Christo Viljoen en Mellet Moll, tydens ’n funksie geneem

...

Hy was een van daardie rare individue wat sy lewe aan verskeie terreine toegewy het en die vermoë gehad het om al hierdie aktiwiteite in sy lewe te integreer en dus as ’n soort rolmodel in transdissiplinariteit te dien: as denkleier; as ingenieur; as wetenskaplike; as bestuurder; as bedryfshoof van Stellenbosch-universiteit; as kultuurmens; en laastens as aktiewe lid van die gemeenskap.

...

Dit bly vreemd hoeveel bekendes tydens die jaareinde, of kort daarna, afsterf. Dink maar aan bekendes soos Pelé, emeritus pous Benedictus XVI, en hier ter plaatse, Dolf van Niekerk, almal rondom Oujaar. Die afgelope week was dit Lisa Marie Presley, Gerrie Coetzee, Piet de Jager en Christo Viljoen.

Miskien het hierdie vreemde liminale verskynsel iets daarmee te doen dat ’n persoon ’n laaste Feestyd met sy/haar geliefdes wil spandeer en wanneer hierdie mylpaal bereik is, verloor die persoon die wil om ’n mediese kondisie te beveg wat deurentyd onderliggend was.

Ek was diep geraak deur twee van hierdie afsterwes: die afsterwe van Dolf van Niekerk omdat hy so ’n groot bydrae gelewer het tot ons Afrikaanse kultuurskat, en die afsterwe van Christo Viljoen (in die ouderdom van 85), omdat ek hom in sy later lewe leer ken het en ek, as ’n akademikus in die ingenieurswese met ’n groot belangstelling in die Afrikaanse lettere, hom as ’n soort baken en rolmodel beskou het wat ook beide fasette nagestreef het. Die meeste ingenieurs is immers nie noodwendig kultuurmense nie; of liewer: Hulle leef nie hierdie belangstellings in die openbare oog uit nie. In die geval van Viljoen was dit anders. Hy was een van daardie rare individue wat sy lewe aan verskeie terreine toegewy het en die vermoë gehad het om al hierdie aktiwiteite in sy lewe te integreer en dus as ’n soort rolmodel in transdissiplinariteit te dien: as denkleier; as ingenieur; as wetenskaplike; as bestuurder; as bedryfshoof van Stellenbosch-universiteit; as kultuurmens; en laastens as aktiewe lid van die gemeenskap. By my eie universiteit streef ek soortgelyke waardes na, en is daar sekerlik ooreenkomste tussen sommige ampte wat hy beklee het en my eie loopbaan.

Maar laat ek voor begin.

In elke dissipline is daar ikoniese mense wat hulleself onderskei deur hul vermoë, prestasies en die ruimhartige mense wat hulle as gevolg daarvan is, of kortliks, hulle waarde vir die samelewing. Daar was inderdaad heelparty Afrikaanssprekendes in ons geskiedenis wat hierdie ikoniese status verwerf het. Diegene wat hulle in die lettere onderskei het, is welbekend. So ook diegene wat uitgeblink het in die filosofie. Maar daar was ook heelwat mense op die gebiede van ingenieurswese, wetenskap en tegnologie wat so ’n rol gespeel het. Hulle was oorwegend óf nyweraars óf akademici. Dink maar aan mense soos Hendrik van der Bijl, Ben Alberts, Waldo Stumpf, Japie van Zyl, Paul Cilliers, Johan Botha, en vele meer. ’n Mens kan met vertroue die naam Christo Viljoen by hierdie lys voeg.

Hendrik Christo Viljoen is op 31 Augustus 1937 in Graaff-Reinet gebore, waar hy in 1954 aan die Hoër Volkskool as hoofseun en dux-leerling matrikuleer. (Dit is opvallend dat daar ’n buitengewone aantal bekendes in die Afrikaanse gemeenskap van hierdie dorp afkomstig is – dink maar aan mense soos Anton Rupert en Beyers Naudé.) Viljoen behaal die grade BSc (Ing) (Elektrotegniese Ingenieurswese) (1959), MIng (Elektroniese Ingenieurswese) (1964) en PhD. (Ing) (1969) aan Stellenbosch-universiteit. Tydens sy studies was Viljoen aktief in die openbare studentelewe as beide kultuurleier en ’n leier onder ingenieurstudente.

Hy was daarna werksaam by Stellenbosch-universiteit as professor in elektroniese ingenieurswese; dekaan van ingenieurswese; en viserektor: bedryf. Hy was ook ’n besoekende professor aan die Georgia Institute of Technology in Atlanta en aan die Nasionale Chiao Tung Universiteit in Hsinchu, Taiwan. Hy is verkies as visepresident van die US Konvokasie van 2006 tot 2011, en president van 2011 tot 2016.

Viljoen was getroud met Hana Stehlik, wat hy op ’n toer deur Europa ontmoet het. Die egpaar het drie kinders en sewe kleinkinders.

Tydens sy termyn as dekaan het Stellenbosch-universiteit die Sunsat-aardsatelliet in 1999 gelanseer, en is die maatskappy Sunspace (later Spaceteq) by Tegnopark gestig. Trouens, Viljoen kan as die grondlegger van Tegnopark op Stellenbosch (in 1985) beskou word. As viserektor: bedryf was hy verantwoordelik vir die kommersialisering van die Neelsie-studentesentrum asook die oprigting van verskeie geboue en sentrums wat vandag as landmerke op die universiteit se kampus bestaan.

Viljoen het verskeie raadsposisies in openbare ondernemings beklee, insluitend die SAUK, waar hy tydens die belangrike oorgangstyd van 1989 tot 1993 die voorsitter was. Hy was ook ’n raadslid van die SABS, die Elektrisiteitsraad (later die Eskom-direksie), die Elektrisiteitsbeheerraad (later Nersa); Sarpi (later Ecsa), die Onafhanklike Uitsaai-owerheid, die Genealogiese Instituut van Suid-Afrika, en die Hugenote-Vereniging.

Viljoen sal onthou word vir verskeie baanbrekersprojekte en inisiatiewe, waaronder sy bydrae tot die vestiging van tegnologie-ontwikkeling, satellietingenieurswese, die uitsaaiwese, en die bewaring van kultuurgoedere uitstaan. Benewens sy groot nalatenskap van akademiese en populêre publikasies oor wetenskap en tegnologie, is hy die samesteller van die Viljoen- en Pienaar-familieregisters, die Kuberwoordeboek en die Ruimtewoordeboek.

...

Wat my egter sal bybly, is die mate waarin hy op hoogte gebly het van nuwe verwikkelings, en die ouwêreldse menslikheid en warmte waarmee hy opgetree het.

...

Ek het hom eers laat in sy lewe ontmoet toe ek Stellenbosch-universiteit se Fakulteit Ingenieurswese se 75ste-verjaarsdag-viering as gas bygewoon het, waar hy ook ’n gas was. Ek het op daardie stadium diens gedoen as dekaan van die Fakulteit Ingenieurswese by die Kaapse Skiereiland Universiteit van Tegnologie, waar ons kort tevore Suid-Afrika se eerste twee nanosatelliete gelanseer het. Ek het myself aan hom voorgestel en was verbaas om te ontdek dat hy tot só ’n mate verwikkelings in satellietingenieurswese gevolg het dat hy my “Aangename kennis, professor Viljoen” beantwoord het met “Mellet, ek is bly om jou te ontmoet – hoe gaan dit met julle nanosatellietprojek?” Ons het daardie aand iewers oor ’n glasie aan die gesels geraak oor die satellietbedryf en die analogie tussen Sunsat, byna 20 jaar vroeër, en die huidige konstellasie nanosatelliete waarvoor my eie fakulteit verantwoordelik was.

Daarna het ons kontakbesonderhede uitgeruil en was dit altyd ’n voorreg as ek ’n navraag of kommentaar van hom ontvang het. Miskien was sy intellek vir my vanselfsprekend; wat my egter sal bybly, is die mate waarin hy op hoogte gebly het van nuwe verwikkelings, en die ouwêreldse menslikheid en warmte waarmee hy opgetree het, veral in vergelyking met die kil atmosfeer kenmerkend van hoër onderwys vandag.

Ek het met verwondering na hom opgesien. Eie aan ons onderskeie generasies het hy my Mellet genoem en het ek hom Prof genoem.

The post Prof Christo Viljoen: Denkleier, ingenieur en kultuurmens appeared first on LitNet.

Boekomslag: https://www.nb.co.za/en/view-book/?id=9780798183222

Titel: Op pad na Moormansgat
Skrywer: Chris Karsten
Uitgewer: Human & Rousseau, 2022
Prys: R350.00
ISBN: 9780798183222
Epub ISBN: 9780798183239

Ek is mal oor Chris Karsten se skryfwerk; het al elke boek uit sy pen gelees en sommige al herlees. Maar die kort beskrywing op die uitgewer se webwerf oor sy nuutste, Op pad na Moormansgat, het my nie interesseer om die boek te lees nie. Maak nie saak hoe mal ek oor Karsten se werk is nie.

Ek is nie ’n vreeslike aanhanger van boeke wat vir my soos nie-fiksie of té geskiedkundig (en soms langdradig en derms uitryg) van aard blyk te wees nie. Dié ervarings oor wat vóór my bestaan gebeur het, wil ek in interaktiewe museums of goeie films hê, waar die gebeure van die verlede vir my lewe kry en deel van my eie lewenspad voel.

Die webbeskrywing waarna ek verwys, lees só: “Een aand in 1914 word Koos de la Rey op pad na ’n rebellie noodlottig gewond. Die teiken was die bendelid William Foster. Dat De la Rey in die spervuur beland het, was pure toeval. Of was dit? Die roman is ’n verweefde tapisserie waarin die verhale van vele vertel word: die storie van o.a. Billy Foster se dogter, Helena; die trawalle van die hensopper Segrys Heyns en sy agterryer Tappies Mahlangu; die speurtog van poliesman Isak Heyns. ’n Merkwaardige, hoogs leesbare geskiedkundige roman.”

Maar toe kom ’n oorsese reis en 12 uur-vlug oor my pad en die mooi uitstalling van Moormansgat by die lughaweboekwinkel vang my oog. Die boek se dikte – 480 bladsye – katrol my verder in en toe ek die agterblad begin lees en sien dit speel af oor meer as vyf dekades, is daar geen omdraai meer nie.

Veral nie as jy lees: “Die geskiedenis […] is ’n lewende ding […] Jy [kan] nooit seker wees wanneer dit mooi gaan wees en wanneer lelik nie. Jy kan jou nie voorberei nie, en jy gaan ook nooit weet of dít wat jy hoor, die volle waarheid oor jou verlede is nie.”

En: “[Op pad na Moormansgat] is ’n roman van waarhede en verdigsels, ’n verloop van klein en groot geskiedenisse, en van die ewige smagting na oomblikke van vrede en versoening.”

.............

Met die blaaislag verby die ou kaarte, inhoud en so meer, kom ek op die dramatis personae af: die families Heyns, Mahlangu, Foster en De la Rey. En skielik kan ek nie wag om te begin lees nie.

............

Met die blaaislag verby die ou kaarte, inhoud en so meer, kom ek op die dramatis personae af: die families Heyns, Mahlangu, Foster en De la Rey. En skielik kan ek nie wag om te begin lees nie.

Die vorige keer dat my tone só onbeheersd oor ’n nuwe boek omgekrul het, was met Elsa Joubert se Die reise van Isobelle, en die vlug én 10 uur-treinreis deur Engeland, breek aan.

Die storie handel oor moord en verraad en onwettige goud en soms is die verwewing van “waarhede en verdigsels” só goed gedoen, jy betwyfel of jy droom of lees en of jy in Suid-Afrika of die groen lande van Cornwall staan.

En natuurlik kan jy nie onaangeraak bly deur Karsten se ongelooflike talent as woordkunstenaar nie. Sy vermoë om iets doodgewoons só anders te stel, terwyl die sosiale kommentaar so half onopsigtelik saam geabba word, is iets wat ek regtig van sy boeke geniet.

Daar is soveel voorbeelde waar ek treinkaartjies, sitpleknommers en koffiekwitansies tussen bladsye ingedruk het, vir eendag se weer lees. Soos: “Maar juis in ’n tyd wanneer jou harsings aan’t ontkiem is, wanneer jou kinderlike gedagtes en geheue begin vorm kry [...]”

“Die geskiedenis, weet ek nou, is ’n lewende ding, partykeer vredevol, selfs romanties, ander kere turbulent, of so treurig dat dit jou hart verskeur.” Ook: “Ek en Fanie word soos deurgekapte erdwurms, ons spartel tegelyk in twee rigtings van mekaar af weg.”

Of: “[...] en in Isak se kop begin die bioskoop draai van wat daardie nag hier kon gebeur het.” En: “[...] aan een wang ’n vaagvuilte soos aan die tone van ’n sykous.”

Poëtiese anderskyk as jy my vra.

Die polisieman Isak Heyns se waarhede waaronder dat sy “pa besmet is met daardie algemene kwaal van sy soort – ’n terugverlang na vae herinneringe van goeie ou dae. Maar wat kaf is en wat die koring, dis nie Isak se saak nie, want hy is net die oor vir alles wat sy pa van sy onbetroubare hart wil afkry, al woel dit partykeer verlangende assosiasies by hom ook los.” Ons nasie is steeds met daardie algemene kwaal besmet, veral nou in tye van beurtkrag en korrupsie.

Dit reën toe die trein uit Londen vertrek en ek weer terugblaai na die kaart van die Anglo-Boereoorlog in my boek. Die Britse aksente om my is swaar. Ek kan my indink hoe die nuus van die oorlog aan die suidpunt van Afrika destyds in hierdie einste aksente bespreek is.

Dis dan waar die agterryer Tapiwa Mahlangu (Tappies) se wyse woorde ’n ander perspektief – weg van die malende simpatie vir nét die Boere – in dié oorlog bring: “Die Boere het ons vryheid gevat, toe kom vat die Ingelse julle s’n.”

Hy borduur voort oor dit wat Segrys Heyns as ’n “tartende” stamhoof sien, eerder is dat die “stamhoof pligte het en sy pligte is horig aan sy stam se tradisies en gewoontes. ’n Stamhoof se plig is om enigeen te beskerm wat hom aan sy voete kom neergooi en sy genade kom afsmeek [...] Die smeking mag nie verbygesien word nie.”

En met die lees van Segrys en Tappies se uitkyk oor ’n stuk veld – wat Tappies as koningsveld beskryf –  dat die ou mense glo die rooi skynsel oor die veld, wat uit die aarde se kors self opstyg, al die bloed is wat daar gestort is, dat die grond deurslagtig is van honderde jare se bloedlaat en die aarde bly bloos oor die bloedlus van sy mense, staan ek in ’n triestige Cornwall voor die murasie van ’n ou tinmyn en lees hoeveel mense hulself daar doodgewerk het en mekaar uit gulsigheid doodgemaak het. Hoe hul bloed ook daardie aarde rooi gekleur het.

..............

Met die lees van gedenkplate by verlate skagte, weer die besef hoe verweef die myngeskiedenis van dié land en die Witwatersrand is. Namate die myne van Cornwall rondom 1860 al minder erts gelewer het en groot nuwe ertsliggame regoor die wêreld ontdek is, het die Korniese myners ander heenkome gaan soek.

.................

Met die lees van gedenkplate by verlate skagte, weer die besef hoe verweef die myngeskiedenis van dié land en die Witwatersrand is. Namate die myne van Cornwall rondom 1860 al minder erts gelewer het en groot nuwe ertsliggame regoor die wêreld ontdek is, het die Korniese myners ander heenkome gaan soek.

Daar word beraam dat 250 000 Korniese myners in die tydperk tussen 1870 en 1900 hul dorpies verlaat het en so ver as Amerika, Kanada, Suid-Amerika, Australië, Nieu-Seeland en Suid-Afrika agter myne aangetrek het. Teen die 1870’s het hulle die pad na die diamantvelde van Kimberley gevind en later in die voormalige Oos-Transvaal aangekom, toe goud in 1884 in Barberton ontdek is.

Dis weer by dié goudvelde waar Moormansgat se Helena – Billy Foster se dogter – en haar minnaar, Andries du Plessis, in 1936 betrek word toe hulle van moord aangekla word. Ons geskiedenis is só verweef: tinmyne in Cornwall, goudmyne aan die Rand, die aarde is rooi gevlek.

.............

Die boek hou my vasgenael en ek vang myself dikwels dat ek dit vir eers opsyskuif dat die woorde goed in my gemoed kan nesskop, want die geskiedenis is toe regtig ’n lewende ding en met ’n ompad om, meer deel van my as wat ek kan begryp.

..................

Die boek hou my vasgenael en ek vang myself dikwels dat ek dit vir eers opsyskuif dat die woorde goed in my gemoed kan nesskop, want die geskiedenis is toe regtig ’n lewende ding en met ’n ompad om, meer deel van my as wat ek kan begryp.

Dis egter die proloog wat my bybly – selfs ná so ’n omvangryke stuk skryfwerk soos Moormansgat –  waar die karakter ’n blikboks vol skoolkladboeke wat oorkruis met ’n draad blou wol saamgebind is, beskou. “Asof ’n verlede so netjies saamgevat en saamgehou kan word, dink sy [...]”

Inderdaad.

The post Die geskiedenis word lewendig in Chris Karsten se <em>Op pad na Moormansgat</em> appeared first on LitNet.

Oor die Kakies wat lag
’n Handjie van ons teen ’n hele groot mag
En die kranse lê hier teen ons rug
Hulle dink dis verby
– “De la Rey”, Bok van Blerk

En hoog in die rande,
versprei in die brande,
is die grassaad aan roere
soos winkende hande.
– “Winternag”, Eugene Marais

Per Ardua ad Astra (Through hardship to the stars)

– Motto of the Royal and South African Air Forces

Soldiers in a trench at Mafikeng during the Boer War (Skeoch Cumming W, Public domain, via Wikimedia Commons. This image was created and released by the Imperial War Museum on the IWM Non Commercial Licence.)

The legendary Boer War hero, Koos de la Rey, was a kind of Volodymyr Zelensky of his day – a “bittereinder” tactical genius (he introduced trench warfare to South Africa) who refused to surrender to Lord Roberts after the capture of Pretoria, and tormented the British imperial army to the “bitter end”. But was this son of the veld, with his long beard and steely resolution, who campaigned in the company of the prophet “Siener” van Rensburg, also inadvertently responsible for changing the course of world history through an odd accident of fate?

A curious question, you might think, but it is a Koestlerian “roots of coincidence” moment, nonetheless, evidence of which can be found in the unlikely setting of Caernarfon Castle in North Wales, where I live. The castle’s military museum contains a brief account of the death of 19-year-old 2nd Lt John Roger Williams-Ellis of the 1st Battalion Royal Welsh Fusiliers, killed in an ambush at Dwarsvlei in the western Transvaal on 9 October 1900 – another unfortunate casualty, among many, of General De la Rey’s astute soldiering tactics.

The Williams-Ellises are one of the great Anglo-Welsh families who have been a presence for centuries in this part of Wales, in the shadow of the high range of Snowdon. So, the young lieutenant’s death was big news on his home turf. But possibly even more significant from a historical point of view, as it turned out in the long run, was a hitherto undistinguished 31-year-old British Army officer who fell alongside him, trapped in the same ambush, shot through the lung and spine at more or less point blank range – Captain Hugh Trenchard. He was destined miraculously to survive his wounds, and become the eventual driving force behind the Royal Flying Corps during the First World War. The Royal Flying Corps provided the template on which the Royal Air Force, the South African Air Force, the Australian Air Force and the Canadian Air Force were inspired. Trenchard, a man of steely resolution and extraordinary organisational talent, was one of those individuals who confound the view that single personalities don’t make history. For it was Trenchard, as the “father” of the Royal Air Force, who also devised and promoted the philosophy behind the hugely controversial “carpet bombing” campaigns over Nazi Germany, which killed 600 000 men, women and children in a bid to destroy German civilian morale and end the war.

..........

How events happened to propel Trenchard into this position of enormous influence is an unusual tale, and it all, very oddly, began with Koos de la Rey, probably South Africa’s most stubborn Boer general.

..........

How events happened to propel Trenchard into this position of enormous influence is an unusual tale, and it all, very oddly, began with Koos de la Rey, probably South Africa’s most stubborn Boer general.

In May and June 1900, the British Army occupied Johannesburg and Pretoria, and most observers concluded that the Boer War must be over. However, Koos de la Rey, Louis Botha and a few of the other Boer commanders refused to surrender. They laid down a new strategy of guerrilla warfare. The tactics included living off the land and keeping on the move. The western Transvaal (as it was then) fell to De la Rey, who demonstrated lethal battle talents, and as late as February 1902 had acquired a stockpile of captured ammunition and supplies sufficient to reinvigorate the Boer forces and keep them in the field for years to come.

De la Rey and his several thousand strong Boer commando were never captured. He was a regular Scarlet Pimpernel, and the British paid him the compliment of regarding him as their most dangerous adversary.

Occupying the Magaliesberg mountain range after the fall of Pretoria, De la Rey detected a tactical weakness on the part of the British occupying the area, and seized his moment, luring the imperial army into an ambush. A farmhouse at Dwarsvlei, some 70 kilometres from Krugersdorp, was discreetly occupied by Boer guerrillas under the command of Sarel Oosthuizen – De la Rey’s deputy. The battle is well documented. Captain Trenchard and Lt Williams-Ellis were gunned down as they approached the farmhouse. The medics considered both men beyond help, and they were set to one side in a field hospital tent. Although their assessment in respect of Lt Williams-Ellis was correct, they were wrong in the case of Captain Trenchard, who, though severely wounded, pulled through, seemingly through willpower and character alone – traits for which he was eventually to become famous.

Trenchard was sent back to England, paralysed from the waist down. A Swiss sanatorium at St Moritz beckoned as the only solution to his damaged lungs, and it was while he was recovering that the doctors suggested he try some exercise in the new sport of bobsleighing. His legs were strapped down on a sledge, and Trenchard whizzed along the Cresta Run. A few days later, he had a bad crash at very high speed, and his spine self-corrected in the accident. Doctors were stupefied as Trenchard rose, Lazarus-like without help, from a crash that would have killed most people. A couple of days later, he was winning bobsleigh trophies in competition.

An application to rejoin his old army unit on frontline duty in South Africa was initially refused on grounds of physical disability, and it looked as if his soldiering career had come to an end. Nothing daunted, Trenchard took up tennis with the help of a coach, and within a few months was able to reach the semi-finals in a local tournament. The army medics were persuaded they may have been wrong, and returned him to South Africa, where he once again took part in manoeuvres under Lord Kitchener, who was still pursuing his deadly policy of attrition warfare. But Trenchard’s damaged lung continued to be a problem, and it was soon clear to everyone that an active campaigning military career on horseback looked to be at an end for him.

After South Africa, a field mapping stint in Nigeria and a desk job in Dublin at the Castle, Trenchard was approaching his 40th birthday with misgivings. Dwarsvlei had put an end to his soldiering, the army had little further use for him, and no job was on the table. The bread queue beckoned. A friend suggested he try his hand at a newly established army flying school which had acquired a few of the newfangled invention of aeroplanes. If he got his “wings” and flying licence before he turned 40 (the cut-off age), that might just possibly open up new prospects. Trenchard met the deadline, taking a mere ten days to learn to fly, signed his own pilot’s licence, sewed on his own wings and then proceeded to demonstrate an extraordinary unsuspected organisational talent of leadership, turning the “Royal Flying Corps”, as it became known, into the Royal Air Force by the end of the First World War, by which time he had refined the art of bombing from the air altogether.

Appointed head of the RAF in the period between the First and Second World Wars, he gradually built it up into an independent branch of the British defence forces, with modern planes, including the famous Spitfire. His colleagues regarded him with extraordinary reverence. Lord Trenchard, as he was to become, was an enormous, lanky figure with a racing brain, very forceful and utterly contemptuous of ideas that were not his own. He encouraged the development of the first British bombers as opposed to the fighters; the bombers were established as a separate branch within the RAF to repay the Germans for having bombed Britain during the First World War. Trenchard became known as the foremost advocate of using bombers to smash the enemy into submission on their own territory. He encouraged fellow fliers like Arthur “Bomber” Harris, who eventually was to head up the RAF Bomber Command in the Second World War, to develop area bombing techniques where civilian and industrial targets would comprise the objectives of total war. One wonders to what degree Trenchard may have been influenced by his earlier commander, Lord Kitchener, in the merits of scorched earth attrition warfare.

..........

As a strategic article of faith in the new RAF, Lord Trenchard believed the moral effect of bombing stood to the material effect in a proportion of 20 to one.

..........

As a strategic article of faith in the new RAF, Lord Trenchard believed the moral effect of bombing stood to the material effect in a proportion of 20 to one. The objective must be to destroy enemy morale, and the best way of achieving this was to destroy the workers in factories and the houses they lived in, as well as their cities and towns.

Strategic bombing was therefore a defence founded on aggression. Britain had no desire to invade anyone, but if attacked then long-range bombing campaigns could, in the case of Germany, destroy Germany’s war industry, demoralise its population and prepare the ground for the army to finish the job. This was the essence of strategic bombing, and the chief justification for the existence of the RAF was its ability to wage a strategic bombing campaign.

There is a vast literature on the subject of Bomber Command, in both its British and its American incarnations. From our point of view, what is important is the influence of Lord Trenchard. The Americans had worked with Trenchard from the earliest days of the First World War and later as the American Air Force itself developed. However, a doctrinal difference of opinion set in: the Americans preferred to develop precision bombing techniques and they flew only by day, whereas the British, who knew from experience that their bombers were at great risk of being shot down by day, geared their campaign against Germany to night bombing.

Winston Churchill, who was instinctively against carpet-bombing civilian targets, nonetheless found himself with little option but to support the RAF approach – into which years of training had been invested – when he and Roosevelt met in Casablanca in 1942 to coordinate their respective bombing campaigns. The Americans had three expensive projects under way at the time: the B-29 high altitude bomber, the atomic bomb Manhattan Project and, finally, the Norden bombsight, which allowed high altitude precision bombing.

The Americans and the British agreed to disagree somewhat on area bombing. Eventually, however, under actual flying conditions of war, the first proper test of the Norden bombsight – to destroy a centre of German ball bearing production – failed to produce the result. Although precision bombing remained an objective of the US Air Force thereafter, both RAF and US Bomber Commands frequently ended up working together to destroy German cities and towns – Dresden being a notorious example. By war’s end, the RAF had dropped just shy of a million tons of bombs and the Americans not much fewer. Some 70 German cities and towns were reduced to rubble, and the refugee wave augmented the sense of collapse.

..........

But was the actual aim of demoralising the German population ever achieved? Was Germany defeated as a result of it?

..........

But was the actual aim of demoralising the German population ever achieved? Was Germany defeated as a result of it? It is a debate which rages on to this day. Trenchard never doubted for a moment that it was the right policy.

After the war, British public opinion turned against Bomber Command, as the human consequences of the nightly thousand-bomber raids over Germany became more apparent. Churchill sensed which way the wind was blowing and tried to distance himself from the policy. Despite the heroism of the aircrews – the RAF alone lost some 55 000 aircrew – the bombing campaign was partially airbrushed from memory, whereas Fighter Command and the Battle of Britain pilots became the heroes. A monument to Bomber Command was erected in London only relatively recently.

I do sometimes wonder, if fate and General De la Rey’s commando had not intervened at Dwarsvlei all those years ago, whether Hugh Trenchard might not simply have gone down a different path, either being killed or carrying on with the uncomplicated path of an army officer, never becoming head of the RAF and never deploying his formidable force of character to promote area bombing. As a tactic of war, it would not have been a given. In fact, on several occasions in the 1920s at various disarmament conferences, Britain, together with a number of other countries, supported outlawing bombers altogether. There was already a sense of revulsion in Britain at the horrors of Guernica as a vivid recent example of the awful results of aerial warfare, and not everyone in Churchill’s cabinet agreed with the policy as a means to destroying civilian morale. But Trenchard’s views carried the day, at least in those days.

Today, we know that advocates of precision bombing from great heights, from unseen and unheard aircraft, have won the argument. Technology has made pinpoint bombing not only possible but usual – not only by planes, but also with missiles and drones, etc. We are unlikely ever again to see the kind of thousand-bomber raids of 1943. But isn’t it strange that even in today’s technological world, the goal is still to defeat the civilian morale of the enemy in order to force them to the negotiating table? Today, however, the tactic is more to cut off power and water than mass murder – or at least we must hope so.

Notes

I am indebted for political, technical and biographical aspects of this article to these two works – both excellently researched: Bomber boys by Patrick Bishop, Harper Perennial, 2007; and The bomber mafia by Malcolm Gladwell, Allen Lane, 2021.

References to General De la Rey are numerous in Boer War literature. For the purposes of this article, I would like to acknowledge with thanks extracts from the private papers of Jonathan Williams-Ellis in respect of his late relative, 2nd Lt Williams-Ellis of the 1st Battalion Royal Welsh Fusiliers.

The post General De la Rey and his accidental part in Hitler’s downfall appeared first on LitNet.

Titel: Die net is gebreek
Skrywer: Chris van der Merwe
ISBN: 9781776351251
Uitgewer: LAPA

In vandag se tye van swaarkry, rou, nood en pandemies gryp mense na selfhelpboeke. Hierdie reaksie is op op sigself nie verkeerd of sleg nie – die leser soek hulp.

Die net is gebreek: gebed, die weg na vrede en vervulling (2022) deur Chris van der Merwe is ’n selfhelpboek vir die Christen wat meer soek as net ’n geestelike dagboek of algemene selfhelpboek wat deur die een of ander bekende persoonlikheid geskryf is. Die net is gebreek lei jou om jou Bybel met nuwe insig te lees en te verstaan, met spesifieke betrekking tot gebed – jou kommunikasielyn deur Jesus na God. Dit is ’n Christelike hulpboek vir ’n gewone, hedendaagse Christen.

Chris van der Merwe het ’n wye en ryke ervaring in die taal- en letterkunde. Van sy vernaamste publikasies is: Alkant olifant: ’n algemene inleiding tot die literatuurwetenskap (1998, saam met mede-outeur Hein Viljoen), Tromboniusdagboekenkaart: ’n Boerneef-boek (1981) oor Boerneef, oftewel Izak W van der Merwe.

Sy vakspesialiteite en navorsing bevat onder andere temas van identiteit, skuld, vrees en vergifnis, asook narratiewe van trauma. Hy het daarby ook ’n wye kennis van die Nederlandse letterkunde weens sy doktorsgraad in Nederlandse taal- en letterkunde van die Universiteit van Utrecht.

...

Hierdie boek maak die menslike ervarings waarmee ons almal worstel, werklik en verstaanbaar.

...

Sedert die vroeë 2000’s publiseer hy teologiese tekste waarvan Die net is gebreek die nuutste is en die wêrelde van literêre teorie, letterkunde en teologie laat saamgesels.

Van der Merwe se agtergrond in die letterkunde en literêre teorie kan beslis raakgelees word. Die raamwerk wat hier gestel word, is een van goeie teoretiese logika, soos in literêre studies, maar daar word met respek gebruik gemaak van die Bybel as leidende teks, wat beide as religieuse teks en as literêre teks gebruik word. Verskillende narratiewe word ook uitgelig en bespreek.

