak het …”, en skoolhoof ST: “… die fisiese ruimtes wat nie vir ons gewerk het nie … het ons reggekry om vir ons te begin werk …”

Benewens die planne wat hulle gehad het om hul skool se “dooie ruimtes” in funksionele ruimtes te omskep, of fisiese ruimtes so te verander dat dit vir hul skole “kan werk”, stem beide skoolhoofde saam dat die klaskamer, oftewel leeromgewing, die belangrikste ruimte by hul skole is. Wat skoolhoof PL se antwoorde so besonders maak, is die verband wat hy tussen ruimte en die leerprosesse tref, asook tussen fisiese ruimte en ’n spesifieke boodskap (positief of negatief) wat die skool doelbewus of ondoelbewus uitstraal.

Al dui hierdie studie op hoe hierdie twee skoolhoofde ruimte skep en hoe hulle die ondersteuning en samewerking van ander verkry, het ons ook waargeneem dat almal nie noodwendig met hulle saamstem nie. Ons het ook waargeneem hoe hulle “diegene wat agtergeraak het, gaan haal het” en deur middel van intellektuele stimulasie en individuele ondersteuning hul doelwitte en die skole se visie bymekaar bring en dit aan hulle verduidelik. Die gevolg is dat daar begrip vir die skoolhoofde se ruimtelike en ander projekte ontstaan, en deurdat daar persoonlike gesprekke plaasvind, ontwikkel daar ’n vertrouensverhouding tussen die skoolhoofde en hul personeel. Ons het tydens waarnemings by sommige personeellede gehoor dat hulle dit wat die skoolhoofde aan hulle voorhou (dit wil sê hul doelwitte en skool se visie), hul eie gemaak het, en as gevolg daarvan “nog meer vir die skool wil doen”, en deur dit te doen baat die leerders en die skoolgemeenskap daarby.

4.3 Gevolgtrekking: Leierskapspraktyke, fisiese ruimteskepping en die voortbring van gesonde leeromgewings

Leeromgewings speel ’n belangrike rol in leerderprestasies, en skoolhoofde wat oor transformerende leierskapseienskappe besit, is in ’n gunstiger posisie as ander skoolhoofde om deur middel van hul eiesoortige leierskaps- en ruimtelike praktyke produktiewe fisiese leerruimtes of leeromgewings te skep om hul opvoeders en leerders se gemoed en gedrag positief te beïnvloed. Ons studie het bevind dat die twee transformerende skoolhoofde se lewensgeskiedenisse ’n belangrike rol in hul ruimteskeppingsvermoë speel en dat hulle met hul hele menswees by ruimteskepping betrokke raak. Alhoewel nie een van hulle in ruimteskepping opgelei is nie, skep elkeen intuïtief, instinktief of eiesoortig ruimtes of leeromgewings by hul skole. Omdat beide intuïtief is, maak hulle ook foute, maar wat ons in hierdie studie waargeneem het, was dat hul “foute” deel geword het van hul sterkpunte, wat hulle met groot vrug aanwend. Skoolhoof PL het gemeld dat hy byvoorbeeld “een groot fout” begaan het nadat hy as skoolhoof aangestel is, en voer aan dat hy eerder “baie vroeër” met ruimteskepping by sy skool moes begin het. Hy is van mening dat as hy dit gedoen het, sy skool in ’n “baie beter posisie [sou] gewees het”.

Die twee skoolhoofde in die studie skep of benut hul skole se kultuur, klimaat, godsdiens en waardes, terwyl hulle hul transformerende leierskapspraktyke inspan om die ondersteuning en samewerking van hul skoolgemeenskap, maar veral hul skole se SBS en SBL, te bekom om hul ruimtelike en ander projekte, wat hulle glo ’n verskil by hul skole kan maak, te ondersteun en te laat verwesenlik. Die data wat ons in hierdie studie bekom het, het beide skoolhoofde se ruimtelike praktyke met die skep van fisiese ruimtes belig. Hul hoofdoelwit was om fisiese ruimtes te skep wat die leerders se basiese behoeftes met betrekking tot ’n fisiese leeromgewing sou bevredig, en waarbinne hulle veilig en gelukkig gehalte-onderrig kon ontvang.

Aangesien ruimteskepping hoofsaaklik intuïtief plaasvind en spruit uit mense se lewensgeskiedenisse, kom hul persoonlike karakter ook na vore, en kan hulle nie werklik vir ruimteskepping opgelei of voorberei word nie. Alhoewel ruimteskepping uniek aan sekere mense is, is daar egter sekere elemente in ruimteskepping waarna mense kan streef wat aan individuele leierskapstyle van mense gekoppel is en wat weer deur sulke leiers en hul leierskapstyle aan ander oorgedra kan word.

Die vernaamste bevinding van ons studie is dat die persoonlike eiesoortigheid van die skoolhoofde se leierskapstyle en ruimtelike praktyke tot suksesvolle ruimteskepping lei. Dit is veral hul transformerende leiereienskappe en ruimtelike praktyke, wat sterk deur hul lewensgeskiedenisse beïnvloed word, wat tot die skepping van hierdie produktiewe fisiese ruimtes aanleiding gee. Die fisiese ruimtes wat hulle in veilige en produktiewe leeromgewings omskep, lig die gebruikers se gemoed, verbeter hul beweging, dissipline en gedrag, en ondersteun die leer-en-onderrig-kultuur wat daarbinne plaasvind.

Die verband tussen transformerende leierskap en die skep van produktiewe leerruimtes of leeromgewings kan in verdere studies ondersoek word, asook die verwantskap wat dit met verbeterde klaskamerpraktyke in skole het. Dit behoort insiggewend te wees, aangesien ’n skoolhoof se leierskapspraktyke en invloed op ’n skool se suksesse volgens die literatuur slegs ’n indirekte impak het (Christie en Lingard 2001; Christie, Sullivan, Duku en Gallie 2010). Met die Suid-Afrikaanse onderwys wat tans onder groot druk verkeer om te presteer, en ons leerders se swak prestasies soos gemeet aan internasionale toetse (Spaull 2011; 2013; 2015; Van der Berg 2015; Spaull e.a. 2016), sal dit goed wees om te sien tot watter mate die skep van produktiewe leerruimtes en leeromgewings tot ’n verbetering in ons land se leerderprestasies in veral onderpresterende skole kan bydra.

Bibliografie

Babbie, E. en J. Mouton. 2006. The practice of social research. Oxford, New York: Oxford University Press.

Bernstein, R. 1983. Beyond objectivism and behavior. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.

Bernstein, R. 2010. The pragmatic turn. Malden, MA: Polity Press.

Blackmore, J., D. Bateman, J. Loughlin, J. O’Mara, en G. Aranda. 2010. The connection between learning spaces and student learning outcomes: A literature review. Melbourne: Department for Education and Early Childhood Development.

Brenner, N. en S. Elden. 2001. Henri Lefebvre in contexts: An introduction. Antipode, 33(5):763–8.

Burger, J.R.V. 2013. How do school leaders negotiate space in order to motivate teachers? MEd-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.

—. 2017. Skoolhoofde se leierskapspraktyke met betrekking tot die skepping van ruimte by hul skole. PhD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

Bush, T. 2007. Educational leadership and management: Theory, policy, practice. South African Journal of Education, 27:391–406.

—. 2008. From management to leadership: Semantic or meaningful change? Educational Management Administration and Leadership, 36(2):271–88.

CABE. 2006. Assessing secondary school quality: Research report. Londen: Commission for architecture and built environment.

—. 2009. School design – don’t shred the evidence: Commission for architecture and built environment. http:/www.cabe.org.uk/articles/school-design-forward-not-back (25 Julie 2012 geraadpleeg).

—. 2010. Creating excellent primary schools: A guide for clients: Commission for architecture and built environment. http:/www.cabe.org.uk/files/creating-excellent-primary-schools (25 Julie 2012 geraadpleeg).

Christie, P. 2008. Opening the doors of learning: Changing schools in South Africa. Johannesburg: Heinemann.

—. 2010. Landscapes of leadership in South African schools: Mapping the changes. Educational Management Administration and Leadership, 38(6):694–711.

Christie, P. en B. Lingard. 2001. Capturing complexity in educational leadership: Referaat by die jaarlikse American Educational Research Association gelewer. Seattle: WA, 10–14 April.

Christie, P., D. Butler en M. Potterton. 2007. Schools that work. Pretoria: Department of Basic Education.

Christie, P., P. Sullivan, N. Duku en M. Gallie. 2010. Researching the need: School leadership and quality education in South Africa. Verslag voorberei vir Bridge, Suid-Afrika.

De Vos, A.S., H. Strydom, C.B. Fouché en C.S.L. Delport. 2005. Research at grassroots: For the social sciences and human services professions. Pretoria: Van Schaik.

Dewey, J. 1907. The school and society and the child and the curriculum. Chicago: University of Chicago Press.

DfES. 2003. Building schools for the future: Consultation on a new approach to capital investment. Londen: Department for Education and Skills.

Duggleby, W. 2005. What about focus group interaction data? Qualitative Health Research, 15:832–40.

Eacott, S. 2010. Studying school leadership practice: A methodological discussion. Issues in Educational Research, 20(3):220–33.

—. 2011. Leadership strategies: Re-conceptualising strategy for educational leadership. School Leadership and Management, 31(1):35–46.

Earley, P. en D. Welding. 2004. Understanding school leadership. Londen: SAGE.

Elden, S. 2014. Interview with Lukasz Stanek about Henri Lefebvre, “Toward an architecture of enjoyment” and the use of value theory. Society and Space. http://societyandspace.com/material/interviews/interview-with-lukaszstanek-about-henri-lefebvre-toward-an-architecture-of-enjoyment-anduse-value-of-theory (12 Maart 2015 geraadpleeg).

Erlauer, A. 2003. The brain-compatible classroom. Using what we know about learning to improve teaching. Virginia: Association for Supervision and Curriculum Development (ASCD).

Fataar, A. 2007. Educational renovation in a South African “township on the move”: A social-spatial analysis. International Journal of Educational Development, 27(6):599–612.

—. 2009. The reflexive adaptations of school principals in a “local” South African space. International Journal of Inclusive Education, 13(3):315–34.

—. 2010. A pedagogy of hope in the “capacity to aspire”: Youth subjectivity across the post-apartheid schooling landscape. Stellenbosch: Universiteit Stellenbosch-drukpers.

—. 2015. Engaging schooling subjectivities across post-apartheid urban spaces. Stellenbosch: Sun Media.

Fataar, A. en A. Paterson. 2002. The culture of learning and teaching: Teachers and moral agency in the reconstruction of schooling in South Africa. Education and Society, 20(2):5–25.

Fay, B. 1974. Social theory and political practice. Londen: George Allan & Unwin Ltd.

Foucault, M. 1979. Discipline and punish. New York: Vintage Books.

—. 1986. Of other spaces. Diacritics, 16:22–7.

Furman, R. 2009. Brain compatible classroom. http://www.robinfogarty.com/brian-compatible-classrooms-21.html (12 November 2013 geraadpleeg).

Granger, D. 2006. John Dewey, Robert Pirsig and the art of living: Revisioning aesthetic education. New York: Palgrave MacMillan.

Hallinger, P. 2003. Leading educational change: Reflections on the practice of instructional and transformational leadership. Cambridge Journal of Education, 33:329–51.

—. 2005. Instructional leadership and the school principal: A passing fancy that refuses to fade away. Leadership and Policy in Schools, 4(3):1–20.

Hallinger, P. en R. Heck. 2002. What do you call people with visions? The role of vision, mission, and goals in school leadership and improvement. In Leithwood en Hallinger (reds.) 2002.

—. 2010. Collaborative leadership and school improvement: Understanding the impact on school capacity and student learning. School Leadership and Management, 30(2):95–110.

Hattie, J. 2009. Visible learning: A synthesis of over 800 meta-analyses relating to achievement. Londen: Routledge.

Hein, C. 2010. Shaping Tokyo: Land development and planning practice in the early modern Japanese metropolis. Journal of Urban History, 36(4):447–84.

Henning, E., W. van Rensburg en B. Smit. 2004. Finding your way in qualitative research. Pretoria: Van Schaik Uitgewers.

Heystek, J. 2006. School governing bodies in South Africa: Relationships between principals and parent governors – a question of trust? Education Management, Administration and Leadership, 34(4):473–81.

—. 2007. Reflecting on principals as managers or moulded leaders in a managerialistic school system. South African Journal of Education, 27(3):491–505.

—. 2010. Governing body’s responsibility and power for quality education. Journal of Education 48:99–119.

—. 2011. Motivation to lead, manage or govern schools for results – which results? Professorale intreelesing, Universiteit Stellenbosch.

—. 2015. Principals’ perceptions of the motivation potential of performance agreements in underperforming schools. South African Journal of Education, 35(2):1–10.

Heystek, J. en P. Pashiardis. 2007. School improvement – it is achievable: A case study from a South African school. In Sunal en Mutua (reds.) 2007.

Hoadley, U. en C. Ward. 2008. Managing to learn: Leadership of curriculum and instruction in South African secondary schools. Pretoria: RGN.

Hoadley, U., P. Christie en C. Ward. 2009. Managing to learn: Instructional leadership in South African secondary schools. School Leadership and Management, 29(4): 373–89.

Holstein, J. en J. Gubrium (reds.). 1995. The active interview: Qualitative research methods. Thousand Oaks, CA: Sage.

Jacklin, H. 2004. Discourse, interaction and spatial rhythms: Locating pedagogic practice in a material world. Pedagogy, Culture and Society, 12(3):373–98.

Krueger, R. en M. Casey. 2000. Focus groups: A practical guide for applied research. Thousand Oaks, CA: Sage.

Learning Spaces Development Group. 2012. A learning spaces manifesto. Londen: City University of London.

Learning in Higher Education. 2013. LiHE – Michigan – Learning spaces in higher education. http://www.lihe.info/future-events/learning-spaces-in-higher-education (4 Desember 2013 geraadpleeg).

Lefebvre, H. 1991. [1974]. The production of space. (Vertaal uit Frans deur D.N. Smith.) Oxford: Blackwell Publishers.

Leithwood, K. 1996. School restructuring, transformational leadership and the amelioration of teacher burnout. Anxiety, Stress and Coping, 9:199–215.

Leithwood, K., J. Chapman, D. Corson, P. Hallinger en A. Hart (reds.). 1996. International handbook of educational leadership and administration. Dordrecht: Kluwer.

Leithwood, K. en P. Hallinger (reds.). 2002. Second international handbook of educational leadership and administration. Dordrecht: Kluwer.

Leithwood, K. en D. Jantzi. 2006. Transformational school leadership for large-scale reform: Effects on students, teachers, and their classroom practices. School Effectiveness and School Improvement, 17(2):201–27.

Leithwood, K., D. Jantzi en R. Steinbach (reds.). 1999a. Changing leadership for changing times. Philadelphia, PA: Open University Press.

Leithwood, K., D. Jantzi, L. Earl, M. Fullan en M. B. Levin. 2004. Leadership for large-scale reform. School Leadership and Management, 24(1):57–80.

Lengel, T, en M.S. Kuczala. 2010. The kinesthetic classroom: Teaching and learning through movement. Thousand Oaks, Kalifornië: Regional Training Center en Corwin, Sage.

Lühmann, N. 2005. The medical code. Wiesbaden, Duitsland: VS Verlag.

Lüscher, M. 1969. The Lüscher colour test. Basel, Switserland: Test-Verlag.

Mackenzie, N. en S. Knipe. 2006. Research dilemmas: Paradigms, methods and methodology. Issues in Educational Research, 16(2):193–205.

Massey, D. 2005. For space. Londen: Sage.

Merrifield, A. 2006. Henri Lefebvre: A critical introduction. Londen: Routledge.

Microsoft Corporation. 2006. Building the school of the future: A guide for 21st century learning environments. http://download.microsoft.com/download/C/4/5/C45EB9D7-7685-4AFD-85B3-DC66F79277AB/SOF%20Green-singlepages%202-26.pdf (28 Junie 2012 geraadpleeg).

Middleton, S. 2014. Henri Lefebvre and education: Space, history, theory. Londen: Routledge.

Morgan, D.L. 1988. Focus groups as qualitative research. Newbury Park, CA: Sage.

Nespor, J. 1997. Tangled up in school: Politics, space, bodies, and signs in the education process. Michigan: Lawrence Erlbaum.

Oblinger, D. (red.). 2006. Learning Spaces. www.educause.edu/learningspaces (25 Augustus 2012 geraadpleeg).

OFSTED. 2011. Raising standards, improving lives: The Office for Standards in Education, Children’s Services and Skills Strategic Plans 2011–2015: Office for Standards in Education in England. http://www.ofsted.gov.uk/resources/raising-standards-improving-lives-office-for-standards-education-childrens-services-and-skills-strat-0 (27 September 2012 geraadpleeg)

Ӧstman, L. 2005. A pragmatist theory of design. PhD-proefskrif, Stockholm: School of Architecture, Royal Institute of Technology.

OWP/P Architects, VS Furniture, Bruce Mau Design. 2010. The third teacher: 79 ways you can use design to transform teaching and learning: A collaborative project. New York: Abrams.

PAM. 2016. Personnel Administration Measures: G.N. 170 of 2016. Staatskoerant nr. 39684, 12 Februarie 2016.

Peirce, C. 1931-1935. The collected papers of Charles Sanders Peirce. Cambridge: Harvard University Press.

Peters, D.A. 1993. Improving quality requires consumer input: Using focus groups. Journal of Nursing Care Quality, 7:34–41.

