Op donderdag 4 mei mochten we Etienne van Heerden verwelkomen aan de Universiteit Gent. Op initiatief van het Gents centrum voor het Afrikaans en de studie van Zuid-Afrika ging de schrijver in gesprek met gastonderzoeker Louise Viljoen over zijn schrijverschap en werk, zoals professor Yves T’Sjoen reeds aankondigde in het stuk “Gebied vol twijfels”. De titel van dat artikel verwijst naar het oeuvre van de auteur dat het gespreksonderwerp van de namiddag was. Gedurende twee uur verkenden Viljoen en Van Heerden dat gebied. Grenzen en grensoverschrijding stonden daarbij centraal. De mondelinge reis door het oeuvre van Van Heerden gaf ook de aanzet voor heel wat anekdotische verhalen, ideeën over de rol van de schrijver in de maatschappij en een debat over actuele kwesties in Zuid-Afrika.
Louise Viljoen en Etienne van Heerden
Tussen verbeeldingswereld en socio-politieke omstandigheden
Vertrekkend van de stelling dat we het verloop van de Zuid-Afrikaanse geschiedenis haast kunnen volgen in de romans van Van Heerden, vroeg Viljoen of hij de tijd waarin hij leeft wil beschrijven. Van Heerden getuigde dat hij zichzelf graag zou losschrijven van plaats en tijd, maar dat de socio-politieke context een bijna dwingende invloed op de Zuid-Afrikaanse schrijver heeft. Daarbij citeerde hij ook Philip Roth, die schreef: “The actuality is continually outdoing our talents”, verwijzend naar de 20e-eeuwse Amerikaanse realiteit die de fictie zou voorbijstreven.
Hoewel de auteur suggereerde dat hij nooit bewust over de actualiteit wil schrijven, bleek uit het gesprek dat zijn werk steeds een eigentijdse thematiek heeft. Van Heerden schreef Matoli na het bestuderen van de apartheidswetten tijdens zijn opleiding rechten aan de universiteit Stellenbosch. Ook de romans die verschenen tijdens de transitieperiode naar democratie zijn geïnspireerd door de gebeurtenissen van die tijd. Van Heerden werkte aan Casspirs en campari’s tijdens jaren van grote politieke betrokkenheid, in de periode van zijn aanstelling aan Rhodes University, waar André Brink destijds werkzaam was als departementshoofd. Ondanks de hoopvolle boodschap bevat de roman ook de nodige relativering. Die Stoetmeester draagt evenzeer de sporen van de turbulente periode waarin het boek geschreven werd. Kenschetsend is het volgende citaat uit de roman: “Om vandag oor ons land te praat, is om 'n bewegende trein te probeer skilder”. Ook de nog te verschijnen roman Die wêreld van Charlie Oeng (2017) gaat over een actueel onderwerp, namelijk de Chinese aanwezigheid in Afrika.
Het is dus maar de vraag of een Zuid-Afrikaanse schrijver los kan komen van zijn omgeving. De sprekers stelden dat ook misdaadverhalen in het Afrikaans vaak de economische en politieke realiteiten van Zuid-Afrika goed weergeven. We kunnen zelfs Afrikaanstalige populaire literatuur als een alternatieve vorm van geschiedschrijving beschouwen. Sterker nog, wanneer een Zuid-Afrikaanse auteur niet over zijn omgeving schrijft, roept dat vragen op. Ondanks al deze overwegingen stelt Etienne van Heerden dat een schrijver in principe enkel de taak heeft om goed te schrijven.
Tussen Namibië en Angola, tussen feit en fictie
Het gesprek ging vervolgens over de rol van Van Heerden als auteur van grensliteratuur, een term die wordt gebruikt voor teksten van jonge Afrikaner schrijvers die dienstplichtig waren tijdens de grensoorlog. Daarbij werden het kortverhaal My Kubaan en Om te awol: ’n roman besproken. Hoewel Etienne van Heerden in de vloot diende, die in dat stadium geen grensdienst deed, kende hij heel wat mensen die werden opgeroepen. Na een periode in burgerdienst kon de schrijver het leger verlaten wanneer hij medisch ongeschikt is verklaard omdat hij aan één oog blind is. Het verzet tegen de grensoorlog vertoonde volgens de auteur gelijkenissen met het protest tegen de Vietnamoorlog, waarbij staatspropaganda ook radicaal werd afgewezen.
