Photo: Canva.com
Before the Sabbath
The Place of the Skull,
a tump in a simmering haze,
turns black at evenfall
and black the specks as well,
where vultures soar
above a funeral cortege,
as the Richard’s servants
hasten along the graveyard road,
with the body limp and pierced
on a rickety cart –
His soul pawned and distraught
somewhere in death’s abode.
The post Before the Sabbath appeared first on LitNet.
Title: Across the Border, Surviving the Secret War in Angola
Author: Norman McFarlane
ISBN: 9780624093046
Publisher: Tafelberg
Norman McFarlane was just out of high school when he was conscripted for national service and sent to Angola. Like so many other ordinary troopies, he was thrown into the horror, deprivation and banality of war. He recounts his loss of innocence in Angola, the subsequent “camps” and his journey towards confronting his post-traumatic stress disorder. Told with disarming honesty and humour, he gives voice to a generation of white South African men forced into a grisly, life-defining experience.
The post Fresh off the press: <em>Across the Border</em> by Norman McFarlane appeared first on LitNet.
Vertaal deur Kobus Geldenhuys
Dagboek van ’n dork is vir almal wat al ooit soos die grootste dork in die wêreld gevoel het. ’n Reeks oor Nikki Maxwell en haar lewe vol drama en dinge. Brandon vra uiteindelik amper vir Nikki uit! Maar hy begin vreemd optree en sy is bekommerd dat hy nie eintlik van haar hou nie. Die meisies moet boonop die seuns na die skooldans vra! Lees Nikki se dagboek en maak reg om die dork in jou ’n drukkie te gee.
Klik hier vir meer inligting oor dié publikasie.
Hier is jou naaste tak van Bargain Books
As jy nie die boek sien nie, vra gerus die personeel om dit te bestel.
The post Nuut by Human & Rousseau: <i>Dagboek van ’n dork 6</i> deur Rachel Renée Russell appeared first on LitNet.
Wanneer gebed iets is wat jy elke dag moet doen, ’n gesprek met die plafon of die vervelige herhaling van dieselfde woorde, het die wonder van gebed vir jou verlore geraak. In hierdie heruitgawe van Ferdinand Deist se klassieke topverkoper oor gebed gesels hy met mense wat wil bid, maar nie kán nie. Dit is geen kitskursus in die kuns van gebed nie, maar ’n toeganklike, sagte begeleiding vir elkeen wat die geheim van gebed wil vind.
Klik hier vir meer inligting oor dié publikasie.
Hier is jou naaste tak van Bargain Books
As jy nie die boek sien nie, vra gerus die personeel om dit te bestel.
The post Nuut by Lux Verbi: <i>Tussen angs en sekerheid</i> deur Ferdinand Deist appeared first on LitNet.
After a string of police botches, Captain Ben “Bliksem” Booysen was assigned the Krugersdorp Killers’ case in 2016. Eleven people had already been brutally murdered by a group calling themselves Electus Per Deus. Booysen made headlines when he arrested the mastermind, Cecilia Steyn, and her accomplices. South Africa’s own Chuck Norris takes the reader behind the scenes of the satanic killings, divulging new and shocking details of the crimes that have kept the nation on edge for almost a decade.
Click here for more information about this publication.
Find a Bargains Books store near you.
If you do not see the book, please ask the staff to order it.
The post New from Melinda Ferguson Books: <i>On the devil’s trail</i> by Ben Booysen appeared first on LitNet.
Prent: https://pixabay.com/photos/blue-glass-marbles-kids-games-199261/
As jy in graad ses is, speel jy nie meer met albasters nie. Tensy jy dalk moet voorberei vir ’n toets. Die ses albasters op hierdie foto wys jou daarop dat jou voorbereiding vir ’n toets wel kinderspeletjies kan wees. Gebruik Eugene van der Westhuizen se vraestel om speel-speel vir jou Afrikaans Huistaal-eksamen te leer.
Klik hier om die vraestel en memo gratis in PDF-formaat af te laai.
Lees ook:
Graad 6: Afrikaans Huistaal – Junie-hersieningsvraestelle en memorandums
The post Graad 6: Afrikaans Huistaal-vraestel en -memo, tweede kwartaal appeared first on LitNet.
Grafika: KI-kuns deur Imke van Heerden met behulp van GauGAN (’n model deur NVIDIA Research)
Kaapstad
Vandag is ons nie net die stad nie
maar
die vertaler van die son
Vanaand se gordyne
glinster by skuifvensters
in die stadsliggies
Die uur van die winde
sorg dat dit rondom klink.
Sy wil die glasvensters deurkosyn
eens iets te beskerm
Tafelberg
maak ’n vraag waarbinne ons
’n duisend name
genoem word
Digterspan: Imke van Heerden, Anil Bas, Etienne van Heerden en AfriKI – Afrikaanse Kunsmatige Intelligensie
Die eerste KI-gedig in Afrikaans: "Silwerwit in die soontoe"
Grafika: KI-kuns deur Imke van Heerden met behulp van GauGAN (’n model deur NVIDIA Research)
Gedigte, daar by die brul van ’n brander
Hier is die oë katvoet vir
die spoelrotse onder uitdrukkings
die golwe van gister wat
getol en woes en water
saam met die son skuim in hul woorde
die ingedagte see
lig die geure en praat
’n asemhaal
Digterspan: Imke van Heerden, Anil Bas, Etienne van Heerden en AfriKI – Afrikaanse Kunsmatige Intelligensie
Die eerste KI-gedig in Afrikaans: "Silwerwit in die soontoe"
The post Gedigte, daar by die brul van ’n brander appeared first on LitNet.
Grafika: KI-kuns deur Imke van Heerden met behulp van GauGAN (’n model deur NVIDIA Research)
Die konstabel se skiereiland
Afrika drink
onheil in die water.
Die landskap kantel sy rug
in sigbewaking en vlam.
Ons oopgesnyde sake
brandtrappe vir die ander state.
Hierdie grond word intimidasie.
Digterspan: Imke van Heerden, Anil Bas, Etienne van Heerden en AfriKI – Afrikaanse Kunsmatige Intelligensie
Die eerste KI-gedig in Afrikaans: "Silwerwit in die soontoe"
The post Die konstabel se skiereiland appeared first on LitNet.
Grafika: KI-kuns deur Imke van Heerden met behulp van GauGAN (’n model deur NVIDIA Research)
Die eerste KI-gedig in Afrikaans: “Silwerwit in die soontoe”
Geheimsinnige ideale
paadjie
digby die huis.
Silwerwit in die soontoe,
saggies soos ’n spokerigheid.
Digterspan: Imke van Heerden, Anil Bas, Etienne van Heerden en AfriKI – Afrikaanse Kunsmatige Intelligensie
The post Die eerste KI-gedig in Afrikaans: "Silwerwit in die soontoe" appeared first on LitNet.
Grafika: KI-kuns deur Imke van Heerden met behulp van GauGAN (’n model deur NVIDIA Research)
Die Wêreld- Ekonomiese Forum voorspel dat kunsmatige intelligensie (KI) teen 2049 ’n New York Times-topverkoper sal skryf. KI kan reeds in Engels en Chinees “dig”, en nou ook in Afrikaans – danksy AfriKI.
Imke en Anil lei ’n navorsingsprojek wat deur die Wetenskaplike en Tegnologiese Navorsingsraad van Turkye ondersteun word. Die projek is getiteld AI as Author
(authorai.ku.edu.tr) en bring letterkundiges en rekenaarwetenskaplikes in gesprek rondom KI en kreatiwiteit. Dit stel in ’n spesifieke subdomein van KI belang, naamlik natuurlike taalgenerering – of ’n rekenaar se skryfvermoë.