Punch, K.F. 2005. Introduction to social research: Quantitative and qualitative approaches. Londen: Sage.

Rorty, R. 2009. Philosophy and the mirror of nature. Princeton: Princeton University Press.

Scott-Webber, L., J. Branch, P. Bartholomew en C. Nygaard. 2014. Learning space design in higher education. Oxfordshire, VK: Libri Publishing.

Silverman, D. 2000. Doing qualitative research: A practical handbook. Londen: Sage.

Simpson, M. en J. Tuson. 2003. Using observations in small-scale research: A beginner’s guide. Glasgow: University of Glasgow.

Soja, E. 1996. Thirdspace: Journeys to Los Angeles and other real-and-imagined places. Oxford: Blackwell.

Spaull, N. 2013. South Africa’s education crisis. Johannesburg: Centre for Development and Enterprise.

—. 2015. Accountability and capacity in South African education. Education as Change, 19(3):113–42.

Spaull, N., S. van der Berg, G. Wills, M. Gustafsson en J. Kotzé. 2016. Laying firm foundations: Getting reading right. Final report to the ZENEX foundation on poor student performance in Foundation Phase literacy and numeracy. Stellenbosch: RESEP. www.resep.sun.ac.za (1 Februarie 2017 geraadpleeg).

Stewart, D., P. Shamdasani en D. Rook. 2007. Focus groups: Theories and practice. Thousand Oaks, CA: Sage.

Suid-Afrika. 1996. Suid-Afrikaanse Skolewet, Wet 84 van 1996. Pretoria: Staatsdrukkery.

Sunal, C.S. en K. Mutua (reds.). 2007. The enterprise of education, research on education in Africa, the Caribbean, and the Middle East, Book IV. Charlotte, NC: Information Age Publishing.

Tashakkori, A. en C. Teddlie. 2003. Handbook of mixed methods in social and behavioral research. Thousand Oaks, CA: Sage.

Taylor, N. 2008. What’s wrong with South African Schools? Referaat gelewer te konferensie: What’s working in school development: JET Education Services, 28–29 Februarie 2008.

—. 2014. NEEDU National Report 2013: Teaching and learning in rural primary schools. Pretoria: Staatsdrukker.

Van der Berg, S. 2015. What the Annual National Assessments can tell us about the learning deficits over the education system and the school career year. South African Journal of Childhood Education,5(2):28–43.

Vaughn, S., J.S. Schumm en J. Sinagub. 1996. Focus group interviews in education and psychology. Thousand Oaks, CA: Sage.

Wolfe, P. 2010. Brain matters: Translating research into classroom practice. Alexandria, Virginia: Association for Supervision and Curriculum Development (ASCD).

Yammarino, F., A. Dubinsky en W. Sprangler. 1998. Transformational and contingent reward leadership: Individual, dyad, and group level analysis. The Leadership Quarterly, 9(1):27–54.

Yukl, G. 1994. Leadership in organisations. 3de uitgawe. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Eindnota

¹ Lefebre se term le espace mental, wat in Engels as mental space vertaal is (Lefebvre 1991. [1974]), dui op ’n ruimte wat ons in ons gees of gedagte sien of skep uit hoe ons oor ons interaksie met (’n) ruimte dink of kies om te dink, ten einde dit op ’n bepaalde geleefde manier te konstrueer. Voorgestelde ruimte (geestesruimte) vloei dus voort uit waargenome (“perceived” of fisiese) ruimte en lei dan tot geleefde ruimte. Voorgestelde ruimte bestaan dan as ‘t ware tussen waargenome (fisiese) en geleefde (sosiale) ruimte. Hierdie term verwys dus na opbouende, besielende ruimtes wat die personeel uitnooi en inspireer tot aksie sodat hulle sal wil deelneem, wil ondersteun om produktiewe leeromgewings in hul klaskamers te skep en te vestig – dit dui dus op ’n intuïtiewe aksie.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Skoolhoofde se leierskapspraktyke wat betrekking het op die skep van “fisiese ruimtes” om gesonde leeromgewings by hul skole te vestig appeared first on LitNet.

Abstract

This article concentrates on how two principals have utilised their leadership and spatial practices in order to establish productive learning environments at their schools. The research for this article took place as a result of our concern over the quality of education and the drop in learner achievement in South African schools. The focus of the research was on investigating the relationship between the leadership practices of the principals and the establishment of healthy learning environments at their schools. Our research privileged the principals’ work in respect of their utilisation of physical space in order to establish optimal learning environments at their schools. We argue that the schools’ architecture, gardens, furniture, lay-out, classroom semiotics, use of colour and various uses of physical space play an important role in enhancing the quality of human relationships in these environments. We view a school’s physical space as any natural space that is perceived via one’s senses, and which can influence one’s movement, thoughts and behaviour. The utilisation of space is therefore deemed as crucial in establishing conducive educational milieus.

This article is a response to the apparent lack of capacity and skills among principals to work productively with the extant physical spaces in their schools. We challenge this limited view about principals by discussing how two of them have gone about creating physical space in their primary schools. The geographical contexts of the two schools are vastly different: one is in an affluent rural location, while the other is in an impoverished urban context. Their class and cultural contexts are also different: the school in the rural location is attended mostly by Christian middle-class white learners and some non-white learners, while the urban school has working-class and lower middle-class Muslim learners. Both schools are regarded as high-performing schools in their respective districts. The conceptual focus of the research concentrated on how the two school principals went about turning their schools into inviting and inspiring educational spaces and how the physical spaces that they established have influenced the thoughts, behaviour, motivation and creativity of the learners and teachers at their schools.

We base our analysis of the spatial practices of the two principals on the work of the renowned French sociologist Henri Lefebvre, whose spatial theories, especially his notion of a spatial triad, provide a theoretical framework and an interpretive lens to understand the two principals’ leadership practices in their establishment of productive educational spaces at their schools. According to Lefebvre, space is constituted by three dimensions, namely perceived, conceived and lived space. He argues that it is out of the integration and interwovenness of these three dimensions that “lived space” is generated. Each of the three spatial dimensions is important to understanding how space is created. He points out that through his work he “does not aim to produce a (or the) discourse on space, but rather to expose the actual production of space by bringing together various kinds of space, and the modalities of their genesis together within a single theory” (1991:61). Although Lefebvre sees these three dimensions of space as part of a totality, we concentrate in this article on the physical dimension of space in the creation of productive learning environments. We acknowledge the importance of the other two dimensions of space in the article, but have chosen to foreground physical space in this discussion. Concentrating on physical space is motivated by our aim to present the reader with an understanding of how physical space, as the generative platform for ensuing spatial practices, is constituted. Articles that we intend writing later will focus on the mental (conceived space) and social (lived space) dimensions of space respectively.

The material for this article was drawn from a comprehensive qualitative research project on space and school leadership in the Western Cape (see Burger 2017; Fataar 2007). Based on the interpretive paradigm, we have positioned our research in relation to discourses about school leadership and spatial practices which are aimed at improving teaching or classroom practices through the creation of alternative and enhanced new physical learning environments. We have placed the emphasis on a holistic view of how the two principals constructed their spatial practices intuitively and instinctively in their specific contexts, which resulted in new and innovative learning spaces or learning environments (Silverman 2000).

The purpose of our research was to understand the practices and experiences of the two principals, coupled with the support and cooperation of the schools’ SMTs, SGBs, learners and parents with regard to the establishment of healthy learning environments at the schools. The research was based on semi-structured interviews with each principal, focus group meetings with selected school constituents, and in-depth observations at each school. By giving the principals the opportunity to tell us how they productively utilised the physical space at their school, we were able to gain an incisive understanding of their perceptions, definitions, meanings and approaches associated with their leadership approaches in relation to space-making.

The main research finding is that although each of the principals used a variety of leadership styles, their biographies and how they implemented their leadership styles, play a crucial role in the creation of healthy learning environments in their schools. We found that these principals are instinctive or intuitive spatial practitioners. They possess an extraordinary ability to visualise and articulate the emergence of inspirational and creative learning spaces and, with the support of others, turn their schools into accomplished learning environments. Their ability to promote professional interaction among their staff leads to increased collegial cooperation and support and the achievement of their schools' goals.

The other important finding is that the two principals work creatively to transform physical spaces at their schools into new spaces which have the potential to stimulate their learners' imagination and thinking. An outflow of their productive spatial practices is an environment that is sensitive to the emotional and social needs of their learners and teachers. Overall, it can be said that an outcome of the selected principals’ spatial and leadership practices is the establishment of safe and healthy learning environments that have a positive impact on learner performance at their schools.

Keywords: classroom practices; leadership; leadership practices; learning environments; spatial practices; transformational leadership

Lees die volledige artikel in Afrikaans: Skoolhoofde se leierskapspraktyke wat betrekking het op die skep van “fisiese ruimtes” om gesonde leeromgewings by hul skole te vestig

The post The leadership practices of school principals in respect of creating “physical spaces” to establish healthy learning environments in their schools appeared first on LitNet.

Só moes die Liefde ly: ’n Passiespel
Charles Fryer
Uitgewer: Protea Boekhuis
ISBN: 9781485308751

Danie Botha deel sommige van sy gedagtes rondom die skrywer en die boek Só moes die Liefde ly: ’n Passiespel by een van die bekendstellingsgeleenthede met LitNet se lesers.

Op 24 April 2018 het Protea Boekhuis Só moes die Liefde ly: ’n Passiespel deur Charles Fryer by ’n vergadering van die leeskring van Huis André van der Walt in Bellville bekendgestel. Die Passiespel is die eerste keer in Maart 1988 as ’n gemeenteprojek in die NG Kerk Parow-Panorama opgevoer onder leiding van Martina Rauch. Daarna is dit vir die Paasseisoene van 1991, 1993 en 1995 in die Kangogrotte by Oudtshoorn opgevoer. Charles was die teksskrywer, komponis en regisseur. By die bekendstelling het Loreinne Fryer, sy weduwee, vertel van die ontstaan van die spel, van die spelers aan die gehoor voorgestel en ook herinneringe in erns en humor opgediep. Sy het boodskappe van die spelers wat Jesus vertolk het, voorgelees: Jakes Greyling (hy was die eerste in dié rol) en Phillip van Staden (onder meer in 1995). Danie Botha was daarna aan die woord as vriend, uitgewerskollega en vryskutredakteur van die boek.

Oor die mens agter die boek: ek wil aantoon hoe Charles Fryer se lewenservarings en spesifiek sy loopbaan as ’t ware ’n voorbereiding was vir die skryf van die Passiespel. Daarna kom ek by die gepubliseerde teks uit. Ek hoop my lof gaan julle inspireer om die boek te koop!

Charles Fryer is op 5 Maart 1946 gebore. Ek op 28 Februarie 1947. Hy was van ’n plaas by Calvinia, ek van Worcester. Ek beskou myself as Bolander en Kapenaar. In sy digbundel Rooiwielwa (Tafelberg, 1978) beskryf hy homself as ’n Hantamkind. Dis nou spesifiek Calvinia se Hantam.

Ek ontmoet vir Charles in die hitte van ’n somersdag in 1967 in die studentekoshuis Helderberg op Stellenbosch. Hy is my senior. Dit sal onbeskof wees om hier te sê hoe ons eerstejaarmans genoem is. Nietemin, ek as eerstejaar, iemand wat nie die lug werd is wat hy inasem nie, kry toe ’n stoel aan die eetkamertafel regs van hom. Hy troon uit aan die punt.

Ja, ek sit langs ’n groot ou met latere byname soos Kadmon die Reus (Etienne Leroux s’n; so genoem deur Fanie Olivier), Charlemagne (kollega Petra Grütter) en Charley Boy. Sy van sou in sy jare by Tafelberg dikwels verkeerd gespel word: Friar, Freier en Vreyer. Charles was ’n beskaafde senior. Het min met jou gepraat en dan wel met sy enigmatiese glimlag. Het nie deelgeneem aan ontgroening/dopery/verwelkoming nie; het hom te veel herinner aan sekere elemente in ons militêredienspligtyd. Ná ’n aantal seniors een vakansie te woes reünie gehou het, word hulle uit die Republiek van Helderberg verban. Charles het nie deelgeneem nie. Hy was egter oortuig die straf is onregverdig en hy neem sy intrek by ’n boheemse kamer naby Pleinstraat.

Charles was ook DJ Opperman se bekwame assistent. Daar was die mondelinge toets oor ’n leeslys letterkundige boeke. Vir my het Charles uitgevra oor Die ryke dwaas; ek sou later nogal dikwels met WEG Louw saamwerk. Ek onthou vaagweg dat Charles my daardie oggend aangepor het om sekere weeïghede te kritiseer. Ons het ook toets geskryf oor G Dekker se literatuurgeskiedenis. Daaroor skryf Opperman in Kuns-mis: “Ek lei my kandidate in met Dekker,/ maar open stadig die gesprekke,/ verwagtend hulle stap later/die letterdoelas in ontdekker.” Vaar jy goed by Charles met dié toetse, was jou kop deur na ’n goeie predikaat.

Charles was ook bekend as iemand wat Breyten Breytenbach se werk verstaan het, sy vroeë werk daar in die jare sestig.

Ook sou Charles die toneelkuns bemeester.

Hy was dramastudent in die beginjare van die dramadepartement in die HB Thom-teater. Dit was die regeringstyd van die Belgiese Fred Engelen en sy vrou, die aktrise Tine Balder. Charles vertolk Banquo in Shakespeare se Macbeth teenoor Engelen in die titelrol. Nog later sal Charles in ’n professionele opvoering van Lorca se Yerma teenoor Tine Balder speel as die minnaar.

Toe hy nog voordragklasse by Rina Botha geneem het, gee sy hom opdrag om die hele, maar ook die hele, “Die hond van God” van NP Van Wyk Louw vir die klas te kom aanbied. Dit beteken 10 bladsye teks om te memoriseer. Hy leer al die woorde. Dié dag besluit Rina Botha om saam met haar studente te gaan koffie drink in ’n restaurant. Die veelgeroemde “koffieklas” van destyds. Charles het nie gesê of hy ooit die gedig der gedigte êrens vertolk het nie.

Dit was ook in hierdie studentejare dat hy ’n komedie geskryf en opgevoer het: Die vampier. Die statige hertogin is gespeel deur Annelize van der Ryst, die latere matrone van 7de Laan, en die vampier is met oorgawe en energiek uitgebeeld deur die latere belangrike letterkundige Etienne Britz. Etienne het op die openingsaand glo probleme ondervind met die spuitende verhoogbloed en moes uitstorm waar daar nie ’n deur was nie.

Charles se dramakennis het hom goed te staan gekom toe hy in die beginjare van ons televisiediens besprekings van die afgelope dag se programme vir Die Burger moes lewer. Nadat die landsvlag gestileerd gewapper het, moes hy of Loreinne in die tyd voor e-posse, en selfs huisfaksmasjiene, sy storie oor die telefoon dikteer. Sy dramakennis was ook nuttig toe hy in die jare neëntig ’n lid was van die Fleur du Cap se teaterpryskomitee. Ek, hy en een van die Passiespelers, Herman van der Westhuizen, het ook in ’n subkomitee gedien wat dramastudente bekroon het. Sekerlik het hy sy dramakennis gebruik met die skryf van sy hoogtepunt in sy oeuvre: Só moes die Liefde ly.

Met sy uitgebreide kennis van rolprente, veral van toeka se dae, het hy graag byname uitgedink, het hy die sterre vernoem, met die byvoeging: “gone wrong”. So was ek Orson Welles en Marlon Brando “gone wrong”. Een van sy dogters, Andrea, het gevind dat een van my name baie gepas was: Jack Nicholson.

Dan was daar dié groot pret vir hom. Bejaarde Engelssprekende dames kom spreek hom. Hulle wil graag ’n Barbara Cartland of Josephine Cox word. Charles het altyd gejil dat sy Calvinia-Engels beter is as myne van Worcester. (Hy het destyds wel goed Duits op skool geleer – by Linda Rode. In ons uitgewersjare het ons dikwels saamgewerk met haar. Dit was ook die tyd toe haar man, die ekonoom Erwin, gereeld vir Charles met volle oorgawe laat lag het. Charles was die redakteur van die Kersboek wat sy saamgestel het: Vrede op aarde (Tafelberg, 1990). Daarin verskyn sy gedig “Seevonds op Oukersaand”. Dit vertel van ’n “klein,/ koue klipmadonna met kind” op ’n Oukersaand op Bloubergstrand.)

Wanneer die aspirerende dames dan opdaag, het Charles altyd gevoel hy moet hulle gul ontvang. Deel daarvan was dat hy die senior burgers tot in my kantoordeur bring. Hy bly agter hulle staan; hulle sien nie hoe hy glimlag nie. Ek spring op, praat my beste Engels, is vol van “the milk of human kindness”. En hy kan sy lag nie hou vir my hartlike ordentlikheid en die dames wat alles tog so waardeer nie ...

Dieselfde laai het hy met DJ Opperman uitgehaal. Toe Opperman weer tot die lewe teruggekeer het, doen hy dikwels keuring vir ons en kom lewer hy dit af by Charles. Dan bring Charles vir hom tot in my deur. “Professor onthou nog vir Danie Botha?” Wie van ons twee was die meeste verleë?

Hoe het dit gekom dat Charles uitgewer geword het? In 1972 word ek boekeredakteur by Tafelberg-Uitgewers in die afdeling fiksie vir volwassenes. Ek onthou vir Charles en sy letterkundige kennis, en terwyl hy in daardie jare Afrikaans gee vir die leerders van die Hoërskool DF Malan, vra ek hom om keuring vir ons te doen. Loreinne, ook met onderwysondervinding, het dikwels proefleeswerk gedoen. In 1975 tree Charles tot ons redaksie toe en word later afdelingshoof en kry hy die ampstitel uitgewer.