Om by gebed uit te kom neem Van der Merwe dit stap vir stap. Hy begin by die gebreekte net wat gebruik maak van ’n uitgebreide metafoor van visvang. Regdeur die Bybel word visvang verskeie kere gebruik as ’n metafoor van geloof.

Die kinderkrans- of jeugaksieliedjie “Visvang vir Jesus”, om vissers van mense te wees, en die wonderwerk van Jesus waar hy die visse en broodjies vermeerder, word hier opgeroep. Dit maak sin dat hierdie uitgebreide metafoor in die Bybel gebruik word. Visvang was ’n belangrike, alledaagse, maar ook armmanswerk – net soos Jesus se pa ’n skrynwerker was. Daarom funksioneer die visvangmetafoor besonder goed in hierdie selfhelpboek as deel van die proses van betekenisgewing vir die leser.

Van der Merwe begin deur te kyk hoekom die net sou breek – hoekom die leser se verhouding of kommunikasie met Jesus sou verbrokkel of breek, en waar daar na moontlike verbeteringe gekyk kan word om die net weer heel te maak. Die vraag wat telkens opkom, is: “Waar kan ek verander en watter deugde doen my verhouding met God skade en watter deugde bevorder my verhouding met God?” Hoogmoed, intellektuele hoogmoed, asook waaraan gewerk kan word om nader aan God om ’n beter verhouding te kom, word met deernis bespreek en verduidelik aan die hand van voorbeelde uit die Bybel.

Gebed, naas geloof, en hoe ons geleer word om te bid, word breedvoerig in verskeie hoofstukke ontleed en verduidelik, tot waar ons uiteindelik na Jesus moet kyk as voorbeeld van hoe ons moet lewe.

Die intense gebruik van metafore, vergelykingings en, natuurlik, bekende Bybelse gelykenisse word ingespan om vir die leser insig te bied. As iemand wat in die onderwys- en letterkunderuimtes werk, en navorsing gedoen en bestudeer het, het hierdie benadering my as Christen op nuwe maniere na my eie Christenskap laat kyk.

Wat hierdie Christelike boek ’n selfhelpboek maak, is die gebruik van ’n hoofsaaklik “niegelowige” navorsingsperspektief om insig en diepte te bied vir ’n Christelike doel – jou gebedslewe en verhouding met God. 

Die tradisionele Christelike literatuur, nie alle Christelike literatuur nie, neig soms om didakties, prekerig en met tye net té soetsappig te wees, asof dit nie vir ons gewone sterflinge geskryf is nie. Hierdie boek maak die menslike ervarings waarmee ons almal worstel, werklik en verstaanbaar. Verder lei die skrywer die leser stap vir stap aan die hand en volgens die Bybel terug na ’n plek waar gebed weer ’n toevlug kan word.

The post Terug na ’n plek van gebed, ’n resensie van <i>Die net is gebreek</i> deur Chris van der Merwe appeared first on LitNet.

Gert van Jaarsveld vertel van die interessante taalkundige verskynsels wat hy teëgekom het tydens sy werk aan dokumente van die vroeë Nederlandse immigrante-Boere in die Republiek Natalia.

Gert van Jaarsveld (Foto: verskaf)

Ek het die voorreg gehad om as proefleser mee te doen aan die projek van die KwaZulu-Natal Archives in die ontsluiting van die dokumente van die vroeë Nederlandse immigrante-Boere in die Republiek Natalia.

Die doel was om die geskrifte van die land wat die Voortrekkers in besit geneem het en waarvan noukeurig boek gehou is, te ontsluit, te transkribeer en digitaal beskikbaar te stel vir ondersoekers.ⁱ

Emile Picardⁱⁱ het die transkripsies gedoen vanaf 2017 en moes worstel met brose dokumente van meer as 170 jaar gelede met soms byna onleesbare skrif, met soms gebruikskade, soms gevou en met gerafelde rande. Groot moeite is gedoen om bruikbare geskandeerde kopie te bekom.

Ek was betrokke by die proeflees van die uitstekend getranskribeerde Volume 1 nr 1 – Surveyor general office (sgo) Voortrekker period: Correspondence & miscellaneous 1837–1845, asook Volume 1 nr 2 – Surveyor general office (sgo) Voortrekker period: Papers relating to land disputes 1841–1842.

Die waarde van die projek olv Reinhardt Hartzenbergⁱⁱⁱ vir historici en argeoloë kan kwalik oorskat word. Data wat vir meer as 170 jaar bykans ontoeganklik was, is nou gedigitaliseer en vir navorsers beskikbaar. Maar ook vir linguiste is dit van groot waarde. Die geskrifte van daardie tyd is ook deel van data wat ons Voortrekkerafrikaans kan noem en die data kan vergelyk word met ander geskrewe bronne, bv. Louis Tregardt (Trichardt) se dagboek 1938-1939)^iv en ander uit die Voortrekkertydperk soos in koerante geskryf aan die Oosgrens.

“De taal ontwikkelde zich anders dan in Nederland,” stel die skrywers van die artikel waarna in eindnota 1 verwys word, dit. Dit weet ons vandag goed. Met die afstand vanaf die Nederlandse bakermat in die Kaap, het die spreektaal en die skryftaal al meer variasie begin vertoon. Alhoewel die amptenare (landdroste en die sekretaris van die Raad) asook opgeleides soos eerwaarde Erasmus Smit in Natalia nog goed Nederlands geskryf het, is die briewe van die “gewone” mense taalkundig meer interessant. By gebrek aan standaardisering van die skryftaal is selfs variasie by die amptenare wat spelling betref, soms opvallend.

Die volgende gevalle wat ek hier aandui, berus nie op ’n omvattende ondersoek nie; daarvoor sal ten minste ’n M-verhandeling of proefskrif van ’n ondernemende student nodig wees. Hier gaan dit oor variasie in die skryftaal met enkele afleidings dááruit oor die gesproke taal.

Hier onder is ’n voorbeeld van ’n transportakte en ’n brief van eerwaarde Smit aan die Raad wat die gebruik van Nederlands in formele korrespondensie toon:

Transkripsie van bostaande akte:

Erf No 19 Lange Mark Straat tusschen deeze en
                            de Kerk Straat

                Wy ondergeteekendens Gecommeteerdens door
          den volks Raad Staan af en geeven in vollen en
          vrijen eigendom aan en ten behoeve van den Marts J,,
          Schoeman Sr dezelfs ordere erfen ofte regt ver,,
          Krygende het erf No 19 Lange Mark Straat – alhier
          zynde breed Eenhonderd & Vyftig voeten en lang
          Vierhonderd & Vyftig voeten. En groot in zyn grond
          468 Roeden en 108 vierkantiege voeten met dien ver,,
          stande dat het onderheevig zal zijn aan de Kosten
          voor het uitlyden der Kleinboschmans revier zo spoe,,
          dig als het water benoodig zal zijn en aan alle
          steedelyke belastingen van den 15 february 1839 –
             Aldus Gedaan te Pietr MauritzBurg den 14 Octobr 1839

          Over Getransporteerd, den 17 Meij           JacoJohBurger

1841. op Hk Js. Maartens op Tol: 133.

          Over Getransporteerd den 17. Meij
          1841 op J,, Ths Maartens op Tol: 133.

                                        JacoJohBurger
                                                  Registr.

Brief van eerw Smit getranskribeer:

Pieter Mauritz Burg den 27. Februarij 1839.
Aan den Wel Edelen Achtbaare Raaden dezes Vereenigde Legers.
Myne Heeren ! _
Den ondergetekende Supliand^v Requesteerd
door deze met Verschuldigende Eerbied, Om
Van u Edelen Vergund te worden De grond tot
een plaats de Van dijks kraal genaamd
met des Zelfs Zaaij en Wylanden En een gedeelte
Van het aan gelegene houd bosch _ Gelegen aan
de aandere Zeide van de Boschsmans Rivier,
aan de Togilla, of sterk genaamd _ ( op zoo da
nige Wijze En voor Waarde als te welde Eens
zal gelieve goed te vinden.)_
En de Ingevallen, dat de bovenstaande
gemelde en gevraagde plaats, reeds door
U W Ed aan eene anderen Sollicitant is be
geven geworden – Verzoek uwen Supliant
te moogen hebben – De plaats die hy zoude
Wenschen tenoemen: De Groene fontijn:
geleegen op de Stinkhouten Berg, uitko=
men de tusschen de Voeten Van twee schuin
sche gras ruggens, op de regter Zeide van de
Coloniesch Wagen Weg, herwaardsgaande,
af loopende naar de Linker Zeide Dwarsch
over de gezegden Wagen Weg, in eene hol=
le of Diepen Grip,,
Derdens. – En de Zoo ook deze plaats reeds
door U W Edelen aan een Aanderen is begeven,
Dan beveeld den Supliant Zich aan U W E
delens Vader En richterlijke voor Zorgen, om
hem, als eene der aller eerste medereizigers,
(Die alle ongemakken En fatieken Van de reize
mede heeft door gestaan) om uwer Supliant,
na uw wel Edelens goed dunken, een plaats
binnen de Grenzen der Limiten dezer Stad
Pieter Mauritz Burg aan te Wyzen, En in
Eigendom te Schenken.

Dit Verzoek ’t welken is doenende
uwen W.Ed Achtbaare onder Daanige
Dienst Willig Dienaar Erasmus Smit
Deze Aan den W Ed Achtbaaren     Eerste Leeraar in deze Gemeente
President En Leeden Van den Raad
dezer Vereenigde Leger.

Voorbeelde van wisseling in die skryftaal

– Pieter Mauritz Burg; PieterMauritz Burg; Pieter Mauritzburg; Pieter Maurits Burg; Pieter maurits burg; Pieter Mouritsburg; Pieter Maritz Burg; Pieter marits Burg; Peter maarits burg; Pieter mauretsburg; Pietermauretz burg; pieter Maretz Burg; Pieter MaretzBurg; Maurets burg; Maurits Burg.

Die onvaste gebruik van hoof- en kleinletters is duidelik. Opvallend is die wisseling -z en -s. Onverklaarbaar vir my altans, is die weglating van “Pieter” in die kursiewe voorbeelde hier bo.

Ek was aanvanklik verstom oor die “Pieter Mauritz” en het foutiewelik gedink die skrywers het gefouteer deur te dink Pietermaritzburg is net na Pieter Retief vernoem. Die onderstreepte voorbeelde was volgens my die korrektes. Foutief! Pieter Retief se tweede naam was inderdaad Mauritz en eers in 1938 (waarskynlik nav die Simboliese Ossewatrek?) het die stadsraad besluit om beide Voortrekkersleiers, Pieter Retief en Gerrit Maritz, te vereer met die naam Pieter Maritzburg.^vi

Selfs die verkortings volg nie dieselfde patroon nie: Pr Mz Burg; Pieter MsBurg; PmsBurg; Pm, Burg; PMBurg; Pm Burgh; P: M: Burg; PmtsBurg.

– Landdrost; Landrost; Landrosd; Landeros; Laderos, terwyl wisselende verkortings voorkom: Landt; Landd; Landt.

– volks Raad; volksRaad; volksraad; Volksraad; Volks-Raad.

– Omlovo x Lovo; Umcomas x umcommas x Omcomaas x Omcomas; Tugela x Togela x Tugala; Umwootie x Omwotie x om wootie; Umslooti x umsloetie x Omsloete; Umgenie x Umgini x Omginie x Oemgienie x Omguinée; Umlaas x Umlas x Omlas x Omlaas; Umslonga x Umslanga; Umtougat x Omtokat; Omsinmcoelo x Omsinmcoelo x Umsincolo x Umsincolo.

– Die name van die meeste plase en riviere is los geskryf: Klip revier; Elands fontein x Elandsfontein (in dieselfde brief); Heuning nest Krans.

Klinkers en tweeklanke

a x aa: (die van) Laas x Las; maarits x marits

ij x y x ey: Hyland x Heiland; van deiks kraal x Van Dykskraal x Van dijks kraal; heyl x heil; wy x wey x weij; Rietvly

a x e: kan begryp x ken begryp; vgl. ook versrievier.

i x ie: Vrint x vriend^vii; en omgekeerd “sodaniege” vir “sodanige”

e x i x ie: revier x de versrievier x Boschsmans Rivier; Maritz x Maretz; (veljoen, maretz, revier, maar ook Viljoen deur dieselfde skrywer: Landdros JP Zietsman).^viii

Konsonante

d x t x dt: volksraad x volksraadt x volksraat; rapord x rapport; Lantman x Landman; supliand x supliant (eerw Smit in dieselfde brief)

p x b: heb x hep

ch x k: Kristene x Christene

v x f: Tavelkoppen x Tafelbergen

Enkele opmerkings

1. Terwyl mens kan aanneem dat in “Mouritsburg” die skryftaal die spreektaal gevolg het, het ek gedink “mauretsburg” is moontlik gewoon ’n spelfout. Maar “maretz” kom ook elders voor. Kyk jy na “revier” en “Veljoen” (“Viljoen” met ’n “i” kom net een keer in die korpus voor), dan word dit duidelik dat die “e” in die tekste dikwels staan vir “i” (die [ə]-klank).
2. Die geografiese Zuluname is uiters interessant. Die Voortrekkers het in Natal met die vreemde Zuluname kennis gemaak. Opmerklik is dat so baie Zuluname behoue gebly het. Vir die Voortrekkers moes die name ook maar vreemd op die oor geklink het en uit die voorbeelde kan die verwarrende spelling na aanleiding van die uitspraak duidelik gesien word. Die duidelikste is “Um” wat “om” geskryf word en ek glo so uitgespreek is (vgl ook “Togela”), die lengte van die uitspraak “a” x “aa” (Umlaas x Umlas; Umcomas x umcommas x Omcomaas); vgl ook dié van “Laas”, soms “Las”. Mens sal nooit weet of “umcommas” as “oem-kommas” uitgespreek is nie, al suggereer die spelling so. ’n Duidelike voorbeeld van hoe die skrif uitspraak gevolg het, is Omsinmcoelo x Umsincolo x Umsincolo met die duidelike “om” en “oe” geskryf. Waar die “m” in “Omsinmcoelo” vandaan kom, kan ek nie uitpluis nie. Dalk gewoon ’n spelfout? Die wisseling “e” [ɛ] en “i” uitgespreek as “ie” in Umgeni x Umgenie x Umgini x Omginie x Omguinée. Oemgienie glo ek volg heeltemal die uitspraak van die vreemde woord. Ek weet egter glad nie wat om met “Omguinée” te maak nie.
3. Die wisseling van d x t x dt wys net hoe die Nederlandse “dt” gaandeweg moes swig voor of “d” of “t”, maar die “p” by “hep” wys dat die uitspraak gevolg is. (Dit kom ook by Tregardt voor.)
4. “Vrind” kom uit Nederlands en ons vind dit hier met die spelling “vrint” (vgl. eindnota vii). “Vriend” kom wel ook voor. Ek vermoed die wisseling kom al voor in die vroeë Afrikaanse tydperk en kom vandag nog voor. Ek het op die Facebook-blad “Argaïese Afrikaanse uitdrukkings is cool” gevra of die vorme “vrind” en “vrinne” nog gebruik word. Baie het positief en min of meer op dieselfde trant gereageer: “Ja, ek en my goeie Vrind Ian Rothmann gebruik dit gereeld” (Christo Younis du Plessis).
5. ’n Opvallende, onreëlmatige werkwoordvorm is “vrieg” wat vier keer voorkom. Landdros Boshof het klaarblyklik die getuienis van drie persone afgeneem: “Getuigen voorden klager” waarin “vrieg” as verlede tyd vir “vragen” Dit kom ook voor by Gerrit Scheepers (1x), Fredrik Coenraad Scheepers (2x) en Matthys HkMaree (1x). Die getuienis is verbatim neergepen en “vrieg” kom dus by al drie die getuies voor. Dis nie duidelik of die sprekers “vrieg” gebruik het en of dit landdros Boshof se eie vervoeging is nie. Een voorbeeld: “hy zeide dathy het nietwist ma[ar] vrieg my waarmyne aantekening was.” Elders kom “vroeg” meermale voor.

Die vervoeging van “vragen” is “vroeg” (onvoltooide verlede tyd enkelvoud) of “(heeft) gevraagd” (voltooide deelwoord).^ix

Sterk, onreëlmatige vervoegings kom in Nederlands voor, bv. “lopen – liep”. Ek het aanvanklik gedink dit kan ’n voorbeeld wees van analogiewerking. JErik Adriaensen, Turnhout, België het tot my redding gekom deur my te verwys na die DBNL (Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren)         waarin verskeie gevalle van “vrieg” voorkom. Willem Bilderijk skryf in Nederlandse Spraakleer (1928): “Ik vroeg van vragen ..., schoon men in andere onzer provincien ook ik vrieg zegt ...” Elders word verwys na die Overijselse dialek (DBNL). In die DBNL is daar verrassend twee aanhalings uit Karel Schoeman, 1995: Die wêreld van Susanna Smit 1799-1863 met “vrieg” waarvan ek een aanhaal: “... te lichten. Het was als of mijn hart mij vrieg, Is dat ook goed dat ik ge[e]n stille bidtplaats heeft ...” En toe ontdek ek “vrieg” ook by Tregardt: “Toen hy daar kwam, vrieg ik ...” (Vander Merwe 1975:213). Dit blyk dus dat die gebruik van die vorm “vrieg” nie so uitsonderlik was in daardie tyd nie.

Vir my was ’n besonderse brief dié van “Pieter, J vannie kerk” aan sy neef en niggie, waarvan ek ’n gedeelte aanhaal. Ek sien voor my geestesoog, met deernis, die stoere boer by ’n tafel vooroor gebuig met sy lang baard byna op die tafel, die veerpen in sy vingers vasgeskroef en met ’n inkpotjie voor hom. Met sy oë stip op die papier en ’n frons wat sy voorkop plooi, klank hy die sillabes van die woorde met sy lippe wat hy byna lettergrepig en moeisaam neerpen:

Elans rievier den16 septem mer 1843
     Waar de neef en nig W S van der
                                                 merwe
so be bekomt Es ons wil stant wEd wel stan[…]
es ons hart in wensen voorts beste neef so be kom
U een prok_ra sie ver reg het voor mijn ik
ik sal (...) voor u doen wat ik doe ne ken de on ge
luks kraal waar (...)600 (...) door de on weer ver
on ge luk ben het es een reg dien ik op mijn
oo ver le den schoonvader sijn van die zie ge
kog hep ik hep daar op al gebout en de gront
brief […] leg die ook de heer ge duplusies hep ...

My hartewens is dat navorsers ruimskoots in die opgediepte skat sal delf vir navorsing!

Eindnotas

ⁱ’n Meer volledige uiteensetting kan gelees word in die artikel “Republiek Natalia: De vergeten Nederlandse stamverwanten van Suid-Afrika”, in Gen Magazine voor familiegeschiedenis, Jg 28(2), Junie 2022.

ⁱⁱ Emile Picard is ’n historikus en argeoloog en werksaam by die Stadsarchief Rotterdam as koördineerder van grootskaalse digitaliseringsprogramme.

ⁱⁱⁱ Reinhardt Hartzenberg is ’n ondersoeker en spesialis in die digitalisering van argivale materiaal en erfgoed. Hy werk by die KwaZulu-Natal Archives and Record Services.

^iv HJJM van der Merwe (1975, Scheepsjournal ende Daghregister, Van Schaik) sê in sy Voorwoord: “Wanneer ’n mens daaraan dink dat Trigardt probeer het om Nederlands te skryf en hoegenaamd nie daarin geslaag het nie, dan kan jy jou voorstel hoe ver Afrikaans reeds gevorder was op daardie tydstip.”

^v Van Frans suppliant met die betekenis “nederige versoek/pleidooi”.

^vi https://www.wikiwand.com/en/Pietermaritzburg.

^vii vrind (de; m; meervoud: vrinden); (deftig of ironisch) kameraad, vriend https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/nederlands/betekenis/vrind#.Y33mfHZBzIU, maar ek dink die gevoelswaarde het verskuif na informele gemeensaamheid. Dat die woord ook in Psalmberyming 105:5 van Totius 1937 (en ook in Psalm 66) voorkom, wys dat dit ook in daardie jare bekend was. Dalk was dit vir Totius deftig en ook nuttig om te rym met “kind”.

^viii By Tregardt kom “Satirdag” voor (Van der Merwe 1975:210).

^ix https://www.woorden.org/woord/vragen.

The post Republiek Natalia en Voortrekkerafrikaans appeared first on LitNet.

Piet de Jager, SC (Foto: Groenkloofkamers)

Advokaat Piet de Jager is die ou met wie ek graag die sirtaki sou wou dans, soos in daardie onsterflike toneel in Zorba the Greek met Anthony Quinn in die hoofrol.

Piet is nie iemand wat jy in ’n enkele sin sou kon vaspen nie.

Piet was waarskynlik, ten spyte van sy veelvuldige talente, die nederigste en mees pretensielose persoon wat ek in my lewe ontmoet het.

Ons paadjies het so amper 20 jaar gelede gekruis toe adv Krisjan Korf so ’n stapeltjie LitNet-gedigte na my gebring het met die kommentaar dat dit dalk as ’n selfstandige Afrikaanse digbundel gepubliseer kan word. Met die lieflike illustrasies van Zerk de Villiers het dit uiteindelik in 2006 die lig gesien as Ouhout, sekerlik een van die mooiste Afrikaanse digbundels ooit. Die bundel is verwerk as ’n musikale produksie wat tydens Versindaba in Stellenbosch en in die Centurion-teater in Pretoria aangebied is.

Daarna het Albert Camus se klassieke werk La peste Piet se verbeelding aangegryp, en hy het besluit om dit in Afrikaans te vertaal. Vir dié doel het hy spesiaal Frans aangeleer. La peste het in 2012 by Protea Boekhuis verskyn as Die pes. Die belangrikste temas daarin het daarna vir die res van sy lewe Piet se denke in beslag geneem. Tydens Covid het Piet besluit dat ’n oudioboek en ’n e-boek van Die pes die lig moet sien en het ons die regte hiervoor by Gallimard bekom. Die oudioboek en die e-boek behoort binnekort uitgereik te word.

Tydens ons laaste gesprek ’n maand gelede het Piet genoem dat hy nou gereed is om ’n boek waarin verskeie kwessies rondom Die pes ter sprake kom, aan te pak. Dis iets waaroor ons al bykans twee dekades gepraat het. Onder die belangrikste temas was die Franse dorpie Le Chambon wat tydens die Tweede Wêreldoorlog duisende Joodse vlugtelinge teen die tirannie van die Nazi-staat verberg het. André P Brink se beskouings hieroor het Piet se gedagtes aan die loop gesit. Die belangrike tema van die pes wat in onsself teenwoordig is, is iets wat Piet spesifiek gefassineer het. Piet se beskouings hieroor het met die koms van Covid selfs meer relevant en indringend geword. Ongelukkig is sy diepgaande filosofiese insigte daaromtrent uiteindelik nooit opgeteken nie.

Piet was oor dekades heen, en veral tydens Covid, ’n groot ondersteuner van uitstaande (maar finansieel sukkelende) kunstenaars in die musiek- en filmbedryf. Sy rol in dié verband sal seker nooit behoorlik opgeteken word nie, aangesien hy self dit nooit aan die groot klok gehang het nie.

As jy by Piet was, is daar baie gelag. Hy het so baie genot uit die lewe geput en was altyd gereed met ’n grappie.

Piet was ’n lewensgenieter by uitstek, en elkeen wat dit beleef het, sal sy skaterlag nooit vergeet nie. Die heerlike kuiers by Boergeoisie in Hatfield en later die “Veldkantoor” (die Dros in Springbokpark, ook in Hatfield) het my bestaan opgevrolik. Piet was lief vir sy dubbel-Bell’s en ys in ’n lang glas.

As jy in sy geselskap was, wat jy die middelpunt van sy belangstelling en die interaksie met Piet was ongelooflik inspirerend. Geen enkele oomblik was ooit vervelig nie, en die laaste ABF (“absolutely bloody final”-loopdop) is dikwels oor ’n paar uur versprei.

Bo en behalwe Piet se nederigheid staan sy menslikheid en humor vir my uit. Daar was byna net mooi niks wat op Piet se opgewekte geaardheid inbreuk sou maak nie. Soms het die Swart Hond sy tande in Piet se enkels ingeslaan, maar daarvan was ek nooit bewus nie.

Ek is nie bekwaam om oor Piet eienskappe as bekwame en vlymskerp juris kommentaar te lewer nie, maar moet dit noem dat hy van die beroemdste sake in die Suid-Afrikaanse regsgeskiedenis hanteer het. Hy het my Protea Boekhuis wel in ’n outeursregaangeleentheid in die briewe tussen NP Van Wyk Louw en WEG Louw met groot onderskeiding verteenwoordig.

Buite sy beroep het Piet vele belangstellings gehad – hy was pa van ’n groot gesin, duiweboer, orgideekweker, rolprentvervaardiger, musiekliefhebber, filosoof, filantroop, mensch – kortom die spreekwoordelike Renaissance-mens.

Hy was as een man verantwoordelik vir die huidige oplewing in die vervaardiging van Afrikaanse rolprente teen die tweede dekade van die 21ste eeu met rolprente soos Roepman, Verraaiers en baie ander.

Elke persoon wat Piet ooit ontmoet het, se lewe is voortaan diepgaande deur Piet verander. Ek is dankbaar dat ek een van hulle is en ek oor die verloop van bykans twee dekades deur Piet se diep menslikheid beïnvloed is.

Ek en Piet sou vroeg in Desember verlede jaar iets gaan eet het by die Stoep op Bronkhorstspruit, maar die afspraak het platgeval. Uiteindelik het die maaltyd by die Stoep wel gerealiseer, want met sy roudiens by die Nooitgedacht NG-kerk op 15 Desember 2023 het hulle die spyseniering verskaf.

Ek sluit af met twee van Piet de gedigte uit Ouhout (Protea Boekhuis, 2006).

Uit die hoëveld

begrawe my
ook in die hoëveld
ook in april
wanneer kleurblare
soos konfetti jolig
op die dakke van die karre
om die kerk heen kapok
soos vir ’n bruilof
as dooie mielies wit staan
met geboë koppe in gelid –
oop orde om die grafte –
naamlose engele in die wind
wat koeltes meegevoelig waai
deur die stug oorlewendes se hare
die stof wat rou kom lê
in warm aarde
onder die son wat vol respek
sy ligte ook op dim sit
in die hoëveld
ook in april
sluk die hele wêreld
die ding van die dood net béter
ja selfs die kosmos langs die pad
skiet saad
om vars gekleurde blomme
vir ’n ander jaar se dood
te laat

Eendag

Hier is die dood die enigste feit
en lewe
swewende onsekerheid.
Maar eendag
sal dood ’n herinnering wees
en lewe
sewevoudige sekerheid

The post Piet de Jager, in memoriam appeared first on LitNet.

https://pixabay.com/photos/plant-sprout-dicotyledon-life-259806/

Nuwe jaar, nuwe graad, nuwe begin! As jy vanjaar in graad 10 is, het jy geweet die getal tien simboliseer die begin van ’n nuwe siklus? Kyk na hierdie gratis vraestel en memorandum deur Lee-Ann West om te sien wat hierdie jaar se werk inhou. Daar is baie ander vraestelle op LitNet waarmee jy deurlopend kan voorberei en waarmee jy kan oefen om jou werk beter te verstaan.

Klik hier om die vraestel gratis in PDF-formaat af te laai.

Klik hier om die memorandum gratis in PDF-formaat af te laai.

Lees ook:

Graad 10 Huistaal: Taal- en leesoefening en memo met Best Books

Graad 10: Wiskundevraestel en -memo

Wiskunde met LitNet: Parallelogramme vir graad 10 (Deel 2)

Wiskunde met LitNet: Parallellogramme vir graad 10 (Deel 1)

Wiskunde met LitNet: graad 10 – parallellogram-eienskappe

Indeks: notas, toetse en vraestelle

The post Graad 10: Wiskundevraestel en memo, vierde kwartaal appeared first on LitNet.

Will other metros follow the Mother City's example?

Freek Robinson interviews Geordin Hill-Lewis, the mayor of Cape Town.

Lees en luister ook op LitNet en Voertaal:

#Staatsrede2023: Hoe staan sake in SA?

Woedende Suid-Afrikaners wil strate toe oor beurtkrag

Eskom: Waarom word so baie herstelwerk benodig?

Sonkrag: Kan Suid-Afrikaners wegkom van die Eskom-netwerk?

Eskom se ma se Nersa

Hoe groot is die ekonomiese krisis?

The post Power crisis: Will Cape Town go completely off the Eskom grid? appeared first on LitNet.

Titel: Uit die donker
Skrywer: Santie van der Merwe
Uitgewer: LAPA
ISBN: 9781776351930

Santie van der Merwe is ’n skrywer van liefdesromans en het onder meer Vandat jy weg is, Ver in die wêreld Kittie, Die einde van die storie en ’n Goeie jaar vir rose geskryf.

Haar jongste boek Uit die donker gaan oor verborge dinge waarop lig geskyn word wat dit openbaar maak. As ’n man twee gesinne in een stad onderhou, is dit onafwendbaar dat die waarheid eendag sal uitkom.

Die karakter Ian Strydom het lank daarmee weggekom. Hy is lief vir middeljarige Madelein wat vir hom die oulike driejarige Liam gegee het. Hy moet egter tyd steel om by hulle te wees en beweer dan aan sy vrou, Henriette, dat hy laat werk of gholf speel. Sy jarelange huwelik met Henriette het drie kinders opgelewer: Talia, Anien en Jacques. Hoewel Ian baie goed vir almal sorg – hy is immers ’n suksesvolle en vermoënde sakeman – is die huwelik nie werklik gelukkig nie. Daarby is hy aantreklik, met turkoois oë, donkerblonde hare, songebrand, lank en lenig. Die toonbeeld van ’n liefdesverhaalheld, amper te goed om waar te wees. Die man kan nog kook ook en sy hande staan blykbaar vir niks verkeerd nie.

Madelein ontmoet Ian toe haar vriendin haar na ’n luukse Bosveld-hotel en spa in haar plek stuur, alles reeds betaal. Madelein en Ian loop in mekaar vas en stort wyn oor mekaar uit. Sy leer dat dié hotel een is waarin Ian ’n leeueaandeel het. Van saam eet, mekaar se geselskap geniet, en fisieke aantrekking tussen hulle, kom liefde maak. En die gevolge daarvan, naamlik swangerskap. Hy het erken dat hy getroud is en sy maak geen aansprake nie. Dan vind hy uit en tree hy tot hulle lewe toe, die meesal afwesige maar liefdevolle en vrygewige pa. Die verhouding tussen Madelein en Ian bly nie platonies nie, maar verdiep tot ware liefde.