Dit is lekker om AfriKI te personifieer, maar in werklikheid besit KI nie ’n eie wil of bewussyn (soos in wetenskapfiksie) nie. ’n Neurale netwerk kan nie sonder menslike betrokkenheid werk nie; nes ’n ouer bepaal ’n navorser hoe, hoe lank en wat dit lees, leer en – op die ou end – ook skryf. ’n Taalmodel word deur mense ontwerp, geskaaf en gebruik. Dit is gereedskap, ’n instrument, en kan nie menslike digters vervang nie. Veel eerder bied AfriKI opwindende geleenthede vir inspirasie en vernuwing, en kweek liefde vir die taal se menigte moontlikhede.
AfriKI “lees” die databasis (die projek se “biblioteek”), wat bestaan uit die roman Die biblioteek aan die einde van die wêreld. Nes ’n kind, benodig KI voorbeelde om Afrikaans te leer skryf. AfriKI lees die boek om die romanskrywer se woordeskat en taalgebruikspatrone aan te leer.
Dan “skryf” of genereer AfriKI bladsye en bladsye individuele frases. Die frases volg nie op mekaar nie. Elkeen is ’n eie entiteit.
As ’n woord op hierdie bladsye verskyn, beteken dit dat die romanskrywer dit in sy boek gebruik het. AfriKI se formulerings is egter oorspronklik. Woorde verskyn hoofsaaklik nie in dieselfde volgorde as in die roman nie.
Imke fynkam dan die bladsye, kies frases en stel gediggies saam. Omdat menslike logika en kreatiwiteit doelbewus toegepas word, word die proses “KI-geassisteerde skryf” of “kokreatiwiteit” genoem.
As ’n frase alleen in ’n reël staan (byvoorbeeld “silwerwit in die soontoe”), beteken dit dat AfriKI dit net so genereer het. Versreëls is dus onveranderd gebruik, nes dit deur die taalmodel geproduseer is. Hierdie individuele versreëls word saam met ander masjiengeproduseerde versreëls gerangskik. Die gevolg is kort surrealistiese gediggies.
Imke van Heerden en Anil Bas. 2021a. AfriKI: Machine‑in‑the‑Loop Afrikaans poetry generation. In Proc. Workshop on Bridging Human–Computer Interaction and NLP, 16th Conference of the European Chapter of the Association for Computational Linguistics, ble 74–80. https://aclanthology.org/2021.hcinlp-1.12.
—. 2021b. AI as Author – Bridging the gap between machine learning and literary theory. Journal of Artificial Intelligence Research, 71:175–189. https://jair.org/index.php/jair/article/view/12593.
Hierdie stuk is ’n aangepaste weergawe van ’n kort artikel wat in Ons Klyntji, Jaargang 125 (2021) verskyn het.
This article has been produced benefiting from the 2232 International Fellowship for Outstanding Researchers Program of TÜBİTAK (Project no: 118C285). However, the entire responsibility of the article belongs to the owner of the paper. The financial support received from TÜBİTAK does not mean that the content of the publication is approved in a scientific sense by TÜBİTAK.
Lees ook:
Replika: ’n Kunsmatige Intelligensie- (KI-) metgesel in ’n gebroke wêreld
The post Afrikaans se eerste KI-gedigte appeared first on LitNet.
Allah, Subhanahu Wa Ta Ala (the most glorified and the highest), states that it is incumbent on all Muslims to fast during the month of Ramadaan. We fast by giving up all food and water from dusk until dawn, as it is one of the five pillars of Islam. When I was younger, each day during the month of Ramadaan, just before Magrieb (sunset) and iftar (the meal eaten at sunset to break fasting), I would have to send koekies (cakes and savouries) to my neighbours here on Upper Dorp Street. As I was a little boy, sending koekies during Ramadaan was the highlight of my day. Excitedly, I would stand and marvel in the kitchen of each of the neighbouring families, ready to exchange with them what my mother had prepared.
As I’ve gotten older, and the demands of the nine-to-five have become more time-consuming, I’ve noticed that it’s been hard to uphold the month-long custom of exchanging koekies for iftar with one’s neighbours. In recent years, specifically 2020 and 2021, COVID-19 has also stripped us of truly connecting with our neighbours, but with restrictions subsiding, it is good to see many are beginning to uphold the custom again.
“Am I truly that busy that I can’t take an hour and a half to send koekies as I once did?” was the thought that popped into my head today, so I decided that pandemic or not, I would not wait until Eid al-Fitr to see my neighbours. So, as I stand on my stoep, looking up at the two rows of houses, I make the niyyah (intention) to pop around to each home and ask my neighbours what makes Ramadaan so special here on our street.
The first home on my routine was always the Solomons, as they live directly across from me. Previously, I jolted up each of the ten steps that lead to their home, but now, at age 27, I take my time climbing each step – because I’m older and must save my energy while fasting. After two knocks at the door, which is always open and welcoming to everyone, I enter and bellow, “Asalamualaykum” (May peace be upon you), into the home and to all its inhabitants. The home smells of tantalising spices, because Tharwah Solomons is busy with her daltjie (chilli bite) mixture. In the kitchen, she stands hunched over a large, plastic, grey mixing bowl, twisting her hands in the doughy concoction. The home still looks the same, as I remember; the only difference is that Oumie (Gadija Solomons) and Dede (Abdullah Solomons) (Rahmatulla Alay Hum – may God’s mercy be upon them both) are no longer here with us.
“You know, Oumie never used to make daltjies,” Tharwah begins to tell me, while adding a little crushed chilli into the bowl. “In every street, there’s always one lady who makes the best daltjies, and in our home, we always depended on the late Aunty Naylah Cassiem Khan. When she passed away, I taught myself after watching a YouTube video, and here we are.
“Ramadaan is very exciting, as it is one month when everyone is at ease. People are more giving. You get to see one child who never prays, pray,” Tharwah relays, as she turns on her gas stove, while we both stand in anticipation of the oil heating up. “I also like that everyone becomes humble and giving, especially here in Bo-Kaap. We still see people uphold old traditions.”
Into the kitchen walks Tharwah’s cousin, Labeeqah Cassiem. She points to the opening of their yard door, and she joins in on the conversation. “Here we are, busy in the kitchen, and we might not have the time to sit down and recite the Quran ourselves, but we are lucky to listen to recitation over the speaker from Leeuwen Street Mosque – that’s what also makes Ramadaan in Bo-Kaap so special.”
Tharwah finally takes the first scoop from her daltjie mix and twists off any extra pieces hanging from under the metal spoon, and with one intricate flick, a small dollop of daltjie mix falls into a ball in the hot oil, while I stand watching her, impressed with her dexterity. Before I leave her home, she hands me a plate filled with daltjies, reminding me that I shouldn’t forget to give her a review.
Tharwah Solomons, 33, showing off her impressive self-taught daltjie skills
Two houses from me live the Noordien clan. The semi-detached houses on our side of the road were all built the same, approximately 35 years ago, and as I enter their home, it’s like walking into mine, but just the walls are painted differently and the furniture is different, too. The kitchen is filled with smells of soup and spicy tomato pizza sauce, as Aunty Rachmat and her daughters, Hajiera and Naeemah, are collectively preparing food for iftar.
Rachmat Noordien, 66, stands proudly, pictured with her daughters Naeemah Noordien, 32, and Hajiera Noordien, 42, outside their home.
Hajiera, the eldest daughter, reminisces about her childhood here on Dorp Street. “What makes Ramadaan so special here on Dorp Street?” Hajiera repeats, thinking before answering. “What I remember from the month of Ramadaan is how Dede used to walk down the road every morning for suhoor (the breakfast meal consumed before fasting) and knock loudly on each neighbour’s door to see that everyone was awake –”
“Do you remember Dede?” interjects Aunty Rachmat calmly, as she dices green pepper on her wooden cutting board, and I nod respectfully, telling Aunty Rachmat that I could never forget him.
“I also remember how we could walk over to Aunty Beira’s house, and we were allowed to sit and eat whatever she made for iftar,” continues Hajiera. “And, when your mom would make bread, she would go out of her way to make some for our home as well. If our family needed to freeze soup, and there wasn’t space in our freezer, we could take it next door to Aunty Naylah. In Hout Bay, where I currently live, you don’t get that.