Tot by sy uittrede in 2000 weens beroerte sou hy vele verwikkelde romans en ’n klomp kortprosa en poësie taalkundig, struktureel en stilisties noukeurig versorg. Die lys van skrywers met wie hy saamgewerk het, is baie lank. Ek moet maar met enkeles volstaan. Skrywers soos onder meer: Ernst van Heerden, Sheila Cussons, FA Venter, Dalene Matthee, TT Cloete, Elsa Joubert, Anna M Louw, Hennie Aucamp, Etienne van Heerden, E Kotze, Dan Sleigh, Petra Müller.

En daarmee is ons dan by die teks wat nou wonderlik mooi uitgegee is deur Protea Boekhuis.

Toe ek in Augustus 2015 my intrek hier in Huis André van der Walt geneem het, was van my eerste werk as vryskutboekeredakteur om Adam Small se Passiespel Maria Moeder van God vir die Media 24 Boekeblaaie te resenseer. Ek het baie besware gehad. Ek het toe geglo dat Charles Fryer se Só moes die Liefde ly beslis gepubliseer moet word. Die titel, terloops, is ontleen aan Liedboek van die kerk lied 387 wat begin met “O Heer, uit bloed en wonde”. In die eeuwending het die kunsbladredaksie van Die Burger my ook gevra vir my lys van uiters voortreflike toneelopvoerings wat ek onthou uit die eeu, in my geval sedert 1962. Ek het summier die Passiespel ingevoeg.

Toe nader ek vir Nicol Stassen van Protea Boekhuis of ek met Loreinne se bystand Só moes die Liefde ly vir publikasie kan voorlê. Die dag toe ek verneem het dis aanvaar en vir Loreinne laat weet het, rapporteer ek vir Nicol die vreugdevure brand hoog in die Fryer-huis. Hy wonder toe of dit dan nie gevaarlik is nie. Later ontmoet ek vir Danél Hanekom, wat die eindredakteur sal wees. Sy woon sowaar hier in die Kaap en sy spesialiseer juis in toneelstukredigering nes ek in my jeug by Tafelberg.

Waaroor gaan dit in Só moes die Liefde ly? Apostel Johannes is in sy ouderdom op Patmos. Hy vertel vir ons wat hy alles onthou van Jesus se omwandelinge op aarde. Dit is nie ’n meganiese opnoem nie. Die spel is in kort en net een of twee langer tonele ingedeel. Johannes lei so ’n toneel in en plaas die karakters en gebeurtenis in plek en tyd. Ook tree hy binne sommige van die herinnerings op. En hy gee ook afsluiting van die toneel en dra iets geesteliks aan die gehoor oor.

Ná die proloog is die eerste toneel dié van die intog in Jerusalem. Die verdere tonele aan die begin het te doen met Christus se leringe, byvoorbeeld die saligsprekinge oor nederigheid en die bergpredikasie. As ’n mens die woorde nou gedramatiseerd hoor of lees, klink die bekende Bybelse woorde nuut, raak dit iets besonders. Die volgende tonele is oor wonderwerke en die ingryping in mense se lewens: die owerspelige vrou, die doofstom man, ens.

’n Besonderse toneel is toe die moeders die kinders na Jesus gebring het. Die kinders vra dat Jesus ’n storie vir hulle vertel. En nou kry ons ’n drama binne ’n drama. Jesus vertel die gelykenis van die barmhartige Samaritaan en betrek die dissipels. Hulle stel die rowers voor, die slagoffer en die mense wat verbygestap het: die priester, die Leviet en die Samaritaan. Dis ’n toneel wat gebruik kan word vir eisteddfods en kerklike funksies. Dit was ook terselfdertyd van die min tonele waar ek as redakteur vrae had en dit aan Danél en proefleser Carla Lang oorgelaat het. Die kinders uit daardie verre tyd praat nou Afrikaans en spreek Hom aan as “Jesus”. Heelwat van vandag se Afrikaanssprekende kinders sal ook nie “oom” of “meneer” sê nie. In Afrikaans sal “oom Jesus” vreemd klink. Ek het Marzanne le Roux van der Boon met haar Israeliese kennis gevra. Sy het bevestig dat daar wel ’n kinderuitdrukking van ontsag in Hebreeus bestaan. Maar om dit te gebruik het ook vir my problematies voorgekom. Ek sien dat die teks is soos dit opgevoer is met ’n direkte aanroep van Jesus.

Nog mense wat deur die Seun van God gered is, is die ryk jong man, Saggeus, die Samaritaanse vrou by die put (Elmarie Kitshoff, een van die vertolkers, was in die gehoor), Nikodemus en die susters Martha en Maria.

Die spel gaan dan oor in die tonele van Jesus se lyding en sterwe. Dit begin by die eerste nagmaal, die lyding en gevangeneming in Getsemane, die nagtelike verhoor voor Kajafas (vol dramatiese handeling en spanning), Petrus wat Jesus verloën. Pilatus word voorgestel as ’n gemaksugtige wellusteling. Ek onthou Loreinne se spel as Claudia, sy vrou. Sy verskyn ook in die kruisgang van Jesus. Sy is saam met die ander vroue wat volgelinge van Jesus was. Maar Charles gee ’n treffende spelaanduiding: “Iewers langs die kruisweg wag ook die eensame figuur van Claudia” – omdat sy teleurgesteld is dat Pilatus Jesus nie vrygelaat het nie. Dan word die kruisdood op Golgota voorgestel. Hy word begrawe, staan op uit die dood en verskyn aan die dissipels. Die spel eindig by Johannes waar hy die openbaringe op Patmos ontvang.

Talle produksiefoto’s is volblad ingesluit. Die bladmusiek van die liedere wat deur die spel heen gebruik is, verskyn aan die einde van die boek.

Met die redigering het ek dadelik iets baie wonderliks ontdek: Charles vermeng gedeeltes uit al die Evangelies. Sy oordeel was so goed. Wanneer daar treffender dialoog of beskrywings van dieselfde gebeurtenis by Lukas is as sê nou maar by Matteus, dan gebruik hy Lukas. Veral Jesus se woorde is hoofsaaklik direk uit die Bybel. Maar wanneer dit kom by die liewe ou gewone mense, kry ’n mens heerlike kwinkslae of aardse uitdrukkings.

Jesus word presies aangehaal: “Geseënd is jy, Simon Barjona. Nie ’n mens nie, maar my Vader wat in die hemele is, het dit aan jou geopenbaar.”

Ek gee enkele voorbeelde van die soort mensetaal. En dan lees ek ’n voorbeeld van gedeeltes wat my nou met die deurlees weer werklik ontroer het. En daarna luister ons ten slotte na ’n Passiekoor wat een van Charles se aangrypendste getoonsette gedigte uitvoer: “Donker, donker nag”.

Mensetaal: Die Samaritaanse vrou: “Lewende water? Wat jy waar gaan kry. Meneer, gee vir my van daardie water dat ek my sommer vol drink. Ek is al óp geloop na hierdie put toe.”

Saggeus se vrou: “Maar ek het hom gesê hy moenie in die boom opfoeter nie. (Aan Saggeus.) “Jy kon jou besimpeld geval het.”

Die diensmeisie vertel hoe Jesus die blinde man laat sien het met die aansmeer van ’n bietjie spoeg en klei: “Die man is daar weg met sy toegekoekte modderogies, en toe hy terugkom, is daai dooie oë so helder soos die lug, so groot soos pierings!”

En nou van die ontroerende gedeeltes. Johannes lei die toneel in van Jesus se kruisgang na Golgota: “Sagte Jesus ... Jesus van die kinders en die lelies en die mossies ... o teer, begrypende Hart, dat U só moes ly vir óns sondes, óns oortredings. (...) Die wêreld het U verwerp en verneder; U het ons in die dood omhels en vrygemaak.”

En nou lees ek ten slotte “Donker, donker nag”.

Donker, donker nag,
diep in ’n rots is sy graf.
Mirre en aalwyn, linne om sy lyf,
stil in die tuin van die dood.

Lig uit die Vaderhart,
wreed deur die wêreld ontvang.
Stukkende Jesus, waar is U nou?
Liefde met dorings gekroon.

“Die derde dag sal Ek
uit die dood opstaan.”
U woorde leef en gee ons hoop,
hier waar die nag om ons vou.

Donker, donker nag,
soldate bewaak sy graf.
Koud is die wêreld sonder die Lig.
Kom terug na ons toe, o Heer.

The post Gedagtes rondom Charles Fryer se <em>Só moes die Liefde ly: ’n Passiespel</em> appeared first on LitNet.

LitNet publiseer uittreksels uit pasverskene boeke, uitgegee deur uitgewers wat LitNet ondersteun. Dié lusmakers verskyn op LitNet as eerste slukkies.

Schalk Bezuidenhout en Erns Grundling

Erns en Schalk (Foto: Alet Pretorius)

Schalk Bezuidenhout, die krulkopkomediant met die snor en kenmerkende truitjies, is op 26 reeds volksbesit. Sedert hy in 2015 in Trevor Noah se voorprogram opgetree het, het hy meteoriese opgang gemaak as 'n stand-up-komediant, TV-aanbieder en -akteur. Schalk woon in Groenpunt in Kaapstad, maar voorstedelike Kempton Park in Gauteng is sy grootwordplek. 

Erns Grundling is ’n TV-aanbieder en veelbekroonde joernalis. Hy het voorheen by Weg, LitNet, Insig en Huisgenoot gewerk. Hy is oorspronklik van Port Elizabeth en woon in Kaapstad. Sy 2016-reisboek Elders, oor sy Camino-staptog, was ’n groot treffer.

Opsomming

Truitjie roer my nie
Schalk Bezuidenhout en Erns Grundling
Uitgewer: Queillerie
ISBN: 9780795801778

Wat beteken dit as ’n jong Afrikanerman jou beskryf as “nogals orraait”? Hoe trek jy die gehoor se aandag as die basaarpoeding hulle gemesmeraais het? En waar in die wêreld is die berugte Pomona Spur? In dié piepie-jou-nat-van-die-lag memoire verklap Schalk – en sy soortvan-bestuurder, Erns Grundling – die bisarre en hartroerende dinge wat hy oorgekom het op sy reise regoor die land na oral waar ’n mikrofoon en ’n gehoor hom inwag.

Uittreksel

Die begin

Ek haat die stereotipe dat komediante die funny guy in school was. Ongelukkig is dit in my geval waar. Ek was die clown in die klas. Ek sê altyd die humorgeen in my is ’n kombinasie van my ma en my pa. My pa is so skerp soos ’n lem, maar baie deadpan. My ma is weer baie animated, maar haar grappe is nie altyd so goed nie. Ek is waar hulle comedy powers ontmoet. Oftewel, ek dink graag so.

Ek is nog altyd mal oor Jim Carrey. Ek wil amper sê dat hy my gunstelingakteur van alle tye is. By die huis het ek altyd Jim Carrey se bekende karakter, Ace Ventura, nagemaak. Dan het my ma, wanneer ons by mense kuier of mense by ons, my altyd forseer om dit te doen. “Doen Ace Ventura vir die tannie! Ag toe man, Schalkie, jy doen dit so oulik!” Ek sou altyd protesteer, maar altyd verloor. As ek weer sien, staan ek voor ’n vreemde tannie en trek gesigte wat lyk soos ’n demoon wat uit die hel uit ontsnap en maak asof ek uit ’n renoster se hol uit kruip (dit gebeur in een van die Ace Ventura movies, net ingeval jy nou wonder waarvan ek praat). Die belangrikste vereiste vir ’n Ace Ventura impersonation is dat die gehoorlid al ’n Ace Ventura-fliek moes gesien het. Meeste van die tannies vir wie ek Ace Ventura nagemaak het, het nog nooit eers van Jim Carrey gehoor nie. Hulle het altyd vriendelik gesmile en stilletjies gedink: Arme Greta, haar kind is fokken mal.

Ek was (jy kan seker raai) ’n verfynde klein seuntjie. Ek is baie gespot en het baie kere ná skool by die huis aangekom en by my pa gehuil: “Die kinders by die skool noem my ’n moffie.” My pa se advies het nie veel gehelp nie. “Die volgende ou wat jou ’n moffie noem, slaan jy so hard as wat jy kan met jou vuis op die neus.” Thanks, Pa. Dan is ék die een wat uit Laerskool Kruinsig geskors word. My gesin is middelklas. Hulle het nie die lapa of eers die onder-dertiens se derde rugbyspanuniform geborg nie. Ek was nou nie juis ’n valuable asset vir die skool nie.

Ek sal nie sê my humorsin is gebore uit survival nie, maar een ding is seker: Boelies is gewoonlik nie baie snaaks nie. So as die snaakse outjie kom jy gewoonlik vinnig in hulle goeie boekies. Jy is die nar wat met die klap van ’n vinger sal perform en hulle sal entertain soos een of ander Middeleeuse hofnar wat vir die koning optree. As hy weier, word sy kop afgekap. Die boelies sou nou nie my kop afkap nie, maar sonder hulle goedkeuring was my sosiale status dood. As gevolg van jou snaakse maniertjies hou die meisies ook baie van jou. Dan is die boelies (met ander woorde die rugbyouens) baie nice, want as hulle lelik is met jou, hou jou mooi vriendinnetjies nie so baie van hulle nie. Niemand het my ooit as ’n bedreiging in die meisie-afdeling gesien nie. Ek was mos die drama-outjie en die redenaar en dié is mos almal moffies.

In die hoërskool het daar ’n wonderlike ding gebeur. Daar was ’n outjie (wat nou in Binnelanders is), Germandt Geldenhuys, wat ’n maandelikse nuusbulletin gedoen het tydens saalopening. Hy het dit 94.7 genoem en voor die bulletin het hy die Highveld Stereo-deuntjie gesing. Hy sou onderwysers, die cool kinders, kinders wat gedink het hulle is cool, die nuutste couples, almal uithaal. Ek was in graad 9 (standerd 7 vir die ouer lesers) toe Germandt in matriek was. Die kinders was MAL oor 94.7 en Germandt wou nie dat dit ’n natuurlike dood sterf wanneer hy die skool verlaat nie. Hy het my eendag ’n lift in sy vanilla Volla gegee en 94.7 aan my oorhandig. Dit was vir my ’n massiewe eer en ek het die verantwoordelikheid met trots aanvaar.

Met 94.7 het ek respek ervaar soos nog nooit vantevore nie. Skielik het ek ’n soort mag gehad. ’n Soort mag wat niemand anders gehad het nie. Fok rugby speel – ek kon die rugbyspelers embarrass! Voor die hele skool! Ek kon die hotste meisie in die skool verneder. Kinders het links en regs na my toe gekom, die nuutste skindernuus in my oor gefluister en my gesmeek om dit in die volgende 94.7 te gebruik. Die onderwysers was nie altyd so mal oor my nie. My pa was die adjunkhoof en onderwysers het dikwels in sy kantoor ingestorm en gekla oor my “onvanpaste” aanmerkings op die aantreeblad. My pa het sy skouers opgetrek en gesê: “Dit het niks met my te doen nie.”

Ek onthou ’n spesifieke oggend wat ek op die verhoog gestap het om ’n 94.7 te doen. As die kinders my sien opstap, het hulle al geweet wat kom. Die skool, al eenduisend-tweehonderd van hulle, cheer nog voor ek my mond oopgemaak het. Net voor ek my eerste skoot af vuur, hoor ek hoe een van die Lewensoriënteringonderwysers sê: “Iemand moet hierdie kind stop.”

Nou was ek ’n rockstar. Niks meer van hierdie moffie-moffie-kak nie.

Net ’n vinnige iets oor die woord “moffie”. Ek is die verste ding van ’n homophobe. Van my beste vriende is gay! (Grappie. Dis mos wat mense sê om enige soort haatspraak te justify. Maar net vir die rekord, van my beste vriende ís gay.) Om iemand ’n moffie te noem het vir my niks te doen met gay-wees nie. Ek bedoel, op laerskool het ons nie eers werklik verstaan wat gay is nie. Daar was een outjie wat twee mammas gehad het, maar ons het gedink dit is awesome. Deur vir ’n outjie te sê hy is ’n moffie, sê jy dat hy minder van ’n man/seun is as jy, met ander woorde minderwaardig. Daarom sê ek dat dit niks te doen het met homoseksualiteit nie. ’n Gay man is nie outomaties minder van ’n man nie. Om ’n moffie genoem te word maak seer, maak nie saak wie jy is nie. Dis ’n boelie se manier van sê: Jy kan niks aan my terugdoen nie al wil jy, want jy is ’n moffie. Ironies genoeg, baie van die boelies wat my op skool ’n moffie genoem het, is nou bouncers by gay clubs.

Ek het ’n paar jokes in daai nuusbulletins gedoen waarop ek nou nog trots is. Ook ’n paar waaroor ek spyt is. Ek sal jou laat besluit waaroor ek trots en waaroor ek spyt is.

Daar was ’n outjie, Riaan van Staden, wat baie kort was. In matriek het ek gesê dat ek mal is oor Riaan se diverse style, “want Riaan koop sy klere by Build-A-Bear; so een dag is hy ’n polisieman, dan ’n dokter, dan ’n brand- weerman”.