Grensschrijvers tekenden met opvallend korte teksten verzet aan tegen de gebeurtenissen in hun tijd. De grensliteratuur kan dan ook als “Eye Fiction / I-Fiction” of “New Journalism” worden bestempeld. Grensliteratuur gaat volgens Etienne van Heerden echter niet enkel over de grensoorlog, maar ook over de grens tussen werkelijkheid en fictie, tussen taal en wereld. Verder betekent “grens” in het Afrikaans huilen, zodat eveneens naar het lijden wordt verwezen. Grensliteratuur is dus een erg passende term die verschillende ladingen dekt.
In het gebied tussen de grenzen van feit en fictie moeten we volgens Etienne van Heerden literatuur situeren. Die uitspraak werd gedaan toen de sprekers het hadden over de verschillen tussen de romanschrijver en de historicus in hun omgang met de geschiedenis. Geschiedenis kunnen we beschouwen als wat er gebeurd is, maar ook als de optekening daarvan. Etienne van Heerden stelt dat fictieschrijvers zich bewegen in het tussengebied waar de wereld en de optekening ervan, de werkelijkheid en de taal, samenkomen. De fictieschrijver heeft met zijn verbeelding de vrijheid van een ondermijnende “bevraagtekening”.
Tussen verhaal en verzet
Het mag niet verbazen dat Van Heerden in een tweede gespreksdeel reageerde op de recente verwijdering van een aantal kunstwerken door de universiteit van Kaapstad. In navolging van de #RhodesMustFall en #FeesMustFall bewegingen kwamen er klachten over schilderijen en andere kunstwerken die in het bezit zijn van de universiteit. Vervolgens verwijderde de universiteit 75 kunstwerken, waaronder enkele van Breyten Breytenbach. Van Heerden verhelderde dat de campussemiotiek voor heel wat studenten vervreemdend is. Hij vertelde ook dat de #FeesMustFall beweging zich afkeert van geleidelijke transformatie, wat te veel vergaderen impliceert, en een snelle directe dekolonisatie wil. Verder handelde de dialoog over de reacties van Breyten Breytenbach, die de gebeurtenissen als “klassiek fascisme” bestempelde, en van Yves T’Sjoen, die voorstelt dat de kunstwerken naar de Universiteit Gent worden overgebracht. De auteur antwoordde zelf op de gebeurtenissen met een prachtig kortverhaal, als onderdeel van een ruimere prozatekst, dat hij voor de gelegenheid voorlas.
Daarop volgde een debat waarin heel wat vragen naar voren werden geschoven, zowel door de sprekers als het publiek. Heeft het verhaal een argument en wat zou dat dan zijn? Heeft fictie wel een argument nodig? Vanuit de idee dat elke verbeelding betekenisscheppend is, kunnen we voorlopig besluiten dat ook een fictioneel verhaal een krachtig argument kan zijn, in dit geval door verschillende perspectieven samen te brengen. Er rezen daarnaast vragen over de vergelijking met de verwijdering van het standbeeld van Cecil Rhodes op de campus van dezelfde universiteit twee jaar geleden. Het grootste vraagteken betreft echter de motivatie achter de beslissing van de universiteit. Welke kunst is eigenlijk niet verwijderd? Wilde het universiteitsbestuur de schilderijen misschien beschermen na de Shackville-vernietiging? Was dit een strategisch offer of een lukrake beslissing? Waar gaat dit eindigen?
We sloten af met een paar beschouwingen van Etienne van Heerden over zijn activiteiten als professor creatief schrijven en als initiatiefnemer van LitNet.
Nogmaals bedankt voor het uiterst boeiende gesprek, Etienne van Heerden en Louise Viljoen.
The post De schrijver tussen verleden en heden appeared first on LitNet.