“I also like the fact that when it was the last five minutes before the athaan (the call to prayer that also signals the time to break fasting), some neighbours would be outside, sitting and waiting. I remember how in those last five minutes, I could see my aunt in the flats, and I’d stand in the middle of the road and jump up and down and wave at her. Those might seem like silly things, but I could never forget those memories.”
Into the kitchen walks little Raqeeb, Naeemah’s son, in his blue salaah thobe, ready to join his Aunty Hajierah in taking koekies away. “COVID has taken so much away from us, but we are trying to pass the tradition on to the next generation. My nephew goes to mosque now, and tonight he and I will excitedly take koekies away,” Hajiera adds proudly before they walk, hand in hand, out the front door.
Little Raqeeb, 6, and his aunty, Hajiera Noordien, 42, en route to take koekies to the neighbours on Dorp Street
Next door to the Noordiens is the home of the Ismails. After knocking on their door, I’m told that Uncle Sedick Ismail, the patriarch, and known to many as Uncle Dickie, is not at home, as he is at the Bo-Kaap Cultural Hub volunteering at their annual Ramadaan soup kitchen, so I decide to walk up to seek him, because there’s still a lot of time before iftar.
“Zubayr! Salaam!” greets Uncle Dickie in the same melodious tone I’ve heard from him for my entire life, after I enter the yard section of the Bo-Kaap Cultural Hub. We shake hands and I ask him to share a few words.
“I look forward to the month of Ramadaan, as it is a time for me to give back. Every morning, when I wake up, I can’t wait to be here.” Uncle Dickie gestures for me to have a seat on the plastic chair beside him. He lifts a one-metre-long wooden spoon and begins to stir the soup in the first 100-litre pot. “It does not matter if the person has a Porsche or Merc, because the soup we make here is for the community and anyone in need,” Uncle Dickie continues to explain. “I want to encourage the people out there to do everything with love and passion. When we volunteer and give zakaa (almsgiving to those in need), we do not do it to show off to other people. We must always have good intentions, because everything we do must be to please Allah.” As Uncle Dickie moves to the third pot and stirs with precision, I’m reminded that we as Muslims should not view the five pillars of Islam in isolation. For instance, we understand that fasting and performing our salaah (prayer) are interconnected, and I also realise that we must not forget about how it is important to give zakaa, especially during the month of Ramadaan.
Sedick Ismail, 62, at the Bo-Kaap Cultural Hub, completing the final preparations of the pots of soup before it is served to those in need
Ragmat Khan, 81, and Naseba Edwards, 82, graciously offer their time at the soup kitchen each day.
After returning to Dorp Street from the Bo-Kaap Cultural Hub, I walk towards the home of the Kalam family, which is situated directly opposite the Noordiens and Ismails. As a child, I jetted in and out of their home, because their mother, Aunty Beira, had the only house-shop here on Dorp Street. If I wasn’t sent over to Aunty Beira to buy a 1,5-litre returnable Coke bottle, I was buying either ice suckers or small packets of chips, and, depending on the season, my friend circle and I would be buying Aunty Beira’s tols (spinning tops), gatties (marbles) or klappetjies (fire crackers). Those are all memories now, as both Aunty Beira and Boeta Ismail Kalam (Rahmatulla Alay Hum) are wafaa dunya (departed from this world).
While entering their home, I try not to think of Aunty Beira and Boeta Ismail with sadness in my heart, as we should commemorate and cherish the memories we have of those who are no longer with us. To my left, in the dining room, sits Salie Kalam on Aunty Beira’s chair, and at the end of the passageway I see his wife, Faziela, in the kitchen preparing for iftar. I ask him to join me in the kitchen, so that I can hear about his memories of his beloved parents.
“Here in Oumie’s house, it didn’t matter who you were, she would give, and people respected her for that. She also loved children. I still remember how the children would come support her tuck shop, and because it was Ramadaan, Oumie would just give the chips and other stuff away.” Salie pauses as he takes a seat on the wooden staircase behind him. “What can I say about Oupie?” Salie thinks aloud, and his eyes begin to light up as he reminisces about his late father. “In the mornings, he used to make kwaai (nice) porridge and give it to the neighbour’s children. He also loved sitting on our stoep, sharing his memories of both Bo-Kaap and District Six. Both my parents just liked to give. When the children came with koekies, Oupie would give them a R2. You could write a whole book about them – they took in so many children, and now they’re all big.”
Salie Kalam, 52, stands proudly in his lounge, after taking me back to the chair that the late Aunty Beira Kalam always sat in.
I ask Faziela to share her thoughts, and she begins with saying, “I love the neighbours here on Dorp Street,” as she swaps a pasta bake from the oven and places a tray of mini pizzas in. “Where I grew up, some of the neighbours were stiff or didn’t even look at us, so we didn’t send koekies to everyone on our road. When I turned 14, the tradition of sending koekies died down, and only years later, when I moved to Bo-Kaap after marrying Salie, which was 16 years ago, I learned the true value of neighbours. The people are friendlier and livelier here. For example, I can ask for coconut for the koesisters or spinach for the daltjies. Even though we might have differences, the people of Bo-Kaap still care.”
Faziela Kalam, 45, preparing for iftar in the same kitchen where the late Aunty Beira Kalam once did
There is a stillness in the air, and I’m once again reminded of the gap Aunty Beira’s and Boeta Ismail’s passing have left on their home. Salie agrees with me, and adds, “I miss my parents the most in Ramadaan, especially on Labarang (Eid). It’s sad not seeing them in the morning. I don’t get to make them breakfast and coffee. I miss seeing Oumie sitting in her chair in the dining room and Oupie on the stoep, talking to people. Although they were so different, they were both loving.”
Next door to the Kalam family is the home of Aunty Mymoena and the late Boeta Sedick Ahmed. Shervaan Cummings, their grandson, opens their front door, and I’m instantly welcomed by many smiles from the extended family members who are sitting around in their lounge. Shervaan calls his mother, Zubeida Rose, and we all take a seat.
“Ramadaan in the community of Bo-Kaap is special because it’s the time of year that people in the community unite,” states Shervaan, starting our conversation.
“Ramadaan gives the community a good, calm vibe, especially as we get to see people’s manners change for the good and we get to see people’s imaan (faith) bloom,” adds Zubeida. She darts around the room and encourages her nieces and nephews also to speak, but they are too shy to share. Zubeida sits and thinks about what she wants to say next, before she flashes another excited smile and continues, “We get the same feeling each year from each other. You get to see the spirit of Islam from every individual, as we remind each other to do good, share and spread love. You also get many people who give zakaa, and it’s an honour for that person to help the less fortunate. Allah hears and sees us when we do good! But the best part of Ramadaan is the quietness of the homes before Magrieb (sunset prayer time). Everyone is waiting for the athaan, and I believe it brings people together, as everyone is on that same level.”
Zubeida thanks me for my time and for allowing her and her family to be included in this piece, but I remind her that I’m most grateful that she and Shervaan have shared their thoughts. Each home on Dorp Street plays an integral part of our community, and I surely could not have written this piece without the Ahmed/Rose family.
An excited Zubeida Rose, 48, sits with her eldest son, Shervaan Cummings, 20, as they share their experiences and thoughts of Ramadaan.
My route is almost over, as there are three more houses at the end of Dorp Street to visit. Next door to the Ahmeds is the home of the Osmans. Their front door is also open, and I knock loudly for someone to hear me at the end of the stretch of passageway. Washiela Osman, in a long, black, cascading burqa (a female garment that covers the entire body), pops out and signals for me to enter their home.
It has been a long time since I last saw Washiela, and after exchanging many pleasantries, I ask her if she’d be willing to share a few words. She politely agrees, despite being busy in the kitchen after a long day at work. “Every day, I’m still learning from my mommy, and I try to instil those lessons in my children. With my youngest son, Gameem, we try to incentivise him to fast and go to mosque – and he jumps at those opportunities – until he’s old enough to do it of his own accord,” Washiela smirks. “But there is a lot of sacrifice involved during this month. For me, the day can be difficult, because I’m up from five, go to work, see to the kids and their schooling, and prepare for iftar with my family, but I try to manage my time and I try to be a good Muslim.”