Dan was daar ’n meisie, Johané Noble, wat gedink het sy is baie hotter as wat sy was. Sy het gedink elke ou probeer haar vry. Meanwhile wou hulle net haar huiswerk afskryf. In een van my 94.7-stories het ek gesê: “Hier is ’n storie oor een van die hotste meisies in die skool . . . SIT JOHANÉ! DIS NIE JY NIE!” Johané was in trane en haar ma het haar voor die eerste periode kom haal.

The post Du Toitskloof | LitNet Eerste Slukkie: <i>Truitjie roer my nie</i> deur Schalk Bezuidenhout en Erns Grundling appeared first on LitNet.

Hoe is dit gesteld met Afrikaans in die buiteland? Waar word die taal en sy letterkunde by universiteite as vak aangebied?

Naomi Meyer en Menán van Heerden gesels met Jacques van Keymeulen van die Universiteit Gent.

Hallo Jacques! Wat is jou agtergrond en hoe het jy betrokke geraak by die departement waar jy nou klas gee? 

Ik ben professor Nederlandse Taalkunde sedert 2004, en was verbonden aan de vakgroep Taalkunde - Nederlands sedert 1980 als wetenschappelijk medewerker. Ik ben doctor in de Germaanse filologie en master in de geschiedenis. Mijn wetenschappelijke activiteiten betreffen dialectologie, historische taalkunde en lexicografie/lexicologie van de Vlaamse dialecten.

Waarom het jy betrokke geraak by Afrikaans op universiteitsvlak?

Ik ben geen Zuid-Afrikaan, en ben aan de Universiteit Gent (België) met het vak "Afrikaans: taal- en letterkunde" begonnen in 2007, samen met mijn collega Yves T' Sjoen. Ik heb Zuid-Afrika beter leren kennen tijdens de strijd tegen de apartheid; ik was in Gent jarenlang de voorzitter van Amnesty International, een internationale mensenrechtenorganisatie. Vanaf het academiejaar 2018-2019 wordt er ook een mastervak  “Talen en Literaturen van Zuid-Afrika” georganiseerd. In 2017-2018 werd ook begonnen met een leerstoel “Zuid-Afrika: talen, literaturen, cultuur en maatschappij” (eerste bekleder was prof. Hein Willemse van de Universiteit van Pretoria).

Waar het jy Afrikaans geleer?

Ik heb mezelf Afrikaans geleerd.

In watter stad en land doseer jy tans of het jy al doseer?

Ik doceer aan de Universiteit Gent, en gaf gastcolleges over het Afrikaans aan de universiteiten van Wroclaw (Polen), Zürich (Zwitserland) en Boedapest (Karoli Gaspar Reformatus Egyetem).

Wat is die interessantste kultuurverskil(le) tov studente-kultuur, akademiese omgewing, ens, as jy die omgewing waar jy is met die Suid-Afrikaanse omgewing sou vergelyk?

De Zuid-Afrikaanse academische omgeving komt mij "Engelser” over en meer beïnvloed door het neoliberalisme (rendementsdenken en kwantificering bijv., verloning naar output ...). Wat uiteraard het meeste opvalt, is de veeltaligheid en veelrassigheid van de hele Zuid-Afrikaanse samenleving.

Wat is die vakinhoud/teoretiese benadering(s) en hoe pas jy inhoud aan vir buitelandse studente wie se eerste taal nie Afrikaans is nie?

Mijn studenten hebben Nederlands als moedertaal; Afrikaans leren is vrij makkelijk voor hen. De Afrikaanse schrijftaal wordt na enkele uren onderricht begrepen.

Gent, België

Wat is sommige van die redes wat jy al by studente gehoor het hul motiveer het om in te skryf vir 'n Afrikaans-kursus by jou departement?

Het Afrikaans is voor Vlamingen een “exotische” taal van de andere kant van de wereld, gesproken in een zeer boeiend land - en bovendien erg makkelijk om te leren voor een Nederlandstalige. Zuid-Afrika is de poort voor heel Afrika.

Waarop spits jy jou toe: basiese taalverwerwing, praktiese toepassings van Afrikaans (indien wel, op watter terreine) of die letterkunde?

In een academische opleiding wordt veel aandacht besteed aan de geschiedenis van de taal en het contrast met het Nederlands, niet enkel aan praktische toepassingen.

Waarom word Afrikaans by die universiteit waarby jy betrokke is aangebied en word die vak Afrikaans aangebied as 'n Europese, Afrika- of ander soort (definieer, asb) taal?

Afrikaans is een taal van Afrika, niet van Europa, maar heeft Europese wortels. De belangstelling van Vlamingen voor Afrikaans is vrij groot - dat heeft o.a. te maken met het feit dat zowel Afrikaanstaligen als Vlamingen hun taal tegen een dominante taal hebben moeten verdedigen (resp. Engels en Frans).

Hoeveel voorgraadse en nagraadse (indien enige) studente skryf rofweg in vir die Afrikaans-kursusse wat aangebied word?

Voor de bachelorcursus van het derde jaar schrijven zich tussen de 30 en 50 studenten in.

Word Afrikaans beskou as 'n algemeen-Suid-Afrikaanse (kulturele) uitvoerproduk, of in hoe 'n mate is die apartheidsbagasie wat dit aankleef, 'n versperring ten einde die vak by 'n buitelandse universiteit aan te bied?

Er wordt tijdens de cursus aandacht besteed aan de apartheidsperiode, maar Afrikaans wordt in Vlaanderen niet met apartheid geassocieerd. Er is dus geen probleem in dat verband.

Word nog ander Suid-Afrikaanse tale by die universiteit waar jy betrokke is aangebied? Tale soos Zulu of Xhosa of Sotho, byvoorbeeld?

Er is aan de UGent een 4-jarige opleiding in Afrikatalen, maar de klemtoon ligt daar op de talen van Congo (Lingala, Swahili). Wel wordt er gewerkt aan woordenboeken voor Afrikatalen van Zuid-Afrika (Zoeloe, Xhosa ...).

Daar waar jy jou bevind: hoe lyk die toekoms van Afrikaans?

De onmiddellijke toekomst van het Afrikaans ziet er wat moeilijk uit, maar het is niet mogelijk de taal van meer dan 6 miljoen mensen blijvend allerlei rechten (bijv. taal van instructie aan universiteiten) te ontzeggen.

The post Afrikaans in die buiteland: ’n onderhoud met Jacques Van Keymeulen van die Universiteit Gent appeared first on LitNet.

Die UJ-pryse word jaarliks in twee kategorieë toegeken vir uitsonderlike Afrikaanse boeke wat in die voorafgaande kalenderjaar gepubliseer is. Beide die pryse word sonder inagneming van genre toegeken. 

Die wenner van die UJ-debuutprys is Jolyn Phillips vir haar digbundel Radbraak. Hier is haar repliek by ontvangs van die prys tydens die toekenningsgeleentheid.

Jolyn Phillips (foto verskaf)

Ek was eenkeer by ’n konferensie en ’n bekende skrywer op die paneel het die skryfproses vergelyk met swangerskap. Haar praat het soos eelte in my vingertoppe kom sit. Sy het haarself welseggend in Engels uitgedruk, maar ek sal terugpraat soos my kop dit in daardie oomblik verstaan het: “As jy nie weet wanneer om geboorte te gee aan jou gedig nie, sit jy óf met ’n ontydige skryfkind, óf as jy te lank wag, gee jy geboorte aan ’n stildood skryfkind.”

Hierdie woorde draai nog altyd in my vingertoppe as ek potlood en papier aandurf. Met hierdie bundel het ek gevoel my taal raak op. Ek het ’n kortverhaalbundel in Engels neergepen en tog voel elke skryfbegin soos die eerste trekpleister. Met die eerste boek het ek tyd gehad; die boek wás die kursus.

How to kill your darlings, how to not commit the cliché (the author’s death). My skryf het netjies in ’n bundel gepas, geïnk en toe gepubliseer soos ’n gedrukte blom. ’n Gedrukte blom wat nou in twee tale vermink.

Iemand het vir my gevra after all that, wat is daar nog oor om te sê. Ek wens ek kon toe antwoord ’n boek is ’n lewe nie die lewe nie. Ek wens ek het dit al geweet, want ek het gedink ek sal nooit weer skryf nie. En toe ek nie meer kan skryf nie, is ek terug boeke toe, want taal in boeke was nog altyd vir my ’n lewende fossiel, ’n skulp, en die skulp breek vir my die woord radbraak oop. Eers vir ’n hele ruk sit ek en toktokkies soek in my skryf en toe ek die woord kry, soek ek soos ’n bloedhond in die etimologie en die argiewe. Wie is jy, woord? Wie se woord is jy, woord?

Die woorde skryf terug:

ek het eiertand uit Grootkop
se skoot getik-tik-tik
ek het skip daar aangekom
en nou sit ek vas palmietbossies
aan die rotse van die Baviaan. (radbraak, bl 7)

Met hierdie woorde breek die wêreld van dié bundel oop. Hierdie gesplete tong van my het eers geraas en gegrens en toe kom radbraak en leer my: Taal is niemand se behoort nie. Taal is niemand se hou en houer nie.

Die ekkerige mens wat ek is, het bekommerd geraak, die angs dat ek besig was om my woorde te verloor, my taal te verloor. Ek was bekommerd ek verloor my Afrikaans.

Die gespletenheid, die toiingrige taal wat ek praat, wat maak ek hiermee? Wie gaan my verstaan, dié babel van my? Ek het aan my Afrikaans vasgehou, maar dit het die hele tyd soos water deur my hande gegly, dit wou stukkend stap en stukkend praat en ek wou heeltyd net teruggryp: ordentlik, standaardvariëteit soos die spreker in “skoonmaakmiddels” (10):

ek kan jou nie uit my kop uit was nie
   [fluister die spreker]
al vryf ek
al spoel ek
al vryf ek jou in jik
al vra ek die son om jou uit te bleik
ek kan jou nie uit my kop pars nie (radbraak, bl 10).

Ek is jou spreker, jou taal, jou rekenskap.

Die woord radbraak kom weer - ek sit met die etimologie:

1. (histories) ’n Oortreder se ledemate breek en hom doodmartel.
2. ’n Taal vermink.

Uit Ndl radbraken (al Mnl in bet 1; 1589 in bet 2), ’n samestelling van rad “wiel” en braken “breek”, in bet 1 so genoem omdat ’n oortreder se liggaam op ’n wiel gelê is en gebreek is. In Afr kom as simpleks vir Ndl rad slegs rat voor. (Van Wyk ea, 2003:367)

Hoe gevaarlik en martelend is woorde nie? Woorde kan jou ’n rat voor die oë draai, die folter en die martel uitwas tot ’n eufemisme, uitwas tot ’n sêding – soos skoonmaakmiddels.

Ek lees om te folter was nog altyd om te martel met die doel om informasie te verkry. Hier leer ek my taal is onbetroubaar – ek praat eintlik ’n taal meer geërf, geswerf, aangegee, opgegee.

Ek besef hoe onveilig en gevaarlik en brutaal woorde is. Voor die woord dié uitdrukking geword het, was die aksie, die martel, die breek, die taal vermink, eers mens-vermink.

Afrikaans is gebore die dag toe iemand besluit het om te radbraak.

En dan val radbraak my eie ekkerigheid aan. Wie is jy in die taal? In die Afrikaans? Wat gaan jy doen om vir jouself in die taal in te breek? Gaan jy martel? Wie gee jou die reg?

In baie opsigte is die digter soos ’n snydokter. Waar trek jy die lyn tussen vermink en versorg? Waar trek die digter die lyn tussen taal vermink en taal versorg? Hier staan ek heeltemal geradbraak en vertaal voor jou. Ek hoop ek het reg gewag vir die hierdie folterbundel. Ek vra my weer af: Wat is dit wat jy wou uitmartel?

radbraak antwoord:

Ek weet my woord het ’n ander stam ander woorde
is vir my gevoer geleer ek belowe ek fluister my
woorde in die grond maar ek kan nie ’n sewejaartjie lospraat nie. (radbraak, bl 38)

radbraak leer my weer taal is niemand se hou of houer nie. Jy praat dit, maar dit behoort nie net aan jou nie. Die taal praat aan – met of sonder jou.

Jy kan nie ’n sewejaartjie lospraat nie.

Maar soos ’n kind wat tande tel in grootmense se geselskap, is my taal ook stukke, parte en dele van ander mense – die – dié? – taal van my breek saam. My Afrikaans is gebore die dag toe ek besluit het om te radbraak:

uit my liggaam wil ’n ander alfabet simfonie
ek is meer as net ’n vel-taal ...
...
ek praat al my tonge gelyk
Ma sê dis gevaarlik as mense
in tonge praat niemand kan
’n prooi-tong vertaal nie slinks is die ekkes
in my besig om bakstene aan te dra
vir ’n nuwe babel (radbraak, ble 38, 39)

Ná die skryf is ek terug huis toe. My antie het vir my twee skulpe gegee. Die mooiste skulpe wat ek nog gesien het. “Dis nie die soort skulpe wat Gansbaai se water uitspoel nie,” het ek gesê – vir wat sal sy vir my ’n ander plek se skulpe geskenk gee as ons so baie het, dink ek. Sy sê toe: “Ja, mens kry hulle daar doer op Mosselbaai.”

Skulpe het soveel simboliese betekenisse, maar vir my is die skulp vir die see soos wat taal vir die mens ’n lewende fossiel is. Ek lees ook fossiele vorm die beste onder die see, omdat fossiele nie kan vorm as daar suurstof is nie; fossiele vorm met ander woorde waar die mensdom nie kan lewe nie.

Ek wonder toe of dit dieselfde vir taal is. Ek sê nou die dag vir iemand dat mens eintlik skryf tot jy uitskryf en uiteindelik opskryf, maar in daai tyd wou my onwysheid die uurglas omdop vir my woorde.

“Taal is niemand se hou en houer nie. Taal praat aan met of sonder jou,” kom die hinder.

radbraak het my soveel skulpe gegee. My taal het in ’n mate skulp geword, gekalk, gevlek, geknop, by tye glad geword en ander tye kere weer grof geword.

Ek het ’n bundel vol ongewerwelde diere wat ek in daardie digskulpe gevorm het, laat doodgaan het en laat vrot word het.

Ek het gelees leë skulpe is eintlik grafte wat uitspoel omdat die weekdier wat dit bewoon, doodgegaan het, uitgevreet is of vrot geword het, maar dat die mens dit weer ander dinge maak – bygesê: ander tale maak.

Die skulp ’n lewende fossielouer as taal-ouer as die “wyse mens”.

Ek weet nie wie of wat besluit het dat ek ’n strandloper en Gansbaaier geword het nie, maar ek weet: dié plek is die plek van my woordbegin en my dankwoord.

Ek kan nog nie die vraag beantwoord van waar pas ek in die taal nie, maar radbraak is hier, geskulp, ’n kraak.

My naivety, my ekkerigheid, wil glo sy’t probeer deur ’n ou taal uit-, op- en deur te breek tot ’n nuwe taal en tong begin.

My ekkerigheid wil glo in hierdie begin en die bundel het my op my plek gesit: “Dié taal gaan aan – met of sonder jou, al probeer jy die lewe hier in ’n gedig distilleer.”[1]

Ek wil vir Human & Rousseau dankie sê wat ’n kans gevat het in dié begin van my. Nèlleke, toe ek jou die eerste keer ontmoet het om te praat oor hoe ons die manuskrip in ’n bundel gaan skep, het jy gesê: “Ons wil vir jou ’n bundel maak waarop jy oor 50 jaar nog trots kan wees.” Die manuskrip kom uit my hand, maar die bundel is moontlik gemaak deur jou en die span by Human & Rousseau. Elke keer wanneer ek die bundel optel en oopmaak, sit hierdie belofte in die manier hoe die boek ontwerp en geset is. Ook dankie, Michiel Botha, die bandontwerper, wat ’n antwoord ontwerp het vir die vraag: Hoe ontwerp mens ’n radbraak?

Dankie, Human & Rousseau, dankie dat julle taalsorg en boeksorg ook sinoniem is aan sielsorg en integriteit.

Aan die UJ-pryskomitee: baie dankie vir hierdie wonderlike eer wat dit vir my moontlik maak om vir ’n hele ruk te kan skryf sonder die albatros van finansiële verpligtinge.

Ek is geleer “hou kop, behou balans”. Dankie vir jou, my anker, my kompas, my leibaan, my sonsopkoms ...

Ek is aangeraai om die kuns van verloor aan te leer as jy dig: mense koop nie meer poësie nie, en wen amper, maar nie heeltemal nie.

’n Prys soos hierdie bewys hierdie siening verkeerd. As mens oefen om te verloor, oefen jy nie jou dankie nie en ek is nie seker of ek dit reg gedoen het nie – maar ek sien die prys ook as ’n dankie aan digkuns.

Die sprekers en stemme reken met hul eie Afrikaanse in die bundel; hulle stap stukkend, maar die radbraak in dié bundel stukkend saam soos ’n mosaïek, ’n simbiotiese taal. Húlle is die talenaars.

radbraak (bl 36) herinner:

skiet mielies met jou woorde
kap tol met jou toiing-tong
skip tou met jou flentervlees.

Maar vir myself onthou ek altyd:

ek ken van lila heuwels
wat pers bloos vir die lente
ek loop nog elke dag
op bros grond
hier in die dal van genade
word ek wakker tussen bloekombome
wat groener raak hoe ouer
my herdenking
hoe silwerder my ouers
ek het nog altyd geglo
dat die bome met die groen wolke
net-net aan die takke hang
en die kleihuise
my beter ken as ek self. (radbraak, bl 14)

• Jolyn Phillips, 11 Mei 2018, Universiteit van Johannesburg

Bronne

Phillips, J. 2017. radbraak. Kaapstad: Human & Rousseau.