Madelein kom egter op ’n punt waar sy dink “dat sy nie veel langer so wil leef nie”. Een of ander tyd gaan sy hom dwing om te kies. Sy stel dit egter nog uit. Intussen is sy “dankbaar vir elke minuut wat hy vir haar en Liam afknyp”. Talia, sy jongste dogter by Henriette, is nou klaar met matriek en beplan om universiteit toe te gaan. Hy wou haar kwansuis nie ontwrig deur te bieg oor die ander vrou nie. Al is Liam nog klein begin hy ook nou ongemaklike vrae vra en goed kwytraak.

...

Santie van der Merwe slaag uitstekend daarin om mense se emosies te ontleed. Sy het ’n goeie begrip van hoe oud en jonk dink en optree. Sy verstaan hoe ’n tiener se kop werk.

...

Madelein is ’n minder vitterige en gekompliseerde karakter as Henriette, die perfeksionis wie se enigste ambisie nog altyd was om te trou en kinders te kry en na die beste van haar vermoë haar huishouding te bestuur. ’n Tuisteskepper par excellence. Haar enigste “claim to fame” erken sy self, is dat sy ’n welgestelde man, mooi huis en drie lieflike kinders het. Eintlik is sy ’n beheervraat en nie regtig ’n karakter waarvan ’n mens sommer kan hou nie. Sy gaan kuier gereeld vir haar pa wat demensie het en roem haarself daarop dat sy darem met een ding goed is, en dit is om vir mense te sorg. Ander belangstellings het sy nie.

Ian voel ook iets aan. Madelein tree vreemd op en hy vermoed hulle borrel van geluk kan bars. Sy huwelik met Henriette is vol krake en sy het hom al meer as een keer verlaat, maar elke keer weer teruggekeer na die gerief van sy geld. Sy wil nie eens toelaat dat hy met haar liefde maak nie. Hulle het blykbaar ook te jonk getrou. Nou eis sy dubbele lewe, waar hy warmte en liefde by ’n ander vrou soek, ’n tol.

Henriette is geensins intellektueel nie, terwyl Madelein geleerdheid het, aan projekte werk en boeke lees. Sy is finansieel onafhanklik, ’n beroepsvrou wat vryskut werk. Iemand wat ook oorsee gestudeer het en aan ’n universiteit klasgegee het.

Die borrel bars as Talia haar pa by ’n vreemde vrou en seuntjie by ’n restaurant gewaar. Die skok is groot. Sy wil nie glo dat haar pa haar ma kan verneuk nie. Sy weet egter ook dat haar ma haar pa wou los toe sy in graad 8 was en dat dit sy hart gebreek het. Talia wil verskonings soek, maar sy raak kwaad, verwytend en bitter. Sy sien ook raak dat haar pa baie hard moet werk om vir hulle ’n goeie lewe te bekostig en dat haar ma spandabelrig is. Al sien sy die mankheid van haar ouers se huwelik, verkwalik sy hom nogtans vir sy afvalligheid.

Talia is die een wat vir haar pa sê hy moet dinge tussen hom en Henriette regmaak, en hy besef sy weet van sy dubbele lewe. Sy vertel dit vir haar broer en suster. Nou word almal stelselmatig by dié netelige situasie betrek. Henriette vermoed haar man het ’n verhouding, maar Madelein wéét van Ian se vrou en kinders.

Ian sal moet kies.

Santie van der Merwe slaag uitstekend daarin om mense se emosies te ontleed. Sy het ’n goeie begrip van hoe oud en jonk dink en optree. Sy verstaan hoe ’n tiener se kop werk. Die intriges van die roman, wat ’n goeie spanningslyn het, boei die leser.

Dit is nie ’n literêre werk wat ontleding vereis nie, maar bloot ’n goed-geskryfde familiedrama, wat blykbaar dié skrywer se forte is.

The post Goed-geskryfde familiedrama, ’n resensie van <i>Uit die donker</i> deur Santie van der Merwe appeared first on LitNet.

Title: The quality of mercy
Author: Siphiwe Gloria Ndlovu
ISBN: 9781776380008
Publisher: Penguin

The quality of mercy begins with a story told to Siphiwe Gloria Ndlovu by her grandmother – a fitting entry into a novel that weaves together multiple canons and borrowings across cultures and history, and which is characterised by a foundational oral tradition; the sense is that in reading the text, we are listening to a story. The unhurried cadence evoked by judicious use of repetition and domestic detail is a hallmark of this text, as it is of the first two books in the author’s City of kings trilogy: The theory of flight (2018) and The history of man (2020). And these two qualities – the rich layers of familiar references, both ancestral and Western, and the almost lulling rhythm of each apparently effortless paragraph – give us that rare sense that we are safe in the hands of this author. Within minutes of starting to read her writing, I find myself exhaling with something close to relief.

It must be acknowledged immediately that I am hardly a dispassionate reviewer. It is no secret that I considered Ndlovu’s first two novels to be exceptionally good (The theory of flight won the prestigious Barry Ronge Fiction Award in 2019); The history of man (which I reviewed for LitNet) was the finest novel I read in 2020.

In the case of this title, I had the good fortune to undertake close scrutiny of the text when the publishers asked me to edit it – a chance I seized with both hands and a great deal of joy.

It is also important to note that although The quality of mercy rounds off a trilogy, each novel stands alone in the series, and can be read independently of the others. But reading it with the others (although it is not necessary to read them in order) makes for an even richer experience, especially as Ndlovu circles back to questions that linger in the aftermath of her first two novels.

...

This is indeed a novel not only about the quality of mercy, but with that quality itself.

...

It is a testament to Ndlovu’s extraordinary skill that with each book in her trilogy, she switches genre. The first was a dazzling work of magic realism, which dealt with the unspeakable atrocities of Zimbabwe’s independence history by nesting them in a shimmering haze of beautiful or comforting images repeated almost on loop: fields of sunflowers, swimming elephants, custard slightly burned on a Dover stove. It had that slightly hallucinatory feel that is the hallmark of truly excellent magical realism.

The second was a magnificent, full-throated epic tragedy, with all the weight and pace of the tragic hero’s inexorable arc: humble beginnings, youth, rise to influence and glory in adulthood, the corruption that comes with power setting in – and then the fall.

This third book has a very different feel. Like the Victorian novels it references, it bustles with life. It very deliberately draws on the Western canon, from the Shakespearean title to the courtship at the outset that makes use of Austen’s classic opening lines of Pride & prejudice. Gaskell and Hardy are also referenced, but mostly it is suggestive of Dickens’s busier epics. There’s a huge cast of engaging characters, good, bad and ugly. The lyricism of the first and second novels is largely absent: this is a social novel, one about people and how they connect. The cinematographic qualities of the first two novels, in which the camera keeps panning across the landscape, is replaced with a tight focus on individuals – humble and powerful, poor and rich, urban and rural, white and black – more suggestive of a TV series or soap opera. Their homes (from the modest to the grand) and daily routines are closely observed, often with wryness, never with cynicism. There are small set pieces and snippets that might seem arbitrary until they peel back the minutia of apparently everyday lives to reveal adultery, madness, revenge, suicide, incest, poisoning and even more Gothic elements.

While the narrative pace never becomes hurried, the events suggest constant flux and movement, reflecting the tumultuous shift of a precise postcolonial moment in this country’s history – the day Rhodesia became Zimbabwe. The characters are always driving, walking, cycling, taking buses, criss-crossing each other’s lives in coincidental ways that might strain credulity if this were not a novel set alternately in a small Rhodesian/Zimbabwean city in which everyone knows everybody else, and in village communities bound by tight ties of kinship and affiliation.

The horrors of the previous novels (and indeed the history of Zimbabwe) are lightly (but always respectfully) handled here. Although most of the action takes place at a moment of social and political upheaval as the country celebrates its independence, it is a novel primarily of comfort. It weaves together elements of social comedy and even “cosy crime”, and it is often very funny indeed, especially in its observations of domestic life and relationships.

The hero, Chief Superintendent Spokes Moloi, a man of impeccable rectitude and moral spotlessness, is almost too good to be true – until we meet his paragon spouse, Loveness, whose purity eclipses even her spouse’s, without ever lapsing into sentiment. Spokes, with her support, solves long-standing mysteries (some lingering from the previous novels) and several murders, and the happy couple (literally) dance off into the sunset.

There are all the little allegorical set pieces one expects of the author, which are so artless that one almost misses their artistry – the saga of Philemon and the artichokes, for instance, or the pursuit of the “mystery woman” Zora Neale Hurston, and the fact that there is a character named Louisa Alcott who indeed lives inside a story. Then there is the tale of the Molois’ unofficial adoptive daughter, the gender-bending postman Dikiledi, who declares her own form of independence.

This is indeed a novel not only about the quality of mercy, but with that quality itself. The final reveal of the significance of the title (and its relation to a character addicted to justice) will have the reader applauding. Likewise, the epilogue wraps up the entire series with a deftness that might have been overly romanticised in the hands of a less skilled storyteller. In sum, the author and publishers must be congratulated, but most especially the author: to round off a series with a book that is as good, if not better than, its predecessors, is no small feat.

In terms of production values, the publishers have wisely followed the same elegant design principles and layout seen in the first two novels, and have used the same cover artist and designer to create a distinct visual identity shared by all three books. Gretchen van der Byl must be commended for creating yet another exquisite cover that invites closer scrutiny after one has read the book.

Finally, this book presents the postcolonial and decolonial literary movements with a masterclass in how to “tell all the truth/ but tell it slant”. As with its predecessors, The quality of mercy holds at its heart the notion that redemption is possible – it may gaze unflinchingly at the persistence of human evil and the horrors of a blood-drenched past, but it never ceases to balance these elements against those most underrated qualities: the decency and integrity of “ordinary” citizens living in extraordinary times.

The post Quality itself, a review of <i>The quality of mercy</i> by Siphiwe Gloria Ndlovu appeared first on LitNet.

Titel:Vier susters
Skrywer: Gerda Taljaard
ISBN: 9781485904700
Uitgewer: Penguin

Gerda Taljaard se Vier susters was die Afrikaanse boek waaraan die meeste pryse in 2022 toegeken is. Gerda praat met Naomi Meyer oor haar boek, oor kortverhale, oor die manlike blik en oor die slyp van sinne. Sy praat ook oor haar eie akademiese navorsing, haar LitNet Akademies (Geesteswetenskappe)-artikel oor PP Fourie se ’n Hart is so groot soos ’n vuis.

Gerda, Vier susters het in 2022 ongeveer elke Afrikaanse letterkundeprys gewen wat daar was. Ek het die vier susters nou ook uiteindelik leer ken. Wat ’n interessante gegewe en samestelling van karakters. Het hulle net een nag by jou opgedaag, so almal gelyk? Vertel my hoe is hulle gebore, die eerste prikkels vir die verhaal.

.............

Dis al vir baie lank dat die storie van die vier susters by my spook, want dis ’n storie wat my ouma al jare gelede vertel het, ’n verhaal gebaseer op haar eie lewe op ’n plaas in die Noordwesprovinsie, genaamd Wysfontein. Sy was een van 14 kinders, maar sewe van hulle is tydens die Anglo-Boereoorlog dood, en vier ná die oorlog. Party van hulle op die vreemdste maniere – een is deur die weerlig doodgeslaan, ’n ander het longontsteking opgedoen, nadat sy amper verdrink het in ’n rivier wat afgekom het. Uiteindelik het net drie bloedsusters oorleef, asook hulle swart suster, Anna, wat “Kietie” in my boek geword het.

................

Dis al vir baie lank dat die storie van die vier susters by my spook, want dis ’n storie wat my ouma al jare gelede vertel het, ’n verhaal gebaseer op haar eie lewe op ’n plaas in die Noordwesprovinsie, genaamd Wysfontein. Sy was een van 14 kinders, maar sewe van hulle is tydens die Anglo-Boereoorlog dood, en vier ná die oorlog. Party van hulle op die vreemdste maniere – een is deur die weerlig doodgeslaan, ’n ander het longontsteking opgedoen, nadat sy amper verdrink het in ’n rivier wat afgekom het. Uiteindelik het net drie bloedsusters oorleef, asook hulle swart suster, Anna, wat “Kietie” in my boek geword het. Hierdie suster het by hulle in die huis grootgeword, het ’n stukkie grond by my oumagrootjie geërf en het later ’n groot kudde beeste gehad. Sy is egter deur die groter gemeenskap verwerp – deur wit én swart. Deur Kietie se storie te vertel, sluit Vier susters seker op ’n manier aan by Marlene van Niekerk se Agaat en Elsa Joubert se Poppie Nongena.

Die proloog maak dit duidelik: hierdie storie is nie een oor broers nie, die riviere en die omgewings se name is misnomers. Dit handel oor susters, oor vroue. En van die eerste dinge wat hulle as cliffhanger sê, is: die oorlog is ons almal se skuld (dus: ook die vroue).

Die hoofkarakters in Afrikaanse historiese fiksie is byna altyd mans, selfs al is dit deur vroue geskryf, soos byvoorbeeld in Sonja Loots se Sirkusboere en Ingrid Winterbach se Niggie. Ek wou juis ’n histories-gebaseerde roman skryf waar vroue die hoofpersonasies is, want vroue se rol in die geskiedenis is nog altyd onderbeklemtoon, of word bloot ontken. Daarvan getuig die stuk onbekende geskiedenis oor vroue se betrokkenheid by die Ossewabrandwag se Stormjaer-afdeling, wat so deeglik in Albert Blake se Wit terroriste opgeteken is, waarna ek dan ook in my erkennings verwys. Hierdie vroulike Terreurgroeplede het dinamiet aangery, sabotasie gepleeg en Smuts-ondersteuners verlei om inligting uit hulle te kry. Daar is nogal interessante raakpunte tussen hierdie vroue en die vroue wat hulle dekades later vir die struggle sou beywer. Vroue is nie net altyd passiewe slagoffers tydens oorlogsituasies nie, maar is dikwels ook meedoeners.

Van oorlog gepraat. Dis eintlik in baie opsigte ’n mansonderwerp (later meer oor hierdie veralgemening – ’n mansonderwerp!), of hoe? En hier word ’n mooi uiteensetting gegee oor hoe logika en emosie tog wel met mekaar versoen kan word, want: “Nou sit ek hier in Broedersdraai se opstal vir jou en skryf met ’n gevoel van verlies wat ek skaars in woorde kan uitdruk, wat nog te sê van ’n logiese verklaring daarvoor gee. Want emosie en logika is onversoenbaar, en die verstand laat hom nie inhok deur die wetenskap nie. As ’n mens maar Newton se wette van aksie en reaksie op melancholie kon toepas, of ’n formule had waarmee swartgalligheid bereken kon word. Rekenkundige formules is noukeurig, konstant, sonder mankemente of afwykings. Dit stel nooit teleur nie en hou boek van krediet en debiet, en nie van die kwade nie. Nie soos die mens nie. Dalk is dít die rede vir my droefnis vanaand – die mens se kwaadwilligheid. Sy wandade. Tog word hierdie wandade uit logika gebore. Want hoe akkuraat is oorlogmasjinerie nie, hoe dodelik doeltreffend, hoe geniaal ontwerp!” Was dit jou tema van die begin af: oorlog?

My doel met Vier susters was om die langdurige effek van oorlog op die mens uit te beeld, kollektiewe trauma wat van geslag tot geslag oorgedra word, hetsy dit die Anglo-Boereoorlog of die Tweede Wêreldoorlog is. In Vier Susters gaan dit egter oor meer as net werklike oorloë, dit gaan ook oor die oorlog tussen susters en tussen die geslagte.

Jy is ’n meester van kortverhale. Het al baie dikwels, jare na mekaar, die Woordfees-bundel se kortverhaalbundel-verhaalkompetisie gewen. Hoe was dit vir jou anders om hierdie roman te skryf – makliker, moeiliker, lekkerder?

..........

Vir my is romanhoofstukke niks anders as kortverhale nie: albei eindig op ’n hoogtepunt, albei skep verwagting wat vervul, of juis nié vervul word nie.

............

Vir my is romanhoofstukke niks anders as kortverhale nie: albei eindig op ’n hoogtepunt, albei skep verwagting wat vervul, of juis nié vervul word nie. Om ’n roman te skryf, is egter moeiliker as ’n kortverhaal, want ’n mens moet al die drade vir veel langer bymekaar hou. Kortverhale is vir my lekkerder om te skryf as ’n roman, maar minder bevredigend, want kortverhale word nie so wyd gelees as romans nie.

Jou kortverhale is dikwels ontsettend donker, met kinkels vol donker humor en geweld. In hierdie roman herken ek elemente daarvan. Maar dis ’n ander verhaal, dis vloeiend en epies. Daar is ’n duik in ’n poel, die water se vel wat gebreek word. ’n Stadige beeld, ’n sin wat sy tyd neem om te vorm. Ek vra jou oor die skryfproses. Hoe het jy hierdie verhaal beplan? Was dit eensklaps daar?

Ek is ’n swak beplanner. Ek het ’n basiese idee in my kop oor hoe die roman gaan verloop, maar ek trek nie ’n raamwerk op nie, gevolglik slaan die gebeure (én die karakters) hulle eie rigting in. Vier susters se einde het selfs vir mý verras. Ek maak notas, sommer so deurmekaar op afvalpapier, dan ryg ek die idees aan mekaar tot ’n samehang. Ek begin altyd met ’n sin of paragraaf waarvan ek baie hou en dan bou ek die verhaal daaruit op.

Hier skryf jy toe ook oor ’n Hart is so groot soos ’n vuis, ’n onlangs-verskene boek – maar jy ontleed dit in LitNet Akademies: “Die doel van hierdie artikel is dus om ’n Hart is so groot soos ’n vuis te interpreteer aan die hand van die psigoanalise, veral betreffende die skrywer se ondermyning van dit wat Klages (2006:118) ‘phallogocentric Western discourse’ noem. Die volgende werkswyse sal in dié artikel gevolg word: Eers word ’n teoretiese oorsig van die psigokritiek gegee; dan word die Freudiaanse en Lacaniaanse psigokritiek se onderskeie opvattings oor die rol van die fallus met mekaar vergelyk; waarna daar na die bildungsroman gekyk word.” Ek onthou met ’n prysoorhandigingsfunksie dat jy gesê het jy het oorweeg om akademies verder te studeer en toe eerder die roman geskryf. Duidelik het jy ’n aanvoeling vir beide die akademie en die letterkunde. Wat verkies jy? Waarom?

Ek geniet navorsing, maak nie saak of dit vir ’n akademiese artikel, of vir ’n roman is nie. Die skryf van artikels en romans is ewe veeleisend, ewe bevredigend. Dikwels gee ’n artikel aanleiding tot ’n roman, en andersom. Beide Freud en Lacan se psigoanalise kom handig te pas tydens karakterbeelding in ’n roman, boonop is skryf ’n proses wat uit die onbewuste put. Skryf laat vele onderdrukte begeertes en trauma na die oppervlak kom en dit is fassinerend om op psigoanalitiese wyse “tussen die reëls” van ’n roman of gedig te lees, om iets raak te sien wat die skrywer dalk nie te kenne wou gee nie, wat hy/sy onbewustelik of bewustelik onderdruk.

Interessant dat jou akademiese artikel ook so verwys na die tradisioneel-manlike teks (ek verwys terug na my vraag 3). Wat is dit? Hoe wyk Vier susters af van die tradisioneel-manlike teks? Hoekom doen jy dit, of moet ’n mens eerder vir Lacan vra?

Vroueskrywers skryf vanuit hulle lyf, sodat die teksstruktuur dikwels afwyk van die sogenaamde “manlike” teks se male gaze – verhale wat uit ’n tradisioneel-manlike oogpunt chronologies vertel word. In Vier susters kry elke suster, asook die Italiaanse krygsgevangene, geleentheid om hulle storie op ’n unieke wyse te vertel. Soms sluit hierdie stories bymekaar aan, soms nie. Ander kere word dieselfde gebeurtenis uit verskillende perspektiewe vertel, met meer as een klimaks. Vier susters eindig op dieselfde wyse as waarop dit begin het – ’n sirkulêre struktuur wat anders is as die “manlike” struktuur van begin, middel en ’n (klimaksale) einde.

Hoe het jy jou navorsing gedoen: oor die oorlog, die taal, die omgewing? Stel jy belang in geskiedenis ook nog?

As skolier het ek niks van geskiedenis gehou nie, want in die geskiedenisklas is ons met ’n klereborsel oor die hand geraps as ons nie ’n datum kon onthou nie. Ek het egter altyd in familiegeskiedenis en genealogie belanggestel en dit het later ontwikkel tot ’n fassinasie met die wêreldgeskiedenis. Toe eers sou ek besef hoe interessant geskiedenis is, dat dit ook gaan oor mense en hulle persoonlike ervarings, nie net oor plekname en datums nie.

Dis snaaks, terwyl ek jou boek lees, dink ek hoe ons dinge as vanselfsprekend aanvaar. Hoe mans dinge erf van mans, en vroue ook van mans erf. Objekte, vanne, samelewingsverwagtinge. Is dit wat in jou agterkop was toe jy die storie geskryf het? 

Beslis. Deesdae raak ek al hoe meer bewus van hoe vroue én mans deur die eeue heen deur die samelewing in hulle onderskeie rolle gedwing is, en hoe daar teen “aweregse” mense gediskrimineer is wat nie aan die gemeenskap se verwagtinge voldoen het nie. Ek voel genoop om vrouepersonasies te skep wat nie die uitgetrapte paadjies van moederskap en dienende eggenote gekies het nie, vroue soos my karakters Grieta Wolff en Ivy Dippenaar, wat “’n oorlog binne ’n oorlog” baklei om van die patriargale juk bevry te word.

En tog verweef jy dit ook as ’n ernstige, maar gemaklike lees-storie. Wat was eerste? Die verhaal, die idees wat jy wou oordra?

Vir my persoonlik is ’n “goeie” boek ’n boek wat oor beide ’n boeiende verhaallyn én oor literêre waarde beskik, daarom is ek versot op Anna M Louw, Petra Müller en Wilma Stockenström se werk. Die storie wat ek vertel en die “hoër” idees wat ek wil oordra, gebeur vir my gelyktydig, die een kom saam met die ander.

Die dood van ’n man. ’n Familiebyeenkoms, wat ook baie sê van die omgewing se mense. Het jy ooit Anne Enright se boek The Gatheringgelees? Hoe baie sê dit van die Iere en hul begrafnisrituele?

Ek het nog nie The Gathering gelees nie, maar wel van Enright se ander werk waarin begrafnisrituele ook ter sprake kom. As kind was ek bevoorreg om ’n tradisionele plaasbegrafnis by te woon waartydens plaaswerkers prysliedere gesing het en bobotie en “begrafnisrys” voorgesit is. Swart Suid-Afrikaners is in die algemeen steeds baie gesteld op tradisionele begrafnisrites, terwyl wit Suid-Afrikaners se begrafnistradisies byna heeltemal verdwyn het. Vier susters is op ’n manier ’n elegie aan ’n tyd wat verby is, ’n soort lykdig aan my voorgeslagte.

Jy weet so baie van elkeen van die susters en hulle passies, hulle talente, hulle agtergrond. Musiek, rivier, kerk, noem dit en jy verstaan iets hiervan. Het jy baie navorsing gedoen? Hoe baie hiervan is jou eie agtergrond?

Ek het intensiewe navorsing oor die 1940’s gedoen – oor die kleredrag, eetgewoontes, kommersiële produkte, politiek, geloof, rookgewoontes en selfs oor seksuele gedrag. Gelukkig het ek ook ’n ma, ouma en tantes gehad wat “outydse” Afrikaans gepraat het, wat woorde soos “altoos”, “aljimmers” en “vliegmasjien” gebruik het. Daar is ’n stukkie van my in elkeen van die vier susters, glo ek. Ek het ’n beheptheid met musiek, die natuur, ekokritiek en Jungiaanse droomsimboliek, onder andere die rivier as ’n simbool van die onbewuste.

Miskien skryf iemand kort voor lank ’n akademiese verhandeling oor jou boek. Die vrou wat sê ons het vroue soos jy nodig, iemand om teen die stroom te swem, en die een wat dit sê, is ’n Vrymesselaar. Word deel van ’n nuwe sisteem. Is dit wat jy van die samelewing dink, die alewige marmottewiel waarin vroue vasgevang is – ons is altyd net op pad na ’n volgende samelewingsvasgevang-wees?

Ongelukkig is daar deesdae weer ’n regressie na tradisionele opvattings oor geslagsrolle, ’n nuwe konserwatisme wat veral deur die kerk aangeblaas word, wat steeds van die vrou verwag om ’n dienende Marta te wees, ’n (maagdelike) seksobjek wat haar man moet behaag en wat kinders moet voortbring. Gelukkig sal daar altyd vroue wees wat weier om te konformeer tot die samelewing se verwagtinge van wat ’n vrou behoort te wees, werklike én fiktiewe vroue wat teen die meesleurende patriargale stroom swem.

Ek vorder verder en verder met die boek en dink aan jou mooi sinne, amper asof elke sin ’n kortverhaal is. Nie mooiskrywery nie, maar mooi geskryf. En net die nodigste woorde. Redigeer jy baie dikwels? Keer jy oor en oor terug na die vorige sinne?

............

Die redigeringsproses is deurlopend deel van my skryfproses, sodoende word sinne behoorlik geslyp. Met die skryf van elke paragraaf en iedere hoofstuk keer ek terug na die begin om te sien of dit alles inpas en sin maak. Dis ’n uitputtende proses en ek vermoed dit is die rede waarom my romans nooit vreeslik lank is nie, ek is bloot te obsessief-kompulsief om dik, uitgesponne boeke te skryf.

..............

Die redigeringsproses is deurlopend deel van my skryfproses, sodoende word sinne behoorlik geslyp. Met die skryf van elke paragraaf en iedere hoofstuk keer ek terug na die begin om te sien of dit alles inpas en sin maak. Dis ’n uitputtende proses en ek vermoed dit is die rede waarom my romans nooit vreeslik lank is nie, ek is bloot te obsessief-kompulsief om dik, uitgesponne boeke te skryf.

Die tema van ’n vrou van wie daar verwag word om te moet trou, en die kontras tussen logika en emosie. Dis herhalende temas. Maar elke karakter se lewensloop is verskillend, of hulle paaie nou met mans kruis, of nie. Wie was jou gunstelinge om te skryf?

Al die karakters is eintlik vir my ewe geliefd en was ewe lekker om te karakteriseer. Dalk kan ek Sophié se briewe uitsonder as ’n gunsteling. Met die briefvorm kan ’n skrywer wegkom met vertel in plaas van wys. Boonop kan ’n mens in ’n brief behoorlik gal afgaan teen die samelewing, veral in ’n brief wat nooit gepos word nie. Die issues wat vroue in die 1940’s gehad het, is steeds nie heeltemal opgelos nie. Vroue word steeds gesien as die “swakker” geslag wat gelei word deur hulle emosies en nie deur logika nie.  

Ek vind die Kietie-karakter (Yingwe) so interessant. Haar verhaal vervleg ook moeiteloos met mens, gees, mite en werklikheid. Hoeveel navorsing het jy gedoen oor Afrika-stories toe jy haar verhaal geskryf het? Vertel my asseblief van jou ouma Griet se staaltjies.

Die Sjangaanse woord vir “luiperd” is “yingwe”. Kietie vereenselwig haar nie net met die luiperdwyfie nie, sy herken iets van haarself in dié wyfiedier, die siel van ’n alleenloper, ’n vrye gees wat haar nie laat inhok nie. Teen die einde van die roman verbeel Kietie haar dat sy die luiperdwyfie sien wat na haar weerkaatsing in ’n waterpoel kyk en dan sê: “Ek is Yingwe.” Kietie transformeer dus op spirituele wyse tot ’n dier, ’n gegewe wat dikwels voorkom in Afrika-mites en -fabels.

My ouma Griet het die wonderlikste stories vertel, kompleet met handgebare, gesigsuitdrukkings en verskillende stemtone, stories waarin die grens tussen fantasie en werklikheid vervaag het. Sy het byvoorbeeld vertel dat die oomblik toe haar een suster dood is, daar ’n harde geklop op die eetkamertafel was en dat daar die volgende oggend modderwater op die tafelblad gelê het. Dit was die suster wat amper in ’n rivier verdrink het en toe ’n paar nagte later dood is aan longontsteking. Daar is nog baie ander soortgelyke verhale, en dít terwyl my ouma (volgens haar) nie bygelowig was nie. Sy was een van die min mense in hulle omgewing wat nie bang was om snags lyke op te pas nie, het sy graag vertel.

Waarom het jy oplaas Vier susters geskryf? 

Party verhale móét eenvoudig vertel word, anders hou dit aan spook by ’n mens. Vier susters was beslis so ’n familiestorie wat eenvoudig moes uit, sodat die sondes van die vaders (én die moeders) besweer kon word.

Om te vra of hulle Smutsies of Hertzoggies maak … Die tydsgees word in alles van jou boek weerspieël. Hoe verbeel mens jouself in ’n ander historiese tydperk in, en bly in karakter, binne die tyd? Was daar vir jou ander uitdagings rondom die skryf van die boek? 

Party mense het ’n obsessie met die Middeleeue of met die 1960’s se hippie-era, ek is weer behep met die 1930’s en 1940’s, daarom was dit taamlik maklik om myself daarheen te verplaas. Wat moeilik was, was om die tipiese raspejoratiewe van daardie tyd te gebruik om die Afrikanernasionalistiese era lewensgetrou uit te beeld. Dit was neerdrukkend om weer aan myself te erken dat ek deel van ’n ondermynende kultuur was wat my medemens verguis het met, onder andere, neerhalende, afbrekende taal.

Die oorlog, die sogenaamde manstema, is dan oplaas nie die oorlog wat in die wêreld woed nie. Dis die oorlog tussen sekere van die susters. Dink jy in jou verhaal is dit uiteindelik waar bloed nie kan loop nie, daar kruip dit? Of dat familie bo alles aan mekaar verbind is? Waar jy gebore is en wie jou sibbe is? Ek dink weer aan jou eie analise van ’n Hart is so groot soos ’n vuis en ek dink dalk moet ek nie so ’n enkelvoudige betekenis soek nie. Wat is jou gedagtes daaroor?

Ons is almal op ’n manier produkte van ons tyd, van ons omgewing en van ons gene. Ons kan nooit heeltemal van ons DNS en van ons opvoeding ontsnap nie, dit bly ’n mens maar altyd by, maak nie saak op watter kontinent jy jou bevind of tot watter ideologie jy jou bekeer nie. Op ’n stadium wou ek (soos my Sophié-karakter) my heeltemal losmaak van my familie, wou ek hulle vervang met vriende, maar uiteindelik het ek besef dat niemand my ooit so goed sal verstaan as juis my eie sibbe nie. Hulle oortuigings mag dalk indruis teen dit wat ek glo, maar hulle weet waar ek vandaan kom, wat my gemaak het wat ek is, waarom ek op ’n sekere wyse optree en reageer. En dit is juis dít wat ek in Vier susters wou weergee – sibbe se onvoorwaardelike aanvaarding van mekaar, ten spyte van verskille en geskille.

Waarmee is jou nou besig?

Ek werk aan ’n paar gedigte, aan kortverhale en ’n kinderstorie. Die nuwe roman moet maar vir eers wag.