Like many of my neighbours I have spoken to today, Washiela also misses her late father, Boeta Hassiem Osman (Rahmatulla Alay Hum). “You know, just last night my mommy and I spoke about my father, as every year, at this time of the month of Ramadaan, he would be at the mosque to perform his itikaf (a period of staying in a mosque for a certain number of days).” Although she is smiling, Washiela possesses melancholy in her eyes, as she reminisces about her beloved father. “If he were still here, he’d send me to buy polony, cheese and bread so that he could share with the men at mosque. In fact, I think he would’ve left tonight.” She stops and double-checks her calendar on her phone. “Alhamdulillah (Praise to God), I still have so many memories, as my father passed away during Ramadaan in 2004. May Allah grant my father and all the deceased a high place in jannah (heaven), insha’allah, (God-willing).”
Washiela Osman Pead, 38, handing her son, Gameem Pead, 6, a plate of koekies to take to the neighbours
At the end of the one corner of Upper Dorp Street is the home of the Christians. Presently, Redewaan Christian, known to many as Boeta Billy and the patriarch of the Christian family, is 82 years old and the eldest person living here in our section of Dorp Street. I know Boeta Billy for being a pious man, as he is always seen walking to and from mosque for every salaah waqt (prayer time).
After I enter their home, Boeta Billy reminds me to sit down on a comfortable wooden chair close to their front door as he calls his son, Uncle Ebrahim “Hiema”, and his grandson, Meekaeel. They usher me in to sit in the lounge, and as the men of three generations of the Christian family sit before me, I decide to ask them about the importance of family during the month of Ramadaan.
“My father has always been a steadfast Muslim, and he is an example to us all in this house,” begins Uncle Hiema. “He’s our leader, and we all follow. I remember when the COVID restrictions subsided, he jumped for joy just because he could go to mosque. I’ve learned that you must live your life by leading by example; therefore, I always try to say encouraging words to my son and grandson, especially this time of the year. The values you have in Ramadaan must carry on throughout the whole year.”
Meekaeel, Uncle Hiema’s son, nods and begins to share his thoughts. “I’ve learned important traditions from my father and grandfather, like going to mosque during every waqt, being with my family at the boeka (iftar) table, reciting the Quran and completing the taraweeh (evening prayers) with my whole family at Chiappini Street Mosque.”
I ask Meekaeel whether he shares any of the lessons that he has learned from his father with his nephew, and his face lights up. “You know, my nephew – when he is here in our house – follows everything that I used to do. He also gets excited by helping my Ouma and going to the neighbours. I was in matric and had to take koekies away!” Meekaeel laughs and shakes his head. “But I’m glad my nephew will get to do the same. Also, when I make salaah for Magrieb, he will come and stand with me and mimic me, and I often tell him that when he’s older, I will take him to mosque. So, for me, Ramadaan is a special time, especially in this household, as there is a different feel here; our family is more united.”
Three generations of the men of the Christian family outside their home, pictured from left: Meekaeel Christian, 20, Ebrahim Christian, 54, and Redewaan Christian, 82
Although their home is on the corner where Dorp Street and Pentz Street intersect, my route would not be complete without visiting the Mohamed family. Everyone knows the matriarch, Aunty Kubra, for her koesisters, and her daughter Taahira for her friendly and infectious personality. I’m also most impressed with the Mohamed family and their efforts, as every night I can expect a knock on my door from one of Taahira’s helpers. There are no young children in their home, so Taahira gets one of the children in the neighbourhood to send koekies for her family – I find that most admirable.
It is almost Magrieb time, and Taahira sits relaxing on a chair in her dining room, as her helper has sent all the koekies to all the neighbours. I know how busy she gets, so it’s the perfect time to chat to her about getting others to send koekies for her. “The older one gets, the more responsibilities we have, and sending koekies away became harder. In our road, there was a little boy at the time who was always eager and willing to do a lot for my mommy and me, and then I had the idea of asking him to send koekies away for us,” she smiles, as she lets me in on her memories. “I also gave him a little reward at the end of the month, as it would show him how appreciative I was for his help.”
Taahira leans forward and places her hands on her left knee. “I just like the koekies concept, and I like that there will always be certain aunties making certain things: Aunty Soudah will send the perfect potato fritters, Aunty Tiempies will send the most delicious chocolate cake, Aunty Rachmat sends this waffle type of icing sugar treat, and we can’t forget about the late Aunty Naylah’s perfectly round and perfectly tasting daltjies. I’m grateful for the fact that in my community, the neighbours have never stopped caring. Sometimes, when you have had a hard day at work, seeing the neighbour’s children walking into my house in their salaah thobes (praying attire), scarves and kufiyahs (headdresses) cheers me up.”
Taahira Mohamed, 41, sharing her thoughts on what she calls “the koekies concept”
“Salaam, Charles,” exclaims Uncle Fagmie Solomons, also known to many as Papa, as I make my way back home after the end of my journey. When I was younger, my father and I would walk up to Leeuwen Street Mosque for iftar with the other men and boys, and en route, Papa would be standing on the stoep, waiting for me, to share one of his Ramadaan jokes. My favourite joke was when he’d say, “Yoh (wow), Charles, the fast is going fast, hey?”
But instead of telling me a joke, he stands on his stoep peering over Dorp Street. Most days when walking home after a long day, deep in thought, I would hear him shouting, “Salaam, Charles!” from across his stoep, with a bright smile matching the brightly painted walls behind him. I was automatically obliged to forget about my troubles and respond to him by wishing him peace. As I grew older, I realised that Papa was my daily reminder that life is too short to spend time wasted on fretting about our days – the same way in which I always had to wash away my troubling thoughts to greet and talk to Dede, Papa’s father, when I returned home from school and university.
Fagmie Solomons, 65, also known as “Papa”, looking over Dorp Street before Magrieb
“You must enjoy Tharwah’s koesisters for boeka (iftar) tonight!” I knew he was going to share a joke with me before turning and walking to the door.
“She didn’t make koesisters, Papa, she made daltjies!” I respond while giggling.
“Ja, but it looks so dark like a koesister,” he continues to joke before taking one final step inside, and I just shake my head with laughter.
As I stand on my stoep, scanning Dorp Street, waiting for the muezzin (the man who performs the call to prayer) to sound the athaan, I reflect on my childhood here on Dorp Street. Just as the colours of our homes have changed over the years, and our ou mense (the wise elderly) are slowly leaving us, I, too, am changing and getting older. I’ve just seen the next generation scurry in and out of the different homes and up and down our street, and my heart smiles, knowing that they are yet to create the many memories of Ramadaan, as both my neighbours and I have. Although Oumie, Dede, Aunty Riefah, Aunty Naylah, Aunty Beira, Boeta Ismail, Boeta Sedick and Uncle Hassiem are no longer with us, by listening to the stories of my neighbours today, I know that they have instilled the important life lesson of giving into us all, and insha’allah (God-willing), I know we are passing it to our next generation.
It was reported that the prophet Muhammad, Sallallahu Alayhi Wa Sallam (peace be upon him), once said, “Treating one’s neighbour with kindness, and being a good neighbour, will result in an increase in one’s share of daily bread,” and my hope is that we, here on Dorp Street, never forget that hadith (saying of Prophet Muhammad).
The post Ramadaan on Dorp Street appeared first on LitNet.
Die jaarlikse Suidoosterfees het op 27 April afgeskop. Menán van Heerden het drie Jakes Gerwel-gesprekke, aangebied deur die Jakes Gerwel Stigting en die ATKV, op 27 April bygewoon.