Van Wyk, GJ, AE Cloete, A Jordaan, HC Liebenberg en HJ Lubbe. 2003. Etimologiewoordeboek van Afrikaans. Stellenbosch: Buro van die WAT.

[1] Met verwysing na Gwendolyn Brooks: “poetry is life distilled” deur Christine M Hill (Enslow Publishers, 2005).

UJ-pryse 2018: Repliek by die ontvangs van die prys vir Die derde spoel

The post UJ-pryse 2018: Repliek by die ontvangs van die debuutprys vir <em>radbraak</em> appeared first on LitNet.

“Arson is a weapon associated with both anonymity and impunity” (Cooper 2014:593).

Foto: Wikimedia Commons 

Die deelnemers aan die gewilde Survivor-program heg baie waarde aan ’n vuur. Hulle is absoluut afhanklik van vuur vir oorlewing, maar die simboliese waarde daarvan is veral intens wanneer ’n deelnemer uitgestem en sy/haar vuur letterlik en figuurlik geblus word. Die besoekers en waagmoediges by AfrikaBurn in die Tankwa-Karoo heg ’n andersoortige simboliese waarde aan vuur: kreatiewe selfuitdrukking word hier sterk aangemoedig en die verbranding van ’n enorme en duur kunswerk wat maande neem om te voltooi, simboliseer die verganklikheid van alle konkrete dinge op aarde. Watter interessante filosofie is dit om die wêreld vanuit hierdie unieke invalshoek te beskou.

Dit is algemeen bekend dat die rol van vuur en brandstigting selfs al gedurende oorloë in die tydperk van die Griekse en Romeinse Ryke aan die orde van die dag was. Brandstigting is ook destyds beskou as die “wapen van die magteloses” en sodoende het ’n skaduagtige grens tussen misdaad en protes ontstaan wat alreeds destyds moeilik onderskeibaar was. Amerikaanse Indiane het brandstigting gebruik om diere tydens jagtogte uit hul skuilings te jaag. Onder Britse wetgewing gedurende die vroeë 19de eeu was brandstigting met die doel om privaat en kommersiële eiendom asook landbouprodukte te beskadig, met die dood strafbaar.

Die aanwending van die Verskroeide Aarde-beleid tydens die Anglo-Boereoorlog sowel as die spuitbrandmetodes gedurende die Tweede Wêreldoorlog het vernietigende sosio-ekonomiese gevolge gehad. Die diktator Adolf Hitler het volgens verskeie publikasies vir Von Choltitz (die Duitse goewerneur van die besette Parys in 1944) op ’n aggressiewe toon oor die telefoon geskree: “Brennt Paris?” oftewel “Is Parys aan die brand?”

Die Goodnowsaal voor brandstigting. Fotobron: Wellington.co.za 

Die Goodnowsaal na brandstigting. Fotobron: Johann Enslin, Wikimedia Commons 

Die pragtige en historiese Goodnowsaal op Wellington is gedurende 2016 as gevolg van studentebetogings ernstig deur ’n brand beskadig. Kan die vernietiging van hierdie kultuurhistoriese juweel van die Boland as brandstigting beskou word?

Gustav Pienaar is van mening dat indien mense gefrustreerd is oor swak dienslewering, tersiêre onderrig, munisipale dienslewering en treindienste, hulle die reg het om te protesteer, maar dit gee niemand die reg om toerusting en bates deur brandstigting te verwoes nie. Hy voel sterk dat die “epidemie van brandstigting in ons land permanent die nek ingeslaan” moet word.

Die regsbeginsels wat van toepassing is op onroerende en roerende eiendom is nogal kompleks om te verstaan en deeglik van mekaar te onderskei. Verder is daar ook nog die oogmerkopset, die noodwendigheidsbewussyn en die moontlikheidsbewussyn. Miskien is dit beter om glad nie ’n vuur aan te steek nie, want sê nou net ons braai en die vuur se vonke steek ons buurman se rietdak aan die brand. Het ons in hierdie geval intensioneel bedoel dat die rietdak moet vlamvat of het ons dalk per abuis ’n groter vuur gemaak as wat ons beplan het om te maak, of het die vuurmaakhout wat ons gebruik het, toevallig meer vonke as gewoonweg gegee, of was die vonkereën en wind wat skielik opgekom het, ’n gesamentlike oorsaaklike faktor van die brand? Dit moet seker ’n moeilike aangeleentheid wees vir die regsberoep om hierdie “bewussynstoestande” of selfs onbewustelike motiewe op ’n betroubare en geldige wyse te takseer.

’n Australiese aardrykskundige wat ’n kenner is op die gebied van brandstigting in woude, beskryf brandstigting in terme van ’n onbeheerde vuur wat doelbewus deur ’n persoon aangesteek word met die doel om dit te versprei na plante of eiendom wat nie deur hom beheer of besit word. Die brand vind ook sonder die toestemming van die eienaar of sy/haar agent plaas.

’n Handeling kan natuurlik dogmaties korrek wees, maar dit lê nie noodwendig aan die “hart” van mense nie. Die regsberoep bepaal watter tipe gedrag strafbaar is al dan nie, maar wat behels die persoonlike motivering¹ van die gedrag wat agter die geneigdheid tot brandstigting tydens protesoptogte sit? Wat sou ’n groep mense beweeg om tot sulke uiterste nieverbale demonstrasie van hul standpunte en gepaardgaande emosies oor te gaan? Waar pas emosionele beheer dan in? Die veronderstelling dat ’n persoon wat aan ’n betoging deelneem, outomaties bereid is om brandstigting te pleeg sodat die groep se doelwitte bereik kan word, is natuurlik ook foutief.

’n Betoging behels ’n groep mense wat tot sosiale beweging of aksie oorgaan. Hul motivering is meestal gegrond in die ervaring van magteloosheid en frustrasie. Hierdie mense is oortuig daarvan dat hulle gekortwiek word om hul doelstellings na te streef en te bereik. Daar is dus sprake van doelwitblokkering. Mense wat protesteer, voel normaalweg agtergesteld wat materiële goedere en dienste betref. Hulle kan selfs voel dat hulle sosiaal betekenisloos is. Hulle is meestal oortuig daarvan dat die gemeenskap of breër samelewing spesifieke probleme, kwessies of tekortkominge openbaar. Vir die betoging om suksesvol te wees, moet daar egter genoegsame politieke bewussyn, politieke sterkte en politieke geleenthede bestaan om sukses te behaal. Omraming of vernouing van die waarnemingsveld kom ook voor omdat sekere inhoude dikwels doelbewus uit die waarnemingsveld uitgesluit word, terwyl slegs op sekere griewe gefokus word. Selektiewe waarneming veroorsaak dat baie situasies deur die betogers uitsluitlik op grond van hul eie posisie en/of eie ervaringswêreld geïnterpreteer word.

Die Nederlandse sosiale sielkundige Van Stekelenburg beweer dat groepsgebaseerde woede of aggressie die prototipiese protes-emosie is. Volgens die frustrasie-aggressie-hipotese van Dollard en Miller word beweer dat die ontwikkeling van frustrasie ’n noodsaaklike voorvereiste vir die ontstaan van aggressie is. Teoreties gesproke bestaan daar dus ’n direkte verband tussen frustrasie en aggressie, en dit is ook algemeen bekend dat aggressie ’n belangrike rol in brandstigting speel.

Die etiologie en psigopatologie van brandstigting is ’n uiters komplekse aangeleentheid. ’n Mens sou nie sonder meer kon beweer dat almal wat aan ’n betoging deelneem, tot die brandstigting sal oorgaan nie. Die redes daarvoor is waarskynlik dat die groep gefrustreerde protesteerders onderling kan verskil wat hul verwagtings betref, veral ten opsigte daarvan of die protesaksie wel daarin sal slaag om hul griewe doeltreffend aan te spreek. Individue in die groep kan ook verskil oor of daar beheer uitgeoefen sal word oor die gevolge van die protesoptog. Onsekerheid kan ook daaroor bestaan of die gevolge van die optog in ooreenstemming met hul persoonlike en/of die groep se waardes sal wees. In sy wese beteken ’n protesoptog dus dat individuele griewe, waardes en emosies getransformeer word tot groepgebaseerde griewe, waardes en emosies binne die konteks van sosiale netwerke. Die groep kan dus na regte nie verantwoordelik gehou word vir brandstigting wat deur sekere protesteerdes uitgevoer word nie. ’n Goeie voorbeeld van hierdie soort situasie is toe Laxminarayan Bakharia in die Indiese stad Aurangabad in hegtenis geneem is omdat hy na bewering omkoopgeld ontvang het om tydens ’n betoging in die stad brandstigting te pleeg.

Die gevolgtrekking in hierdie perspektief kom daarop neer dat brandstigting deur protesteerders (wat normaalweg minderheidsgroepe is) gebruik word om hulle onderskeibaarheid te verhoog as ’n unieke sosiale en politieke groepering wat deur gemeenskaplike griewe en frustrasies saamgebind word. Dit vertel ook vir ons iets van die huidige politieke dinamika in Suid-Afrika, naamlik dat demonstrasie van destruktiewe potensiaal goed werk as ’n meganisme om ’n bepaalde boodskap oor te dra. Dit kom neer op aangeleerde, rasionele taktiek wat meehelp om gefrustreerde stemme hoorbaar te maak en om sodoende as ’n betekenisvolle rolspeler in die openbare arena erken te word.

Die reg om te staak is ’n basiese reg is wat deur die Grondwet beskerm word, maar terselfdertyd is brandstigting ’n kriminele daad wat strafbaar is. Wat kan gedoen word wat die voorkoming van veral brandstigting betref? Hoe kan brandstigting van protestering ontkoppel word? Sou die bywoning deur protesteerders van ’n week lange brandstigtingbewusmakingsprogram, of inskakeling by opleiding in frustrasieverdraagsaamheid dalk in hierdie verband ’n positiewe rol kon speel?

Die kern van die kwessie is dat protesteerders op ’n verantwoordelike wyse behoort op te tree, en hul griewe en onderliggende frustrasies deur middel van aanvaarbare en wettige metodes moet oplos, voordat hul emosies in aggressie tot uitbarsting kom en deur middel van verplasing as brandstigting manifesteer.

Eindnota

¹ Die doel van hierdie artikel is om kortliks ’n bepaalde perspektief te gee oor faktore wat met die motivering van brandstigting tydens protesoptogte verband hou. Brandstigting wat met protesaksies gepaardgaan, is ’n komplekse en meerdimensionele verskynsel met raakpunte aan verskillende vakdissiplines. Geen aanspraak word daarop gemaak dat alle relevante aspekte rakende betogings en brandstigting in hierdie perspektief ingesluit is nie.

Bibliografie

Cooper, E. 2014. Students, arson, and protest politics in Kenya: School fires as political action, African Affairs, 113(453):583–600, https://doi-org.ez.sun.ac.za/10.1093/afraf/adu059.

Gannon, TA en A Pina. 2010. Firesetting: Psychopathology, theory and treatment. Aggression and Violent Behavior, 15:224–38. https://www.kent.ac.uk/psychology/fipmo/documents/firesetting-theory.pdf.

Hoctor, S. 2013. The nature of the crime of arson in South African law. Fundamina, 19(2):321–32 

Kaplan, BJ en VA Sadok. 2003. Synopsis of psychiatry. Behavioral sciences/clinical psychiatry. Londen: Lippincott, Williams & Wilkins.

Kocsis, RN. 2002. Arson: Exploring motives and possible solutions. Australian Institute of Criminology, No 236: Trends and issues in criminal justice. Canberra, Australië.

Kuhlken, R. 1999. Settin’ the foods on fire. The Geographical Review, 89(3):343–63.

My book review. History of Paris, Hitler, World War II. 2013. My French Quest. Blog at Worldpress.com. https://frenchquest.com/2013/09/28/my-book-review-is-paris-burning.

National Programme on Technology and Enhanced Learning. Humanities and Social Sciences. Introduction to Sociology. Module 6 Social protests and social movements.

Pienaar, G. 2018a. Eiendomstories. Straf brandstigting nog swaarder. Die Burger BY, 5 Mei, bl 8.

—. 2018b. Eiendomstories. Die anomalie met brandstigting. Die Burger BY, 12 Mei, bl 8.

Stenning, S. 2015. Destroying cultural heritage: much more than just material damage. British Council. https://www.britishcouncil.org/voices-magazine/destroying-cultural-heritage-more-just-material-damage

Van Stekelenburg, J en B Klandermans. 2010. The social psychology of protest. Sosiopedia.Isa, 1–13. https://pdfs.semanticscholar.org/0941/945789f5eaa8175cdd4551ff7fdd1b01b62b.pdf

“We are not guilty of arson” – Mooi River resident. 2018. Estcourt and Midlands News. https://estcourtnews.co.za/52972/not-guilty-arson-mooi-river-resident.

The post Gewelddadige betogings: die vet is in die vuur appeared first on LitNet.

Die toespraak vir die spreker en die toespraakskrywer
Daan Prinsloo
Uitgewer: Protea Boekhuis
ISBN: 9781485309130

Enige persoon wat betrokke is by die kuns van redevoering, hetsy dit as spreker, afrigter of beoordelaar is, is dankbaar vir enige boek wat op die mark verskyn wat daarmee kan help. Daar is veral ’n leemte wat ’n goeie oorkoepelende gids betref vir almal wat by die skryf of lewering van enige toespraak betrokke is.

Daan Prinsloo se Die toespraak vir die spreker en die toespraakskrywer verskyn onlangs as ’n heruitgawe by Protea Boekhuis. In die voorwoord word aangedui dat hierdie publikasie as handleiding bedoel word om almal te help wat toesprake moet beplan en skryf – maak nie saak wie dit uiteindelik gaan lewer nie. Dit skep natuurlik ’n uitdaging aan die skrywer hiervan om aan alle vereistes te kan voldoen vir diegene wat by openbare (en ander aspekte van) redevoering betrokke is; soos dit gestel word: “die volwasse spreker, toespraakskrywers, studente, skoliere en natuurlik derduisende ouers dwarsoor die land wat gereeld by hul kinders se optredes binne en buite die klaskamer betrek word”.

Enige boek wat verskyn wat mense kan help om beter sprekers te word, is welkom. Die vraag is: Wat wil die skrywer hê moet die teikengebruikers met hierdie sogenaamde handleiding doen? Om net oorkoepelend kennis te neem van die skryf en lewering van toesprake? Die skrywer stel dit duidelik in die voorwoord wat die oogmerk is, naamlik “om te help om van ’n amateur of beginner te vorder” om uiteindelik ’n toespraak te lewer “wat as ’n sukses bestempel kan word”. Dit dien voorts as ’n praktiese gids en bevat voorbeelde uit suksesvolle toesprake uit die geskiedenis, asook praktiese wenke.

Die boek is in vyf afdelings verdeel: Die toespraak en kommunikasie; Toespraak, spreker en skrywer; Stof, styl en strategie; Gespesialiseerde aanbiedings; en Toespraaklewering.

Deel een fokus op die konteks waarbinne ’n toespraak geskryf en gelewer word, naamlik as ’n proses van kommunikasie. In hierdie deel bespreek die skrywer die toespraak as kommunikasie, die kuns en vakmanskap van skryfwerk, die gehoor, humor en die toespraak, en struikelblokke by luister en verstaan.

Deel twee se fokus is op aspekte soos die beplanning en voorbereiding van die toespraak, die formulering van die tema en onderwerp, die “anatomie van die toespraak” – met ander woorde, hoe ’n toespraak lyk – en laastens die verhouding tussen die skrywer en die spreker.

In deel drie verskuif die fokus na die meer strategiese aspekte van die toespraak, naamlik navorsing en inligtingstegnologie, die gebruik van hulpmiddels, die verhouding tussen toesprake en die media, en laastens sekere “Moets en moenies”. Hierdie afdeling is baie nuttig en behoort menige aspirantspreker te kan help.

In deel vier ondersoek Prinsloo verskillende soorte toesprake en verskaf breë riglyne en beginsels oor elkeen. Dit is natuurlik onmoontlik om aan elke soort toespraak aandag te skenk, maar die oorkoepelende blik is baie nuttig.

Die laaste afdeling se fokus is op die lewering van die toespraak. Daar word gekyk na die verskillende vrese wat sprekers kan oorkom, die korrekte gebruik van die spreker se stem en liggaam, en die korrekte taalgebruik. Dit is ’n heel nuttige afdeling vir sprekers.

Die boek bevat agterin ’n nuttig registerlys wat dit makliker vir die gebruiker van die boek maak om by belangrike kernaspekte uit te kom, asook ’n bronnelys. Wat egter pla met hierdie bronnelys (en ander aspekte van die boek), is dat meer onlangse bronne oor toesprake in die algemeen en voorbeeldtoesprake ontbreek. Prinsloo bespreek byvoorbeeld in hoofstuk 18 “Debatte en redevoering”. Hy bespreek debatte op bl 123 en verder en verwys na en gebruik as voorbeeld die beoordelaarskaart van die M-Net/Junior Rapportryersbeweging se nasionale debatskompetisie. Dié kompetisie is egter al etlike jare gelede deur die ATKV oorgeneem en bestaan tans uit twee afdelings, naamlik een vir junior en een vir senior hoërskoolleerders wat elkeen ’n ander formaat en beoordeelstaat het. Dit is jammer dat die meer onlangse inligting oor hierdie kompetisie nie in die heruitgawe opgeneem is nie. Net so mis ek verwysings na byvoorbeeld die Britse parlementêre-styl-debat of forumdebatte of selfs die sogenaamde “Dink of sink”-formaat van debatvoering. Nog ’n tekortkoming by openbare redevoering is die verwysings na die ATKV se redenaarskompetisie en die verskillende formate wat daar gebruik word; asook die gebruik van onlangse beoordeelstate by hierdie kompetisie. Baie van die voorbeeldtoesprake, soos dié van Churchill, John F Kennedy en Martin Luther King, is natuurlik nog steeds baie relevant en nuttig, maar meer onlangse voorbeelde kon ook gegee gewees het, byvoorbeeld Steve Jobs se 2005-toespraak en van Barack Obama se toesprake.