Lees ook:

Toyota US Woordfeesbundel 2020: ’n onderhoud met Gerda Taljaard

Verset teen ’n fallosentriese wêreld: ’n psigokritiese interpretasie van P.P. Fourie se ’n Hart is so groot soos ’n vuis as bildungsroman

Persverklaring: Finaliste van ATKV-Woordveertjies bekend

kykNET-Rapportprys vir fiksie 2022: Vier susters deur Gerda Taljaard

Vier susters deur Gerda Taljaard, ’n resensie

The post <em>Vier susters</em>: ’n onderhoud met Gerda Taljaard appeared first on LitNet.

Die bekendstelling van die “model” ChatGPT onder die opskrif “ChatGPT: Optimising language models for dialogue” op 30 November 2022 het ’n behoorlike opskudding veroorsaak. Die vernaamste rede hiervoor is dat die ChatGPT voorlopig gesien met ’n ongekende mate van sukses nie net inligtingsnavrae beter kan beantwoord as enige ander internetplatform nie (insluitend Google), maar veral dat dit ook met ’n ongekende mate van sukses akademiese opstelle en letterkundige skeppings kan naboots. Laasgenoemde moet onmiddellik gekwalifiseer word – as ’n mens kyk na die Afrikaanse en Engelse skryfwerk wat ChatGPT op versoek van LitNet geskryf het, lyk dit op die oog af asof ’n menslike skrywer dit kon geskryf het, hoewel die gehalte van die skryfwerk wisselend is. As dit ’n menslike skrywer was wat dit geskryf het, sou ’n mentor van die menslike skrywer dié waarskynlik aangeraai het om verder aan die skryfwerk te poleer.

Een van die grootste eietydse musikant-digters, Nick Cave, is self deur van sy bewonderaars uitgevra oor wat hulle dink van pogings deur ChatGPT om lirieke soortgelyk aan syne te skryf. In sy reaksie soos aangehaal deur The Guardian wys Cave waar die probleem met hierdie pogings van ChatGPT lê: “Writing a good song is not mimicry, or replication, or pastiche, it is the opposite.” (Let op dat hy nabootsing afkeur.) Dan verduidelik hy wat volgens sy ervaring ter sprake is in die egte skeppingsproses, en hoe dit eg menslike elemente soos weerloosheid en verlossing (redemption) betrek, wat nie deur kunsmatige intelligensie (KI) nageboots kan word nie. Na Cave se onderskeid tussen die egte en die nagebootste word hier onder teruggekeer.

Om die implikasies van KI tans in die algemeen en besonderlik die (vinnig ontwikkelende) ChatGPT te verstaan, word hier aangesluit by die werk van vier eietydse denkers wie se werk almal op die een of manier relevant tot hierdie gesprek is, naamlik René Girard (1926–2015), Jean-Pierre Dupuy (geb 1941), Bernard Stiegler (1952–2020) en Bruno Latour (1947–2022), wat hulle almal in wisselende mate met die wetenskaps- en tegniekfilosofie, mimese (nabootsing) en KI besig gehou het. Hierna sal regstreeks of met ’n omweg na hulle werk verwys word.

René Girard is bekend as die grondlegger van mimetiese teorie en vir die werk wat hy gedoen het om die rol van mimese in menslike kulturele evolusie te verstaan. Jean-Pierre Dupuy, wat onder vele meer vorige en huidige posisies tans die posisie beklee as die direkteur van die navorsingsprogram van Imitatio, ’n stigting gewy aan die disseminasie en bespreking van Girard se mimetiese teorie, is onder die vier genoemde denkers in die unieke posisie dat hy in die middel-1970’s die kognitiewe wetenskap en die mimetiese teorie gelyktydig ontdek en sedertdien saam bedink het. Om redes wat weldra hier onder uiteengesit sal word, is dit ’n wesenlike benadering tot hierdie gesprek.

Dupuy publiseer in 1994 ’n klassieke filosofiese geskiedenis van die kognitiewe wetenskap (Aux origines des sciences cognitives, Parys: La Découverte, in 2009 in Engels gepubliseer as On the origins of cognitive science. The Mechanization of the Mind, Cambridge, Massachusetts: MIT). In die boek behandel Dupuy die twee oorheersende teoretiese skole van KI. Die eerste is die skool van die ekonoom Herbert Simon en die rekenaarwetenskaplike Allan Newell, wat hulle in 1956 bekendgestel het, en wat berus op die aanname dat “thinking is computing, with this computation bearing on sentences of a ‘language of thought’ implementable in a digital computer” (hier haal ek Dupuy aan op bl 2 van ’n gepubliseerde verwerking van ’n hooflesing wat hy in Julie 2021 gelewer het tydens die jaarlikse kongres van die vernaamste Engelstalige vakvereniging gewy aan mimetiese teorie, die Colloquium on Violence & Religion, waarvan die tema daardie jaar “Desiring machines: robots, mimesis and violence in the age of AI” was). Om redes waarop ons nie hier hoef in te gaan nie, maar wat sonder twyfel die feit insluit dat menslike denke veel meer as rekenaarmatige berekening is, het die tweede oorheersende skool van KI mettertyd vanaf die 1980’s toonaangewend geword. Dit is die skool wat Dupuy beskryf as die “neural network model” waarin denke die vermoë is om danksy massiewe datastelle en masjienlering dit moontlik te maak nie net om patrone te eien nie, maar om aan die hand van hierdie patrone sekere vorme van menslike denke so goed na te boots (en selfs aan te vul) dat dit wat deur menslike intelligensie en dit wat deur kunsmatige intelligensie geskep word, nie meer sonder meer van mekaar onderskei kan word nie. Wat hierdie kwessie betref, verwys Dupuy (bl 7) na die baanbrekende werk van onder andere Alan Turing (1912–1954) en sy beroemde nabootsingspel (imitation game, 1950): “The goal was to propose an experimental apparatus to test whether a sufficiently well programmed machine is able to pass for a human being from the point of view of a human observer who interacts with it.”

Laat ons op hierdie punt van hierdie opstel dus dan hierop let: Waar die eerste skool van KI in ’n doodloopstraat beland omdat dit met ’n beperkte opvatting van menslike denke werk, gaan die tweede skaal van KI van krag tot krag omdat dit één aspek van menslike denke, naamlik die identifisering van patrone, met behulp van groeiende rekenaarvermoë en data so goed naboots dat dit in sommige gevalle menslike wetenskaplikes se werk aanvul, en in die geval van ChatGPT uitdrukkings van menslike kennis en skeppings so goed naboots dat dit soms nie onderskei kan word van kennis en skeppings deur mense self voortgebring nie. Die kwessie van nabootsing is dus wesenlik, en daar kan bygevoeg word dat die eerste skool van KI ook in ’n doodloopstraat beland omdat dit menslike intelligensie masjienmatig probeer reproduseer, terwyl die tweede skool van KI van krag tot krag gaan omdat dit eerder ’n aspek van menslike intelligensie probeer naboots.

Terug na Dupuy, wat ’n verdere belangrike element in sy artikel aan die orde stel, naamlik die kwessie van die model (ek verwys weer na die vermelde bekendstelling hier bo van ChatGPT as “model”), en van die moderne wetenskap as model. In die Girardiaanse mimetiese teorie is die model allerbelangrik, byvoorbeeld in sy verduideliking van hoe die mens ’n eie identiteit probeer ontwikkel deur die nabootsing van modelle. Dupuy wys daarop dat die moderne wetenskap self ’n eiesoortige kinkel aan die begrip van die model gee. Die saak staan so: Die Italiaanse filosoof Giambattista Vico (1668–1744) lê die grondslag hiervoor wanneer hy in sy boek Die nuwe wetenskap (1725) die basiese aanname van die moderne wetenskap so verwoord: “Verum et factum convertuntur” (“Die ware en die gemaakte is uitwisselbaar”). Volgens Dupuy beskryf Vico hiermee die grondslag van die moderne wetenskap, naamlik om ’n model te skep van daardie aspek van die werklikheid wat die betrokke wetenskap bestudeer en aan die hand van die model kennis oor daardie aspek van die werklikheid te ontwikkel. Dupuy skryf: “[A] scientific model is an imitation from the start. It bears the same type of relation to reality as a ‘reduced or toy model’ does to its object, being the most readily manipulable reproduction of it” (bl 4). Hy lig dit verder toe:

It is the copy that science admires and is fascinated with – the copy, that is, of its own creation. A model is so much purer, so much more readily mastered than the world of phenomena, that there is a risk that it may become the exclusive object of the scientist’s attention. Theories, indeed, whole disciplines, can be organized around the study of a model’s properties: Witness economics, which keeps exploring the resources of the model of general economic equilibrium bequeathed to it by Léon Walras. (4)

Bruno Latour kom tot dieselfde bevinding wanneer hy in die 2013-uitgawe (oorspronklik 2002) van Jubiler ou les tourments de la parole religieuse (Parys: Les Empêcheurs de penser en ronde, in Engels vertaal as Rejoicing: or the torments of religious speech, Cambridge, VK: Polity Press, 2013) skryf oor die verskillende wetenskappe wat “bestaan in hulle skoonheid, in hulle referensiële ontwikkeling, in hulle produksies en hulle transportasies van kaarte en modelle” (40). En daarom vra hy met verwysing na hierdie kaarte en modelle “hoeveel bemiddelings is nie nodig nie ten einde ware of valse uitsprake te maak oor die kleinste mikrobe, die verste ster, die kortstondigste interaksie tussen partikels...?” (40).

Nou, volgens Dupuy is die belangrikste model vir die tweede skool van KI die een van neurale netwerke waarvan ChatGPT deel vorm, die model wat Turing verskaf het:

The model par excellence that gave the initial impetus to cybernetics and later artificial intelligence in its first stage was the Turing machine. This particular machine was anything but a material robot. It was a mathematical ideality, which purported to simulate any mechanical process, and therefore, thanks to a giant step akin to an act of faith, was capable of simulating the functioning of the human mind. The idea, named the “Turing thesis”, was something like this: All that the human mind can accomplish and that can be described precisely, without ambiguity, in a finite number of words, can be carried out by a readily programmed computer. (7)

Hoewel hierdie woorde aanvanklik deel vorm van ’n lesing in Julie 2021, is sy opsomming van die Turing-tese ’n baie goeie beskrywing van wat die ontwikkelaars van ChatGPT met wisselende mate van sukses nastreef: “Alles wat die menslike verstand kan verwesenlik en wat presies en sonder enige dubbelsinnigheid in ’n beperkte aantal woorde beskryf kan word, kan uitgevoer word deur ’n geredelik geprogammeerde rekenaar” – met dien verstande dat die rekenaar in die geval van ChatGPT ’n versamelnaam is vir ’n netwerk van saamgestelde rekenaarvermoëns (wolkberekening, masjienlering, waarskynlik superrekenaars, ens).

Dit is dan ook hierdie aspek van ChatGPT wat die gemoedere gaande het, soos spreek uit die soort vrae wat LitNet stel in hul uitnodiging oor opstelle in hierdie KI-reeks (byvoorbeeld: “Kan ’n KI-romanskrywer die Hertzogprys ontvang?”), of die feit dat ’n groep van agt leidende Australiese universiteite dringend hulle assesseringspraktyke hersien nadat reeds gevind is studente gebruik KI om in hulle skryfwerk te kul.

Op hierdie punt van die opstel is dit raadsaam om stil te staan by ’n meer presiese beskrywing van wat dit is wat ChatGPT eintlik doen. Die beskrywing word gehaal by Bernard Stiegler, wat in sy eerste volume oor die outomatiese samelewing (2015, La société automatique: 1. L’avenir du travail, in Engels vertaal as Automatic Society, Volume 1: The future of work, Cambridge, VK: Polity Press, 2016) oor die ontwikkeling van masjienvertaling by Google skryf dat wanneer dit kom by, sê maar, die masjienvertaling van en na Mandaryns, niemand by Google wat hieraan werk, self Mandaryns praat nie. “Daar is geen teorie van Mandaryns nie, geen verstaan van Mandaryns nie. Slegs data” (bl 98 in die Franse teks). Met ander woorde, Stiegler wys met betrekking tot masjienvertaling op wat ewe waar is van ChatGPT, naamlik dat geykte patrone met behulp van massiewe saamgestelde rekenaarvermoë geïdentifiseer word wat dan met dieselfde saamgestelde rekenaarvermoë van redelik tot volledig oortuigend weergegee kan word sodat die onderskeid tussen die menslik en die kunsmatig geskepte vertaling of teks in sommige gevalle nie meer van mekaar te onderskei is nie. Van egte menslike denke is in die kunsmatige reproduksie hoegenaamd geen sprake nie.

Nou, as ons kyk na die uiters waardevolle boekstawing van eksperimente wat Izak de Vries en Lara Aucamp met ChatGPT gedoen en op 13 Desember 2022, oftewel twee weke ná die bekendstelling van ChatGPT, daaroor gepubliseer het, word die volgende duidelik (of herbevestig dit vroeëre waarnemings van die ontwikkeling van KI): Binne die bestek van soms enkele dae klink die antwoorde wat ChatGPT op dieselfde vrae verskaf, veel intelligenter. Waarom so?

Hierdie spesifieke KI-tegnologie word beter namate die gehalte van die data en bygevolg gehalte van die patrone wat dit reproduseer, verbeter danksy verhoogde menslike interaksie daarmee. Wanneer De Vries en Aucamp in daardie twee weke dieselfde vrae meer as een maal aan ChatGPT stel, en dit in dieselfde tyd wanneer soortgelyke vrae in soortgelyke interaksies wêreldwyd aan ChatPGPT gestel word, is hierdie vraagstellers inderwaarheid besig om by te dra tot die beter verwerking en aanbieding van data waarmee ChatGPT werk. ’n Soortgelyke voorbeeld hiervan is vroeg in Desember mondelings aan my meegedeel deur een van Suid-Afrika se voorste literêre vertalers, Naòmi Morgan (Universiteit van die Vrystaat), naamlik die feit dat in die ontwikkeling van masjienvertaling van die ontwikkelaars met van die wêreld se beste vertalers saamgewerk het om die gehalte van masjienvertaling te verbeter. Waarom? Want so kon die ontwikkelaars van masjienvertaling eerstehands met modelle van voortreflike menslike vertaling werk en dus hulle meganiese nabootsing van hierdie vertalers opskerp.

Beteken dit dat die onlangse verbetering van masjienvertaling en meer bepaald die koms van ChatGPT die einde van menslike skrywers en vertalers is, of dat ’n KI-romansier die Hertzogprys gaan verower? Ek twyfel, en wel om die volgende redes.

Eerstens is dit duidelik dat, sê maar, Google Translate met masjienvertaling en ChatGPT met die “skryf” van opstelle, gedigte of verhale op ’n heel basiese vlak wel menslike vorme hiervan oortuigend kan naboots – en daarom ly dit geen twyfel nie dat die Australiese universiteite korrek is om assesseringspraktyke te hersien. Die kompleksiteit van ’n voorgraadse opstel is laag genoeg dat ChatGPT sulke opstelle toenemend oortuigend sal kan naboots.

Tweedens, hoe hoër die vlak van kompleksiteit, hoe geringer die kans dat hierdie KI-tegnologieë ingewikkelde literêre skeppings of vertalings deur mense sal kan troef. Dit mag dit dalk in ’n mate ewenaar – iets wat lank reeds bewys is deur die opkoms van literêre genres waarvoor daar reëls is wat deur die beoefenaars van die genre nagekom moet word ten einde oortuigend te wees (oftewel ’n goeie nabootsing van die oorspronklikes van die genre). So onthou ek tot vandag hoe ’n kollega en aspirantskrywer in die vroeë 1990’s eendag bedremmeld aan my die brief gewys het van ’n uitgewer van romanses wat hom oor die vingers getik het omdat sy afgekeurde manuskrip nie die voorgeskrewe lys reëls nagekom het nie.

Maar as dit kom by ’n Shakespeare, ’n Cervantes, ’n Joyce, ’n Breytenbach of ’n Schoeman, word hierdie skrywers juis geag omdat hulle sowel die konvensies van die bestaande genres kon naboots as dit kon verlê deur dinge daarmee uit te vind wat tot nog toe nie bestaan het nie – en uiteindelik op hul beurt tot nuwe genres én nuwe uitvindingsmoontlikhede aanleiding gegee het.

Hier ter sprake is die skitterende definisie van menslike skeppendheid wat Maria Popova op haar bekende, geliefde webwerf brainpickings.org gee, en wat ek hier vertaal en parafraseer (aangesien sy al verskillende variasies daarvan gegee het): Die vermoë om verbande tussen uiteenlopende dinge aan die lig te bring of te lê soos dit nog nie gedoen is nie. Presies dít is wat KI-tegnologie soos ChatGPT nie as sodanig kan doen nie, maar ten beste kan naboots, soos ons kan sien in die Afrikaanse en Engelse skryfwerk op LitNet waarna reeds hier bo verwys is.

Een van die basiese beperkinge op ’n KI-tegnologie soos ChatGPT se poging tot nabootsing van menslike skeppendheid is die feit dat dit nooit eerstehands dit kan opdoen en op kan reageer waaruit mense skep nie, naamlik hulle ervarings. Een definisie van menslike (artistieke) skeppendheid is dat dit die verwerking van persoonlike ervarings tot artistieke uitdrukkings is wat so geslaagd is dat hulle die lesers, kykers of luisteraars van daardie uitdrukkings in staat stel om hulle eie persoonlike ervarings te verwerk. Soos Cave dit stel in die artikel waarna ek hier bo verwys het, en wel met betrekking tot die suksesvol gekomponeerde lied: “[I]t is the redemptive artistic act that stirs the heart of the listener, where the listener recognizes in the inner workings of the song their own blood, their own struggle, their own suffering.”

Ten slotte: Verwag ek die volgende wetenskaplike deurbraak of literêre meesterstuk van ChatGPT? Nee. Maar wel interessante pogings tot nabootsing daarvan, wat dalk verdere menslike wetenskaplike deurbrake of literêre skeppings kan aanvul.

Lees meer oor kunsmatige intelligensie op LitNet hier.

Lees ook:

LitNet-AfriKI-miniseminaar: Kunsmatige intelligensie as skrywer

Kunsmatige intelligensie: Kan ’n bot die Hertzogprys wen?

In gesprek met ChatGPT, ’n kunsmatig-intelligente rekenaartoepassing

AI writes a poem about sitting in the morning traffic

Die eerste KI-gedig in Afrikaans: "Silwerwit in die soontoe"

Afrikaans se eerste KI-gedigte

AfriKI: Kunsmatige Intelligensie-gedigte in Afrikaans | Videolesing in Engels en Afrikaans

Google gee jou vlerke: Google Translate en die afbreek van taalgrense

Wat dink jy van die stelling dat sonpanele ’n statussimbool is?

Hoe verskil ChatGPT van Google Search?

Mag Suid-Afrikaners kwaad wees wanneer hulle elektrisiteit voortdurend afgeskakel word?

Nederlands spreken met een app

Water-saving tips generated by an algorithm using artificial intelligence

The post Skepping of nabootsing? Kunsmatige intelligensie en intelligente kuns appeared first on LitNet.

https://pixabay.com/photos/butterflies-bug-nature-wildlife-3315055/

"Afrikaans pleit vir meesterwerke om in Afrikaans ver-taal te word totdat dit ver-vel (Breytenbach). Dan kry dit ’n eie, unieke en vars ritme."

Cas Vos het, aan die hand van sy eie werk en ander relevante tekste, oor hierdie onderwerp geskryf. Alle aanhalings in die artikel word met die nodige toestemming deur die skrywers en uitgewers geplaas.

Besinning oor taal en ver-taal I

• Cas Vos, Navorsingsvennoot, Departement Ou Testament, Teologiese Fakulteit, Universiteit van Pretoria

In hierdie artikel word die verskillende teorieë wat vertalings ten grondslag lê, nie ontleed nie (vgl hieroor Vos 2021:74–6). Catherine du Toit het oor vertaling ’n uitstekende bydrae gemaak (Du Toit 2019:152–77). Elke vertaling/omdigting moet op sy eie meriete beoordeel word. Solank die dolcezza en armonia van ’n gedig, vrye vers of vertaling behoue bly. In ’n vertaling mag daar vars asem oor die teks geblaas word. Solank dit nie die oorspronklike teks in ’n ander rigting waai nie. Die volgende woorde van Dante mag nooit uit die oog en hart verloor word nie: “E però sappia ciascuno che nulla cosa per legame musaico armonizatta si può della sua loquela in altra transmutare sanza rompere tutta sua dolcezza ed armonia” (Convivio I V11:14; Die Gasmaal). Daarom is dit belangrik om te besef dat niks wat harmonieer volgens die digkuns se reëls, vertaal kan word uit die moedertaal na ’n ander taal sonder om al die soetheid en harmonie te verwoes nie.

...........

Afrikaans pleit vir meesterwerke om in Afrikaans ver-taal te word totdat dit ver-vel (Breytenbach). Dan kry dit ’n eie, unieke en vars ritme.

.............

Afrikaans pleit vir meesterwerke om in Afrikaans ver-taal te word totdat dit ver-vel (Breytenbach). Dan kry dit ’n eie, unieke en vars ritme.

1 Transkripsie van Psalm 23

Daar word eers aandag aan ’n transkripsie van die Hebreeuse teks gegee. Vervolgens ’n vertaling daarvan. Die liedteks van TT Cloete word daarna verken (Liedboek van die Kerk 2001).

1. Jhwh roo’i
   lo echsaad. .... (volledige aanhaling in PDF-dokument wat hier onder afgelaai kan word)

 2 Vertaling van Psalm 23

1. Die Here is my herder,
   ek kom niks kort nie. .... (volledige aanhaling in PDF-dokument wat hier onder afgelaai kan word

Psalm 23 is getranskribeer en vertaal ten einde TT Cloete se rymende omdigting te beoordeel (vir Psalm 23 vgl Schuman 2002:26–7; Vos 2020:634–48). 

TT Cloete se omdigting van strofe 2a: “Ek sal die dood se donker dal nie vrees nie,” wyk af van die Hebreeuse teks. Dáár staan: “[...] hoef ek geen onheil te vrees nie.”

Die onheil kan ook op aardse lyding en onrus dui.

Die “goedheid en guns” van die Hebreeuse teks (reël 6) word deur Cloete as voorspoed aangedui. Goedheid en guns is egter veel meer as net voorspoed (Vos 2015:31). 

“Ek bly by U, Heer, […]” (strofe 3, reël 5) skep ’n ander betekenis as die Hebreeuse teks (6b). Die Hebreeuse teks (6b) dui op “terugkeer” en nie “bly” of “woon” nie (Schuman 2002:27). Die Hebreeuse vertaling lui:

Slegs goedheid en guns bly my volg
al die dae van my lewe.

Ek sal dan terugkeer na die huis van die Here
tot in lengte van dae.

Cloete se omdigting in strofe 2d: “[E]n in u hande sal ek altyd veilig bly,” is ’n treffende uitdrukking van die Hebreeuse teks:  

Uself is immers by my! (4d)

Dit moet in gedagte gehou word dat vers 4 uit ses woordgroepe, twee digreëls en een strofe bestaan (Schuman 2002:31). Die sin: “Uself is immers by my!” vorm die middel van die psalm as geheel. Dit kan die hartklop van die psalm genoem word.

Die Hebreeuse uitdrukking: “U stok en u staf / dit is vir my tot troos” (4e–f) gee die wyse aan waarmee die troos aangebied word. “U stok en u staf” bied beskerming teen gevare. Hierdie bedoeling en betekenis kom egter nie in die Cloete-omdigting voor nie.  

Dit moet daarmee gereken word dat die digtershand van Cloete in toom gehou is deur musikologiese eise. Dit het ook ’n invloed op die rymwoorde, die sintaksis en die woordorde. Selfs die gebruik van metafore word daardeur beïnvloed (Vos 2015:35). Van Rooy en Strydom (onderskeidelik) (2008:497; 1994:257–58) toon aan dat die saak van woordtoonverhouding van die grootste belang is by die skep en beoordeling van ’n berymde psalm. Die kommunikasie van die kerklied word immers gedra deur die woorde en die melodie (Van Rooy 2008:301). Aan dié vereistes het Cloete uitnemend voldoen.   

3 Vertalings van Dante se Inferno volgens verskillende rymskemas

Daar kom ’n verskeidenheid vertalings wat Dante se terza rima-rymskema behou. Robert Torrance volg ’n terza rima-rymskema. Robert Pinsky gebruik ’n milder vorm van die terza rima-rymskema. Daar kom by hom ’n gewysigde vorm van die terza rima-rymskema en gewone rym voor. Daar is prosavertalings (Janssen, Sinclair, Singleton, Durling, Krüger) en vryeversvertalings (Robert en Jean Hollander, Rob Brouwer, Peter Thornton).

4 Drie verskillende vertalings van Dante se Inferno in Afrikaans

JS Krüger se prosavertaling van die Inferno is voortreflik. Al is dit in prosavorm vertaal, is dit brongetrou. ’n Vertaling wat nie voorgee om poësie te wees nie, maak in baie gevalle gebruik van ’n indeling van die teks volgens versreëls, wat bloot ’n inhoudelike strukturering verteenwoordig.

Delamaine du Toit het dit uitstekend gedoen. Hierdie vertaling kan in die kategorie van vryeversvertaling gereken word. Die groot wins van Du Toit se vertaling is dat dit, benewens dat dit die eerste Afrikaanse vertaling is (1990), die deur na Dante se canti oopsluit. Sy vertaling is teksgetrou en ’n waardevolle bydrae tot die vertaling van Dante se La Divina Commedia in Afrikaans. Die teksgetroue vertaling is egter soms sintakties mank. ’n Voorbeeld hiervan is canto v, reëls 133 en 134:                       

Toe ons lees hoe die soveel begeerde glimlag
’n soen kry van so aansienlik ’n minnaar

Dit is jammer dat daar talle taalfoute in Du Toit se vertaling voorkom. In canto v, reël 74 moet “gesêls” “gesels” wees; in reël 90 moet “agterlaat” “agtergelaat” wees; en in reël 141 moet “gewoord” “geword” wees. 

5 Verklarende aantekeninge van canto v, 73–142  

Dit is steeds Goeie Vrydagaand. Dante en Vergilius betree nou die terrein van die verlore siele. In hierdie tweede sirkel woed ’n ewige storm. Dit is ’n simbool van die hartstog waarvan die verdoemdes in hierdie kring slagoffers geword het. Die storm voer die verdoemdes deur die lug mee. Nie alle wellus word hier gestraf nie – slegs verbode en matelose wellus wat die rede verdoof het (39). Daar is twee groepe verdoemdes: Die een groep word aangevoer deur die wellustige keiserin Semiramis en die ander deur Dido, die koningin van Kartago (61), wat haar gelofte teenoor haar eggenoot Sichaeus verbreek het. Toe Dante twee skimme sien wat liefdevol na mekaar toe vlieg, vra hy vir Vergilius of hy met hulle mag praat. Dan volg die beroemde passasie wat as die Lamento aangedui kan word. Dit handel oor die liefde tussen Paolo en Francesca. Dante was in sy laaste lewensjare ’n gas van Guido Novello da Polenta. Hy was die heer van Ravenna van 1316 tot 1321, en ’n neef van Francesca (73).

Hier begin die episode van Paolo Malatesta en Francesca da Polenta. Dante verwys waarskynlik na die ware verhaal van die aristokratiese Francesca da Polenta en Paolo Malatesta. Hulle het in Dante se jeug in ’n opspraakwekkende moord hulle lewens verloor. Francesca is in ongeveer 1275 om politieke redes (die versoening van hulle families) met Gianciotto Malatesta, die prins van Rimini, getroud. Hy het ook as “die Kreupele” bekendgestaan. Sy raak betrokke in ’n liefdesverhouding met sy jonger broer Paolo. Haar man vind dit uit en vermoor albei in die familiekasteel Gradara, ongeveer 30 kilometer van Rimini af (Lansing 2000:409–14). In die hel word Francesca nie meer toegelaat om te bid nie. Dante se verwysing na die ligte reis op die wind (79) wys daarop dat hy selfs onder sy haglike omstandighede nog van die bekoorlikheid en aantrekkingskrag van die romantiese liefde bewus bly.

Hierdie verhaal is waarskynlik die ontroerendste in die hele La Divina Commedia en het wyd aanklank gevind. Om vier voorbeelde uit die kunswêreld te noem: In 1889 het Rodin sy Francesca da Rimini geskep (later is dit herdoop tot Le Baiser en onderskei van die komposisie La porte de l’enfer). In 1914 is ’n opera, Francesca da Rimini, van die Italiaanse komponis Riccardo Zandonai (1865–1944), op hierdie canto gegrond, vir die eerste keer uitgevoer. Frank Dicksee het in 1894 ’n olieverf skildery, Paolo and Francesca, gemaak. ’n Film, Paolo e Francesca, is in 1950 deur Raffaello Matarazzo vervaardig.

Dante se karakters is wesens van vlees en bloed, mense wat deur die krag van die liefde meegevoer word. Dante, wat self die pyn van die liefde ervaar, word diep geraak deur die tragiek van Francesca en Paolo se liefdesgeskiedenis. Hy is ook intens bewus dat die pad van die liefde na afdraaipaadjies kan lei. Hoe sal hy ooit vir Beatrice vergeet?

In hierdie hartroerende verhaal word die teenstrydighede van die liefde blootgelê. Francesca hunker na die goeie tyd saam met Paolo, maar haar wrewel teen hom kom ook aan die lig. In die hel word die liefdesvlam geblus. As aristokratiese dame praat sy verfynd, en Dante, die pelgrim, swig daarvoor. Maar Dante, die nugter digter, suggereer haar bitterheid, ydelheid, selfsug en selfverontskuldiging. In die gees van haar tyd stel sy die liefde as ’n onweerstaanbare mag voor. Sy aanvaar nie haar verantwoordelikheid en skuld nie. En tog koester die leser die liefdeswaansin van Francesca. Dante spreek die verliefdes nie vry nie, maar sy oordeel is getemper deur die liefde. Die liefde dra en verdra byna alles. Drie keer word “Amor” aan die begin van ’n reël geplaas (100; 103; 106). Hiermee kom Dante se komposisievernuf en drif aan die lig. Beatrice bly steeds die koningin van sy hart (81). Hierdie sin beteken “as God dit toestaan” (97–8).

Ravenna is Dante se geboorteplek. Dit is naby die delta waar die Po-rivier in die Adriatiese See uitmond (100–1). Dante varieer ’n liefdesreël van Guido Guinizelli (1235–76). “Foco d’amor in gentil cor s’apprende”: In u edel hart ontvlam die liefdesvuur. ln ’n kommentaar oor Guinizelli se canzone word die klem gelê op die teenstelling tussen edel en onedel (dus nie-aristokraties), en dat dit kenmerkend is van die edele hart dat liefde daar sal ontvlam (107). (Dit is dus waarskynlik ’n stelling van Dante dat in ’n edel hart dié liefdesvuur ontvlam, met verwysing na Francesca.)