Hier volg ’n fotogalery van die sprekers en gesigte by die gesprekke oor Krotoa ("Wat beteken sy vandag?"), As die katjiepiering blom en ’n Baie lang brief aan my dogter.
Calvyn Gilfellan
Andrew Smith, skrywer van First People: the lost history of the KhoiSan (Jonathan Ball, 2022)
Marlene le Roux, die hoof- uitvoerende beampte van die Kunstekaap
Sylvia Vollenhoven, skrywer van die toneelstuk Krotoa: Eva van de Kaap
Audrey Jantjies, skrywer van As die katjiepiering blom (Kwela, 2022). Audrey het in 2020 aan die Jakes Gerwel Stigting en NB-Uitgewers se mentorskapprogram vir opkomende skrywers deelgeneem.
Ronelda S Kamfer teken boeke.
Van links: Allen Grootboom (Wes-Kaapse Taalkomitee), Wannie Carstens, Ria Olivier (Afrikaanse Taalraad), Basil May (Afrikaanse Taalraad- direksie) en Brian Figaji (direksievoorsitter: Suidoosterfees)
Ria Olivier (Afrikaanse Taalraad) en Hein Gerwel
Feesgangers luister aandagtig.
Vurige gesprekke verwag by Suidoosterfees se Jakes Gerwel-reeks
The post Fotogalery: Jakes Gerwel-gesprekke (Suidoosterfees 2022) appeared first on LitNet.
Kunsliefhebbers vir wie besigtiging van die visuele kunsuitstallings nie beskore was tydens die Klein Karoo Nasionale Kunstefees (KKNK) van 2022 nie, kry nou die geleentheid om dié veelbesproke werke van wêreldklaskunstenaars aanlyn op hul rekenaar of selfoon te sien te kry met ’n 3D virtuele galery.
Die skakel na die virtuele galery is beskikbaar by: https://kknk2022.kknk.co.za/virtuele-galery/.
Die derde KKNK virtuele galery neem kunsliefhebbers deur al die vertrekke van die Prince Vintcent-gebou in Oudtshoorn, waar die KKNK 2022 visuele kuns uitgestal is. Die virtuele galery is nou aanlyn beskikbaar tot Sondag 5 Junie 2022. Nes die KKNK se virtuele galery van 2021, is hierdie toer gebruikersvriendelik.
“Die afgelope twee jaar het die KKNK groot sukses gehad met die virtuele galery. Tydens die pandemie was dit nie moontlik om kunsgalerye te besoek nie, en die KKNK was trots om tog in hierdie tyd ’n geleentheid aan kunstenaars te kon skep om hulle werke uit te stal en ook aan kunsliefhebbers ’n geleentheid te kon bied om steeds kuns te waardeer en aan te skaf,” sê Hugo Theart, artistieke direkteur van die KKNK.
“Die vorige twee virtuele galerye het ook belangstelling van oor die wêreld heen gelok en van die kunswerke is ook deur oorsese kliënte aangeskaf. Noudat ons weer tydens die KKNK uitstallings in Oudtshoorn kon aanbied, het ons ook die waarde daarvan besef om die kunstenaars en werke nie nét aan die Suid-Afrikaanse publiek wat nie die fees kon bywoon nie, beskikbaar te stel, maar ook aan kunsliefhebbers die wêreld oor.”
Dineke van der Walt, die KKNK se visuele kunskurator, sê sy verstaan dat baie mense om verskeie redes nie fisies die fees in Oudtshoorn kon besoek en al die aanbiedinge kon geniet nie, maar dat die kunsuitstallings steeds baie gewild en deurlopend wel besigtig is.
“Sedert die fees die Dinsdag [29 Maart] geopen het, was daar reeds baie besoekers. ’n Kollega het genoem hy het nog nooit so ’n toeloop van mense gesien nie! Teen die Saterdag was daar weer netso baie besoekers. Ons het geëindig met ’n groter groep mense as waarmee ons begin het – soos jy loop het daar net mense bygekom.”
Elke aanlyn uitstalling word vergesel van ’n kort beskrywing van die uitstalling wat agtergrond en konteks oor die werk verskaf. Belangstellendes word ook bederf met vier kort bonus-video’s: ’n dokumentêr deur Lieza Louw oor die skeppingsproses van Karin Preller; ’n vorderingsvideo van die ReWOLusie-hekelkunsprojek wat Mary Sibande se 2010-werk, Her Majesty Queen Sophie, uitbeeld; Henrietta Scholtz se Life and Time in Place; en Cloud Migration van Phumlani Ntuli.
Van der Walt vertel die gratis kinder-kunsvermaak was ook baie gewild: “Daar was in een stadium meer as 17 kinders in een uur wat aan die kinder-kunsprogram deelgeneem het! Ons het tafels en stoele uitgepak en dit was wonderlik dat daar ook kinders was wat nie regtig kuns ken nie, want dit was ’n wonderlike geleentheid om hulle aan kuns voor te stel – hierdie soort werk met hulle is ewigheidswerk.”
Van die werk wat in die aanlyn galery besigtig kan word, sluit in die werke van Mary Sibande, Nkhensani Rihlampfu en Gregg Price; die gewilde Oudtshoorn-projek Karoo Kaarte, Prestik and Paper, asook versamelings uit die Absa-kunsgalery; daar is ook werk deur Dirk Bahmann en Wayne Matthews, groepsuitstallings soos Rich in Fibre, en Liewe Land! II – wat onlangs die Fiëstaprys vir kuns gewen het – albei laasgenoemdes onder kuratorskap van Van der Walt.
Die werk van Karin Preller word vertoon, en daar is selfs ’n mos-kunswerk deur die tuinboukundige Marcia Visser. Besoekers aan die aanlyn galery kan ook uitsien na die werke van Ayobola Kekere-ekun, Franklyn Dzingai en The Mapula Embroidery Project, onder vele andere.
Alle werke is inmekaargevleg met vanjaar se visuele kuns-tema, Ontrafel.
Alhoewel van die werke wat deel vorm van die virtuele galery reeds verkoop is, is daar werke wat steeds beskikbaar is vir voornemende kopers. Navrae oor kunswerke kan gerig word aan Van der Walt by dineke@vanderwalt.za.net.
Die KKNK word met trots geborg deur Absa, met ondersteuning vir die visuele kunsprogram van Business and Arts South Africa.
The post Persverklaring: KKNK 2022 visuele kunsuitstalling nou aanlyn beskikbaar appeared first on LitNet.
The eight-episode series starts on 2 June.
When Eben Greyling, the young son of an absent father refuses a request from the family’s benefactor Van As to go fishing, it breaks the shackles of a long-time agreement – but the debt will not disappear. Someone has to pay. The consequences of the broken agreement set off a series of escalating events as the family is forced to confront the mayhem that is sent their way. And they are up for it!
Set on a remote farm in the Northern Cape, Desert Rose is an evocative, emotional, quirky and cinematic new family-centred drama premiering on M-Net (DStv Channel 101) on 2 June. The eight-part drama mixes black comedy, suspense, crime, romance, sexiness and music while focusing on the unlikely reconnecting of a father and his children.
The father, an erstwhile music star in the Northern Cape, Freddie ‘Fingers’ Greyling is played by Neil Sandilands, who also wrote and performed much of the music in the series accompanied by Theo Crous and Georgio Frazer Barry.
Sandilands (The Flash, Sweet Tooth, The 100) is joined by an impressive ensemble cast of celebrated as well as up-and-coming actors including Amalia Uys (7de Laan, Spoorloos); Kai Luke Brümmer (Moffie, The Kissing Booth); Christia Visser (Die Boekklub); Tinarie van Wyk (recently seen in another M-Net series, Recipes for Love and Murder); Daniah de Villiers (Kompleks); Brandon Daniels (Four Corners, Five Fingers for Marseilles); comedian Ben Voss (Spud); comedian Tracy Lee Oliver (Blitz Patrollie, Dream Girls); Danny Ross (Suidooster, Arendsvlei); Roeline Daneel (Die Boekklub, Krotoa); Craig Urbani (Legacy, The Last Days of American Crime); Melt Sieberhagen (Raised by Wolves, District 9) and David Viviers (Tali’s Baby Diary, Black Sails).