As ’n algemene gids en ’n handleiding oor die skryf en lewering van toesprake, slaag Die toespraak vir die spreker en die toespraakskrywer in sy doel en kan as nuttige hulpmiddel gebruik word wat beide teoretiese aspekte en praktiese wenke in een bruikbare gids saamvoeg.

The post <i>Die toespraak vir die spreker en die toespraakskrywer</i> deur Daan Prinsloo: ’n resensie appeared first on LitNet.

Die UJ-pryse word jaarliks in twee kategorieë toegeken vir uitsonderlike Afrikaanse boeke wat in die voorafgaande kalenderjaar gepubliseer is. Beide die pryse word sonder inagneming van genre toegeken. 

Die wenner van die UJ-prys is SJ Naudé vir sy roman Die derde spoel. Hier is sy repliek by ontvangs van die prys tydens die toekenningsgeleentheid.

SJ Naudé (foto verskaf)

Skrywers as vryheidspioniers

Baie dankie aan die beoordelaarspaneel, die Departement Afrikaans en die Universiteit. In ’n tyd waarin die heersende winde – sosiaal en kultureel, nasionaal en internasionaal – dit nie die maklikste of mees logiese besluit maak om te skryf, en dit nog in Afrikaans ook te doen nie, beteken dit baie om sulke bevestiging te kry. Dit laat jou dink: já, om in Afrikaans te skryf maak saak; jy moet dit aanhou doen. Jou stem, besef jy, eggo nie net in ’n leë kamer nie.

Die UJ-prys is daarby gesog en uniek, onder andere weens die kombinasie van ’n kompromislose fokus op bellettristiese werk, die oorweging van alle genres vir die prys en die institusionele konteks van ’n akademiese instelling. Die wêreld van literêre skryfwerk is in heelwat opsigte broos, en sulke vasberade institusionele steun maak ’n enorme verskil vir skrywers.

Maar om weg te beweeg van myself en die prys, het ek gedink ek sal vanaand, in hierdie neo-outoritêre era van Brexit en Donald Trump, en te midde van die posttrauma van Jacob Zuma se presidentskap, ’n kort woord spreek oor die idee van die literêre skrywer as die pionier of beskermer van vryheid.

In die Suid-Afrika van die 1970’s en 1980’s was politieke skryfwerk bykans die enigste modus wat beskikbaar was vir skrywers wat ernstig opgeneem wou word. En tesame met die vereiste om kritiek op die onmenslike stelsel van apartheid in ’n mens se fiksie te integreer was daar ook die voorgeskrewe raamwerk van realisme, wat lank reeds beskou word as die mees doeltreffende voertuig vir polities betrokke fiksie. Die skryfwyses van byvoorbeeld André Brink en Nadine Gordimer, wat internasionaal bekend was vir hul anti-apartheidstandpunte, was oorhoofs realisties. Hul tydgenoot, JM Coetzee, se gestroopte en onthutsende romans, daarenteen, het grootliks die realistiese matriks ontduik. Hy het politieke vraagstukke in sy eie terme aangespreek – dikwels het hy probeer om met etiese kwessies te stoei by wyse van die moeisame oplossing van formele literêre probleme. Teen hierdie agtergrond is dit interessant, en dalk veelseggend, dat dit juis sý werk is wat, ofskoon dit langer geneem het om ’n wye gehoor te bereik, waarskynlik ’n veel langer lewensduur gaan hê.

Dus: wat ek wil oorweeg, is die gedagte dat skrywers van literêre (of “ernstige”) fiksie die fakkeldraers is vir vryheid en demokrasie, dit wil sê dat hulle ’n opposisionele benadering behoort te volg, dat hulle deur hul prosa die onderdruktes moet aanvuur om hul juk af te smyt, of dat hulle ten minste die gewetens moet aktiveer van dié wat invloed op die magshebbers het. En die vraag is voorts: Watter soort geldigheid het hierdie idee in die vroeg-21ste eeu?

Die siening dat romansiers hul daarvoor moet beywer om die wêreld te verander – en die verwaande aanname dat hulle kán – is in sekere opsigte oudmodies. In die Weste, anders as in Suid-Afrika, het die idee van die skrywer as vryheidsvoorstander vanaf die 1960’s begin vervaag. Die redes hiervoor het ingesluit die ontwikkeling van ondersoekende joernalisme, die wyer erkenning van individuele regte en vryhede, asook, in meer onlangse tye, die rol van sosiale media. Politieke diskoers is gedemokratiseer, is lankal nie meer die uitsluitlike terrein van die elite nie – en by laasgenoemde sluit ek dié in wat kulturele artefakte produseer.

’n Mens wil vra: Maar hét enige roman al ooit ’n politieke stelsel verander? Of ten minste ’n betekenisvolle rol gespeel om voorbrand vir verandering te maak? Die antwoord op die eerste vraag is sekerlik nee. Die tweede vraag verg ’n meer komplekse antwoord. Dit is in die aard van literêre romans om op sonderlinge en indirekte maniere te werk te gaan – deur persepsies te verander, deur aannames en vooroordele te ontsetel. By wyse van intieme wisselwerking, met een leser ná die ander. In die VSA word die romanskrywer meestal gesien as iemand wat vermaak verskaf eerder as ’n politieke handeling uitvoer. Daar ís wel ook ernstiger idees in sirkulasie in Amerika oor die taak van die skrywer – ’n paar jaar gelede het ’n koerant berig oor ’n Amerikaanse stadspolisiemag wat van hul offisiere vereis om klassieke romans te lees as deel van hul opleiding, die doelstelling synde om hul begrip uit te brei van hoe ander mense voel en dink. ’n Meer beskeie gedagte, weliswaar, as dié van die roman as revolusionêre instrument. In Rusland, Kontinentale Europa en die Globale Suide het skrywers histories nog altyd groter ambisies vir – en lesers groter verwagtinge van – die roman. In hierdie kultuurwêrelde is daar nog altyd die hoop gekoester dat skrywers onder andere die rol van vryheidsbewakers sal speel.

Sonder om nou my toevlug te neem tot die meer grandiose spektrum van idees rondom die skrywer as orakel, wil ek argumenteer dat die roman inderdaad sy lesers se politieke bewussyn kan verbreed. Dit kan taal en verhaal as probes aanwend om nuwe maniere van wees en van ervaar te ondersoek – modusse wat meer outentiek is, of meer menslik. Dit kan lesers se opvattinge verander oor wat moontlik is in menslike verhoudinge, en in hul denke oor die wêreld. En, ja, dit kan mense beweeg om tot aksie oor te gaan. Dít verstaan die magshebbers skynbaar instinktief – skrywers is histories dikwels in die tronk gestop. En in sommige lande gebeur dit nog steeds. Dit is ook hoekom despotiese regimes al probeer het om propaganda by wyse van literatuur te versprei. Een voorbeeld sou wees die sogenaamde produksieromans in die voormalige Sowjetunie. Hitler, daarenteen, het begryp dat films ’n groter effek op die massas sou hê.

Maar: ten einde enige uitwerking in die openbare sfeer te hê, moet ’n roman lesers eers boei, betower, skok, uitdaag, roer, fassineer of kwaad maak. Die roman het ’n unieke, onverminderbare soort krag, maar net as dit werk as ’n roman. ’n Direk propagandistiese benadering in fiksie is vervelig, en onderskat lesers noodwendig. So ’n benadering kan onmoontlik in die 21ste eeu werk. Letterkunde kan nie die rol van joernalistiek vervul nie. Ten minste nie meer nie. Dit kán wel die meesternarratiewe wat politici wil hê ons moet internaliseer, weier. En dit kan ’n wêreldbegrip wat lesers as vanselfsprekend ag, ontwrig. As politiek gemoeid is met vals beloftes vir die toekoms, dan is etiek gemoeid met die lyding en die waarheid van die hede. En die beste betrokke skryfwerk hou sig besig met etiek eerder as politiek – selfs, of veral, wanneer dit in ’n distopiese toekoms afspeel.

Om my ten slotte te wend na ’n konkrete voorbeeld: Het die romanskrywer die mag om ’n protodespoot soos Donald Trump teë te staan? Die waarheid is dat aktivisme in die 21ste eeu ongetwyfeld ’n meer doeltreffende politieke instrument is as letterkunde. Georganiseerde protes en weerstand het ’n veel meer direkte impak as stories. In die postwaarheid-era in die VSA is fiksieverkope blykbaar aan’t afneem. ’n Kieserskorps wat hul president se naakte leuens probeer weerstaan, het skynbaar minder – eerder as meer – fiksie nodig, ook al is laasgenoemde op eiesoortige wyse op die onthulling van waarheid gerig. Kreatiewe skryfwerk is, so lyk dit, nie wat nodig is om ’n diskoers te weerstaan wat die idee van ’n gedeelde waarheid fundamenteel bedreig nie.

Dit is, helaas, nie skrywers wat Trump uitgeskop gaan kry nie. En tog, romans het hul eie manier om ’n verskil te maak. Stories verander dalk net een gedagtewêreld op ’n slag. Maar moenie die ernstige boek afskryf nie. Of nog nie. Al is dit nie die hoofinstrument van vryheid nie, werk dit op stadiger, dieper maniere. Lank ná Donald Trump se oranje liggaam in die aarde begrawe is, en wanneer sy miserabele nalatenskap op die geskiedenis se ashoop lê en vrot, sal romans nog steeds geskryf word, en sal skrywers nog steeds weier om taal aan die leuenagtige tonge van die tiranne oor te gee.

• SJ Naudé

UJ-pryse 2018: Repliek by die ontvangs van die debuutprys vir radbraak

The post UJ-pryse 2018: Repliek by die ontvangs van die prys vir <em>Die derde spoel</em> appeared first on LitNet.

In 1971 het ’n jong onderwyser in die reën by ’n televisiemas naby Aberyswyth in Wallis opgeklim om homself daaraan vas te maak. ’n Jong meisie het hom dopgehou, en agterna die verhale gehoor van padtekens wat vernietig is, hofsake wat ontwrig is en selfs bomme wat in leë karavane geplant is …

Nie almal waar nie, en vir Eluned Gramich was dit net stories oor die stryd om Wallies te bevorder, selfs toe die Britse regering die betogers gelyk gee en padtekens in Wallies aanbring, amptelike dokumente in Wallies opstel en Walliese programme op ander tye as vyfuur soggens uitsaai. Haar pa was per slot van rekening Duits, en sy het Engels grootgeword.

Dis eers na vele omswerwinge, in plekke so ver as Japan, dat sy ontdek wat die verhale vir haar beteken het. Wallis was die enigste plek waar sy tuis kon voel, al is haar Wallies nie goed genoeg om meer as ’n opstel hier en daar in haar moeder se taal te kan skryf nie.

Tyler Keevill het in Kanada grootgeword, maar eers begin skryf toe hy met ’n vrou trou wat hul kinders Wallies leer. Die taalstryd het hom ’n platform gegee om die dinge te sê wat hy wil sê. Soos Gramich is hy nou vuur en vlam om Wallies te bevorder.

Eluned Gramich en Tyler Keevil in gesprek met Dylan Moore

Gramich en Keevil het albei novelles oor hul wedervaringe geskryf wat opgeneem is in ’n boek as deel van ’n reeks bedoel om ’n stem te gee aan die verskillende streke van Brittanje. In ’n praatjie by die Hayfees het hulle gesels oor Wallies en wat die stryd om die taal te laat oorleef vir hulle persoonlik beteken.

Wanneer Gramich praat, dink mense sy is Engels, tot hulle haar vra wat haar naam is. Dan weet hulle dadelik sy is Wallies, aksent of nie. Vir Keevill geld ’n soort teenoorgestelde: wanneer hy eendag 70 is, sal mense steeds dink hy is nie Wallies nie, al hoop hy hy het dan al genoeg Wallies bemeester om met sy kinders te kan praat op dieselfde manier as wat hul ma met hulle praat.

Gramich skryf gevoelvol oor haar jong karakter, hoe sy ’n giervalk sien op die oomblik dat die jong betoger haar van die TV-mas af roep. Die woorde vir die “sky creature” in ander tale kom by haar op, en sy kry ’n epifanie oor elke mens wat sy of haar eie woorde vir dinge het, al is hulle so gemeenskaplik soos ’n “kite”, iets wat ook aan ’n lyntjie aan die grond vas is.

Die kompleksiteite en subtiliteite van identiteit het sterk na vore gekom in hul praatjies en voorlesings. Albei se uittreksels eindig met die onkenbare … Gramich se karakter skree vir die onderwyser: “Ek kan jou nie verstaan nie!”, en Keevill se laaste woord was “unfathomable”.

In identiteitpolitiek word die fout dikwels gemaak dat identiteit iets maklik identifiseerbaar is, ’n geredelike simbool wat jy maar net hoef te hys soos ’n vlag. In Suid-Afrika doen organisasies soos AfriForum in die oë van baie enorme skade aan Afrikaans aan deur die taal ’n simbool te maak en dit dan vir hulself toe te eien.

Gramich en Keevill, daarenteen, wys dat identiteit op sy beste net as ’n vloeiende, konstant veranderende wisselvorm geldig is. Taal self is die draer van verskil eerder as ooreenkoms, en skryf is die enigste proses wat dit werklik vas kan vang – vir die vlietende oomblik dat die leser hom of haar daaraan wy.

Beide Gramich en Keevill het ’n probleem met hul uitgewer se beskrywing van Wallis as ’n “streek”. “Almal weet dis ’n nasie,” het Gramich gesê, gevolg deur applous deur die klein gehoor. Daar is nog veel om te doen: uitgewers en lesers dink nie Wallis het dieselfde kasjet as byvoorbeeld Ierland nie.

Maar nes jy dink hulle klink nou te nasionalisties, beroep hulle hul op die aandrang op groter diversiteit deur identiteitsaktiviste. Veel is reeds vermag om meer vroue, mense van ander kleure en ander kulture in die hoofstroom te kry. Dis ’n kontradiksie, sê Gramich, om nie ewe sterk klem op tale te plaas in die soeke om verskille te akkommodeer nie.

Lees ook:

2018 Hayfees vier vrouestemreg se eeufees

2018 Hayfees: ’n model vir die lewensvatbaarheid van minderheidstale

The post 2018 Hayfees: plek, verhaal, taal en veerkragtigheid appeared first on LitNet.

Die UJ-pryse 2018 is onlangs toegeken. Hier is Karen de Wet se commendatio oorJolyn Phillips se radbraak, ontvanger van die 2018 UJ-debuutprys.

Karen de Wet

slinks is die ekkes
in my besig om bakstene aan te dra
vir ’n nuwe babel

my ma in C-majeur

sy het net haar stem
wat uit haar hande sing
die nette stitch
do
re
mi
fa
never-ending
so
la
ti
do
sing sy uit haar hande
my ma laat my dink aan see-majeur
sonder sharps of flats
die maklikste die mooiste
omdat dit so skoon is
sy fluit die vis tot byt
haar vel gee ’n kernstemming op A vir die son
vir die golwe      want haar seun fluit êrens

sy hoor sy do re mi fa    woorde geskepe vir haar

Jolyn Phillips se gedig “my ma in C-majeur” (radbraak, 49)¹. Mens hoor Jeanne Goosen (2007) se “My mamma is bossies” en mens onthou Antjie Krog (1970:12) se “Ma, ek skryf vir jou ’n (kaalvoet) gedig”, en dink aan Ronelda S Kamfer (2016) se Hammie en reëls soos “my ma is gemaak van vlees en been/ haar stem is ’n boom wat skeef gegroei het” (“Gertruida”, 82).

Wat maak dan Jolyn Phillips se gedig, se digbundel, besonders? Dat sy tematies by strominge in die Afrikaanse literêre tradisie aansluit? Dat sy bydra tot die lank-versweë stem van onderdrukte en miskende gemeenskappe en mense en daarmee tydgenootlik aansluit by die werk van eietydse digters soos Dianna Ferrus, Ronelda S Kamfer, Nathan Trantraal, Shirmoney Rhode en Gaireyah Fredericks? Dat sy ’n vrou is wat dig? ’n Jong, bruin vrou is wat dig? Dat sy soms ook Kaaps² in haar gedigte gebruik?