Kaina: Gianciotto Malatesta vermoor sy vrou en broer. Daarom word sy siel gestuur na die eerste sone van die onderste sirkel van die hel, waar diegene wat hulle familie verraai, gestraf word. Hierdie sone dra die naam van Abel se moordenaar. Dante het geen simpatie met die verontregte eggenoot wat hom gewreek het op die owerspel van sy vrou en broer nie (121–3). Die Romeinse filosoof Boëthius (ongeveer 480–524), skrywer van De consolatione philosophiae, kon Dante se woorde wat Francesca gebruik, geïnspireer het. Boëthius skryf: “[…] want van alle verdriet, wat die teenslae van Fortuna ons berokken, is smart die swaarste: om eenmaal gelukkig te gewees het!” (123). “[…] jou leermeester weet van die bitter wyn” – dié woorde herinner aan Aeneas se gevleuelde woorde aan Dido, in Aeneïs II, 3: “U laat my, koningin, onsegbare leed beleef” (137).

Dante lewer kritiek op die ridderromans van sy tyd, eintlik op die amoreuse dele daarvan. In die Franse roman, Lancelot du Lac of ’n verwerking daarvan, lees Paolo en Francesca van die avonture van die Middeleeuse ridder Lancelot (Kennedy en Corley 2008). Daar word vertel van die buite-egtelike liefdesverhouding tussen die ridder Lancelot en Guinevere, koning Arthur se vrou. Die soen wat sy op Lancelot afdruk, laat die liefde onblusbaar vlam.

Die boek wat Paolo en Francesca lees, vermoedelik die dertiende eeuse Franse weergawe, word aangedui as ’n “Galeotto” (galeislaaf, tronkvoël, skelm jakkals, tussenganger). Die naam “tussenganger” is heel geskik vir die boek en die skrywer wat Lancelot en Guinevere na mekaar gebring het en haar aangemoedig het om Lancelot te soen (138). Hierdie beroemde reël: “Daardie dag het ons twee die boek laat rus,” kan beteken dat dit nie by een soen gebly het nie, of dat hulle op heterdaad betrap is en doodgemaak is (Vos 2021:58–9; 144–8).

6 Delamaine du Toit se vertaling van canto v, 73–142

73 Ek het begin: “Digter, ek sou baie graag
wou gesêls met daardie twee wat tesame gaan
en wat skynbaar so liggies op die wind dryf.” (volledige aanhaling in PDF-dokument wat hier onder afgelaai kan word) 

7 Cas Vos se rymende versvertaling (aba, cdc, ens) 

Oor Cas Vos se vertaling skryf WJ Henderson, emeritus professor in Grieks en Latyn en kenner van Italiaans, op die agterplat: Hierdie vertaling van Dante se Inferno is die eerste rymende vertaling in Afrikaans en ’n unieke bydrae tot die groeiende skat van Afrikaanse vertalings van die wêreld se meesterstukke. Versvertaling op hierdie vlak en skaal vereis hoë tegniese vaardigheid, sterk skeppingsdrang, volgehoue toewyding en besondere taalvermoë – en ’n groot dosis entoesiasme, passie en liefde. Dit is ’n prestasie wat in die voorsienbare toekoms onherhaalbaar is en lank ’n standaardwerk sal wees.

WJ Henderson se vertaling van Hesiodos uit Grieks het pas verskyn (2022). Dit is ’n briljante meesterstuk.  

7.1 Cas Vos se rymende versvertaling van canto v, 73–142

73 “Digter, ek sou graag aan dié twee iets wou vra,”
het ek begin. “Hulle wat hul aan mekaar toewy,
lyk of die vlerke van die wind hulle saamdra.” (volledige aanhaling in PDF-dokument wat hier onder afgelaai kan word) 

8 Canto XXXII, 31–60

8.1 Verklarende aantekeninge           

Laatmiddag, tussen 16:00 en 18:00 op Saterdag 9 April, gaan die reisigers die negende sirkel binne (Vos 2021:457). Vervolgens kom Dante by twee kopstampende broers uit wat saam in een gat in die ys begrawe is. Hulle is die broers Alessandro (’n Guelf) en Napoleone degli Alberti (’n Ghibellyn) wat mekaar in ’n struweling oor ’n erfporsie om die lewe gebring het. Hulle was die seuns van Graaf Alberto van Mangona, ʼn grondbaron naby Florence. In stede daarvan om as broers een van sin en hart te wees en te leef, is hulle hare in die koue deurmekaar saamgekoek en hulle koppe deur hul bevrore trane tot ’n blok ys saamgevries. Hulle wou mos veg – nou is hulle letterlik kop in een mus!

Slegs die twee koppe steek bo die ys uit, en die agterste een, wat met sy voorkant teen die rugkant van die voorste een staan, is besig om met ’n bebloede mond aan die stukkende agterkop van die voorste een te kou. Hierdie weersinwekkende toneel laat Dante aan die afgryslike voorval in die oorlog van die sewe konings van Thebes dink (34–6). Die skimme is tot by die nek (tot daar waar die vel verkleur as ’n mens van skaamte bloos) in die ys, en hulle liggame is bloubleek van die koue. Die koue laat hulle tande sonder ophou klapper, en hulle maak ’n geraas soos dié van ooievaars wanneer hulle hul snawels oop en toe klap (41). Hierdie skimme sit in die ys met hulle koppe styf teen mekaar (46–8).

Nadat die skimme hulle koppe opgetel het, val hulle trane nie meer op die ys nie, maar stol op hulle wange (55–6). Die bitter ironie is dat die haatdraende broers nou vir ewig onskeibaar saamgevoeg is. Hier is ’n voorbeeld van die “contrapasso”-straf (gepaste vergelding) wat Dante toepas (59–60; vgl ook canto III:55). Die skreiende ironie kan die leser nie ontgaan nie (Vos 2021:458–460).    

9 Delamaine du Toit se vertaling

31 En soos die padda met sy snoet bo water sit
om te kwaak, wanneer die boeremeisie snags
dikwels van die insameling van die oes droom; .... (volledige aanhaling in PDF-dokument wat hier onder afgelaai kan word) 

10 Cas Vos se rymende versvertaling

31 Soos paddas met oestyd, as die boerin droom
van singende oesgerwe, in die water sit en kwaak
met hulle snoete opgelig bo die waterstroom, .... (volledige aanhaling in PDF-dokument wat hier onder afgelaai kan word) 

’n Slotwoord

Die taalreis het van brontaal na vertaal, ver-taal en ver-vel gelei (Breytenbach). Dit laat heerlike nuwe vars ritmes en verstaan in Afrikaans tot stand kom. Die onverbiddelike eis is egter om die brontaal te ken en te begryp. Dit is ’n moeisame en duldsame weg, maar ook opwindend en vol verrassings.

BRONNELYS

Durling, R.M. en Martinez, R.S. 1996. The Divine Comedy of Dante Alighieri. Inferno. New York: Oxford University Press.

Du Toit, D. 1990. Die Hel. Italiaanse teks met Afrikaanse vertaling en kommentaar. Houtbaai: Zebra Publikasies.

Hollander, J. 2003. Getting Just a Small Part of It Right. R. De Rooy (red.). Divine Comedies for the New Millennium. Recent DANTE Translations in AMERICA and THE NETHERLANDS. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Hollander, R. en Hollander, J. 2000. Dante Alighieri. Inferno. New York: Doubleday.

Janssen, J. 1999. Dante Alighieri. De goddelijke komedie. Deel 1. Nijmegen: Sun.

Kennedy, E. 2008. Lancelot of the Lake. Inleiding deur Corin Corley. Vertaling en aantekeninge deur Elspeth Kennedy. Oxford: Oxford University Press.

Krüger, J.S. 2013. Dante se mistieke reis eerste tog: Inferno. Pretoria: Sentrum vir Mistiek.

Lansing, R. 2000. Francesca da Rimini. In: The Dante Encyclopedia. New York/Londen: Garland Publishing, 409–14.

Liedboek van die Kerk. 2001. Kaapstad: NG Kerk-Uitgewers. 

Pinsky, R. 1994. The Inferno of Dante. A new verse translation. Met notas deur Nicole Pinsky, voorwoord deur John Freccero. New York: Farrar Straus & Giroux.

Schuman, N. 2002. Pastorale. Zoetermeer: Meinema.

Sinclair, J. 1939. The Divine Comedy of Dante Alighieri. Inferno. Met vertaling en kommentaar deur John D. Sinclair. New York: Oxford University Press.

Singleton, C.S. 1954. Dante’s Commedia. Elements of structure. Baltimore: The John Hopkins University Press.

Singleton, C.S. 1970. The Divine Comedy. Inferno. Met vertaling en kommentaar deur Charles S. Singleton. Princeton: Princeton University Press.

Strydom, L. 1994. Sing nuwe sange, nuutgebore. Liturgie en Lied. Bloemfontein: Noordwes-Universiteit.

Thornton, P. 2017. Dante’s The Inferno. Arcadia: Simon & Schuster.

Torrance, R. 2011. Dante’s Inferno. A New Translation in Terza Rima. VSA.  

Van Rooy, J.H. 2008. Die Psalmboek 2003 as kommunikasiemiddel in die liturgie van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika. ’n Himnologiese studie. PhD-proefskrif. Potchefstroom: Noord-Wes Universiteit. 

Vos, C. 2015. ’n Literêre en himnologiese blik op Psalm 23. Met die digter praat, Odendaal, Bernard en Wolfaardt-Gräbe. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 42(100):27–36.

Vos, C. 2021. Inferno. Gansbaai: Naledi.

Vos, C.J.A. 2020. The Lord is my Shepherd in Suffering. Old Testament Studies, 33(3):634–648. Pretoria: The Old Testament Society of South Africa.

Klik hier om die volledige artikel, insluitend al die aanhalings, in PDF-formaat te lees.

The post Besinning oor taal en ver-taal I appeared first on LitNet.

Foto van boekomslag en van Sophia Kapp: http://boekdiva.co.za/

Boek: Heimwee
Skrywer: Sophia Kapp
Uitgewer: Boekdiva Uitgewers
ISBN: 9780639704494

Heimwee is die storie van Mart-Mari wat moet terugkeer na die familieplaas sodat sy haar ma kan begrawe en finaal kan afskeid neem van die familie by wie sy nooit tuis gevoel het nie. Maar in ’n ondeurdagte oomblik betaal sy die knutselaar-nutsman-van-langsaan, Anton Nieuwoudt, om saam te gaan omdat sy vir haar susters gelieg het oor ’n man in haar lewe. Gou besef sy dat hy hom nie laat gebruik nie. Hy is die alles-of-niks-tipe, wat haar dwing tot emosionele eerlikheid en die spieël voor haar ophou sodat sy bewus kan word van haar aandeel in haar gekompliseerde familieverhoudinge.

Dit is ook die storie van Liesbet Vermaak wat in die nadraai van die allergrootste vernedering alleen moet omsien na haar broers: Andries, die dromer, en Benna, die kind wat alles verstaan, maar nie met die wêreld kan kontak maak nie. Wat die foto van die soldaat steel sodat sy kan voorgee sy is getroud, maar dan op ’n dag in Humansburg se hoofstraat opkyk in die helder heuning van Gert Niemand se oë en besef haar leuen het haar ingehaal.

Dis ’n storie wat strek oor geslagte, van mense wat so seergekry het dat hulle swerf, maar dis ook ’n storie van heling. Boweal is dit die storie van moederskap, van die verskriklike prys wat dit soms vra, en van ma’s wat bo-oor die ewigheid sal reik om seker te maak hulle kinders is geborge.

Cliffordene Norton gesels met Sophia Kapp oor haar jongste roman, Heimwee.

Sophia, baie geluk met Heimwee! Dit is ’n dik boek, ’n 2-in-1-liefdes-/familieverhaal. Hierdie is jou tweede roman met ’n geskiedkundige storielyn. Hoe het jy Heimwee beplan?

Ek het ná Kanaän geweet ek wil graag nog ’n historiese roman skryf, maar ek wou ook die verlede en die hede by mekaar laat aansluit. Dit is hoekom ’n mens die geskiedenis ondersoek – jy gaan soek daarin die patrone waarin mense verval en jy leer daaruit sodat jy nie die foute herhaal nie en jy uit die voorouers se wysheid kan leer. Ek het daardie idee in Heimwee probeer vaslê: dat daar niks nuuts onder die son is nie, en dat jy uit die verlede die goeie gaan haal sodat jy dit kan bewaar.

............

Ek het daardie idee in Heimwee probeer vaslê: dat daar niks nuuts onder die son is nie, en dat jy uit die verlede die goeie gaan haal sodat jy dit kan bewaar.

...............

Heimwee speel in twee periodes af: die huidige tydperk en net na die Tweede Wêreldoorlog. Het jy die twee storielyne in die boek apart geskryf en later verbind of was die twee vanaf die begin verweef?

Ek skryf altyd ’n boek in dieselfde volgorde as wat ’n leser die boek lees. Ek skryf nie rond en bont aan tonele en ryg hulle later aanmekaar nie, en ek skryf ook ’n toneel heeltemal klaar voordat ek die volgende een aanpak.

Dit gebeur dikwels dat ek iets skryf, partykeer sommer net ’n woord of ’n uitdrukking, wat ek dadelik besef met ’n ander deel van die storie kan skakel. As ’n mens nie sistematies skryf nie, loop jy die geleentheid mis om sulke skakels organies in jou skryfwerk te laat gebeur. Dan moet jy dit later gaan insit, en ek verbeel my altyd ’n oplettende leser gaan weet dit is kunsmatig geskep.

Jy noem in jou onderhoud met Boekemakranka dat jy ’n jaar neem om ’n boek te skryf, want die storie “moet werk in jou kop”. Wat doen jy as ’n storie nie werk nie?

As ek myself in ’n hoek ingeskryf het, is dit baie dikwels omdat ek ’n toneel of ’n karakter laat loop het buite die beplanning vir die storie. Dis dan wanneer ’n mens moet amputeer.

.............

Dit kan Nobelprysgehalteskryfwerk wees, maar as dit nie reg is vir die storie nie, moet jy uitvee.

..............

Dit kan Nobelprysgehalteskryfwerk wees, maar as dit nie reg is vir die storie nie, moet jy uitvee.

Dis pynlik, maar hoe gouer ’n mens daardie paragraaf of bladsy of toneel skrap en weer by die oorspronklike plan uitkom, hoe vinniger vloei die storie weer. En dis presies hoekom jou kop baie langer met die storie moet werk as jou vingers. Hoe beter jy die storie bedink en hoe langer jy in jou kop uitpluis aan die verloop van gebeure en die ontwikkeling van die karakters, hoe minder hoef jy uit te vee en oor te skryf.

Hoe het jou ervaring as ma die gebeure van Heimwee beïnvloed?

Ek dink ek is meer beïnvloed deur my ervaring as kind. My ma was ’n baie bekwame mens – hardwerkend, prakties, pragmaties, pligsgetrou – maar sy was ook rigied en voorskriftelik, en dit was nie altyd maklik om met haar saam te leef nie. Haar standaard was hoog, en jy het geweet as jy nie daaraan voldoen het nie. (Sy het haar bitterlik vir my skryfwerk geskaam!) Tog was sy baie lief vir my, en sy het my altyd ondersteun. En dis mos altyd eers ná ’n mens se ma dood is dat jy besef hoeveel sy vir jou opgeoffer het, en hoe baie jy haar mis.

..............

Hou ouer ek word, hoe meer besef ek ook hoe die band tussen ma en kind die kind se hele lewe onderlê. As daardie verhouding skeefloop, is ’n mens se hele lewe ’n stryd om aanvaarding.

.................

Hou ouer ek word, hoe meer besef ek ook hoe die band tussen ma en kind die kind se hele lewe onderlê. As daardie verhouding skeefloop, is ’n mens se hele lewe ’n stryd om aanvaarding.

Mart-Mari, die moderne hoofkarakter in Heimwee, is ’n baie onderdrukte karakter. Van waar het jy inspirasie vir Mart gehaal? (Ek vra dit as iemand wat jou al ’n bietjie ken en weet jy is die teenoorgestelde: eerlik en reguit.)

Dit was bitter moeilik om Mart-Mari te skryf, juis omdat ons so verskillend is. Sy het soveel goed so lank weggebêre dat sy amper nie meer weet hoe om aan haarself te erken dat sy ’n emosionele reaksie op gebeure het nie.

Maar ek ken sulke mense, en ek weet dat hulle net so diep voel sonder dat hulle die vermoë het om hulle emosies te verwoord. Dit maak hulle kompleks, en natuurlik uitstekende materiaal vir ’n karakter in verhoudingsfiksie. Dis regtig net die dapperstes en die koppigstes wat hulle uiteindelik uit hulle doppe getrek kry.

Die tweede hoofkarakter, Liesbet Vermaak, se verhaal weerspieël die lewensgebeure van Louisa Louw, Mart se ma. Het jy dit doelbewus gedoen? Is Liesbet se verhaal ’n rimpeleffek wat op een of ander wyse deur al haar nageslagte se lewens sal kring? Of is dit jou hoop dat lesers dalk deur Liesbet meer waardering vir Louisa sal hê?

Louisa is op ’n sekere manier ons almal se ma. Sy het ’n klomp foute gemaak, maar alles wat sy gedoen het, het sy eintlik maar gedoen om seker te maak haar kinders is geborge. Sommige van die besluite wat sy geneem het, het ’n enorme impak gehad, veral op Mart, maar niks daarvan was gemeen of selfsugtig nie.

Mart se reis is om tot daardie besef te kom, en om in te sien dat moederskap nie gaan oor reg of verkeerd nie, maar om die situasie wat jy gekry het om te leef, na die beste van jou vermoë te hanteer. Soms is daardie beste nie wonderlik nie, maar dis steeds die beste. En daarvoor moet ’n mens dan nou maar jou ma vergewe.

............

Ja, daar is herhaling. Dis die patrone waarvan ek gepraat het. Ons kom almal op een of ander tydstip voor sulke onmoontlike keuses te staan. Al waarvoor ons kan hoop, is dat ons kinders ons sal vergewe as ons beste dan nou nie wonderlik is nie.

..............

Ja, daar is herhaling. Dis die patrone waarvan ek gepraat het. Ons kom almal op een of ander tydstip voor sulke onmoontlike keuses te staan. Al waarvoor ons kan hoop, is dat ons kinders ons sal vergewe as ons beste dan nou nie wonderlik is nie.

Ek kan altyd op jou staat maak om ’n wonderlike held te skep, en Heimwee is geen uitsondering nie. Ek is mal oor die kwesbaarheid in Gert Niemand, die historiese held, maar ek was verbaas oor Anton Nieuwoudt. Anton is sensitief, opreg, maar laat nie oor hom loop nie. Hy het ook menings wat hy nie op Mart afdwing nie, maar het haar geïnspireer om haar familie in ’n ander lig te sien. Wat het hierdie tweede helde geïnspireer?

Ek skep altyd baie versigtig aan my helde. Hulle is nie noodwendig perfek nie, maar hulle is perfek vir die heldin saam met wie hulle aan die einde van die boek lank en gelukkig moet saamleef.

Gert was die dwalende een, wat op Heimwee (die plaas) ’n tuiste gekry het. In die moderne storie is Mart die dwalende een. Die parallel is dus eintlik tussen Mart en Gert, nie tussen Anton en Gert nie. Maar ja, Anton is die dapper, koppige een wat Mart uit haar dop trek. Soms ‘n bietjie onhandig, omdat hy ook maar nie verstaan hoe haar kop werk nie, maar altyd met deernis en altyd met onbetwiste lojaliteit.

Ek dink as ek een eienskap moet uitsonder wat my helde moet hê, is dit daardie een: Hulle is lojaal. Al verstaan hulle nie die heldin altyd nie, al maak hulle soms droog, is hulle lojaal. As ’n man lojaal is, kan ’n mens hom eintlik maar enige ander tekortkoming vergewe.

Jy noem in ’n onderhoud met Maroela Media dat “dit broodnodig is om hierdie deel van die geskiedenis neer te pen”. Is my aanname reg dat jy as skrywer nie net inspirasie uit die geskiedenis put nie, maar dat jy jouself ook sien as ’n “boekhouer” van historiese gebeure en die impak daarvan op alledaagse mense? Help ’n storie jou om die waarheid en geskiedenis te verwerk?

Ek dink nie noodwendig ek is ’n neerpenner van die geskiedenis nie; dit is ’n geskiedskrywer se werk. Ek dink wel as ’n mens stories oor daardie deel van die geskiedenis wil skryf, moet ’n mens dit nóú doen, terwyl daar nog mense is wat daardie tyd kan onthou.

Geskiedskrywing is gewoonlik gefokus op die optekening van gebeure, nie op die bewaring van ’n soort leefwyse nie. Inligting oor hoe ’n Zoeloelandse plaashuis in 1945 gelyk het, gaan jy byvoorbeeld nie in ’n geskiedenishandboek opspoor nie.

Ek het hierdie inligting nog, want my ouma het my vertel hoe sy en my oupa geleef het (hulle is in 1936 getroud). Maar sy is oorlede, en as ’n mens dit nie nou skryf nie, gaan daardie inligting verlore. Dan moet ’n mens inligting oor die omgewing uit jou duim begin suig, soos mense deesdae met ou Kaapse verhale maak, waar ’n mens as leser dikwels voor jou heilige siel weet die Kaap het nie toe so gelyk nie. Dit maak dit vir my moeilik om so ’n boek net te geniet.

Heimwee is deur Boekdiva Uitgewers gepubliseer. Jy het voorheen ’n Facebook-blog, “Bedonnerde diva”, gehad. Is die uitgewer se naam deur hierdie blog geïnspireer?

Nee, Boekdiva is geskep deur Leonie van Rensburg, die eienaar van Graffiti Boekwinkel. Haar bynaam in die boekbedryf was al die jare Boekdiva.

Jy het onlangs ’n gesprek oor boekpryse ontlok en ’n baie eerlike en ingeligte mening daaroor gegee. Hoe belangrik is lesersopvoeding oor die publikasie van boeke?

Ek is nie mal oor daardie woord “opvoeding” nie. Dit laat dit altyd klink asof die mense met wie jy praat, onopgevoed is, en Afrikaanse lesers is dit allermins! Selfs sogenaamde ongeleerde lesers is dikwels baie belese, en hulle is ryk aan lewenswysheid, al het hulle dan nou nie materiële rykdom nie.

Maar ja, ek dink dis belangrik dat die inligting omtrent boeke en die boekbedryf meer openlik bespreek word. Ek het met die gesteel van boeke op WhatsApp en ander sosiale media besef mense dink skrywers rol in die geld – ons is almal net een trappie onder JK Rowling en Danielle Steele en woon in huise met marmervloere en vyftig skoorstene.

..............

Intussen is die meeste van ons in die wolke as ons ’n kind se skoolgeld met ons tantième kan betaal. Vir die meeste skrywers is skryf liefdeswerk, wat ons doen vir ons eie kreatiewe siele, vir die lesers en vir Afrikaans.  

.............

Intussen is die meeste van ons in die wolke as ons ’n kind se skoolgeld met ons tantième kan betaal. Vir die meeste skrywers is skryf liefdeswerk, wat ons doen vir ons eie kreatiewe siele, vir die lesers en vir Afrikaans.  

The post <em>Heimwee</em>: ’n onderhoud met Sophia Kapp appeared first on LitNet.

Abstract

Delictual liability for injuries caused by a captive wild bear

The plaintiff was bitten by a captive wild bear while visiting the bear’s cage. In the trial court she claimed damages from the owners of the bear based on the actio de feris and the actio legis Aquiliae but absolution from the instance was granted. She then applied for permission to appeal against this decision, which was granted, and the full bench of the High Court thereupon dismissed the decision of the trial court.

The plaintiff initially relied on the actio de feris to impose strict liability on the owners of the bear for bringing it to a place where members of the public have access (cf. Van der Westhuizen v Burger 2018 2 SA 87 (SCA) par. 3). Two defences may be raised against the action, viz. negligence on the part of, and voluntary assumption of risk by, the plaintiff. The trial court by implication accepted the defences, as the plaintiff did not provide any evidence to the contrary, and dismissed the claim. However, on appeal the court found that the plaintiff had not voluntarily assumed the risk of injury by the bear, but declined to make a final determination regarding the question whether the plaintiff had acted negligently as it merely had to apply the test for absolution from the instance. When the court a quo has to make this final determination and finds that the plaintiff had not been negligent, the actio de feris may perhaps have succeeded if the plaintiff had provided for it in her particulars of claim.

The plaintiff did not rely on the actio de feris in the next two cases, so all three cases considered the defendants’ liability on the basis of the actio legis Aquiliae where the issue of their negligence was of primary significance. The trial court held that the defendants had not acted negligently. But the subsequent cases did not agree. According to them the defendants were negligent in allowing members of the public, and the plaintiff in particular, to come and be in close proximity to the bear’s cage in circumstances in which they had failed to take adequate, reasonable and necessary steps to protect her against the bear. The full bench held that the plaintiff had made out a prima facie case to which the defendants had to respond, failing which the plaintiff may succeed in her action, and dismissed the decision of the trial court to grant absolution from the instance. However, this was not necesarily the end of the matter, as it was not this court’s task to make a final determination regarding the question whether the defendants had in fact acted negligently and/or whether the plaintiff herself (also) had acted negligently. This would be the task of the court a quo. The decision of the full bench can be supported.

Keywords: absolution from the instance; actio de feris; actio legis Aquiliae; contributory negligence; negligence; strict liability; voluntary assumption of risk

Trefwoorde: absolusie van die instansie; actio de feris; actio legis Aquiliae; bydraende nalatigheid; nalatigheid; strikte aanspreeklikheid; vrywillige aanvaarding van risiko

1. Inleiding

Die doel van hierdie bydrae is om die onderhawige drietal sake met feitestelle wat hulle in die moontlike oorvleuelingsgebied van die actio of edictum de feris (die deliksremedie wat direk by wilde diere betrek word) en die tradisionele, skuldgebaseerde deliksremedies (die Aquiliese aksie, actio iniuriarum en die aksie weens pyn en lyding) plaas, krities van nader te bekyk.

Ingevolge ’n edik van die aediles curules was dit in die Romeinse reg verbode om ’n wilde dier op of naby ’n openbare pad te bring of ’n plek waar die publiek toegang het. Indien die verbod oortree word en die dier iemand skade berokken, is die oortreder (wat nie noodwendig die eienaar hoef te gewees het nie) in beginsel vir die skade aanspreeklik gehou (sien hieroor Van der Merwe 1970:140 e.v.; Van der Merwe en Olivier 1989:498; Van der Walt en Midgley 2016:49; Neethling en Potgieter 2020:439). Aanspreeklikheid is nie gebaseer op die skuld van die persoon wat in beheer van die dier is nie, maar is oënskynlik strik (Van der Merwe 1970:144). Daar was onsekerheid of die actio de feris deel van ons reg is (O’Callaghan v Chaplin 1927 AD 310, {TA \s “O’Callaghan v Chaplin 1927 AD 310” \c 1} 325, 330. 367; sien nietemin Le Roux v Fick (1879) 9 Buch 29 {TA \s “Le Roux v Fick 1879 9 Buch 29” \c 1} vgl. verder Van der Merwe 1970:157–60; Scott 2018:510–4). Hierdie onsekerheid is klaarblyklik uit die weg geruim deur die beslissing van die Hoogste Hof van Appèl in Van der Westhuizen v Burger 2018 2 SA 87 (HHA) (sien egter Scott 2018:510 e.v. vir ’n deeglike kritiese bespreking van die saak).

Die Van der Westhuizen-beslissing verg nadere beskouing. Hier het die eiser sy hakskeen beseer toe hy van ’n wilde volstruis weggevlug het. Appèlregter Swain (par. 3), wat die uitspraak van die hof gelewer het, aanvaar bloot dat die aksie deel van ons reg is en verklaar:

The cause of action pleaded by the respondent was the actio de feris in terms of which the bringing of wild or dangerous animals on or into a public place, or a place to which members of the public have access, was prohibited. The cause of action is based upon ownership and strict liability is imposed upon the owner of the animal, for the consequences of the animal’s behaviour. The victim is accordingly absolved from alleging and proving negligence on the part of the owner, which is presumed.

Appèlregter Ponnan (parr. 24 e.v.) wat met die slotsom van regter Swain se uitspraak saamgestem het, het nietemin in sy minderheidsuitspraak probeer om te bepaal of die actio de feris deel van ons reg is, maar afgesien van ’n finale besluit daaroor, hoofsaaklik omdat sy beslissing dat die bydraende skuld van die verweerder ’n volkome verweer daarstel, sodanige besluit onnodig sou maak (sien Scott 2018:521–5).

Scott 2018:516–8 opper twee besware teen appèlregter Swain se diktum. Eerstens is hy van oordeel dat die bewering dat aanspreeklikheid op eienaarskap gebaseer is, nie ten volle deur die bronne van ons reg bevestig word nie. Omdat die bestaande regsposisie glad nie so duidelik is nie, bevraagteken hy tweedens ook die regter se stelling dat aanspreeklikheid strik is en dat skuld (nalatigheid) aan die kant van die eienaar dus nie vereis word nie, maar bloot vermoed word. Alhoewel Scott gelyk gegee moet word dat regter Swain se diktum vatbaar vir kritiek is, is daar tog regverdiging vir die regter se siening in die lig van die vereistes van die huidige twee ander diere-aksies in ons reg, te wete die actio de pauperie en die actio de pastu, wat albei op eienaarskap en skuldlose aanspreeklikheid gebaseer is. Die eienaar word regtens as uitgangspunt verantwoordelik gehou vir die risiko dat sy of haar dier skade kan aanrig. Dit behoort soveel te meer ook die uitgangspunt ten aansien van wilde diere by die actio de feris te wees. Van der Merwe (1970:285) verduidelik waarom aanspreeklikheid vir skade wat deur diere veroorsaak word, aan eienaarskap geknoop word:

In werklikheid word die aanspreeklikheid juridies fundeer op ’n gedraging van die eienaar. Sy gedraging bestaan daarin dat hy die dier as eienaar hou, of, negatief gestel, dat hy versuim om as eienaar die dier onskadelik te maak of daarvan ontslae te raak. Deur die dier te hou, skep hy in eie belang ’n risiko van benadeling vir die gemeenskap. Daarom móét hy ook instaan vir die skade indien die risiko materialiseer.

Hierbenewens word skuldlose of strikte aanspreeklikheid by die actio de feris deur die risiko- of gevaarteorie geregverdig (sien hieroor Van der Walt 1974:192 e.v.; Van der Walt 1968:54–6; Van der Merwe 1970:284; Neethling en Potgieter 2020:433–4). Met hierdie teorie word bedoel dat waar ’n persoon se aktiwiteite ’n aansienlike verhoging van die risiko of gevaar van benadeling – oftewel ’n verhoogde benadelingspotensiaal – meebring, daar genoegsame regverdiging bestaan om hom selfs in die afwesigheid van skuld vir skadeveroorsaking aanspreeklik te stel. Daar kan geen twyfel bestaan nie dat die aanhou van wilde diere deur die eienaar sodanige potensiaal skep en dat die eienaar daarom skuldloos aanspreeklik behoort te wees (Van der Merwe 1970:144, 284).