Desert Rose tells the story of the disenfranchised and the forgotten in a desert town through the Greyling family. Emotional and rooted in character, it is a love letter to the misfit; to loss, loneliness and eccentricity; to broken relationships – and to South Africa itself. Inspired by Americana – highways, diners and gas stations – and thorny family drama with a quirky heart, prepare to explore the crossroads where the ordinary meets the extraordinary.
Desert Rose is a treat of a series filled with the most unusual characters and wonderful performances.
Produced by Quizzical Pictures, it is directed by Cindy Lee (The Girl from St Agnes) and written by award-winning screenwriter and showrunner Rohan Dickson (Reyka, Husk, Welcome to Hawaii).
Desert Rose premieres on M-Net (DStv channel 101) on Thursday 2 June at 20h30. The series will be available on Catch Up.
The post Press release: Intriguing new South African drama <em>Desert Rose</em> appeared first on LitNet.
Picture of Julian Roup: provided. Book covers: https://www.amazon.com/Julian-Roup/e/B001K7UTA8%3Fref=dbs_a_mng_rwt_scns_share
Julian Roup talks to Naomi Meyer about his writing during COVID, about writing in general and about the meaning of writing, in spite of everything.
Julian, you are a South African living in England. Please give our readers some background about yourself, that is to say, the Julian before the pandemic.
I grew up in Cape Town and lived there till I was 30. The city has left a deep mark on me, and I still think of it as home in many ways. I was a hopeless student, and I mean truly hopeless. This was aggravated by the fact that I attended SACS, which, back in the 1950s and ’60s, was largely focused on sporting and athletic pursuits, neither of which appealed to me. So, I sloped off from school as fast as I could when the final bell rang to go horse-riding on the Cape Flats and the beaches and in Tokai Forest and the mountain above Groot and Klein Constantia. When my troubled schooling ended, I did my national service in the army and was possibly an even more hopeless soldier than I had been a student.
I worked for the family business, Enterprise Bakeries, for seven years, selling biscuits, which I think I was passably good at, though I found it a trial at times, but I had no idea about what to do with my life. It was only when I was 26 that I finally got a sense of direction and took myself off to Rhodes University as a mature student (a laughable description, in my case). There, I studied journalism and anthropology, and it felt like I had come home. I worked holiday jobs at the Cape Times and the Cape Argus, and this confirmed my love of writing. After university, my wife, Janice Warman – another writer (The class of ’79 and The world beneath) – and I emigrated to the UK in 1980 and worked on local papers in Sussex. She then moved to the BBC, the FT and the Guardian, and I changed direction and moved into public relations for a variety of clients, eventually going in-house as director of press and marketing for Bonhams, the international fine art auction house, which also sold everything from wine to classic cars, antiquities, silver, jewellery, ceramics and furniture. It was another education, and I loved working there. I played a small part in growing the company to its current presence in 27 countries. At 65, I retired and opened my own media consultancy, which includes many auction houses in the UK, the USA, France, South Africa and Australia. It provides a never-ending array of fascinating stories, from getting a dinosaur skeleton into the Eiffel Tower or into Heathrow, to selling cars worth millions, and a 1736 violin made in Cremona for £4 million, and a newly discovered Caravaggio found in the attic of a French farmhouse near Toulouse which was valued at $100 million. We live in the Sussex countryside on Ashdown Forest, the home of Winnie the Pooh, where we walk our dogs and ride our horses, a form of therapy like no other, a form of moving mediation and the occasional broken bone.
You wrote books before COVID struck. And during the pandemic, you have been very productive. You have reworked some of the books – maybe first elaborate on this aspect of your writing?
When COVID struck, I was 69 with a number of health issues – heart- and blood-related – so was not sure that I would see my 70th birthday. This ignited a frenzy of writing, which found expression in three books in the two years in which effectively we have lived in lockdown: Life in a time of plague; Into the secret heart of Ashdown Forest – a horseman’s country diary; and First catch your calamari – travels with an appetite. I also added three new chapters to my first book, A fisherman in the saddle, first published by Jacana 20 years ago in South Africa. My British publisher, BLKDOG, brought out a new edition last year. So, it has been a very productive and creative time.
You have also kept an online journal of life in the times of COVID. Why did you do this? While listening to some of the podcasts and reading some of your journal entries, I thought: why do humans write? What is your reason? Why write, why document your existence?
I kept a diary during the first year of COVID because I was not sure that I would survive, and I was also incandescent with rage at the ineptitude, corruption and general mismanagement of Boris Johnson and his government. I found writing the book cathartic and was delighted when Alec Hogg of BizNews asked me to produce it as a series of podcasts, which I did, and then it was published as a book by BLKDOG.
Why do humans write, you ask? Well, I suppose we write for a variety of reasons, but in my case, I find it one of the most deeply pleasurable activities imaginable. When it is going well, you get a feeling that you are not so much writing as much as someone else is writing through you. It is very difficult to explain, but many writers have referred to this experience. And then, there is the pleasure of holding your book in your hands, the result of so many hours and days and weeks of thought. And finally, there is the truly profound pleasure of the feedback from readers, some of whom have really been touched by the writing, and this is hugely satisfying and humbling. Just yesterday, I received a call from a man of 78 who had survived life-threatening surgery. He called, he said, to thank me for the book Into the secret heart of Ashdown Forest, an area he knows well and loves. He said that reading the book helped his recovery, and he vowed to walk the places described in the book once more when he can. I was so moved by this that we’ve agreed to meet at a local pub for a pint and a chat when he is up and about again.
Now people are talking about life post the pandemic. Is this the case in England, as well? Do you still experience some of the feelings you experienced during lockdown? What changed, what stayed the same?
People are certainly speaking about life post-pandemic, as most have truly had a gutful of being locked down, and there is much planning of holidays and family and friends get-togethers. Evidence of this new activity is overhead in the contrails of jets in and out of Gatwick Airport, 15 miles west of us. During the past two years, the skies have been empty but for birds, and frankly I’ve loved this aspect of this time. Being something of a hermit by nature, I’ve not minded the limited social interaction; in fact, I have welcomed it. Nothing much has changed; we write and walk and ride, and this works for me.
Tell me about the books you have written, and about the books you would still like to write.
I suppose you could say that I write two kinds of books, personal memoir and political books. The latter is represented by Boerejood, which was an attempt to understand the coming of democracy to South Africa without an all-out revolution. I could not get my head around the Afrikaners settling for one man, one vote without a fight. It came as such a surprise to me. The book tries to unpack this conundrum. And Life in a time of plague oscillates between the microcosm of our proscribed lives during lockdown and the catastrophic mismanagement by government in the UK and the USA in particular.
My other books of personal memoir hinge on my love of landscape, of being out under the sky fishing or horse-riding – being a figure in the landscape. The Japanese have the term forest bathing, and I suppose it is the love of this kind of activity that drives these books – A fisherman in the saddle and Into the secret heart of Ashdown Forest. It’s all about the power of nature to cure so many of our ills, both physical and mental.
Tell me about the books you like to read.
These days, I read non-fiction, travel, biography and history. My touchstones and mentors are Hemingway, Steinbeck and John Fowles of The French lieutenant’s woman fame. But it was his book The magus that really got me writing. I read widely, and now and again a writer would allude to “the Other” in some way or other – the experience of various tribal peoples (which led me to study anthropology at university), a presence felt among the troops of the First World War, books about nature and the spirits of the woods, children’s books with their magic doors into other worlds. Among my books were some now discredited writers: Lobsang Rampa (unmasked as Cyril Henry Hoskin), author of The third eye; Erich von Däniken, who wrote of the markings on the Andean desert in Chariots of the gods?; Carlos Castaneda, whose book The teachings of Don Juan: A Yaqui way of knowledge reveals truths that emerge in drug-induced states; and Laurens van der Post, whose books tell about his experience with the bushmen of the Kalahari. These all seemed to touch on the issues that fascinated me – access to a world beyond my understanding. The fact that these writers have turned out to be unreliable witnesses is of no account. Sometimes, the way to a truth is shown by fools, by the illiterate or by the innocence of children. These writers were, in their way, all seeking to articulate belief systems that spoke of ways and means that were not currently available or fashionable. They tapped into the great human hunger to understand why we are here, to make sense of this world, and in this they showed something true. Man cannot and does not entirely live by bread alone. We want more. We want to return to Eden, to innocence, to a life lived with meaning in harmony with the universe. And it is for this that I seek.