Immers beleef Kaaps ’n hoogbloei, soos oa die kongres en publikasie Kaaps in fokus (Hendricks en Dyer, 2017), die boek Ons kom van vêr, LitNet se Bybel in Kaaps-kompetisie en -argief (Coetzee, 2016–2018), en vele debatte, menings, uitsprake, rubrieke en boeke van polemici goed illustreer. Maar skryf Phillips “Kaaps”? En is dit wat haar werk uitsonderlik maak? En dit vra ek nie om ’n taalpolitiese debat te aktiveer nie – ek skaar my by Wannie Carstens (Carstens en Hendricks 2017):

Afrikaans (is) ’n heterogene taal ... en daar (is) dienooreenkomstig binne Afrikaans diverse manifestasievorme oftewel variëteite, waaronder Standaardafrikaans en Kaaps, te onderskei is.³

Die vraag oor taal en die moontlikhede wat die resepsie van radbraak kan beïnvloed, is ’n waarskuwing teen kategorisering en stereotipering. Natuurlik funksioneer literêre opinies en literatuurgeskiedskrywing, die toekenning van pryse en kanonisering, nie in die afwesigheid van die “plasing” van tekste nie. Maar die bundel, soos geen bundel inderdaad nie, verdien nie stereotipering nie. “Dit is Afrikaans!” sê Phillips telkens in onderhoude.⁴ Nog meer navrant is dat dit nodig is dat die digter, wat ook die saak in haar gedigte ter sprake bring, telkens moet sê: “My werk is nie ’n stuk vel nie” (vgl Van Zyl 2017) – “vel is te oppervlakkig”; dit is poësie dié.

Wanneer ons dan vanaand hier byeen is om die sestiende UJ-debuutprys toe te ken aan Jolyn Phillips, is die vraag: Waarom radbraak? Afgesien van die bydraes wat die bundel tot belangrike heersende diskoerse in die Afrikaanse poësie maak. En die een aspek van die bundel wat telkens na vore kom, is die hantering van taal. Dit blyk ook duidelik uit die volgende waardeskattings van drie van die lede van die beoordelaarspaneel, wat dit in hulle keurverslae uitwys:

[W]at Phillips in ’n liga van haar eie plaas, is haar prysenswaardige sensitiwiteit vir taal ... (Frederick Botha)

Met hierdie digdebuut [bied Phillips] winste vir Afrikaans se poëtiese seggingskrag. Die vernietigende nagevolge van apartheid ... word ... ook talig verken deurdat die digter woorde, uitdrukkings, klanke en skryfwyses verwring as ’n illustrasie van die skending waarmee die teks ten nouste gemoeid is. (Sonja Loots) (Klem, KdW)

[D]it is maklik om die ritmiese hardop lees van die gedigte te verbeel. Anders as sommige gedigte wat geskryf is om voorgelees te word, is die gedigte in radbraak egter ook op papier baie bevredigend. Op ’n visuele vlak is die tipografiese eksperimentering interessant en deur die ontginning van digterlike tegnieke is die gedigte ook kompleks en dus intellektueel boeiend. (Bibi Burger)

Aan Marchelle van Zyl (2017) sê Phillips hieroor:

My taal was vir my belangrik toe ek in die Kaap kom bly het. Ek kon nie relate tot die mense, die plekke nie. Ek het die stories geskryf vanuit ’n plek van onthou, (van) die huis mis. Die taal ... het my laat opstaan in die oggend om aan te gaan. Dit is daardie plek wat ek vir myself geskep het om te vertoef met my taal. ... Dit was die kombers van my landskap. (Klem, KdW)

En ook: “Ek is ’n simbiose van verskillende Afrikaanse.” Terwyl die kommentaar in een van die gedigte oor aanpassing, stereotipering en buitestanderskap lakoniek sê:

hier bo in die Kaap dreig
die tale soos aspoester
se koets om middernag

(“oe jirlikheid! Janwap se kind”, 54)

Jolyn Phillips is ’n Rhodes-Mandela-afgestudeerde, die wenner van die Nasionale Instituut vir Geestes- en Sosiale Wetenskappe-prys (2018) vir haar Engelse debuut Tjieng tjang tjerries, en “onder die radar” (Lategan 2018), sê sy, ’n jazz-sanger. Woorde en taal kom maklik ter sprake waar Phillips aan die woord is en sy het haarself al ’n “word vagrant” genoem (Anon sj). ’n Woordswerwer, ’n nomade van die woord. Op hierdie spoor kan mens in die bundel ook loop. Die digtende in radbraak is ’n strandloper, ’n versamelvoël, ’n trekvoël. Sy is ook ’n migrerende – tussen verlede en hede, tussen plekke en omstandighede, maar veral in taal, midde in en deur taal. In radbraak is dit ’n versamelaar en rangskikker van woorde wat stem gee aan ’n persoonlike en kollektiewe, voorheen doodgeswygde verlede, maar ook aan haar hede. Liries en met empatie, maar ook eerlik en sekerlik onsentimenteel.

Dit is gedigte wat stem gee aan die historie van ’n vorige en ’n eie generasie. Soos die ma “met die sonstraalhare” wat nie wil of kan onthou nie, maar wat uiteindelik haar herinneringe deel – weergegee in ’n intieme vraag-en-antwoord-gesprek tussen ma en dogter. Die gedig se titel is: “‘my ma sê sy het drie oogwinke van haar ma” (50–1) en die ma, wat kleintyd agtergelaat is, se herinnering van haar eie ma word opgeteken:

sy onthou haar soos bloeding op die brein
...
sy wou haar onthou
maar toe sy bykom
het haar geheue net gesilhoeët.

In die volgende twee dele van die gedig is dit die voortgesette vraag-en-antwoord-gesprek, maar ook die manier waarop die refrein waarop die strofes telkens stok, gewysig word, wat die storie aan die hart laat gryp:

Ma hoekom het ek nie ’n ouma nie?
jou ouma het gaan brood koop
end van storie

hoe oud was Ma?
ek het nog nie verjaar nie
maar my suster was al twee
los tog moet nie krap nie
end af die storie

...

ek was my ouma se wegsteek-
kleinkind met die sonstraalhare
dis hoekom noem hulle my Poppe
eindig die storie.

Die derde deel van die gedig lui die motief van musiek in, en ook die gebruik van wiegeliedjies en kleuterryme. Die ma, wat heeltyd nie wil onthou nie, die ma wat die verdriet ken van verwerping, en spesifiek in verband met afkoms, styg hier onverwags en sterk uit en bied aan haar kind die alternatief van musiek:

ma waar kom ek vandaan?
jy is gevorm met my stembande
stembande wat ’n nuwe liedjie sing
ons kom van die kruidjie-roer-my-nie-mense
wat saam met die suikerbekkies se bessie
biem bam se bessie bam     se bessie biem bam
se bessie bam              se bessie biem bam bam.

Hierteenoor staan die kind se belewings wanneer sy weggestuur word om by mense te bly. Die onemosionele aanbod en die afwesigheid van selfbejammering in “kronieke van ’n plaasjapie in die stad” (26–7) is wat die hardste slaan. Die drie dele van die gedig presenteer soos ’n oorgangsrite en die ontsetting daarvan om te sien hoe ’n kind wat besef sy “hoort” nie, ’n kind wat weet sy het nie aansien nie, en ook nie geld nie, wat weet sy is afhanklik en wat daarom “by die reëls” probeer hou, maar steeds buitestander gehou word, in drie opeenvolgende huise, laat mens se asem in jou keel stok:

my eerste keer hier in Kuilsrivier en die strate is in sy naat gestryk
ek bly in ’n kamer waar alles die toiletpapier match
ek en my sak klere is die ink wat die kamer vlek
hulle kinders wil weet of ek van Namibië is
omdat ek “lyk soos daai rooikop-basters”

ek weet dis nie my huis nie en respekteer hulle reëls:
my wasgoed mag nie saam met hulle wasgoed hang nie
ek moet die seun vra om die TV vir my aan te sit ...

(“hoofstuk 1: Kuilsrivier”, 26)

Ook by die tweede verblyf, in “hoofstuk 2: Manenberg” (26), en hierdie keer by familie, word nie net die “plaasjapie” se buitestanderskap nie, maar ook haar vreemdelingskap in terme van geloof en kultuur, onder haar neus gevryf, dwingend aan haar voorgehou:

ruik niemand dat Athlone soos ’n public toilet ruik nie?
my oom sê hy ruik dit nie en hy het hier grootgeword
die toilet is ’n snaakse plek in sy huis    vandat ek hier bly
koop hulle toiletpapier daar is ’n Bashew’s-botteltjie met water in
wat hulle gebruik al is daar 2-ply toiletpapier

ek kan nie 7de Laan kyk nie want dit is maghrib-tyd
ek kan nie aan my nefie raak nie want hy is bang
ek breek sy abdas     meestal eet ek uit hulle hande uit
maar hulle eet nie uit my hande nie want dis haram.

In die derde gedig (“hoofstuk 3: Elsiesrivier”) verander die ritme en taalgebruik, is die beskrywings in pas met “Mrs Bearns” en haar “rattle-taal”:

...
die yskas het ’n slot aan
die snytjies brood word getel
...

Sondae gaan ons kerk toe haar hoed
omwentel haar soos Saturnus
se ringe haar Mercedes-Benz skud
Parkinson’s disease haar bybel
het onttrekkingsimptome as sy
deur dit blaai            die bloed
van jesus is haar kopskiet
wat haar babelaas bekeer

ek is op tea duty as haar kinders
kom kuier ...

Die digter-spreker kies deurgaans om nie in die persoonlike of emosionele vas te val nie. So is die perspektief wat gegee word op haar broer se begrafnis (waar almal huil, terwyl sy dit as skynheilig beskou: “miskien huil hulle oor hulle eie goed”), een wat die sosiale probleme en realiteite aanspreek. ’n Blik word gegee op die mense (bendes) wat uiteindelik haar broer in die graf gekry het nie (wat “jou wit biene gemakit”, 25), en die bendegedrag word beskryf. Maar die gedig bly nie steek in slegs die opteken van belewenis en geskiedenis nie. Ter illustrasie van die bendes, en haar broer se lewe in die tronk, gebruik sy haar broer se skollietaal (“die taal van nommes en pakamisa”, 25) in die gedig – spesifiek met die doel om voordeel uit hierdie taal(gebruik) te trek, maar ook om haarself daarvan distansieer. Dit is ’n “lyksang vir jou skollietaal” (25) wat sy skryf:

Ma en Pa gebruik jou dood soos button-pille maar
ek trek lang skywe met jou taal     nip jou
in die asbakkie ek wil nie met my lewe so be-taal.

Hierdie digter presenteer dus nie net as woordversamelaar en liriese, ironiese of ontnugterende optekenaar nie, sy “be-taal”. Sy is taalontginner, radbraker van die taal. Sy dra swaar aan die tekort skiet van taal – haar tong se taal, die verskyningsvorme van haar taal, maar ook die finale onvermoë van taal, volgens die aard en wese daarvan, om te kan ver-haal en “be-taal” (25). Dit is hierdie bemoeienis met taal, die blootlê en uitbuit daarvan, wat Jolyn Phillips se bundelvan dié van haar tydgenote onderskei.

Alhoewel die woord radbraak moeiteloos die assosiasie oproep met die uitdrukking geradbraakte taal (volgens die HAT (Odendal en Gouws 2005) “verknoeide taal”), is die woord immers etimologies terug te voer na ’n martelingstegniek waar ledemate en bene gebreek word, waar die liggaam op ’n wiel uitmekaargeskeur word. En woorde wat in hierdie paradigma pas, kan dan vermink en geskend wees, eerder as bloot verknoei.

In die slotgedig van die bundel word die radbraak só verwoord: “my taal/ beenbreuk ...”; “sy breekwiel het verwees tot ’n spreekwoord/ my tong draai word gevleg geknuppel ...” (64).

Dié gedig wat ’n vuishou in die maag plant, is “Diglossie” (64–5), en die pynlike en politieke taalgeskiedenis van hierdie taal word opgehaal in ’n poging om die magtelose woede en onvermoë te toon wanneer die woorde wat jy het, jou nie in staat stel om te bereik wat jy wil nie, om te kan kommunikeer soos en waaroor jy wil nie. Die gedig is ’n uitroep oor, ’n aanklag teen, die universele gegewe van die beperkte vermoë en die beperkende aard van taal, maar ook spesifiek teen Afrikaanse taaleksklusiwiteit en Afrikaanse taalgemeenskappe: “hoe meer ek in my tong/ praat hoe meer word ek onverstaanbaar”, is die noodkreet en die aanklag. WOKNAKWYF!⁵

Ter illustrasie enkele kort grepe uit “Diglossie”:

my tong het taalgrafte wat ek opgrawe
                          uitgrawe en oorbegrawe
...

ek doeftong doftong bloemtong       traagloper met my taal
sirkelgang stamtaal ...
...

ek liegbek die hele tyd want ek breek by
die taalwiel die hele tyd sien ek my taal
beenbreuk         hoe meer ek in my tong
praat hoe meer word ek onverstaanbaar
                                      ’n vraat by ’n bidwiel

ek sit in sy oorskulp ek draai oorwas-
woorde om en om die middeleeuse storie
sy breekwiel het verwees tot ’n spreekwoord
my tong draai word gevleg geknuppel
...

die diglossie diftong blindtong                   manteldraaiertaal is die siekte
proe met my voelhorings                             my tongbeen breek die woordkis
sukkel trapsuutjies teen die braak             van ander tonge wat
my stem vermom die olke bolke riebietjie        stolke knortaal
vol vermoerde let/ter/gre/pe            pluk ’n lat vir sy eie gat

wat moet my prostese-tong nog stukkend stap
                             om uit my vel-taal te ontsnap?

Taal is ook tematies die fokus van “tong-trilogie” (37–9), maar hier is dit minder gewelddadig, meer verhalend, dog steeds ontginnend, en hiermee wil ek dan afsluit:

die storie van my woord begin toe ek vir die eerste keer
saam met Pa en sy familie Pêreberg toe gaan
die woorde proe sierangs en nie vis nie

...

ek fluister vir die speldekussing
as ek die woord in die are
van die adamsvy soek

(part 1)

uit my liggaam wil ’n ander alfabet simfonie
ek is meer as net ’n vel-taal my liggaam ont-
taal die kronieke tong my tale is baie letters

wat uitmond my mond proe
na karring-tale ...

(part 2)

die biologie van my woord is ’n verbrokkelende fraktuur

...

ek praat al my tonge gelyk
Ma sê dis gevaarlik as mense
in tonge praat    niemand kan

’n prooi-tong vertaal nie slinks is die ekkes
in my besig om bakstene aan te dra
vir ’n nuwe babel

(part 3) [klem KdW]

Dames en here, ek beveel hiermee aan dat die 2018 UJ-debuutprys aan die bouer van “’n nuwe babel” in die Afrikaanse poësie, Jolyn Phillips, toegeken word vir haar bundel radbraak.

Karen de Wet
Universiteit van Johannesburg
11 Mei 2018

Bronne

Anon. sj. Featured Authors: Jolyn Phillips. Blown Away by Books: The Friends of the Fish Hoek Library. Beskikbaar: http://www.blownawaybybooks.co.za/featured-authors/#Jolyn-Phillips Besoek: 30 April 2018.

Blum, P. 1958. Man wat mal word. In Enklaves van die lig. Kaapstad: AA Balkema.

Carstens, W en F Hendricks. 2017. Kettinggesprek: Wannie Carstens gesels met Frank Hendricks oor Kaaps in fokus. LitNet, 30 Januarie. Beskikbaar: http://www.litnet.co.za/kettinggesprek-wannie-carstens-gesels-met-frank-hendricks-oor-kaaps-fokus. Besoek: 30 April 2018.

Carstens, WAM en M le Cordeur (reds). 2017. Ons kom van vêr: Bydraes oor bruin Afrikaanssprekendes se rol in die ontwikkeling van Afrikaans. Kaapstad: Naledi.

Coetzee, O. 2016–2018. Bybel in Kaaps. [Verskeie bydraes.] LitNet. Beskikbaar: http://www.litnet.co.za/category/nuwe-skryfwerk-new-writing/bybelinkaaps. Besigtig: 30 April 2018.

De Villiers, KF. 2017. Jolyn Phillips. [Onderhoud.] The Foremost Authority. Beskikbaar: https://www.theforemostauthority.com/home/8-jolyn-phillips. Besoek: 30 April 2018.

Goosen, J. 2007. “My mamma is bossies”. In Joubert, M (samest), Versindaba 2007. Pretoria: Protea.

Hendricks, F en C Dyers (reds). 2017. Kaaps in fokus. Stellenbosch: African Sun Media.

Kamfer, RS. 2016. Gertruida. In Hammie. Kaapstad: Kwela.

Krog, A. 1970. Ma. In Dogter van Jefta. Kaapstad: Human & Rousseau.

Lategan, H. 2018. “My plek is my kompas.” [Onderhoud met Jolyn Phillips.] Ink,4(4), 8 Maart.

Odendal, FF en R Gouws (reds). 2005. Handwoordeboek van die Afrikaanse taal. Kaapstad: Pearson.

Phillips, J. 2016. Tjieng tjang tjerries. Kaapstad: Modjaji Books.

—. 2017. radbraak. Kaapstad: Human & Rousseau.

Van Zyl, M. 2017. “My werk is nie ’n stuk vel nie.” [Onderhoud met Jolyn Phillips.] Die Burger, 16 September. Beskikbaar: https://www.pressreader.com/south-africa/die-burger/20170916/281848643772617. Besoek: 30 April 2018.

Eindnotas

¹ ’n Impromptu, ongeredigeerde opname hiervan is beskikbaar aan die einde van De Villiers (2017) se onderhoud met Phillips en is voorgespeel aan die begin van die commendatio op die prysuitdelingsaand. In die opname lui die reël: “my ma is see-majeur”, wat ek besonder treffend vind.

² Spesifiek “skollietaal” in die gedig “lyksang vir jou skollietaal” (25).

³ Hy gaan voort: “Onder Kaaps, ook genoem Kaapse Vernakulêre Afrikaans, verstaan mens daardie vorm van Omgangsafrikaans wat hoofsaaklik met die werkersklas van die Kaapse Skiereiland (onder wie veral bruin, maar ook wit persone, voorkom).”