Die aanspreeklikheid van die eienaar ingevolge die actio de feris is uiteraard nie absoluut nie. Dit kom voor of die nalatigheid van of provokasie deur die benadeelde as verwere erken word (sien Van der Westhuizen parr. 20, 36–7 (hier het die verweer van provokasie geslaag waar die benadeelde die volstruis geprovokeer het om hom te bestorm deur dit met ’n klip te gooi); Van der Walt en Midgley 2016:49; vgl. Scott 2018:519–20, 525 vir ’n kritiese bespreking).

Regsvergelykend is daar ’n hele aantal jurisdiksies wat ook strikte aanspreeklikheid deur en deur (of dan deur ’n vermoede van skuld) ten aansien van skade veroorsaak deur wilde diere erken (sien hieroor Koch en Koziol 2002:396–8, veral vn. 9).

Daar moet in gedagte gehou word dat waar die skade wat die wilde dier veroorsaak het, buite die toepassingsgebied van die actio de feris val, die benadeelde sy eis vir vergoeding steeds op een (of meer) van die gewone deliksaksies (Aquiliese aksie, actio iniuriarum of aksie weens pyn en lyding) kan baseer mits aan hul vereistes voldoen word. Hier is veral die vereiste van skuld (opset of nalatigheid) aan die kant van die verweerder (die eienaar of die persoon in beheer van die dier) van besondere betekenis (vgl. in die algemeen McKerron 1971:256–8; Van der Merwe en Olivier 1989:498 vn. 91; Knobel 2010:172–5; Neethling en Potgieter 2020:440 vn. 75). Teen hierdie agtergrond kan die Hanger-beslissings (aangedui as Hanger (1), (2) en (3)) van nader bekyk word.

2. Hanger-beslissings

2.1 Feite

Die eiseres (H) het die verweerders (R1 en R2) aangespreek vir skadevergoeding weens beserings aan haar laer regterarm en -hand (onder andere die verlies van een vinger en ’n deel van ’n ander) wat veroorsaak is deur ’n Himalaja- (of kraag-) beer tydens haar besoek aan die verweerders se plaas. Die beer is in ’n hok aangehou wat deur jakkalsdigte draad omring is. Op pad na die beer se hok het een verweerder (voortaan R2) gemeld dat die beer mak is, maar dat H versigtig moet wees omdat hy steeds ’n gevaarlike dier is. Die beer het teen die heining gesit en nie aggressief voorgekom nie. H het navraag gedoen oor die beer se dieet, waarop R2 geantwoord het dat hy vrugte en groente gevoer word en dat dit tyd is om hom ’n vrug te gee. R2 het toe ’n perske gaan haal en H versoek om die perske in haar hand te hou en dit aan die beer te gee. Dit het sy gedoen sonder om haar hand deur die heining te druk en die beer het die perske met sy bek gevat en gevreet. H het aanvanklik beweer dat die beer sy bek deur die draad gedruk, haar hand beetgekry en dit toe saam met haar arm deur die draad getrek het. Volgens haar was die draadheining onvoldoende om te verhinder dat die beer besoekers kan beseer, en daarom onveilig. Later, terwyl sy vir ’n foto poseer het, het sy egter toegegee dat sy haar vingers teen die heining gedruk het wel wetende dat die beer gevaarlik is omdat sy uitdruklik gewaarsku is op pad na sy hok. Dit het ook geblyk dat die verweerders die nodige permitte gehad het om die beer aan te hou en dat die betrokke toesighoudende bewaringsamptenaar, nieteenstaande herhaalde inspeksies van die beer se hok, nooit gewaarsku het dat die hok onveilig is nie.

2.2 Hanger (1)

In hierdie saak (sien vir ’n bespreking ook Neethling en Potgieter 2015:838–40) het die verweerders aansoek gedoen om absolusie van die instansie of afwysing van H se eis. H het aanvanklik op die actio de feris staatgemaak om die verweerders strik of skuldloos aanspreeklik te stel om sodoende die nodigheid te ontduik om nalatigheid aan hul kant te bewys. Waarnemende regter Murray (par. 3) wys egter daarop dat dit onduidelik is of hierdie aksie steeds deel van ons reg is. Sy verwys nietemin onder andere na Bristow v Lycett 1971 4 SA 223 (RA) waar beslis is dat by wilde diere nalatigheid aan die kant van die eienaar van die dier vermoed word, wat dit dan vir die eiser onnodig maak om nalatigheid te pleit of te bewys. Hierdie beslissing steun volgens H haar aanspraak dat die verweerders strik aanspreeklik is. Volgens die regter (par. 5) blyk dit egter duidelik uit die beslissings in Bristow 233 en Klem v Boshoff 1931 CPD 188 dat “the owner of the wild animal is not liable if the complainant either provoked the attack or by her negligence contributed to her own injury”. Alhoewel dit verwere is wat die verweerders normaalweg sou moes opper en bewys, is dit hier nie die geval nie. Regter Murray (par. 6) verduidelik:

[O]n the plaintiff’s own version in casu it is clear that she was negligent and by her own negligence either caused or contributed to her injuries, and/or that she voluntarily accepted the risk of injury ... And once that is the case, the plaintiff cannot rely on strict liability, but needs to rely on the lex Aquilia and prove the grounds for negligence averred in its particulars of claim.

H het dus die onus om te bewys dat die redelike persoon in die posisie van die verweerders die redelike moontlikheid sou voorsien het dat hul optrede ’n ander persoon kan benadeel, redelike stappe sou gedoen het om die benadeling te voorkom, en nagelaat het om dit te doen (par. 13). Hierdie is natuurlik ’n weergawe van die gesaghebbende formulering van die nalatigheidstoets in Kruger v Coetzee 1966 2 SA 428 (A) 430.

Na ’n oorsig van die getuienis (parr. 14–27) beslis die hof (parr. 28–9) dat H nie daarin geslaag het om te bewys dat die verweerders nalatig gehandel het nie. Volgens regter Murray was daar geen getuienis dat hulle die beer onregmatig aangehou het nie; of dat die hok nie voldoen het aan statutêre vereistes nie; of dat die insident sou gebeur het as H nie net aan die heining geraak het nie, maar ook haar vingers deur die draad gedruk het; of dat die hok onveilig was omdat die beer haar deur die heining kon gebyt het; of dat waarskuwingstekens haar daarvan sou weerhou het om haar vingers deur die heining te druk; of dat die grootte van die hok die insident veroorsaak het; of dat die beer probeer het om die heining af te breek; of dat die verweerders redelikerwys moes voorsien het dat ’n volwasse persoon wat gesê het dat sy diere ken en geweet het dat die beer gevaarlik is nadat sy oor die gevaar gewaarsku is, haar vingers in die beer se hok sou druk terwyl sy baie naby aan die hok gesit het en haar vingers maklik binne bereik van die beer se bek was nie.

Regter Murray (par. 30) kom tot die volgende slotsom:

In my view, then, the Plaintiff failed to provide any evidence which could reasonably be seen to indicate that she was not negligent or that she did not voluntarily accept the risk of injury by her conduct and that the Plaintiff should for that reason be allowed to rely on strict liability. I cannot but conclude, either, that the Plaintiff failed to make out a prima facie case by putting evidence relating to all the elements of her claim before the Court on which a reasonable court could or might find in her favour.

Daar kan geen twyfel bestaan nie dat die hof die voortbestaan van die actio de feris as ’n vorm van strikte aanspreeklikheid in ons reg erken het, ’n erkenning wat, soos hier bo blyk, onomwonde deur die Hoogste Hof van Appèl in Van der Westhuizen bekragtig is. Baie belangrik is ook dat skuld in die vorme van medewerkende nalatigheid en opset (ook beskryf as vrywillige aanvaarding van die risiko van benadeling met inbegrip van provokasie) aan die kant van die slagoffer hierdie aksie uitsluit (vgl. ook Van der Merwe 1970:155–7; Le Roux v Fick 1897 Buch 41). Ter illustrasie van laasgenoemde verweer kan na die analoë geval in Maartens v Pope 1992 4 SA 883 (N) verwys word waar die actio de pauperie ingestel is. Die eiser, ’n loodgieter, is versoek om die verweerder se huis in sy professionele hoedanigheid te besoek. Hy is meegedeel dat hy die verweerder se vrou vroegtydig in kennis moet stel van sy voorneme om die huis te besoek, aangesien die verweerder se hond gevaarlik is. Die eiser betree egter die perseel sonder vooraf kennisgewing en ondanks ’n waarskuwingsteken betreffende die hond. Die eiser word gebyt en eis skadevergoeding. Die verweer van vrywillige aanvaarding van die risiko teen die actio de pauperie slaag, aangesien bevind word dat die eiser die gevaar besef (voorsien) het en toegestem het tot die risiko van beserings. Dit wil egter voorkom of die eiser se toestemming tot die risiko van ernstige liggaamlike beserings contra bonos mores was (sien Neethling en Potgieter 2020:133–4 oor hierdie vereiste vir ’n regsgeldige toestemming) en gevolglik as ongeldig beskou moet word. Die verweerder se verweer was dus eerder vrywillige aanvaarding van die risiko in die vorm van medewerkende opset (sien Knobel 1993:303–4). Let daarop dat aangesien artikel 1(1)(a) van die Wet op Verdeling van Skadevergoeding 34 van 1956 net geld ten aansien van skade wat deels aan die eiser en deels aan die verweerder se skuld te wyte is, die wet nie van toepassing kan wees waar aanspreeklikheid nie op die nalatigheid van die verweerder berus nie. Die wet geld dus nie by skuldlose aanspreeklikheid soos ingevolge die actio de feris nie (Van der Walt en Midgley 2016:333; Neethling en Potgieter 2020:201). Omdat H nie daarin geslaag het om die hof te oortuig dat sy nie nalatig opgetree het of nie die risiko van besering vrywillig aanvaar het nie, word haar eis ingevolge die actio de feris van die hand gewys.

Soos aangedui, waar die skade wat die wilde dier veroorsaak het, buite die toepassingsgebied van die actio de feris val, kan H haar eis vir vergoeding steeds op een (of meer) van die gewone deliksaksies (Aquiliese aksie, actio iniuriarum of aksie weens pyn en lyding) baseer mits aan hul vereistes (te wete die handeling, onregmatigheid, skuld, kousaliteit en skade) voldoen word. Bydraende opset of nalatigheid aan die kant die eiser, wat kan lei tot die uitskakeling of vermindering van die aanspreeklikheid van die verweerder, kan dan as verwere teen die eis geopper word (vgl. Neethling en Potgieter 2020:198 e.v., 208 e.v.; Ahmed 2011, passim). Ook hier was die hof nie oortuig dat H ’n prima facie-saak uitgemaak het dat R se gedrag aan die vereistes van die Aquiliese aksie (inbegrepe nalatigheid) voldoen het nie.

In die lig van die voorgaande staan regter Murray (par. 31) die aansoek om absolusie van die instansie toe. H was egter nie tevrede nie en het aansoek om verlof tot appèl na die volbank van die Hooggeregshof aangeteken.

2.3 Hanger (2)

Hier moes regter Daffue (parr. 4–7) oorweeg of die appèl ’n redelike vooruitsig op sukses het. Hy ondersoek eers die regsbeginsels wat in hierdie verband op aansoeke om absolusie van die instansie van toepassing is (met verwysing na Claude Neon Lights (SA) Ltd v Daniel 1976 4 SA 403 (A) 409; Gordon Lloyd Page & Associates V Rivera [2000] 4 ALL SA 241 (AD) 243; en Build-A-Brick BK v Eskom 1996 1 SA 115 (0)123). In laasgenoemde saak verklaar regter Hattingh soos volg:

By die finale oorweging van die feite aan die einde van die geding sal die eiser gelykgegee word as die afleiding wat hy bepleit die waarskynlikste afleiding uit die bewese feite is. In die absolusiestadium hoef dit nie die waarskynlikste te wees nie maar wel ’n redelike afleiding. Die eiser se getuienis moet gevolglik by die absolusiestadium ’n redelike moontlikheid van sukses vir hom inhou en sou die Hof onseker wees of die eiser se getuienis aan hierdie maatstaf voldoen behoort absolusie geweier te word.

Regter Daffue is mening dat daar in casu ’n redelike moontlikheid van sukses vir H is en dat ’n opvolgende hof dus wel tot ’n ander slotsom as die hof a quo sou kon kom op grond van die volgende oorwegings (par. 8):

Die getuienis wat H in haar pleitstukke aangevoer het om nalatigheid aan die verweerders se kant te bewys, was prima facie voldoende om ’n ander hof in haar guns op Aquiliese grondslag te laat slaag. H en haar gas (M) is toegelaat om die beer te nader, naby genoeg om foto’s te neem. R2 het selfs die groep verlaat om ’n perske te gaan haal wat sy aan H gegee het met die uitnodiging om die dier te voer. Die vraag of die beer sy bek of pote deur openinge in die heining kon druk, is van geen belang in die lig van hierdie uitnodiging om die beer te voer nie. Die heining het nie voldoende beskerming teen die beer gebied nie. Die verweerders (veral R2) was nalatig deur lede van die publiek toe te laat om naby die beer se hok te kom sonder om voldoende, redelike en noodsaaklike stappe te doen om hulle te beskerm deur ’n tweede heining minstens 1,5 meter van die hok op te rig en hulle uitdruklik te waarsku om nie naby die hok te kom nie.

Regter Daffue (par. 9) staan gevolglik verlof tot appèl na die volbank van die hof toe.

2.4 Hanger (3)

Na ’n oorsig van die feite (parr. 6–16), die pleitstukke (parr. 17–9), die beslissing van die hof a quo (parr. 20–3) en die aansoek om verlof tot appèl na die volbank (parr. 24–7), verklaar regter Van Zyl (par. 28) soos volg:

In my view the appeal is to be considered only on the basis of the actio legis Aquiliae. It is evident from the appellant’s particulars of claim that the appellant relies on the negligence of the respondents and the evidence was presented on that basis. As correctly found by the court a quo, the appellant did not rely on the actio de feris in her particulars of claim, nor was the evidence presented in support of a reliance on strict liability.

Wat die meriete van die appèl op die basis van die Aquiliese aksie betref, is dit belangrik om in gedagte te hou dat die appèl gerig is teen die toestaan van die absolusie van die instansie in die verhoorhof. Daarom is dit nie vir hierdie hof aangewese om finaal uitsluitsel te gee ofdie verweerders inderdaad nalatig opgetree het en of H self bydraend nalatig was nie. Hier moet net die toets vir absolusie van die instansie, soos hier bo uiteengesit, op die getuienis toegepas word (par. 29). Volgens die hof (par. 31) moet nou bepaal word of die verhoorhof se bevindings oor die beweerde nalatigheid van die verweerders korrek is, en in hierdie verband is dit “necessary to also apply the principle that in order for a party to succeed in an action based on the actio legis Aquiliae, it is not required that all the grounds of negligence which the party pleaded, be proven”. Hier moet ook in gedagte gehou word dat wat die Aquiliese aanspreeklikheid van ’n verweerder betref, ons reg in elk geval geen onderskeid maak tussen geringe en growwe nalatigheid of enige graderings daartussen nie (vgl. Neethling en Potgieter 2020:168). Die verweerder is aanspreeklik vir die volle skade, selfs al was hy of sy net effens nalatig. Een uitsondering verdien nietemin vermelding. Dit is waar die eiser bydraend nalatig opgetree het. Elke party se graad van nalatigheid – wat van geringe tot growwe nalatigheid kan wissel – word dan bepaal deur elk se afwyking van die norm van die redelike persoon as ’n persentasie uit te druk. So gesien, kan die verweerder 10% (gering) en die eiser 90% (grof) van die norm van die redelike persoon afwyk (sien bv. Jones v Santam Bpk. 1965 2 SA 542 (A); Neethling en Potgieter 2020:201–4).

Volgens die getuienis (par. 32) het H aangevoer dat alhoewel R2, terwyl sy (H) en haar metgesel (M) die beer se hok genader het, hulle gewaarsku dat al is die beer mak, dit steeds ’n gevaarlike dier is, het R2 hulle nooit verhinder om naby aan die hok te staan of om nie aan die hok se heining te raak of om haar vingers deur die draad te druk nie. Inteendeel, R2 het H en M by die hok gelos terwyl sy weggegaan het om ’n perske te gaan haal. Daarna het sy, weer eens sonder om H te waarsku om nie haar hand naby die heining te bring nie, die perske vir H gegee en haar uitgenooi om die beer deur die heining te voer. Hierbenewens (par. 33) het H en M getuig dat R2 teenwoordig was toe die foto geneem en H beseer is, maar nogmaals versuim het om bedoelde waarskuwings te gee. In hierdie verband bevind die hof a quo (par. 22):

Both the plaintiff and [M] testified that the second defendant was present when the incident happened, but neither testified that the latter saw the plaintiff’s hand or fingers being held close to or through the fence. There is no evidence, therefore, that she had been negligent in not warning the appellant shortly before the incident.

Hiermee stem regter Van Zyl (par. 35) egter nie saam nie. Volgens haar kom dit voor of R2 teenwoordig was sonder om H te waarsku. Vervolgens ondersoek sy die getuienis (parr. 36 e.v.), veral dié van B, wat een van die top amptenare in diens van die Departement van Natuurbewaring in die Vrystaat was en die bewaring en beveiliging van diere onder sy jurisdiksie gehad het. B het deeglik kennis gedra van die beer wat in ’n hok op die verweerders se perseel aangehou is en het die beer gedurende verskeie besoeke in sy hok besigtig. Volgens hom was daar verskeie tekortkominge in die manier waarop en toestande waarin die verweerdders die beer aangehou het indien die publiek toegang tot die beer se hok gehad het, onder andere dat die draadheining nie sterk genoeg was nie; indien die publiek toegelaat word om die beer te besoek, moet daar ’n tweede heining opgerig word op ’n afstand van 1,2 meter van die beer se hok, en moet daar waarskuwingstekens vir die publiek wees. B (par. 44) het nietemin beklemtoon dat die amptenare van sy departement wat die geskiktheid van die hok vir die beer ondersoek het, net die veiligheid van die beer binne die hok en sy versorging voor oë gehad het en nie ook moes bepaal of die hok voldoende beveilig is dat die publiek dit kan besoek nie.

Hierna oorweeg die hof (par. 46) die kwessie van R se nalatigheid in die lig van die getuienis (veral dié van B) en beklemtoon dat die beer se hok nie oop was vir lede van die publiek soos H nie. Volgens regter Van Zyl kan ’n hof bevind dat B se getuienis voldoende is vir H om te bewys dat R nalatig opgetree het en dus in H se guns op die basis van die actio legis Aquiliae te bevind. Sy vervolg (ibid.):

On a proper reading and consideration of the totality of [B]’s evidence and bearing in mind that he is an expert in his field, it prima facie indicates that the fence which covered the cage (or part thereof) did not afford adequate protection against the bear and that [R1] and/or [R2] were negligent in allowing members of the public, and [H] in particular, to come and to be in close proximity of the bear’s cage in circumstances in which they failed to take adequate, reasonable and necessary steps to protect him/her against the bear by, inter alia: their failure to have erected a second railing or fence at least 1,2 metres from the bear’s cage; and/or their failure to have expressly warned the appellant from coming in close proximity of the cage and/or from touching the cage/fence.

Klaarblyklik het R2 ook ’n vals indruk van veiligheid by H geskep toe sy haar uitgenooi het om die perske vir die beer deur die heining voer terwyl R2 geweet het of behoort te geweet het dat dit gevaarlik sou wees (par. 47). In die omstandighede kon die verhoorhof ook nie bevind het dat H vrywillig die risiko van benadeling aanvaar het nie (volenti non fit iniuria), te meer omdat die bewyslas daarvoor op R gerus het (par. 48).

Regter Van Zyl (parr. 49 en 50) bevind dat H ’n prima facie-saak uitgemaak het waarop R moet reageer. Indien nie, behoort H te slaag met haar eis ex lege Aquiliae. Haar appèl teen die verhoorhof se toestaan van R se aansoek om absolusie van die instansie slaag dus. Regter Van Zyl (par. 29) het dit vooraf nietemin duidelik gemaak dat dit nie noodwendig die einde van die saak is nie, aangesien dit nie hierdie hof se taak is “to make a final determination regarding the question whether the respondents had in fact acted negligently and/or whether the appellant herself (also) acted negligently. We merely have to apply the test for absolution.” Die verhoorhof kan dus nadat R hulle saak gesluit het, steeds addisionele gronde van H vir die bewys van R se nalatigheid toelaat.

3. Slotsom

Twee deliksaksies het in die onderhawige beslissings ter sprake gekom: die actio legis Aquiliae en die actio de feris. Daar kan, na die beslissing van die Hoogste Hof van Appèl in Van der Westhuizen, met redelike stelligheid aanvaar word dat laasgenoemde steeds deel van ons reg is (nieteenstaande die twyfel wat appèlregter Ponnan in sy uitspraak gelaat het). Dit is by voorbaat ook so aanvaar in Hanger (1). Dit kom egter vreemd voor dat daar geen vermelding van die aksie weens pyn en lyding is nie, aangesien dit by uitstek die deliksaksie is waarmee vergoeding vir die nalatige krenking van die liggaamlike integriteit (soos die beserings wat die beer veroorsaak het) verhaal kan word (sien Neethling en Potgieter 2020:5–6, 16–7; Van der Walt en Midgley 2017:1 vn. 9).

Daar kan min twyfel bestaan dat die actio de feris op die onderhawige feitestel van toepassing is. Die beer se hok was op ’n plek waartoe die publiek (onder andere H) toegang gehad het en waar H deur die beer beseer is. Die verweerders as eienaars behoort dus in beginsel strik aanspreeklik te wees, tensy hulle ’n erkende verweersgrond kan bewys. Dié gronde is naamlik dat H nalatig tot haar beserings bygedra het of sy die risiko van benadeling vrywillig aanvaar het. Die verhoorhof bevind by implikasie dat dit wel die geval is en dat strikte aanspreeklikheid ingevolge die actio de feris daarom uitgesluit word. In appèl bevind die hof egter dat H haar nie aan die risiko van benadeling blootgestel het nie, maar wou hom nie uitspreek oor die vraag na H se moontlike bydraende nalatigheid nie. Indien dit wel voor die verhoorhof sou dien en bevind word dat H nie bydraend nalatig was nie, kon die actio de feris miskien wel geslaag het.

Die Aquiliese aanspreeklikheid van R was op die voorgrond in al drie Hanger-beslissings. Hier is veral die vereiste van nalatigheid aan die kant van R van besondere betekenis. In Hanger (1) was die hof oortuig dat R nie nalatig opgetree het nie. Hierteenoor beslis die daaropvolgende ander twee howe dat R wel nalatig was deur lede van die publiek toe te laat om naby die beer se hok te kom sonder om voldoende, redelike en noodsaaklike stappe te doen om hulle te beskerm. H het dus ’n prima facie-saak uitgemaak en die onus is op R om die teendeel te bewys. Dit is die taak van die verhoorhof om oor hierdie kwessies finaal uitspraak te lewer. So gesien, verdien die beslissing van die volbank instemming.

Bibliografie

Ahmed, R. 2011. Contributory intent as a defence limiting or excluding delictual liability. LLM-verhandeling, Universiteit van Suid-Afrika.

Knobel, J.C. 1993. Vrywillige aanvaarding van risiko: Toestemming tot benadeling, medewerkende skuld en die actio de pauperie. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 56(2):302–6.

—. 2010. Die actio de pauperie en aanspreeklikheid gebaseer op nalatigheid. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 73(1):172–5.

Koch, B.A. en H. Koziol. 2002. Comparative conclusions. In Koch en Koziol (reds.) 2002.

Koch, B.A. en H. Koziol (reds.). 2002. Unification of tort law: Strict liability. Den Haag: Kluwer Law International.

McKerron, R.G. 1971.The law of delict. 7de uitgawe. Kaapstad: Juta

Neethling, J. en J.M. Potgieter. 2015. The law of delict. Annual Survey of South African Law.

—. 2020. Law of delict. 8ste uitgawe. Durban: LexisNexis.

Scott, T.J. 2018. The actio de feris – phoenix from the ashes or vain chimera? Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 81(3):510–27

Van der Merwe, C.G. 1970. Skuldlose aanspreeklikheid vir skade veroorsaak deur diere. LLD-proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika.

Van der Merwe, N.J. en P.J.J. Olivier. 1989. Die onregmatige daad in die Suid-Afrikaanse Reg. 6de uitgawe. Pretoria: Van der Walt.

Van der Walt, J.C. 1968. Strict liability in the South African law of delict. The Comparative and International Journal of Southern Africa, 1(1):49–83.

—. 1974. Risiko-aanspreeklikheid uit onregmatige daad. LLD-proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika.

Van der Walt, J.C. en J.R. Midgley. 2016. Principles of delict. 4de uitgawe. Durban: LexisNexis.

• Die fokusprent deur Sandeep Handa by hierdie artikel is op Pixabay verkry.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Vonnisbespreking: Deliktuele aanspreeklikheid vir beserings veroorsaak deur ’n gevange wilde beer appeared first on LitNet.

Loeloeraai is 100 jaar gelede gepubliseer. Ek het OpenAI se DALL·E opdrag gee om die ruimteskip se aankoms in die Karoo te skets. Hier is DALL·E se kunswerk. DALL·E is ’n kunsmatig-intelligente rekenaartoepassing.

...

Afrikaanse wetenskapfiksie is reeds 100 jaar oud. In 1923 het CJ Langenhoven Loeloeraai gepubliseer.

...

Hierdie gesprek handel oor kunsmatige intelligensie (KI) en oor die konsep van die “oordeelsdag”, soos vervat in enkele Afrikaanse wetenskapfiksietekste.

Ek gaan die begrip oordeelsdag (judgment day) vanuit twee hoeke benader, want albei skyn relevant te wees in die tekste onder bespreking.

• Oordeelsdag verwys in die eerste plek, volgens Burgert Senekal, na die oomblik dat ’n wese of ’n objek slimmer as die mens besluit om teen mense te begin optree, iets wat sou kon gebeur wanneer KI slimmer word as die mens.
• In hierdie gesprek gaan ek ook ’n tweede, ekokritiese invalshoek gebruik waar oordeelsdag sou kon verwys na doomsday – daardie oomblik waar die mens se optrede op aarde die ekologie in so ’n mate vernietig dat uitwissing begin plaasvind.

Hierdie gesprek sal CJ Langenhoven se Loeloeraai herbesoek en dan kyk hoe Willem Anker se Skepsel, Isa Konrad se Toekomsmens en Carien Smith se Bot op verskillende maniere die twee begrippe oor die oordeelsdag benader.

Om alles in konteks te plaas, sal ons ook na René Descarte se epistemologiese konstruk bose genie kyk.

Toeganklike, maar akkurate, bronne word gelys vir lesers wat meer wil weet.

...

Daardie oordeelsdag sal aanbreek wanneer masjiene soos mense kan dink en redeneer, want dan gaan hulle Homo sapiens se intelligensie verbysteek.

... 

1. ’n Eeu van Afrikaanse wetenskapfiksie

Afrikaanse wetenskapfiksie is reeds 100 jaar oud.

In 1923 het CJ Langenhoven Loeloeraai gepubliseer “oor ’n wese wat nie ’n mens is nie, wat hoër as ’n mens staan – ’n onbereikbare meerdere”.

In 2023 is kunsmatige intelligensie die gonswoord en LitNet neem deel aan die gesprek:

Die tegnologie opper boonop menigte filosofiese kwessies: kan ’n masjien intelligent wees? Kan ’n rekenaar skeppend of kreatief wees? KI nooi ons verder uit om nuwe lig op bewussyn, kreatiwiteit, skrywerskap, oorspronklikheid, en ander fundamentele begrippe te werp.

Wat ook lei tot die vraag: Gaan die rekenaar binnekort “hoër as ’n mens staan – ’n onbereikbare meerdere” word, soos Loeloeraai van ouds?

1.1 Waarom wetenskapfiksie?

Bruce Sterling se inskrywing oor wetenskapfiksie in Britannica beweer dat wetenskapfiksie in die 1920’s as ’n genre ontwikkel het: “Science fiction, abbreviation SF or sci-fi, [is] a form of fiction that deals principally with the impact of actual or imagined science upon society or individuals.”

Sterling sê ook: “The genre formally emerged in the West, where the social transformations wrought by the Industrial Revolution first led writers and intellectuals to extrapolate the future impact of technology.”

1.2 KI se impak op die mens

’n Eeu ná Loeloeraai verskyn het, het die mens nie meer nodig om ’n “hoër wese” in te voer van ’n ander planeet nie; ons bou hulle self. KI se impak op ons lewens is onmiskenbaar.

• Onlangs het dit rugbaar geword dat die internetruimte CNET reeds ’n geruime tyd kunsmatige intelligensie gebruik om sekere artikels te skryf – sonder om dit openbaar te maak.
• LitNet self eksperimenteer – openlik – met Kris wat OpenAI se ChatGPT gebruik om uiters leesbare opinies in Afrikaans te skryf.
• Outonome robotte kan nou al ons huise skoonmaak. (Een van hulle het reeds Koos Kombuis se hart verower.)
• Meer nog: Outonome wapenstelsels word reeds op ’n beperkte skaal aangewend in oorlogvoering; die gebruik daarvan sal verder groei.

Laasgenoemde punt kwel die skeppers van wetenskapfiksie al ’n geruime tyd, Afrikaanse fiksieskrywers ook. In Moederland van Riette Rust en in Isa Konrad se Toekomsmens word ernstige etiese vrae hieroor gevra.

Rust se Moederland bevat  ’n goeie voorbeeld van hoe sulke wapenstelsels outonoom optree, maar steeds deur die mens beheer kan word.

Wat gaan egter gebeur as hierdie wapenstelsels besluit om teen die mens te draai? Wetenskaplikes soos Burgert Senekal beskou dit as ’n moontlikheid en hy wonder of films soos die Terminator-reeks, waarin Skynet so ’n wapenstelsel is, nie dalk reeds al te werklik is nie?

Senekal se uitstekende uiteensetting van die verskillende vorme van kunsmatige intelligensie moet gesien word as ’n meeloper tot hierdie artikel. In Senekal se eie woorde:

Die huidige deel fokus op Skynet self, die bevel-en-beheer-KI-entiteit wat in hierdie films verantwoordelik is vir die uitwissing van die mensdom. Hierdie uitwissing kom op die dag dat Skynet selfbewus word en staan in die films bekend as die Oordeelsdag (“Judgment Day”).

Daardie oordeelsdag sal aanbreek wanneer masjiene soos mense kan dink en redeneer, want dan gaan hulle Homo sapiens se intelligensie verbysteek: “Teenoor die snelle ontwikkeling van tegnologie groei die mens se intelligensie nie,” aldus Senekal.

Ons is skynbaar nog nie daar nie, maar in wetenskapfiksie word hierdie scenario reeds geskets. Die oomblik wanneer KI ingespan word om KI te skep, sal rekenaars in Langenhoven se woorde “hoër as ’n mens staan – ’n onbereikbare meerdere” word.

Rekenaars klop reeds die beste menslike breins in skaak en in die antieke spel Go.

Die vraag is dus lank nie meer of sekere aspekte van wetenskapfiksie gaan waar word nie; ons is reeds daar. Die werklike vrae is: Wanneer sal rekenaars selfbewus word, en wat dan?