I read, in later years, the book The songlines by Bruce Chatwin, which reveals how the Australian Aborigines sang their known world into existence. Using song, they created word and melody maps of their world, which allowed them to walk securely down the songlines, which offered safe passage in a harsh landscape. They combined the sacred and the profane, and honoured their world with their culture. It was all of a piece. The land was their culture, and their culture was the land.
The Romans believed that to walk was to effect a cure. There is something in the act of going on a journey, however small, that offers us the opportunity to experience our world and the worlds it disguises. There is a gypsy in all of us. We walked as a species out of Africa and colonised the world. By walking, we took ownership of the earth. In walking lies a sort of redemption, and thus the pilgrimage was born.
To travel is to open up the potential for being opened up. The Muslim is required to make the journey to Mecca at least once in his or her life. It is a spiritual journey of enlightenment, and one wonders whether it is the journey or the experience in Mecca itself which offers the greatest lessons.
Today, we are tethered to our homes as never before; fear of the world keeps us there, as does the warmth, security, TV and computers. For many children and adults, the landscape is terra incognita. For many, the world beyond their street or town is an unknown world, and this at a time of the greatest social and geographic mobility man has ever experienced. They live within the blaring noise of our culture and its total lack of contemplation.
Silence is sacred. Quakers acknowledge this in their silent meetinghouses. Out of silence and contemplation comes wisdom. There is a woman in Britain who has had media attention for her writing and her commitment to silence and her removal to the most remote places in the country, to seek out the most intense experience of silence available to her. She has moved into the silence the better to pray and to contemplate the richness of life. I believe she is on to something profoundly important. The Bible is full of men and women who sought out silence and prayer and contemplation as a means of revelation.
Where is all this taking me? I don’t know. Maybe nowhere. But as I grow older, I am in search of something to help me understand my life’s journey. I sense that I have missed much, that I am impoverished with the richness of the 20th and 21st centuries. I would like to get a glimpse of God’s face before I pass into the silence of death. I would like to be more than an unthinking ant.
So, I listen to the call of the wild, to the song of birds, the rush of water, the wind in the trees. I stop and look into the gloom of woods and note the new growth, the slow, silent turning of the world. I pick up stones and caress them. For in doing these things, I am honouring the world and healing myself, and giving a chance for “the Other” to manifest itself. It may take a lifetime, it may never happen, but at least I would not have travelled unaware, blind to what lies about me, to beauty. A door has to be opened if one is to receive a visitor. All one can do is to wait and listen and be ready by the open door to offer a welcome.
From a commercial perspective: do you sell your books? Where can people buy them?
My books are all available on Amazon Books and Kindle and in some bookshops. Once a year, we spend my royalties on a complete blowout celebration. We go to MacDonald’s and I order the Big Mac and Jan has the chicken burger, and if we are lucky we have a few coins left over! There is very little money to be made in writing books; the few who do make some are a rarity. The pay-off comes in the writing itself.
What is the meaning of life?
Good Lord! Are you kidding? I’m working on finding answers to that, but thus far I haven’t a clue; I just bumble along, making it up as I go along. I would say kindness is part of it, just being kind, something I fail at regularly, but do try harder now I’m older. And I would say trying to realise your talents and make the most of them. And love – of life, of people. And having a passion. A life lived without a passion for something is a lukewarm kind of life. And try not to worry so much. We are here and gone so quickly. Try to be happy. Just surviving is a victory.
We are like ants crawling over the face of God, blindly unaware of the sacred nature of our journey. What we have lost in exchange for scientific knowledge and mainstream religious belief systems is a gift beyond price, and the cost to us is to live in a two-dimensional, impoverished world, a life largely without savour or magic or wonder. Is it any surprise, then, that our young people and our best people are always in search of fulfilment? They know instinctively that they have lost something of value, but what it is, is beyond them.
I do not wish to belittle the great gifts and blessings brought to us by rational scientific research or, for that matter, by the world faiths. Our lives are made immensely more comfortable by both science and religion. But it has not come free; the cost is incalculable.
I am talking of what our ancestors took for granted, a sense of wonder, of magic, of spiritual power that was invested in us and in our physical reality. The landscape was alive for them, inhabited by explicable and inexplicable powers. The rivers sang, the trees whispered and the very stones had stories to tell, if only one would sit in quiet contemplation and listen!
This is not a plea for a return to a world filled with superstition, though that is part of the lost magic; some of its loss is for the good. It is also not a plea for turning our backs on science or technology, or education. These need to be embraced, for in them lies part of our possible salvation. But they are also responsible for the culture of greed, of dominance over the natural world, of taking for granted everything given to us on this earth. Our intellect has poisoned us and our world.
Environmentalism has at its core an understanding that everything is linked and that we need once more to worship the world, to treat it as sacred, because it is our only real heritage, our inheritance and the basis of life on earth, not only for us but for every living thing now and in the future, if there is to be a future.
There are words for what I am speaking of; it is called deism, naturism, and it is usually spoken of with disdain, as the most crude and basic belief system known to man, the belief that gods live in the rocks and rivers and mountains and seas. And it is just this that I am arguing the case for. We need to stop long enough to come to understand how such a belief enriches everything in our lives. For if the most mundane thing, the most abject material, is filled with spirit, then we have a better understanding of ourselves as sacred animals moving through a sacred landscape. That belief makes it much more difficult to damage or destroy anything.
When I was a boy, growing up at the foot of Table Mountain in Cape Town, it was no great feat of the imagination to see the mountain as holy, sacred, a spiritual place, the home of those who had gone before. In my dreams, I circled it, flying as freely as a bird, experiencing that most powerful feeling of unassisted flight. No wonder, then, that as I played in the woods and streams near my home, I was filled with a sense of wonder by the presence of an unseen “Other” that has never entirely left me. It is, I believe, the oldest known truth, that in ways we cannot comprehend, we are indeed not alone; that we are observed, and the good and evil we do is noted. And that help is at hand if only we would ask for it.
Also read:
"Do you remember still?"– some unknown juvenilia of Vincent Swart
The post Life in the time of the plague – and an interview with Julian Roup appeared first on LitNet.
Foto: Jean Oosthuizen
Krotoa, die Khoi-meisie van die Kaap de Goede Hoop, wek vandag eeue ná haar dood steeds botsende emosies by Suid-Afrikaners op. Sy bly een van Suid-Afrika se
mees omstrede figure.
Daarom bly die vraag “wat beteken sy vandag vir Suid-Afrika?”, steeds relevant. Dit was dan ook vanjaar die tema van die eerste gesprek tydens die afgelope Suidoosterfees se Jakes Gerwel-gespreksreeks.
Vir sommige mense is Krotoa ’n omstrede figuur omdat hulle haar as ’n “uitverkoopte” aan Jan van Riebeeck en sy mense beskou. Vir ander is sy ’n heldin wat haar tyd ver vooruit was en verskillende wêrelde byeen kon bring. Ander sien haar weer net as ’n drankverslaafde met problematiese waardes.
Die vraag wat tydens die fees op Vryheidsdag aan die orde gestel is, was hoe betrek ons hierdie historiese figuur in ons siening van ras en identiteit vandag in ’n demokratiese, multikulturele Suid-Afrika?