⁴ Soos wat die in Engels-gepubliseerde Tjieng tjang tjerries (Phillips, 2016) ook vir my wesenlik Afrikaans is, gevul met die klank en sang van die taal. Dit roep uit die struktuur van die sinne, nie net uit die taal in die karakters se monde nie.

⁵ “... Waarvuur? Maar tussen gus knook
en wrig het die endtwoord in duisdelike taal

eindelig hoopgebron: Wie só uitgedeel
aan die al is, het die al in hom begryp –
en dit ís liefde: kán dus in die greep

van één drong woord kraal wat alle enkelheid
ophef, mág met kloktong die warreld vry, móét preek
wat voldoen om juble te vrymaak: WOKNAKWYF!”

(“Man wat mal word”, Peter Blum)

Lees ook:

UJ-pryse 2018: Repliek by die ontvangs van die debuutprys vir radbraak

UJ-pryse 2018: Repliek by die ontvangs van die prys vir Die derde spoel

UJ-pryse 2018: Commendatio oor SJ Naudé se Die derde spoel

The post UJ-pryse 2018: Commendatio oor Jolyn Phillips se <i>radbraak</i> appeared first on LitNet.

Die onderhoud staan in verband met Johann Rossouw se LitNet Akademies (Godsdienswetenskappe)-artikel “Mag, die staat en die kerk in Suid-Afrika”, wat in Julie 2017 verskyn het (die opsomming van die artikel word aangeheg).

Jy fokus sterk op mag in jou artikel, waarin jy veral krities is oor die moderne akademiese obsessie met mag, maar waarin jy tereg ook meer aandag vir die deurslaggewende tema van vrede vra. Tog word mag as motief nie spesifiek daarin uitgelê of gedefinieer nie. Jou artikel skep die indruk dat mag vir jou veral, of selfs uitsluitlik, ’n negatiewe karakter het. Is dit hoe jy mag verstaan?   

Om eerlik te wees, het ek laas tydens my magisterstudie oor Foucault tussen 1994 en 1998 werklik oor mag gedink. Nietemin dink ek nie mag is noodwendig negatief of uitsluitend nie. Enige individu, groep of instansie wat sig vir die verwesenliking van een of ander ideaal beywer, benodig tog een of vorm van uitvoerende vermoë, oftewel die magsmiddele om die heersende toedrag van sake op een of ander manier, in welke mate ook al, te wysig. Dit sluit dinge in soos die nodige finansiële vermoë, die nodige kommunikasiemiddele, die nodige getal mense wat bereid is om hulle aan die proses te verbind, en wat nog. As ek reg onthou, sou Hannah Arendt dié soort mag iewers as gesag beskryf het, wat dan gepaardgaan met genoegsame oorredingsvermoë – die oomblik as dwang eerder die beweging bring, is dit negatief. So had Chrysostomos dit ook in sy beroemde uitspraak dat gesag wat dwang gebruik, nie meer as Christelik geag kan word nie. 

Jou aanhaling van Machiavelli se beskouing dat oorlog eerder as vrede die eintlike werklikheid is, herinner ’n mens aan Donald Trump se bakleipraatjies, maar ook aan Ronald Reagan se intensivering van die wapenwedloop wat dan volgens sommige waarnemers uiteindelik vrede sou gebring het.

Wat dink jy van die gewilde argument, as ek nou duiwelsadvokaat kan speel, dat so ’n harde, konfronterende posisie en magsgelding wel uiteindelik die openbare belang dien en tot vrede lei, want dit het die einde van die Koue Oorlog beteken en volgens sommige ’n effektiewe afskrikmiddel geword?

Jou aanhaling van Augustinus wat vrede tot wesenskenmerk verklaar, lyk asof dit hierdie interpretasie kan dien. Dit het immers as slot: “Indeed, even when men choose war, their only wish is for victory; which shows that their desire in fighting is for peace with glory.” Machiavelli se denke oor mag, hoe kru en omstrede ook al by tye, sou byvoorbeeld ook gesien kon word binne die korttermyndoelwit om ’n sentrale staat te bou wat stabiliteit binne hoogs gefragmenteerde Italiaanse gemeenskappe sou bring (sien Die Prins, hoofstuk 26).

Dit sou kon inhou dat ’n sentralisering van mag die veiligheid van die burgery beskerm en behoorlike funksionering van die samelewing bevorder, veral waar diverse groepe of faksies met hoogs uiteenlopende waardesisteme weens ’n bepaalde geskiedenis in een gebied moet saamleef. Hoe sou jou voorbehoude oor ’n gesentraliseerde staat in dié kontekste funksioneer? 

Dit lê voor die hand dat geen regering of staatsbestel, van watter aard ook al, sigself sonder basiese magsmiddele soos ’n weermag kan handhaaf nie – en in die moderne staat, sonder ’n polisiediens en verskillende ander wetstoepassingsinstansies nie. Ek vereenselwig my met Augustinus se siening van die regverdige oorlog as dit om die verdediging van ’n goeie staatsbestel gaan, maar dit wil nie sê individue, of veral die Kerk, moet hulle daarmee inlaat nie. Christene en die Kerk behoort ten alle koste enige oorlog of geweldpleging te probeer keer, en waar dit plaasvind, help om die skade op te ruim so goed hulle kan. Soos jy Machiavelli in jou vraag hier bo lees, dink ek Augustinus sou mee gemaklik wees binne sy lering oor die geregverdigde oorlog.

Maar ’n mens kan nou ook nie Augustinus of selfs Machiavelli gebruik om sonder meer op vandag se internasionale politiek met die territoriale staat as hoeksteen van toepassing te maak nie. Onthou dat Machiavelli allereers ’n voorstander van die klein republiek was, waarvan sy Florence ’n destydse model was. Die huidige internasionale politiek met sy bestel van state is enigsins ’n verdere vorm van politieke gevallenheid as wat die geval met die kleiner klassieke of antieke republieke en selfs die groot ryke in die geskiedenis was, juis omdat die eietydse state in Thomas Ertmann se beroemde formulering op “war, territory and taxes” gebaseer is, wat na vore kom namate die res publica Christiana van die Middeleeuse Latynse Christendom verkrummel. Dit is maar een rede waarom die Kerk ’n baie gesonde afstand van die eietydse staat moet handhaaf. 

’n Te knusse verhouding met die staat en regering van die dag het menige kerkverband bykans dodelik verwond. Ter plaatse is dit die geval met die ou drie Susterskerke, wat oënskynlik steeds worstel met die nadraai van apartheid, onder meer deur lidmate terug te probeer wen met swak teologie en pandjieswinkelliturgie. Al my denkende vriende in die bediening is ontsettend bekommerd oor hoe hierdie kerkverbande se teologiese opleiding sienderoë in duie stort, en ek dink dit gaan die Afrikaanse wêreld nog geweldig duur te staan kom. Swak teologie is ’n veel groter bedreiging as, sê, die EFF, politieke sterkmanne, of wat ook al. Ook die Katolieke en Ortodokse Kerke betaal nog af aan ’n duur geskiedkundige rekening vir hul heulery met die staat in die moderniteit. 

Jy beklemtoon tereg in jou artikel dat die hernude gesprek tussen teologie en filosofie van deurslaggewende belang kan wees om die uitdagings van die moderniteit aan te spreek. So ’n interaksie sou die gesprek oor vrede inderdaad op ’n hoër vlak kon bring. Teologie en filosofie is egter beide terme vir dissiplines wat by tye hoogs irrelevant en selfs destruktief kan wees. Filosofie het byvoorbeeld vir lang tye sy wysheidskarakter verloor en geswig voor die aanslae van die moderniteit, soos jy self noem. Verder is dit wat “goeie” teologie vir een is, “slegte” teologie vir ’n ander. Watter soort teoloog en watter soort filosoof kwalifiseer dus vir die hernude gesprek? Watter gespreksgenote sou kon deelneem aan die gesprek oor rekonstruksie en watter onderwerpe sou ter sprake kom? 

Watter soort teoloog en filosoof? Heel eenvoudig: dié soort wat werklik kontemplatief leef. Die kontemplatiewe gespreksgenote sou almal reeds besef het hoe bankrot die hoofstroomfilosofie en iteologie soos dit vandag doseer word, is, en ingesien het dat die antwoord daarin lê om uit die oerbronne van die filosofie en die teologie, of gewoon die filosofie-teologie, te gaan terughaal wat verlore en vergete is (Zizimos Lorentzatos: “Oorspronklikheid beteken om aan die oorspronklikes getrou te bly”). Ons praat hier van wat waarskynlik heel eerste in die onlangse ideegeskiedenis aangepak is deur die Katolieke ressourcement-beweging vanaf die 1930’s deur mense soos De Lubac, Congars, Von Balthazar, en meer onlangs Zizioulas in die Ortodokse Kerk – en natuurlik die Radikale Ortodoksie-beweging van Milbank, Ward, Pickstock en andere. En dit as vertrekpunte te gebruik vir die brandende vrae van ons tyd, soos:

– Hoe lyk die liturgiese gemeenskap en hoe word dit in die alledaagse beliggaam?

– Hoe word mense weer geleer om kontemplatief te leef?

– Watter soort kerk is nodig om met die “cultural imaginary” (Graham Ward) in gesprek te tree?

– Hoe lyk ’n deugdelike politieke betrokkenheid?

– Hoe lyk ’n ekonomie gebaseer op die geskenk eerder as op skaarste, en waarin selfstandigheid eerder as rykdom nagejaag word?

– Hoe herwin die mens die voogdyskap vir die geskape werklikheid wat omgeslaan het in ’n suiwer oorheersing (en wat nie God se opdrag aan die mens in Genesis was nie)?

– Hoe gaan ons om met die geskenk van taal om mekaar anders te maak?

Jy skryf: “’n Kerk wat twyfel aan haar eie gesag in ’n sekulêre moderniteit, is besig met ’n proses van selfsekularisering, wat nóg vir die kerk, nóg vir die wêreld goed kan wees” en jy waarsku (tereg) teen ’n privatisering van geloofsoortuiginge wat politiek aan die staat oorlaat. Maar die standpunt is ook ’n tweesnydende staat: Terwyl die Suid-Afrikaanse Raad van Kerke met groot gesag ’n merkwaardig aktiewe en selfs leidende rol gespeel het om die staatskaping aan die kaak te stel, doen sommige kerke ekstra moeite om die vorige bestel te verdedig en selfs te wil herstel. Hierdie spanning in die politieke betrokkenheid van kerke problematiseer die idee van profetiese getuienis en reflekteer negatief op kerklike integriteit. Hoe oordeel jy hieroor? Dit opper die vraag wanneer profetiese getuienisse en ’n openbare rol van die kerk geloofwaardig en eg sal wees. Hoe oordeel jy oor die diskoers van openbare teologie (public theology) wat tans veral ook in sommige Suid-Afrikaanse teologiese kringe so gewild is? Sou hierdie teologie nie dieselfde pad loop as die gewilde teorie in die apartheidsjare dat die kerk ’n profetiese taak het wat die kerk tot ’n meeloper van die staat gemaak het of wat maar net nog ’n magsgreep uitoefen nie?  

Openbare teologie is ’n toutologie. Goeie teologie en goeie filosofie is per definisie openbaar – maar laat ons nie vergeet nie: die blote begrip van die openbare ruimte is as sodanig die resultaat van die herdefiniëring van die verhouding tussen die tydelike en die geestelike gesag van die Latyns-Christelike Middeleeue. Tradisiegebonde Christene moet dus nie situ-situ die openbare tot die alfa en die omega verhef nie. Om die punt te beklemtoon – en doelbewus kripties – herhaal ek graag hier met instemming die staaltjie van ’n Ortodokse afgevaardigde wat ’n paar dekades gelede in ’n ekumeniese wêreldberaad gevra is wat die Ortodoksie se maatskaplike standpunt is, waarop hy antwoord: “Die Drie-eenheid.” Dis minder kripties as ’n mens die soort gemeenskap tussen die Drie, en Christus se versugting dat sy volgelinge een is soos Hy en die Vader een is, deurdink. Dit is daardie soort gemeenskap wat die Kerk behoort na te streef en te beliggaam. In ons gebroke wêreld is dit skaars, maar dit beteken nie die strewe daarna moet laat vaar word nie. Op daardie rare plekke en tye waar dit wel beliggaam word, breek die hemelse die aardse in, skyn die lig deur die krake (Leonard Cohen).

Sosiale media, gemeenskapsradio’s en televisiekanale in Suid-Afrika is deurspek met programme waarin ’n Amerikaanse voorspoedsteologie aan die orde is. Veral opvallend is predikers wat op allerhande maniere wondergenesings aan hul ondersteuners verkoop en dan ongekende rykdom vir hulleself verkry. Op die oomblik is gesprekke aan die gang waardeur die staat dié roekelose uitbuitery wil bestry, maar waarin die kerke waarsku dat dit geloofsvryheid kan kompromitteer. Hoewel kerke die probleem kan aanspreek deur ’n verantwoordelike teologiese gesprek en opleiding te bevorder, help dit niemand teen gewetenlose uitbuiters van goedgelowige kerkgangers nie. Hoe dink jy oor die rol van die staat om dié verskynsel aan te spreek? 

Ek dink dis gevaarlik as die staat religie wil reguleer. Daar is meer as genoeg wetgewing wat misdadige gedrag van valse profete dek. Die versugting na bereëling lyk vir my na ’n korttermynillusie. Al genade – om dit nou so te stel – is behoorlike teologiese en liturgiese opvoeding van die gelowiges. En dit neem tyd.

Is daar vir jou voorbeelde van ’n niesentralistiese staat elders in die wêreld wat ook in Suid-Afrika sou kon werk? 

In die Westerse wêreld kom Kanada met sterk federale trekke naby daaraan; hier in Afrika is goeie werk op federale gebied in die Horing van Afrika gedoen. Maar laat ons maar onthou dat staatsentralisme ter plaatse teruggedruk kan word slegs by wyse van burgerlike druk in die algemeen, maar ook kerklik gesproke deur werklik die gesag van die Evangelie konsekwent te probeer beliggaam. Die Kerk desentraliseer die staat wanneer Sy die burgery tot iets werklik skoon, goed en waar kan verlei. Maar onthou Lucebert: “Alles van waarde is weerloos.”

Jou formulering is indrukwekkend waar jy praat van ’n Christelike tradisie wat soek na ’n maatskaplike orde waarin die mens die geskenk van die goeie werklikheid volledig uit die hand van die Mensliewende kan ontvang. Dit is sonder twyfel by uitstek die tipe diskoers wat kerke konsekwent behoort te bevorder. Wat opvallend is, nietemin, is dat sulke teoretiese insigte reeds vir dekades lank in die Wêreldraad van Kerke ontwikkel is, maar dan ook verder in praktiese kontekste geïntegreer is en programmaties ontwikkel is. Uitgebreide studiegroepe in die Verenigde Nasies is nou al dekades lank besig met diepgaande studie oor vrede, die kweek van ’n vredesbewussyn en ’n programmatiese aksieplan vir die bevordering van vrede. Dit is egter opvallend hoe min hiervan by individuele kerke bekend is, laat staan nog geïmplementeer word. Dit is teleurstellend, gegewe die deurslaggewende rol wat die kerk sou kon speel in die bevordering van ’n vredesbewussyn en in vredesaksie. Van waar die gebrek aan insigte? En hoe kan die gesprek van teologie en filosofie oor hierdie sake ’n praktiese karakter kry wat transformatief inwerk? 

Hierdie soort diskoers word nié allereers deur studie bevorder nie – hoe onontbeerlik dit ook al is – maar allereers deur gesonde liturgiese praktyke soos die Christelike tradisie uit haar voormoderne bronne dit vir ons leer (waarmee ek nie sê slegs een soort liturgie kan werk nie!). As jy my vra wat mense werklik verander, is dit in die vierde plek studie en die goeie argument; in die derde plek goeie verhale; in die tweede plek die gesaghebbende morele voorbeeld; en in die eerste plek volgehoue liturgiese deelname. Om dag na dag die Jesus-gebed te herhaal, die kers op die huisaltaar aan te steek, te vas soos voorgeskryf, deel te neem aan die kerksang en die Kommunie – dít is wat ons saam anders maak.  

Hoe sou jy reageer op lesers wat jou artikel sien as ’n magsgreep om ’n bepaalde liturgiese tradisie te bevorder? 

Dit sou darem ’n bietjie dik vir ’n daalder wees om ’n geskiedkundig begronde beredenering van ’n breë argument met ’n “magsgreep” gelyk te stel. Dít is juis die soort alomteenwoordigstelling van mag waarteen ek in my artikel betoog. In my geval het ek oplaas die Ortodoksie gekies, of is ek, juister gestel, reddeloos daardeur verlei, omdat dit na my ervaring die beste liturgiese, teologiese, filosofiese en – baie belangrik – affektiewe antwoorde op menswees in ons tyd bied. En oplaas kan ek hieroor bloot vanuit my ervaring getuig. Wie anders kies, maak ’n eie keuse en oefen hul Godgegewe vrye wil uit. So hoort dit. 

Is jy ’n pasifis? 

Wel, in die sin dat ek nie dink geweld kan enigiets op die lange duur oplos nie, beslis, ja – hoewel ek helaas moet toegee dat geweld in ons gevalle, gebroke wêreld as teken van hierdie gevallenheid soveel maal amper onvermydelik blyk te wees.

The post Mag, staat en die kerk: ’n onderhoud appeared first on LitNet.