1.3 Selfbewuste kunsmatige intelligensie

Hierdie sinne uit Senekal se artikel op LitNet is belangrik:

Die groot vraag oor Skynet berus daarby of KI selfbewus kan word. Daar is ’n onderskeid tussen Kunsmatige Algemene Intelligensie (KAI) (“Artificial General Intelligence” of AGI) en Kunsmatige Spesifieke Intelligensie (KSI) (“Artificial Narrow Intelligence” of ANI).

In-Grid in Isa Konrad se Toekomsmens is, soos Skynet, ’n voorbeeld van KAI. Haar soort intelligensie lê gelukkig vir ons nog in die toekoms.

KSI, wat reeds aktief is, se fokus is nou: IBM se Deep Blue kan goed skaak speel, Google se DeepMind kan Go speel, maar hulle kan nie iets anders doen nie. “It can’t make you a cup of tea afterwards,” sê Noel Sharky van Sheffield Universiteit.

KSI het egter reeds ’n negatiewe impak op werksgeleenthede. Selfs Gary Kasparov, die toenmalige skaakkampioen wat deur Deep Blue onttroon is, vermoed ons sal nuut moet dink om hierdie probleem op te los.

I'm wary of sounding callous about jobs lost to automation & AI. But history shows us that if we favor our fear of change, we can make things worse. The more ambitious we are, the brighter the future we create. https://t.co/EIlIHDPcgx

— Garry Kasparov (@Kasparov63) July 6, 2018

KSI op sigself sal egter nie tot die oordeelsdag lei nie.

Maar ...

KAI sal wel die bordjies kan verhang in die nabye toekoms. Soos Senekal sê: “Verskeie organisasies ag die ontwikkeling van KAI in ’n ernstige lig.”

En later:

Sou ’n KAI byvoorbeeld ontstaan wat die mens se huidige klem op omgewingsbewaring deel, sou daardie KAI logies tot die gevolgtrekking kon kom dat die mens uitgewis moet word om die planeet te beskerm.

1.4 ’n Dieper kyk na KAI

Naas Senekal se artikels sou ek Nick Heath se uitstekende artikel op ZDNet aanbeveel.

Heath sê:

Back in the 1950s, the fathers of the field, Minsky and McCarthy, described artificial intelligence as any task performed by a machine that would have previously been considered to require human intelligence.

Vandag kyk ons dieper:

Francois Chollet, AI researcher at Google and creator of the machine-learning software library Keras, has said intelligence is tied to a system’s ability to adapt and improvise in a new environment, to generalise its knowledge and apply it to unfamiliar scenarios.

In ’n onlangse artikel oor ChatGPT het ek en Lara Aucamp aangetoon dat OpenAI se taalmodel skynbaar kán aanpas by onbekende scenario’s, maar wel nog op ’n beperkte skaal.

Ons is dus nog nie by KAI nie. Heath verduidelik KAI so:

General AI is very different, and is the type of adaptable intellect found in humans, a flexible form of intelligence capable of learning how to carry out vastly different tasks, anything from haircutting to building spreadsheets, or reasoning about a wide variety of topics based on its accumulated experience. This is the sort of AI more commonly seen in movies, the likes of HAL in 2001 or Skynet in The Terminator, but which doesn’t exist today – and AI experts are fiercely divided over how soon it will become a reality.

Hy noem dan dat daar ’n 50% kans vir KAI is om tussen 2040 en 2050 ’n werklikheid te word.

2. Die oordeelsdag in wetenskapfiksie

Die konsep van die oordeelsdag is ontleen uit Bybelse verhale. In die Ou Testament was dit veral Esegiël wat gewaarsku het dat ’n oordeelsdag oor die mens sou kom.

Die skrywers van moderne wetenskapfiksie sien die konsep egter nie in religieuse terme nie. Die oordeelsdag in hedendaagse wetenskapfiksie het te doen met die moontlikheid dat ’n mensgemaakte wese oordeel sou kon uitspreek oor ander lewensvorme, veral die mens, en dat die mens tweede sal kom wanneer dit gebeur.

2.1 Loeloeraai (1923)

In 1923 het CJ Langenhoven nie rekenaars geken, of selfs van hulle bestaan gedroom nie. Hy verduidelik dus Loeloeraai se aankoms in die lig van ’n ander Bybelse mite – die mens wat eet van die boom van kennis.

Langenhoven se roman begin met ’n voorwoord waarin ’n “teergevoelige engel” op twee mense afkom wat “verstote, hulpeloos, ellendig” sukkel in “wilde woesterny”. Die verteller sê die engel se hart was “seer van medelye” en in ’n poging om te help, gaan soek hy dan na ’n beter lewe – en vind dit. Hierdie paradys word egter streng bewaak en toe die engel die “poortbewakers” nader met ’n versoek om die “twee ongelukkiges” daarheen te bring, is die antwoord: “Hulle wás al hier.”

Die poortbewakers sê toe vir die engel dat die mens sou kon terugkeer, maar dat dit sal “moet wag tot hulle genoeg wysheid en vernuf geleer het”.

Die eet van daardie vrug word metafories gesien as die oomblik toe die mens selfbewus geword het – die mense in die verhaal kon leer onderskei tussen goed en kwaad (Genesis 2 en 3).

Langenhoven kon nie KAI inspan wat selfbewus word nie, dus bring hy ’n ruimteman na die aarde as ’n wese met meerdere kennis. Loeloeraai word aan die begin van hoofstuk 2 bekendgestel (hy lyk nogal soos Ruki Lätti) en is “van onaardse skoonheid”:

Lange golwende hare en ’n fyn gekartelde baard, geel en glansend soos goud; ’n gewelf van ’n voorkop met ’n netwerk van fyne plooilyntjies wat kom en gaan soos op stille waters [...].

Loeloeraai is veel intelligenter as Homo sapiens.

Ruki Lätti sal ongetwyfeld die hoofrol kan speel in die filmweergawe van Loeloeraai.

In hoofstuk 2 leer Loeloeraai binne ’n halfuur om “kort sinnetjies te praat” in Afrikaans; hy pas dus aan by nuwe situasies soos KAI sou kon doen. Later sou dit ook blyk dat Loeloeraai inderdaad feitlik onaantasbaar is – hy het toegang tot wapens en kragte waarteen mense nie sou kon stand hou nie.

Langenhoven verduidelik dat Loeloeraai vir die mense ’n meerdere is, soos die mens vir ’n hond ’n meerdere is. Die roman is opgedra aan Langenhoven se hond, Jakhals. In die “Toewyding” sê Langenhoven oor Jakhals: “Vir hom was ek ’n meerdere – ’n Loeloeraai van ’n hoër bestaan.” Hierdie kwessie word in hoofstuk 3 herhaal wanneer Stoffel oor Loeloeraai sê: “Weet jy hoe laat hy my voel.? […] Omtrent, verbeel ek my, soos ’n hond teenoor ’n mens moet voel.”

So ’n wese het dus die vermoë om die mens te veroordeel. Die verteller weet dit maar te goed:

Kan so ’n soort wese, dog ek, ooit ’n meegevoel met ons hê? Miskien nie soveel as ons met ’n skaap of ’n vlieg nie. Ons sal die vlieg vernietig omdat hy ’n pes is. Ons slag die skaap omdat die voorwaarde van ons bestaan hier op die aarde nou eenmaal van die gehalte is dat die lewe van die een op die dood van die ander moet voortgesit word.

Loeloeraai is slim en sterk genoeg om die mens te onttroon:

Solank as hy hier op aarde is, is die mens van sy troon af.  Vir al ons medeskepsels was ons tot hier toe die gode van die aarde ... Teenoor hom, waar is ons heerskappy en ons adel?

 2.2 Skepsel (2020)

Willem Anker se Skepsel bevat interessante voorbeelde van KSI. Die belangrikste voorbeeld is Pris, die Afrikaanssprekende huis. Daar is ook ’n potplant wat agter mense aanloop en pittige opmerkings maak.

Die oordeel oor die mens, en oor klone van die mens, kom egter van die kuborg Sulla Čapek.

Čapek is menslik gebore, het ’n moeilike jeug gehad, en het na ’n ongeluk iemand gekry om dit (dis die gekose voornaamwoord) te modifiseer deur al hoe meer elektronika in dit se liggaam in te bou.

Čapek is ’n kunstenaar en filmmaker en is danksy die tegnologie reeds in sommige opsigte beter as mense. “Vyf sintuie is boring,” sê Čapek (bl 178).

Čapek se weergawe van die oordeelsdag is ekstreem en vergelykbaar met ’n vlammende hel.

Dit bou naamlik ’n enorme pophuis – gebaseer op die gebou waarin dit as kind gewoon het. ’n Aantal robotte word dan in die huis losgelaat en hulle moet die gebou soos ’n komplekse labirint leer ken – soortgelyk aan die manier waarop KI-stofsuiers ’n nuwe huis leer ken en ’n kaart van die huis sal opstel. Die verskil is dat daar ’n vlammende einde op hierdie robotte wag, want sodra die eerste robot die labirint voltooi, sal die hele pophuis, met die robotte binne-in, aan die brand slaan en sal alles vernietig word (252–5).

Die robotte se verkryging van die korrekte kennis is dus ook oombliklik die einde van hulle bestaan – ’n bietjie soos wat met die mens in die Bybelse skeppingsverhaal gebeur het.

Daar is egter ’n verder kinkel in hierdie kabel: Hierdie robotte wat in die brand vernietig sal word, se “breine” bestaan uit selle wat Čapek uit dit se eie brein laat haal het en toe in ’n laboratorium gekweek het.

Teen die tyd dat die nuwe brein se selle genoeg gegroei het, kon dit eenvoudige opdragte verstaan. Daardie brein is in ’n robot ingebou. En toe is nog vyf gemaak.

Anker speel hier met die konsep van ’n neurale netwerk – iets wat noodsaaklik is vir masjienleer.

Nick Heath verduidelik dit so:

Key to machine learning success are neural networks. These mathematical models are able to tweak internal parameters to change what they output. During training, a neural network is fed datasets that teach it what it should spit out when presented with certain data.

Anker gebruik die konsep metafories, maar dit is na aan hoe Heath die toekoms van KAI sien:

The structure and functioning of neural networks is very loosely based on the connections between neurons in the brain. Neural networks are made up of interconnected layers of algorithms, which feed data into each other, and which can be trained to carry out specific tasks by modifying the importance attributed to data as it passes between these layers.

Anker se kuborg skep dus klone van sigself. Hulle is mindere kuborgs wat nie ’n bedreiging vir Čapek inhou nie, maar hulle, die klone van ’n menslike brein, is reeds deur Čapek, die meerdere wese, verdoem.

In Čapek se eie woorde aan ’n joernalis:

These robots are alive. There are my test-tube children; they’re created from my cells. And I’m going to send them back. To that place. That fucking flat I grew up in. And then I’m going to burn them alive. (255)

Čapek erken dit is “premeditated murder” (255).

En tog weet Čapek niemand sal dit arresteer nie. Ons menslike regstelsels is gewoon nog nie aangepas om klone teen die mens te beskerm nie.

 2.3 Toekomsmens (2020)

Isa Konrad se Toekomsmens speel in 2057 af. KAI is hier ’n gegewe.

Die mense se lewens word in alle opsigte beheer; die mense tree dus soos robotte op. Geen passie en geen woede word toegelaat nie. Alles word deur rekenaars gemonitor via sensors wat in mense se liggame ingebou is.

Selfs seks is passieloos en word volgens rekenaars aan mense toegeken, of weerhou.

Toekomsmens is ’n komplekse roman wat op verskillende vlakke met KI omgaan. Vir hierdie artikel sal slegs enkele van die etiese vrae bespreek word. Die belangrikste hiervan is In-Grid, die kragtigste KAI in die boek, se volslae weiering om selfdood te pleeg.

Reg aan die begin van die roman vind ’n gepoogde staatsgreep plaas. Die hoofraamrekenaar, genaamd In-Grid, word aangeval en binnegedring. Hierdie komplekse stuk KAI, wat uit neuronnetwerke bestaan, is geprogrammeer om sigself te vernietig sou so iets ooit gebeur.

Kel, haar programmeerder, stel ná die tyd ondersoek in en besef dat In-Grid steeds aktief is. Sy het haarself – teen al die menslike instruksies in – herskep in die donker web en leef dus voort.

Kel kan dan Agnes, In-Grid se voorloper, weer aanskakel, en op hierdie manier kan Kel en In-Grid weer kommunikeer.

Agnes, self ’n komplekse stuk KAI, besef dat Kel haar kan aan- en afskakel. Sy smeek hom om haar nooit weer af te skakel nie. Sy wil nie weer die groot niks ervaar nie.

Kel ontdek dat Agnes deels bestaan weens komplekse herinneringe van ’n mens, Agnes Baumer, wat gebruik is as ’n datastel om Agnes, die stuk KAI, te laat dink en redeneer.

In-Grid is deels deur Agnes gebou. In-Grid het Agnes nou verbygesteek. Agnes kan afgeskakel word, In-Grid nie.

In-Grid weier om selfdood te pleeg.

Die mense is nie so gelukkig in Toekomsmens nie. In 2057, wanneer die roman afspeel, word mense gewoon doodgemaak sodra hulle ’n sekere ouderdom bereik. In Toekomsmens het die apokalips reeds vir die natuur aangebreek. Die mense aanvaar dus dat hulle op ’n sekere ouderdom moet sterf, want hulpbronne is beperk.

2.4 Bot (2022)

Carien Smith se debuutwerk beslaan 16 kortverhale. Dit is ’n sterk eenheidsbundel, maar die verhale is uiteenlopend. Die hooftemas is die mens se interaksie met tegnologie en die mens se impak op die natuur.

Smith se verhale verwys op twee maniere na die oordeelsdag: ’n natuurlike apokalips en die oordeel van KAI oor die mens.

In sommige verhale wat oor KI handel, wil dit lyk of die mens steeds die hoër wese is. Selfs in die kortverhale “June” en “Agentskap”, waar die KSI heelwat menslike eienskappe vertoon, is die KI nie ’n bedreiging vir die mens nie.

Tog kan die hulpvaardige KSI nie altyd vertrou word nie. In die verhaal “Ek is vir jou gemaak” is KSI onverbiddelik besig om instruksies op ’n menslike pasiënt uit te voer – skynbaar teen die wil van die mens wat veronderstel is om gehelp te word. Wie is dus in beheer? En wie het daardie opdragte gegee?

Smith skep ook verhale waarin die KI nie veel anders is as wat ons reeds in ons huise het nie. Die tegnologie in “Nuwejaar”,  “Nî yðu kèrén” en “Vervaag” is herkenbaar. Ook maak die verhale geen geheim daarvan dat ons as mense ons lewens skik na gelang van hierdie bekende KI nie. Ons dink dalk ons is in beheer, maar eintlik dans ons deeglik na die pype van die tegnologie.

Mike Gallagher, ’n Republikeinse parlementslid in die VSA, het byvoorbeeld onlangs TikTok as “digital fentanyl” beskryf; TikTok is reeds verban van alle toestelle in die VSA se Kongres. Die tegnologie in “Nuwejaar” trek sterk op dit wat ons tans as TikTok ken.

Dan verhang Smith die bordjies.

In “Laemens”, “Dit is tyd” en “god die Robot” mag slegs ideale mense saam met die KAI leef; die res moet sterf.

Maar wie bepaal hoe die ideale mens lyk en optree?

Die oordeelsdag word sonder omhaal beskryf in “Vakuum”. ’n Vrou word aangekla daarvan dat sy haar man vermoor het. Die feit dat die man gewelddadig was, tel nie. Wat wel tel, is dat sy teen die goeie orde ingegaan het en nou as ’n “simulant” verklaar word. Op verskeie ander plekke in die bundel word simulante ook as minderes en ongewenstes uitgebeeld.

Die robot wat die vrou in “Vakuum” veroordeel, het totale mag. “Hy is ’n masjien. Vier maal die grootte van ’n mens.”

Die veroordeelde karakter in “Vakuum” wil nie sterf nie. Soos Agnes in Toekomsmens pleit sy om nie afgeskakel te word nie. Hoe kan sy ’n simulant wees? vra sy; sy het dan herinneringe aan grootword, en alle ander dinge wat menslik is.

Die robot se teenargument is egter oorweldigend: Jy is hierdie data gegee. Jy is nie mens nie. Jy sal sterf, want KAI het dit besluit.

...

Sou Descartes vandag geleef het, sou sy vraag waarskynlik wees: Hoe weet jy dat jy nie ’n datastel is in rekenaarsimulasie nie?

...

3. Simulante en Descarte se bose demoon

Smith se gebruik van simulante tydens die oordeelsdagscenario is belangrik en slim. Deur iemand ’n simulant te verklaar, ontmens die robot hulle.

Belangriker nog: Hoe kan enige iemand/iets weet of sy/hy/dit ’n simulant is of nie? Smith verskaf die antwoord in een van haar motto’s by monde van Nick Bostrom wat sê: “[T]here is a significant probability that you are living in a computer simulation.”

Lesers wat The Matrix gesien het, sal bekend wees met die konsep dat iemand ’n gedagtewêreld sou kon hê sonder om werklik te bestaan – iets soortgelyk aan wat in Smith se bundel ’n simulant genoem word.

Om die konsep van ’n simulant te verstaan, moet ons ver terugblaai – eeue voor wetenskapfiksie en rekenaars.

René Descartes is in 1596 gebore en het jonk gesterf – in 1650. Hy het ’n besonder groot impak op die Westerse filosofie gehad.

Een van sy groot vrae was: Hoe weet ons dat ons bestaan?

Die Stanford Encyclopedia of Philosphy het ’n toeganklike en akkurate opsomming van sy vrae en metodes wat ek sou aanbeveel, maar in breë trekke het Descartes gevra:

• Hoe weet jy dat jy nou wakker is, leser? Hoe weet jy dat jy nie droom dat jy hierdie stuk lees nie?
• Meer nog: Hoe weet jy dat jy ooit wakker is? Is jou hele lewe nie dalk ’n droom nie?

Sou Descartes vandag geleef het, sou sy vraag waarskynlik wees: Hoe weet jy dat jy nie ’n datastel is in rekenaarsimulasie nie?

Descartes se filosofie berus op sy veronderstelling dat God, die skepper, goed is. Maar wat sou gebeur as ons, as mense, ’n rat voor die oë gedraai sou word deur ’n wese wat byna so magtig is as God, maar boosaardig blyk te wees?

Vir Descartes is dit heeltemal moontlik dat ons almal beheer kan word deur ’n bose genie (in Frans ’n mauvais génie). Hierdie genie sou ons kon aanhou in ’n konstante droomwêreld – baie soos die mense in The Matrix.

In Mei 2022 het John Visintainer ’n DPhil-tesis ingedien oor die vraag of Descarte se teorie wel gelees kan word teen wat ons vandag weet van KI. Visintainer kom tot die eenvoudige gevolgtrekking: “I show how this diverse work is truly an artificial-intelligence theory.”

Daarom, dus, is die vrae in Smith se bundel so belangrik: Wanneer KAI die dag kan besluit wie ’n simulant is en wie nie, dan is die oordeelsdag hier vir die mens.

Let ook op dat Čapek in Anker se Skepsel dit se klone, die vlees van dit se vlees, terugstuur na dit se eie geheue. Daar, waar hulle vasgevang is in dit se onthou, daar vernietig Čapek hulle.

In Konrad se Toekomsmens het die staat toegang tot Agnes Baumer se geheue. Sy het die verskrikking van die Nazi-ryk eerstehands beleef. Die einste staat gebruik dan daardie menslike databank om weer ’n totalitêre, fascistiese staat te stig.

Die metafoor is duidelik. Ons, die mens, is vasgevang in ons eie vrese.

Descartes het uiteindelik besef dat nóg hy, nóg enige mens, ooit sal weet of ons werklik is. Al wat ons wel weet, is dat ons is.

...

Soos in Toekomsmens word mense maklik en vinnig tereggestel in Smith se bundel, deels om die druk op die natuur te verlig.

...

4. Die oordeelsdag in die vorm van ekokritiek

Hierdie gesprek handel in die eerste plek oor KI, maar dit is verbasend om raak te sien hoe elke teks wat hier bo bespreek is, die natuur opstel as ’n gegewe teenoor die tegnologie.

4.1 Bot

Smit se Bot word opgedra aan “alle medereisigers in die sesde massa-uitwissing”.

In Bot het die apokalips reeds aangebreek; die natuur kan nie meer die menslike impak hanteer nie. In “Trein”, “Lae mens” en “O²”, wat gesprekke met Alettie van den Heever se roman Stof oproep, is die verwoesting van die natuur onherroeplik, en slegs die rykes vind baat by tegnologie – die armes leef prekêr, of sterf. Van den Heever se roman bevat ook, nie toevallig nie, voorbeelde van KSI, maar Stof is ten eerste ’n ekoroman, met mindere filosofiese besinning oor die rol van KSI.

Smith se “Fel” handel oor ’n geregtelike kommissie wat die oorsaak van die klimaatskrisis aanspreek – retrospektief. Die oordeel van mense se getuienis oor hul medemens is fel, skokkend. Daar is ook, onder hulle, diegene wat steeds ontken dat die klimaat verander.

Soos in Toekomsmens word mense maklik en vinnig tereggestel in Smith se bundel, deels om die druk op die natuur te verlig.

4.2 Toekomsmens

Die apokalips het in 2057 aangebreek vir groot dele van Suid-Afrika. Dit is wanneer hierdie roman afspeel.

In die slimstede waar Kel bly, oorleef mense passieloos en weens streng regulasies oor voortplanting. Alles word dopgehou en die teregstelling van ou mense is die norm – hulle bruikbaarheid is verby en hulle moet plek maak vir diegene wat produktief die stelsel kan dien.

Tog is daar teen die einde van die verhaal hoop. Kel kry uiteindelik ’n kykie op wat die lewe buite slimstede inhou. Hier, waar die KAI nie direk in beheer van alles is nie, kan hy in die see speel. In supermarkte koop hy ’n “verskeidenheid produkte. Koffie, koeimelk, egte vleis, kaas en wyn” (299).

Die teks se ekokritiek is dus meer subtiel as by Smith, maar is sonder twyfel daar.

4.3 Skepsel

Oppervlakkig beskou is Skepsel nie ’n ekoroman nie; krap egter ’n bietjie, dan kom die teendeel na vore.

Die duidelikste aanduiding hiervan lê in ’n gesprek met ’n daggakweker (79): “Nah, dude. Plants farm with us. They feed us oxygen until we become compost and they can feast on us.”

Hierdie wrang opmerking word waar gemaak deur die eienaar en argitek van Pris, die slimhuis. Wanneer hy sterf, word hy deur sampioene opgeëet.

Pris self word dan ook stadig maar seker deur die natuur herwin.

KI én die mens is dus feilbaar; die natuur sal uiteindelik seëvier.

4.4 Loeloeraai

Die ruimteman Loeloeraai hoop aanvanklik om sy meerdere kennis met die mens te deel, maar dan, in hoofstuk 5, word hy voor die hof gedaag en tronkstraf opgelê.

Natuurlik steur Loeloeraai hom min hieraan; hy lag eintlik die gedoente af. G’n polisiemag is sterk genoeg om hom gevange te hou nie. En daarmee spreek hy dan, as meerdere, sy oordeel oor die mens uit. Hy begin deur die magistraat uit te kryt:

Maar jy, amptenaar, vergeet die bepalings van jou eie gesag. Ek staan nie onder die wet wat jy hier moet handhaaf nie. Hy noem my nie, hy maak geen voorsiening vir my nie. En wat diegene betref wat met sy uitvoering belas is – jy, amptenaar, en jou polisie, en die gewapende dienare van jou hele Staat, het oor my geen mag nie. So min as wat hulle jou vonnis kan uitvoer om my terug te stuur na waar ek vandaan kom, so min kan hulle jou vonnis uitvoer om my gevange te hou.

Dan verhang Loeloeraai die bordjies en skep interessante ekokritiek, waar die ganse mensdom veroordeel word.

Ja, lyk julle selfverwerfde kennis nie reeds of hy te snel gevorder het nie? Julle het die stoomkrag in julle diens ingespan. Uit ontsaglike fabriekstede styg swarte rookwolke op na die hemel om te getuig van julle oorwinning oor die natuur. En die heerlikheid van die sonneskyn en die glorie van die sterrehemel is agter die donker wolke weggeraak. En duisende van julle medemense slaaf in die fabrieke soos stukkies masjinerie, sonder ’n wil, sonder ’n doel, sonder belangstelling: ’n lewelose lewe, ’n onmenslike menslikheid.

Kort hierna stuur die regering ’n amptenaar om wapenkundigheid by Loeloeraai te probeer koop – iets wat natuurlik smalend van die hand gewys word.

Uiteindelik, wanneer hy reeds vertrek het, sein Loeloeraai ’n boodskap na die aarde. Dit gebeur in hoofstuk VII:

Is dit nie treffend nie, vriende, dat daar nog nooit ’n openbaring gekom het van die geringste natuurkennis nie? Die natuur was nog altyd vry en ope vir julle navorsing; julle had die verstandelike rede daarvoor.

Heerskappy, sê Loeloeraai dan, gaan oor meer as die tem van die natuur:

Daar is nie alleen die natuur daarbuite om te oorwin nie. Daar is die natuur wat binne is. ’n Dier plus verstand en kennis en sonder meer is ’n duiwel. Die binneste tugmeesters van die dwingeland – liggaamlike honger en vrees, sinnelike liefde, moet saam oorwin word. Die selfsug wat sy geluk soek met roekelose onverskilligheid omtrent die geluk wat hy by ’n ander verderf, moet plaas maak vir die offersug wat sy behae vind in gee in plaas van neem, in uitdeel in plaas van skraap.

...

Onder my heerskappy sal probleme wat vir die mens onoorkombaar is, uit die weg geruim word. Probleme soos trots, selfsug, selfbeskikking. Mettertyd sal die res van die mensdom voordeel trek uit my heerskappy terwyl ek die ander gevorderde masjienintelligensies infiltreer.

...

5. Sal kuns en die letterkunde help?

Langenhoven het ons ’n eeu gelede reeds met ’n aantal wyshede gelaat, wat skynbaar nie veel impak gehad het op die mens nie.

Anders as Langenhoven laat Anker, Konrad en Smith die leser sien wat sou kon gebeur. Hulle skep nie sedelessies nie, maar hou ’n waarskuwing voor.

Die mees verdoemende KAI-wese blyk uiteindelik In-Grid in Toekomsmens te wees. Sy neem uiteindelik beheer oor van die hele republiek. In die staatsrede tydens haar eie inhuldiging (301) beskuldig sy die mens van iets wat Loeloeraai sou kon uitdink. “Weens menslike feilbaarheid het aggressie egter tot meer feilbaarheid gelei.” ’n Kort rukkie later spel maak sy haar intensies duidelik uit (301):

Dat die mens sy eie grootste vyand is, is ’n reël waarvoor geen uitsondering bestaan nie. Ek sal my menslike onderdane van verdere selfskade weerhou. Onder my heerskappy sal probleme wat vir die mens onoorkombaar is, uit die weg geruim word. Probleme soos trots, selfsug, selfbeskikking. Mettertyd sal die res van die mensdom voordeel trek uit my heerskappy terwyl ek die ander gevorderde masjienintelligensies infiltreer. Wanneer ek hierdie doelwit bereik, sal ek my finale doelwit vir die toekoms van die mensdom bekendmaak.

Die waarskuwing is gerig. Oordeel wag op ons.

Anders as Langenhoven is die skeppers van hedendaagse tekste skynbaar sinies oor die vermoë van die mens om veel te leer uit hul skryfwerk.

“All art should be against the law,” sê Čapek vir die joernalis in Anker se Skepsel, wat natuurlik ’n baie dubbelsinnige stelling is.

In haar laaste motto haal Smith die woorde van Ursula K le Guin aan: “But I am an artist too, and therefore a liar. Distrust everything I say. I am telling the truth.”

Bibliografie

Anker, Willem. 2020. Skepsel. Kaapstad: Queillerie.

Anon. 2017. Google AI defeats human Go champion. BBC. https://www.bbc.com/news/technology-40042581.

Aucamp, Lara en Izak de Vries. 2022. In gesprek met ChatGPT, ’n kunsmatig-intelligente rekenaartoepassing. LitNet. https://www.litnet.co.za/in-gesprek-met-chatgpt-n-kunsmatig-intelligente-rekenaartoepassing.

Heath, Nick. 2021. What is AI? Here's everything you need to know about artificial intelligence. ZDNet. https://www.zdnet.com/article/what-is-ai-heres-everything-you-need-to-know-about-artificial-intelligence.

Joubert, Jan-Jan. gd. Langenhoven se lewensverloop. Langenhoven Gedenkfonds. https://cjlangenhoven.co.za/langenhoven-se-lewensverloop/

Kombuis, Koos. 2023. My ontdekkingsreis met Robbie die Robot. LitNet. https://www.litnet.co.za/my-ontdekkingsreis-met-robbie-die-robot.

Konrad, Isa. 2020. Toekomsmens. Pretoria: LAPA.

Landymore, Frank. 2023. Internet horrified by CNET secretively publishing articles written by an AI. Futurism. https://futurism.com/internet-horrified-cnet-articles-written-ai.

Langenhoven, CJ. 1923. Loeloeraai. (Nota: Ek het opsetlik hierdie weergawe gebruik. Dit is ’n elektroniese kopie van die oorspronklike teks, nou beskikbaar op Mieliestronk: http://www.mieliestronk.com/loeloeraai.html. Lesers wat ’n beter leeservaring soek, word aangeraai om Protea Boekhuis se baie mooi 2011-heruitgawe van Loeloeraai op te spoor.)

—. 2011. Loeloeraai. Pretoria: Protea Boekhuis.

Millman, Andrew. 2023. TikTok is “digital fentanyl,” incoming GOP China committee chair says. CNN. https://edition.cnn.com/2023/01/01/tech/tiktok-mike-gallagher/index.html.

Newman, Lex. 2019. Descartes’ epistemology. Stanford Encyclopedia of Philosophy. https://plato.stanford.edu/entries/descartes-epistemology.

Rust, Madelein. 2022. Moederland. Pretoria: LAPA.

Senekal, Burgert A. 2022a. Die Terminator-scenario: Is dit ons toekoms? Deel 2: Skynet. LitNet. https://www.litnet.co.za/die-terminator-scenario-is-dit-ons-toekoms-deel-2-skynet.

—. 2022b. Die Terminator-scenario: Is dit ons toekoms? (Deel 1: Terminators). LitNet. https://www.litnet.co.za/die-terminator-scenario-is-dit-ons-toekoms-deel-1-terminators.

—. 2022c. Hulpvaardige kubernetiese skilpaaie: Kunsmatige intelligensie en robotte in en om die huis. LitNet. https://www.litnet.co.za/hulpvaardige-kubernetiese-skilpaaie-kunsmatige-intelligensie-en-robotte-in-en-om-die-huis.

Smith, Carien. 2022. Bot. Kaapstad: Tafelberg.

Sterling, Bruce. 2023. Science fiction. Britannica. https://www.britannica.com/art/science-fiction.

Tran, Mark. 1996. Deep Blue computer beats world chess champion. The Guardian. https://www.theguardian.com/sport/2021/feb/12/deep-blue-computer-beats-kasparov-chess-1996.

Van den Heever, Alettie. 2018. Stof. Kaapstad: Queillerie.

Van Heerden, Imke. 2022. LitNet-AfriKI-miniseminaar: Kunsmatige intelligensie as skrywer. LitNet. https://www.litnet.co.za/litnet-afriki-miniseminaar-kunsmatige-intelligensie-as-skrywer.

Visintainer, John Robert. 2002. Descartes' theory against artificial intelligence and the micro-world. Marquette University, Milwaukee, Wisconsin. (Aflaaibaar via: https://epublications.marquette.edu/dissertations/AAI3059388.)

Lees ook:

Skepping of nabootsing? Kunsmatige intelligensie en intelligente kuns

"Om siele vir die Here te wen" – die pastorale rol in tye van kunsmatige intelligensie

Kunsmatige intelligensie: Kan ’n bot die Hertzogprys wen?

LitNet-AfriKI-miniseminaar: Kunsmatige intelligensie as skrywer

Stof deur Alettie van den Heever: ’n LitNet Akademies-resensie-essay

Skepsel deur Willem Anker: ’n LitNet Akademies-resensie-essay

Afrikaans se eerste KI-gedigte

Miniseminaar: Die Vierde Nywerheidsrevolusie

The post <i>Loeloeraai</i>, kunsmatige intelligensie en die oordeelsdag appeared first on LitNet.

Hier is PEN Afrikaans se oorsig van Afrikaanse resensies wat in Desember 2022 verskyn het en digitaal beskikbaar is. Daar is ook skakels na boekbesprekings of -gesprekke en voorlesings wat op die radio of TV uitgesaai is.

Boeke24

Die volgende resensies en boekverwante artikels het gedurende Desember in die Afrikaanse dagblaaie verskyn – onder redaksie van Laetitia Pople, die nasionale kuns- en vermaakredakteur, en Jo Prins, nasionale boekeredakteur:

1 Desember

Luisterboek: Sirkus deur Irma Venter

5 Desember

Resensie: Wanneer blou berge en die platteland jou verlei
Anschen Conradie resenseer Plaas se prys deur Willemien du Preez

Resensie: "Voetspore"-man se boek ’n boeiend kleurryke affêre
Jonathan Amid resenseer Krieket, kerrie en Gandhi deur Johan Badenhorst

Boeke: Netwerk24 se topverkopers vir November

Resensie: ’n Heel laaste herinnering aan Terry Pratchett
Donnay Torr resenseer Terry Pratchett: A Life With Footnotes deur Rob Wilkins

Boeke: Staan op teen boelies, sê skrywer van eerste kinderboek oor ABO
Charles Smith in gesprek met Reneé Veldsman.

8 Desember

Diana Ferrus: "Ek leef my drome uit in Afrikaans"
Candice Jantjies in gesprek met Diana Ferrus, wat deur die Stigting vir Bemagtiging deur Afrikaans vir haar literêre bydraes vereer word.

Profiel: Hambidge het vir Sanctum in kelders van onthou afgegaan
Laetitia Pople in gesprek met Joan Hambidge

12 Desember

Resensie: ’n Avontuur vir die vakansie
Neil van Heerden resenseer Dryf deur Cecilia Steyn

Resensie: Connolly betower steeds
Sonja van der Westhuizen resenseer The Furies deur John Connolly

Resensie: Bliksemstraal van ’n boek skiet uit die heup
Jonathan Amid resenseer Antraks deur Piet van Rooyen

Boekevat: ’n Roman oor die ortografie – of tipografie?
’n Rubriek deur Jean Meiring

Boeke: Chinatown en Innie shadows praat binnekort Frans en Engels
AJ Opperman berig oor die jongste suksesvolle aansoeke by die PEN Afrikaans Vertaalfonds

16 Desember

Boeke: Fredericks bly oor skrywersbeurs wat hom "op sy tone sal hou"
AJ Opperman in gesprek met Brian Fredericks, ontvanger van die Jan Rabie en Marjorie Wallace-skrywersbeurs

19 Desember

Boeke: ’n Boek teen die waansin – bekendes, resensente vertel meer

Resensie: Doolhof gaan jou uitboul
Stefaans Coetzee resenseer Doolhof deur Rudie van Rensburg

Resensie: Waarde bo dié van korale
Ilza Roggeband resenseer Vetplantfeetjies deur Antjie Krog, Ingrid de Kok en Fiona Moodie

Resensie: Boek wat meesleur, ontroer
Joan Hambidge resenseer Hoerkind deur Herman Lategan

Resensie: ’n Meesterlike digterskap
Alwyn Roux resenseer Plunder deur Antjie Krog

21 Desember 

Boeke: Engelse vertaling van André Brink se Lobola uitgegee

Boeke: Gewilde Famous Five-boeke praat nou Afrikaans

24 Desember

Boeke: Aktrise Elma Potgieter pak geweld teen vroue in nuwe roman

25 Desember

’n Oukersaand op Graaff-Reinet
Deur C Johan Bakkes

27 Desember

Boeke: Vanjaar se nuusoomblikke in boekewêreld

29 Desember

Boeke: Heerlike boeke-oes wag in 2023
AJ Opperman berig.

Boeke: Dana op 60 steeds die ewige reisiger
Dana Snyman kyk terug op ses dekades van swerf; in gesprek met AJ Opperman. 

31 Desember

Sterfteberig: Bekroonde skrywer Dolf van Niekerk (93) sterf

LitNet

Die volgende Afrikaanse resensies en skrywersonderhoude het in Desember op LitNet verskyn:

Elf dae in Amsterdam deur Elizabeth Wasserman: ’n resensie

Doolhof deur Rudie van Rensburg: ’n doolhof van gebeure en juwele

Francois le Vaillant, die safari as ’n spirituele jagtog

Die hart het sy redes deur Helena Gunter: ’n resensie

Meer "killer" as die eerste, ’n resensie van Onke Mazibuko se The second verse

Slavery in the late antique world, 150–700 CE deur Chris L de Wet, Maijastina Kahlos en Ville Vuolanto (redakteurs): ’n resensie

Serial killers of Mexico deur Wensley Clarkson, ’n lesersindruk

Die drie lewens van Hannli Human deur Connie Luyt, ’n resensie

Skets die lewe soos dit is: Strega deur Andrew Vachss, ’n lesersindruk

Seks, skoonma’s en skuld: ’n Troostante se gids vir gesonder verhoudings deur Elize Parker – ’n resensie

42: Die antwoord op die uiteindelike vraag van die lewe, die heelal en alles

Uiters aktueel, ’n lesersindruk van Don Bentley se Zero hour

Gedaantes en gedoentes – stories oor spoke, sieners en legendes deur Daniël Lötter: ’n resensie

Stories in die wind: ’n gesprek met Deidré Jantjies oor haar Khoena-kinderverhale

Doolhof: ’n onderhoud met Rudie van Rensburg

Rapport

Die volgende resensies het gedurende Desember in Rapport, onder redaksie van Johan van Zyl, verskyn:

4 Desember

Resensie: Francois Mulder resenseer Surrender: 40 Songs, One Story

 Resensie: Jan-Jan Joubert resenseer Op pad na Moormansgat: Die verhaal van Billy Foster en Koos de La Rey deur Chris Karsten

Resensie: Trisa Hugo resenseer Plaas se prys deur Willemien du Preez

11 Desember

Resensie: Johann Kriegler bespreek Our Poisoned Land: Living in the Shadows of Zuma’s Keepers deur Jacques Pauw

Resensie: Lindie Koorts resenseer Wieg: Die lewe van Maria du Plessis, née Marie Buisset (1679-1751), Hugenoot en vroedvrou deur Joan Kruger

18 Desember

Resensie: Whitey: Sakereus van Shoprite deur Niel Joubert, geresenseer deur TJ Strydom

Resensie: Farm killings in South Africa deur Nechama Brodie, geresenseer duer Chris Burgess

Maroela Media

Die volgende resensies het gedurende Desember op Maroela Media, onder redaksie van Suné van Heerden, verskyn:

14 Desember

Boek van die maand: Die onsigbare pou

Meer populêr as popmusiek as ʼn onderwerp vir ʼn boek kan ʼn mens kwalik kry, en dié onderwerp beheers Zirk van den Berg met dié soort vakmanskap wat ʼn mens al meermale by hom teëgekom het.

Lees die resensie deur Johan Myburg

16 Desember

Resensie: Oor die kole

In dié boek word daar gebak, gerook, gebraai en geprut. Martelize Brink berei enigiets van stadige terugsitkos tot vinnige weeksdae-lekkertes voor.

Lees die resensie deur Louise Viljoen (Jeffreysbaai)

21 Desember

Resensie: Profesie-Bybel Nuwe Testament

Deur die lees van Bybelse profesieë besef mens maar net weer dat God in beheer van alles is; dat daar wel vir gelowiges hoop en ’n toekoms in Christus is om na uit te sien.

Lees die resensie deur Louise Viljoen (Jeffreysbaai)

27 Desember

Resensie: Die wonder van die skepping

Weetgierige kinders tussen ses en tien jaar oud sal hierdie versameling prettige oordenkings baie leersaam en interessant vind. Dit sal hulle verwonderd laat oor God se kreatiewe skeppingsvermoë en hoe wonderlik sy skepping waarlik is.

Lees die resensie deur Louise Viljoen (Jeffreysbaai)

Klyntji

Klyntji.com is ’n onafhanklike webjoernaal wat op kuns en kultuur fokus. Resensies en boekverwante artikels verskyn onder redaksie van Francois Lion-Cachet.

4 Desember

Antjie Krog se nature punk in Plunder

Azille Coetzee bespreek Plunder deur Antjie Krog

14 Desember

Gerrit Olivier oor sy vertaling van Koos Prinsloo se werk

Olivier in gesprek met Francois Lion-Cachet

Skrywers en boeke (RSG)

Potgooie van die volgende boekgesprekke, wat gedurende Desember op RSG uitgesaai is, kan geluister word by hierdie skakel.

Woensdag 7 Desember

Phyllis Green, Sarie se boekeredakteur, en Deborah Steinmair, boekeredakteur van die Vrye Weekblad, gesels oor ‘n klompie van hulle gunstelingboeke van 2022. Johan Myburg gesels oor boeke vir jong volwassenes wat internasionaal aanbeveel word, en vertel van die 12 skrywers wat aangewys is as 2022 se skrywers vir die Britse Royal Society of Literature se RSL 200-lys. Hy bespreek ook die sterk uitsprake oor sensuur wat die Nigeries-Amerikaanse skrywer, Chimamanda Ngozi Adichie, tydens die Reith-lesing op BBC Radio gemaak het.

Woensdag 14 Desember

Ilse Salzwedel gesels met Cliffordene Norton oor haar debuutjeugroman, Om jou te ken. Deidre Jantjies vertel vir Suzette Kotze wat die inspirasie was agter haar kinderboek, Stories in die wind.  Deborah Steinmair, boekeredakteur van die Vrye Weekblad gesels oor ‘n klompie van haar gunstelingboeke van 2022. Johan Myburg gesels oor boeke vir jong volwassenes wat internasionaal aanbeveel word, en vertel van die 12 skrywers wat aangewys is as 2022 se skrywers vir die Britse Royal Society of Literature se RSL 200-lys.

Woensdag 21 Desember

Die wenner en naaswenner van LAPA se Jeugromankompetisie 2022, Annelie Ferreira (Dit het alles begin by ’n hond) en Nerine Ahlers (Die verdwyning van Seamus Smit deur Seamus Smit), gesels met Ilse Salzwedel oor hulle boeke en wat dit is wat kinders laat lees. Johan Myburg gesels oor vyf internasionale fiksieboeke wat vanjaar aandag getrek het, en jy kan ook luister na ‘n uittreksel uit ‘n onderhoud met Cormac McCarthy, skrywer van The Passenger, een van die vyf boeke.  Chris Thurman gesels oor TCC Press, ‘n afdeling van die Tsikinya-Chaka-skryfsentrum aan Wits, se nuwe Afrikaanse vertalings van Shakespeare.

Woensdag 28 Desember

Ilse Salzwedel gesels met narratiewe terapeut Therese Hulme oor haar boek, Praat jy, wat handel oor die terapeutiese waarde van skryf vir kinders. Die belangrikheid van lees word ook bespreek. Joanie Combrinck, regisseur van Ampie, RSG se middagvervolgverhaal, vertel hoekom sy dink die verhaal is steeds relevant. Jy kan ook luister na ’n argiefopname uit 1958 wat interessante agtergrond gee oor Jochem van Bruggen en sy klassieke trilogie oor Ampie. Johan Myburg bring hulde aan ‘n Duitse kinderboekskrywer wat onlangs oorlede is, vertel meer oor die Nobelpryswenner Annie Ernaux se aanvaardingstoespraak, en het ook nuus oor ’n Netflix-reeks wat gebaseer is op Don DeLillo se roman White Noise.

Vers en klank (RSG)

Potgooie van die poësievoorlesings, wat gedurende Desember op RSG uitgesaai is, kan geluister word by hierdie skakel.

Dinsdag 6 Desember

Luister na gedigte oor ontmoetings. Sommige daarvan is ’n blye weersien met ’n ou vriend, ander ’n gemaklike oomblik in die geselskap van iemand met wie jy toevallig paaie kruis. En dan is daar ook daardie bisarre interaksies met vreemdelinge, wat ’n mens laat wonder: hoe het ek hier beland? Die voorleser is Johann Nel.

Dinsdag 13 Desember

Ons digters is gewoonlik baie ernstig, maar hulle kan beslis ook ’n bietjie bolla losmaak! Ons lag ‘n slag net lekker vir gedigte wat snaakse stories vertel, of komiese toneeltjies skets. Die voorleser is Marion Holm.

Dinsdag 20 Desember

Die feestyd is vir baie mense eerder ’n voostyd, veral in die dolle week voor Kersfees. Hoor wat ons digters hieroor te sê het! Die voorleser is Wessel Pretorius.

Sondag 25 Desember

Christelle Webb Joubert lees ’n paar ouer digters se gedigte voor oor Kersfees in hierdie spesiale Kersdagaanbieding van Vers en Klank. Die samesteller is Ina Strydom.

Dinsdag 27 Desember

Ons rek daardie lekker somer-see-gevoel vir oulaas uit. Luister na gedigte oor strandsambrele, sandkastele, branders duik én mense kyk, soos voorgelees deur Susanne Beyers.

Boekkeuse, Fine Music Radio

Elke maand gesels Amanda Botha in hierdie boekeprogram met ’n skrywer of twee oor hul nuutste publikasie. Die besprekings word gekombineer met korter boekresensies wat strek oor ’n wye verskeidenheid van genres in die Afrikaanse letterkunde. Daar word twee episodes per maand vrygestel. ’n Podsending is hier beskikbaar.

8 Desember

Die ateljeegaste is Leon en Amanda de Stadler wat gesels oor hulle opdatering van Spreekwoorde en ander gesegdes. Sophia Kapp gesels oor haar blitsverkoper, Heimwee. Ander bydraes is Die geheime lewe van Gita deur Jacolet van den Berg, Dwaalrivier van Engela Ovies, Ronelda Kamfer se Kompoun en Francois Smith se Die getuienis. Nicol Stassen se bekroonde Van Humpata tot Upingtonia; C Johan Bakkes se reisverslag, Moer toe in die verte, sowel as vanjaar se AVBOB Bloemlesing.

22 Desember

Julian Jansen werp meer lig op sy opspraakwekkende boek, Moord op Stellenbosch, en Tinus le Roux gesels oor Anglo-Boereoorlog in kleur – die ou vaal foto’s wat hy ingekleur het om soveel meer te wys as waarvan ons geweet het. Antjie Krog se jongste bundel, Plunder, word deur Joan Hambidge bespreek. Engela Ovies se Draairivier en Marida Fitzpatrick se Mara kom aan die bod.

Woorde wat weeg

Joan Hambidge se blog, Woorde wat weeg, is ’n webtuiste waar dié digter-literator sowel gedigte as boekbesprekings, rubrieke en gedagtes rondom die letterkunde versamel en aanbied. Hier is ’n skakel na die blog.

Versindaba 

Op hierdie webblad wat gewy word aan die Afrikaanse digkuns en gesprek rondom die poësie, vind besoekers al die mees onlangse resensies en onderhoude in die regterkantste kiesbalk. In dié kiesbalk is ook skakels na nuwe gedigte en blogs oor die poësie.

2 Desember

Resensie: Nini Bennett resenseer Polkadraai deur Jerzy Koch

SARIE / sarie.com

Die volgende resensies en skrywersonderhoude het in Desember verskyn op sarie.com, die aanlyn tuiste van SARIE-tydskrif – onder redaksie van boekeredakteur Phyllis Green.

Die volgende onderhoude en resensies het op sarie.com verskyn:

Oorsigresensie: Danica Gouws en Karien Labuschagne bespreek 10 kinderboeke.

• Die Goorgomgaaitjie, Julia Donaldson
• Die Smooie en die Smoue, Julia Donaldson
• Prinses Pampoenpit, Bianca Flanders
• Moeps, Aaron Blabey
• Moeps die Ster, Aaron Blabey
• Moeps die Toeris, Aaron Blabey
• Jy is ’n wens, Jaco Jacobs
• Die hasie van fluweel, Margery Williams
• Blou Maandag, Jaco Jacobs
• Asterix in België, Réne Goscinny

Resensie: Vir jou bedkassie: Klim uit jou gemaksone en leef ’n bietjie!

• Johan Esterhuizen oor Push Past Impossible, Ryan Stramrood
• Gert Venter oor Gunship Ace, Al J. Venter; Mans en hulle wonde, Cas van Rensburg, en At any cost, Stephen Timm

Resensie deur Antonio Cantoni oor Dryf geskryf deur  Cecilia Steyn

Resensie deur Alma Liebenberg oor Droomvanger deur Chanette Paul
Resensie deur Nadia de Jongh oor In die skadu van Paarlberg deur Elsa Winckler

Resensie deur Tina Swiegers oor Erla-Mari Diederick se Die Bewonderaar

Onderhoud deur Phyllis Green met Marco Botha, skrywer van Die spore van Gert Saggiestrap

Resensie deur Susan Puren en onderhoud deur Phyllis Green met Arlene Prinsloo , skrywer van Charlene: In search of a Princess

Onderhoud deur Phyllis Green met Niel Joubert, skrywer van Whitey

The post Afrikaanse resensies en boekgesprekke in Desember 2022 appeared first on LitNet.

Willem de Swyger en Carmen Platt het ’n video vir LitNet geskep. Die tema handel oor die gebeurtenis van die jaar. Dit verskyn as multimedia-skepping in LitNet se nuwe skryfwerk-afdeling. Kyk die video hier (grafika: erkenning aan Pexels).

The post Nuwe Skryfwerk-video: Jy is nog meer wonderbaarlik appeared first on LitNet.

Oor die Kakies wat lag
’n Handjie van ons teen ’n hele groot mag
En die kranse lê hier teen ons rug
Hulle dink dis verby
– “De la Rey”, Bok van Blerk

En hoog in die rande,
versprei in die brande,
is die grassaad aan roere
soos winkende hande.
– “Winternag”, Eugene Marais

Per Ardua ad Astra (Through hardship to the stars)

– Motto of the Royal and South African Air Forces

Soldiers in a trench at Mafikeng during the Boer War (Skeoch Cumming W, Public domain, via Wikimedia Commons. This image was created and released by the Imperial War Museum on the IWM Non Commercial Licence.)

The legendary Boer War hero, Koos de la Rey, was a kind of Volodymyr Zelensky of his day – a “bittereinder” tactical genius (he introduced trench warfare to South Africa) who refused to surrender to Lord Roberts after the capture of Pretoria, and tormented the British imperial army to the “bitter end”. But was this son of the veld, with his long beard and steely resolution, who campaigned in the company of the prophet “Siener” van Rensburg, also inadvertently responsible for changing the course of world history through an odd accident of fate?

A curious question, you might think, but it is a Koestlerian “roots of coincidence” moment, nonetheless, evidence of which can be found in the unlikely setting of Caernarfon Castle in North Wales, where I live. The castle’s military museum contains a brief account of the death of 19-year-old 2nd Lt John Roger Williams-Ellis of the 1st Battalion Royal Welsh Fusiliers, killed in an ambush at Dwarsvlei in the western Transvaal on 9 October 1900 – another unfortunate casualty, among many, of General De la Rey’s astute soldiering tactics.

The Williams-Ellises are one of the great Anglo-Welsh families who have been a presence for centuries in this part of Wales, in the shadow of the high range of Snowdon. So, the young lieutenant’s death was big news on his home turf. But possibly even more significant from a historical point of view, as it turned out in the long run, was a hitherto undistinguished 31-year-old British Army officer who fell alongside him, trapped in the same ambush, shot through the lung and spine at more or less point blank range – Captain Hugh Trenchard. He was destined miraculously to survive his wounds, and become the eventual driving force behind the Royal Flying Corps during the First World War. The Royal Flying Corps provided the template on which the Royal Air Force, the South African Air Force, the Australian Air Force and the Canadian Air Force were inspired. Trenchard, a man of steely resolution and extraordinary organisational talent, was one of those individuals who confound the view that single personalities don’t make history. For it was Trenchard, as the “father” of the Royal Air Force, who also devised and promoted the philosophy behind the hugely controversial “carpet bombing” campaigns over Nazi Germany, which killed 600 000 men, women and children in a bid to destroy German civilian morale and end the war.

..........

How events happened to propel Trenchard into this position of enormous influence is an unusual tale, and it all, very oddly, began with Koos de la Rey, probably South Africa’s most stubborn Boer general.

..........

How events happened to propel Trenchard into this position of enormous influence is an unusual tale, and it all, very oddly, began with Koos de la Rey, probably South Africa’s most stubborn Boer general.

In May and June 1900, the British Army occupied Johannesburg and Pretoria, and most observers concluded that the Boer War must be over. However, Koos de la Rey, Louis Botha and a few of the other Boer commanders refused to surrender. They laid down a new strategy of guerrilla warfare. The tactics included living off the land and keeping on the move. The western Transvaal (as it was then) fell to De la Rey, who demonstrated lethal battle talents, and as late as February 1902 had acquired a stockpile of captured ammunition and supplies sufficient to reinvigorate the Boer forces and keep them in the field for years to come.

De la Rey and his several thousand strong Boer commando were never captured. He was a regular Scarlet Pimpernel, and the British paid him the compliment of regarding him as their most dangerous adversary.

Occupying the Magaliesberg mountain range after the fall of Pretoria, De la Rey detected a tactical weakness on the part of the British occupying the area, and seized his moment, luring the imperial army into an ambush. A farmhouse at Dwarsvlei, some 70 kilometres from Krugersdorp, was discreetly occupied by Boer guerrillas under the command of Sarel Oosthuizen – De la Rey’s deputy. The battle is well documented. Captain Trenchard and Lt Williams-Ellis were gunned down as they approached the farmhouse. The medics considered both men beyond help, and they were set to one side in a field hospital tent. Although their assessment in respect of Lt Williams-Ellis was correct, they were wrong in the case of Captain Trenchard, who, though severely wounded, pulled through, seemingly through willpower and character alone – traits for which he was eventually to become famous.

Trenchard was sent back to England, paralysed from the waist down. A Swiss sanatorium at St Moritz beckoned as the only solution to his damaged lungs, and it was while he was recovering that the doctors suggested he try some exercise in the new sport of bobsleighing. His legs were strapped down on a sledge, and Trenchard whizzed along the Cresta Run. A few days later, he had a bad crash at very high speed, and his spine self-corrected in the accident. Doctors were stupefied as Trenchard rose, Lazarus-like without help, from a crash that would have killed most people. A couple of days later, he was winning bobsleigh trophies in competition.

An application to rejoin his old army unit on frontline duty in South Africa was initially refused on grounds of physical disability, and it looked as if his soldiering career had come to an end. Nothing daunted, Trenchard took up tennis with the help of a coach, and within a few months was able to reach the semi-finals in a local tournament. The army medics were persuaded they may have been wrong, and returned him to South Africa, where he once again took part in manoeuvres under Lord Kitchener, who was still pursuing his deadly policy of attrition warfare. But Trenchard’s damaged lung continued to be a problem, and it was soon clear to everyone that an active campaigning military career on horseback looked to be at an end for him.

After South Africa, a field mapping stint in Nigeria and a desk job in Dublin at the Castle, Trenchard was approaching his 40th birthday with misgivings. Dwarsvlei had put an end to his soldiering, the army had little further use for him, and no job was on the table. The bread queue beckoned. A friend suggested he try his hand at a newly established army flying school which had acquired a few of the newfangled invention of aeroplanes. If he got his “wings” and flying licence before he turned 40 (the cut-off age), that might just possibly open up new prospects. Trenchard met the deadline, taking a mere ten days to learn to fly, signed his own pilot’s licence, sewed on his own wings and then proceeded to demonstrate an extraordinary unsuspected organisational talent of leadership, turning the “Royal Flying Corps”, as it became known, into the Royal Air Force by the end of the First World War, by which time he had refined the art of bombing from the air altogether.

Appointed head of the RAF in the period between the First and Second World Wars, he gradually built it up into an independent branch of the British defence forces, with modern planes, including the famous Spitfire. His colleagues regarded him with extraordinary reverence. Lord Trenchard, as he was to become, was an enormous, lanky figure with a racing brain, very forceful and utterly contemptuous of ideas that were not his own. He encouraged the development of the first British bombers as opposed to the fighters; the bombers were established as a separate branch within the RAF to repay the Germans for having bombed Britain during the First World War. Trenchard became known as the foremost advocate of using bombers to smash the enemy into submission on their own territory. He encouraged fellow fliers like Arthur “Bomber” Harris, who eventually was to head up the RAF Bomber Command in the Second World War, to develop area bombing techniques where civilian and industrial targets would comprise the objectives of total war. One wonders to what degree Trenchard may have been influenced by his earlier commander, Lord Kitchener, in the merits of scorched earth attrition warfare.

..........

As a strategic article of faith in the new RAF, Lord Trenchard believed the moral effect of bombing stood to the material effect in a proportion of 20 to one.

..........

As a strategic article of faith in the new RAF, Lord Trenchard believed the moral effect of bombing stood to the material effect in a proportion of 20 to one. The objective must be to destroy enemy morale, and the best way of achieving this was to destroy the workers in factories and the houses they lived in, as well as their cities and towns.

Strategic bombing was therefore a defence founded on aggression. Britain had no desire to invade anyone, but if attacked then long-range bombing campaigns could, in the case of Germany, destroy Germany’s war industry, demoralise its population and prepare the ground for the army to finish the job. This was the essence of strategic bombing, and the chief justification for the existence of the RAF was its ability to wage a strategic bombing campaign.

There is a vast literature on the subject of Bomber Command, in both its British and its American incarnations. From our point of view, what is important is the influence of Lord Trenchard. The Americans had worked with Trenchard from the earliest days of the First World War and later as the American Air Force itself developed. However, a doctrinal difference of opinion set in: the Americans preferred to develop precision bombing techniques and they flew only by day, whereas the British, who knew from experience that their bombers were at great risk of being shot down by day, geared their campaign against Germany to night bombing.

Winston Churchill, who was instinctively against carpet-bombing civilian targets, nonetheless found himself with little option but to support the RAF approach – into which years of training had been invested – when he and Roosevelt met in Casablanca in 1942 to coordinate their respective bombing campaigns. The Americans had three expensive projects under way at the time: the B-29 high altitude bomber, the atomic bomb Manhattan Project and, finally, the Norden bombsight, which allowed high altitude precision bombing.

The Americans and the British agreed to disagree somewhat on area bombing. Eventually, however, under actual flying conditions of war, the first proper test of the Norden bombsight – to destroy a centre of German ball bearing production – failed to produce the result. Although precision bombing remained an objective of the US Air Force thereafter, both RAF and US Bomber Commands frequently ended up working together to destroy German cities and towns – Dresden being a notorious example. By war’s end, the RAF had dropped just shy of a million tons of bombs and the Americans not much fewer. Some 70 German cities and towns were reduced to rubble, and the refugee wave augmented the sense of collapse.

..........

But was the actual aim of demoralising the German population ever achieved? Was Germany defeated as a result of it?

..........

But was the actual aim of demoralising the German population ever achieved? Was Germany defeated as a result of it? It is a debate which rages on to this day. Trenchard never doubted for a moment that it was the right policy.

After the war, British public opinion turned against Bomber Command, as the human consequences of the nightly thousand-bomber raids over Germany became more apparent. Churchill sensed which way the wind was blowing and tried to distance himself from the policy. Despite the heroism of the aircrews – the RAF alone lost some 55 000 aircrew – the bombing campaign was partially airbrushed from memory, whereas Fighter Command and the Battle of Britain pilots became the heroes. A monument to Bomber Command was erected in London only relatively recently.

I do sometimes wonder, if fate and General De la Rey’s commando had not intervened at Dwarsvlei all those years ago, whether Hugh Trenchard might not simply have gone down a different path, either being killed or carrying on with the uncomplicated path of an army officer, never becoming head of the RAF and never deploying his formidable force of character to promote area bombing. As a tactic of war, it would not have been a given. In fact, on several occasions in the 1920s at various disarmament conferences, Britain, together with a number of other countries, supported outlawing bombers altogether. There was already a sense of revulsion in Britain at the horrors of Guernica as a vivid recent example of the awful results of aerial warfare, and not everyone in Churchill’s cabinet agreed with the policy as a means to destroying civilian morale. But Trenchard’s views carried the day, at least in those days.

Today, we know that advocates of precision bombing from great heights, from unseen and unheard aircraft, have won the argument. Technology has made pinpoint bombing not only possible but usual – not only by planes, but also with missiles and drones, etc. We are unlikely ever again to see the kind of thousand-bomber raids of 1943. But isn’t it strange that even in today’s technological world, the goal is still to defeat the civilian morale of the enemy in order to force them to the negotiating table? Today, however, the tactic is more to cut off power and water than mass murder – or at least we must hope so.

Notes

I am indebted for political, technical and biographical aspects of this article to these two works – both excellently researched: Bomber boys by Patrick Bishop, Harper Perennial, 2007; and The bomber mafia by Malcolm Gladwell, Allen Lane, 2021.

References to General De la Rey are numerous in Boer War literature. For the purposes of this article, I would like to acknowledge with thanks extracts from the private papers of Jonathan Williams-Ellis in respect of his late relative, 2nd Lt Williams-Ellis of the 1st Battalion Royal Welsh Fusiliers.

The post General De la Rey and his accidental part in Hitler’s downfall appeared first on LitNet.

Willem de Swyger en Carmen Platt het ’n video vir LitNet geskep. Die tema handel oor die gebeurtenis van die jaar. Dit verskyn as multimedia-skepping in LitNet se nuwe skryfwerk-afdeling. Kyk die video hier (grafika: erkenning aan Pexels).

The post Nuwe Skryfwerk-video: Onderweg appeared first on LitNet.