Die teoloog, antropoloog en kenner van die Khoisan se geskiedenis, Willa Boezak, het die gesprek ingelei met ’n historiese oorsig oor Krotoa en die eerste inheemse inwoners van die land.
Willa Boezak (Foto: Jean Oosthuizen)
Ten spyte van ’n bekroonde film oor haar lewe, toneelopvoering, gedigte en soveel meer, is die meerderheid Suid-Afrikaners waarskynlik steeds onbewus of oningelig oor die wel en weë van Krotoa se veelbewoë en tragiese lewe.
Terwyl sommige haar as ’n uitverkoper aan Jan van Riebeeck en sy mense beskou en sy vir ander slegs ’n dronklap is, is sy vir baie mense ’n heldin wat haar tyd ver vooruit was. Sy bly een van die mees miskende figure in die land.
Tydens die gesprek by die Suidoosterfees is die gehoor daaraan herinner dat Krotoa se bloed nie net in bruin Suid-Afrikaners se are pols nie. Sy is ook die stammoeder van ’n hele rits wit Suid-Afrikaners.
Krotoa se nageslag sou later die Peltzers, die Krugers, die Steenkamps en ander Afrikanerfamilies insluit. Selfs bekende mense soos Paul Kruger, Jan Smuts en FW de Klerk kom uit haar stamboom. Ná haar dood is Krotoa se verhaal vir byna twee en ’n half eeue nie behoorlik ondersoek nie.
Die kolonialisme wat Jan van Riebeeck na die Kaap gebring het, het haar nie net van haar regte naam gestroop nie. Sy moes ook haar godsdiens prysgee en in die NG kerk gedoop word voordat sy toegelaat is om met die Deen Pieter van Meerhof te trou. Sy was daarna bekend as Eva van Meerhof en die eerste Khoikhoi wat volgens Christelike gebruike getrou het.
“Sy moes haar aangebore geloof wat eeue ouer is as die Christelike geloof prysgee ter wille van die liefde om met Van Meerhof te kon trou,” het Boezak gesê.
Nadat haar man tydens ’n ekspedisie om slawe in Madagaskar te koop vermoor is, het Krotoa haar al hoe meer aan drank oorgegee en ’n volslae alkoholis geword. Volgens Boezak kan haar drankverslawing tot ’n groot mate toegeskryf word aan die feit dat sy tydens haar kinderjare deur Van Riebeeck met drank in die vorm van arak en brandewyn betaal is. “Dit was die begin van die vieslike dopstelsel wat soveel lewens verwoes het,” sê Boezak.
Krotoa het as 11-jarige meisie na die Kasteel gegaan waar sy gou as ’n tolk uitgeblink het. Sy was ’n broerskind van Autshumato (Herrie die Strandloper). Haar Khoi- naam was Krotoa, maar sy is deur Maria van Riebeeck na Eva hernoem. Sy het Nederlands en Portugees gedurende haar verblyf in die fort onder die knie gekry. Haar veeltaligheid het baie met die bedinging en die aanvaarding van die beëindiging van die Eerste Khoi-Nederlandse Oorlog in 1659 gehelp.
Ander deelnemers aan die gesprek by die Suidoosterfees was die argeoloog en skrywer van, onder andere, die boek First People: The lost history of the Khoisan,
Andrew Smith, Amanda “Khoinoi” Stone wat ’n lied oor Krotoa gesing het, Calvyn Gilfellan, uitvoerende hoof van die Kasteel en die digter Diana Ferrus wat ook haar ikoniese gedig oor Sarah Baartman voorgedra het.
Smith het die gehoor daaraan herinner dat daar nooit ’n groep soos Khoisan was nie. Die Khoi en San was twee verskillende groepe aan die Kaap wat elkeen
hulle eie taal gehad het. Die term “Khoisan” is eers later kunsmatig deur ’n antropoloog aanmekaar gevoeg.
Die gesprek is afgesluit deur Boezak wat vir die gehoor in Krotoa se woorde wou sê wat sy vandag vir Suid-Afrika beteken. Hy meen sy sou vandag wou sê: “Ek was ’n tolk. Ek het my moedertaal gepraat maar ook ander tale. Wat doen jy om jou moedertaal te beskerm en ander inheemse tale soos Xhosa te bevorder?”
Boezak sê net soos wat Krotoa drie kontinente in haar lyf gehad het, is daar ook drie kontinente in Afrikaans, naamlik, Afrika, Europa en Asië.
Hy sê Krotoa sou vandag by Suid-Afrikaners wou pleit om dit wat sy begin het, naamlik, om grense oor te steek, waar te maak. Die organisasie in die land wat die naaste daaraan gekom het, was volgens Boezak die United Democratic Front (UDF) wat van 1983 tot 1991 bestaan het.
Die UDF het uit meer as 400 openbare organisasies bestaan, insluitend vakbonde, studente-unies en vroue- en geloofsorganisasies. Die UDF se doel was om ’n nie-rassige, verenigde Suid-Afrika te vestig waarin apartheid afgeskaf word en waarin die samelewing bevry word van institusionele en sistematiese rassisme. Die UDF is in 1991 ontbind tydens die vroeë stadiums van die oorgang na demokrasie.
Die Afri-Kwé-taalprojek beklemtoon historiese en toekomstige verbintenisse
Die vernoeming van geboue op die kampus van die Universiteit Stellenbosch: ’n oorsig en ontleding
Internasionale Moedertaaldag: Khoekhoegowab-tale en Khoi-Afrikaans
Gesprekke oor Krotoa en nadenke oor kultuurerfenis en -nalatenskap
Bradley van Sitters se staatsrede-lofsang: Khoekhoegowab-, Nama- of "KhoiSan"-seënbede?
Indigenous “Khoisan” languages: an interview with Menán du Plessis
Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600, ’n bespreking
Sylvia Vollenhoven: "Je kunt het heden niet losmaken van het verleden"
The post Jakes Gerwel-gespreksreeks (Suidoosterfees): Krotoa – wat beteken sy vandag? appeared first on LitNet.
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Die COVID-19-pandemie en strukturele kwesbaarheid van dagloners in Windhoek, Namibië
Derick Blaauw en Anmar Pretorius, Skool vir Ekonomiese Wetenskappe, Noordwes-Universiteit; Rinie Schenck, Departement Maatskaplike Werk, Universiteit van Wes-Kaapland
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Waarnemings van langdurige struktuur in tydreekse van finansiële markte
Daniel J. Joubert, onafhanklike navorser
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Natuurwetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Natuurwetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Natuurwetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Jaargang 13, Nommer 1 – Mei 2016
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Jaargang 12, Nommer 3 – Desember 2015
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Natuurwetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Jaargang 12, Nommer 2 – Augustus 2015
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Afdeling: Natuurwetenskappe
Jaargang 12, Nommer 1 – April 2015
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opvoedkunde
Afdeling: Regte
Jaargang 11, Nommer 3 – Desember 2014
Afdeling: Natuurwetenskappe
Afdeling: Regte
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Opoedkunde
Afdeling: Geesteswetenskappe
Jaargang 11, Nommer 2 – Augustus 2014
Afdeling: Natuurwetenskappe
Afdeling: Regte
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Jaargang 11, Nommer 1 – Maart 2014
Afdeling: Regte
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Jaargang 10, Nommer 3 – Desember 2013
Afdeling: Regte
Afdeling: Natuurwetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Jaargang 10, Nommer 2 – Augustus 2013
Afdeling: Regte
Afdeling: Natuurwetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Jaargang 10, Nommer 1 – Maart 2013
Afdeling: Regte
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Jaargang 9, Nommer 3 – Desember 2012
Afdeling: Natuurwetenskappe
Afdeling: Regte
Afdeling: Geesteswetenskappe
Afdeling: Godsdienswetenskappe
Jaargang 9, Nommer 2 – Augustus 2012
Afdeling: Natuurwetenskappe
Afdeling: Regte
Afdeling: Geesteswetenskappe
Jaargang 9, Nommer 1 – Maart 2012
Afdeling: Natuurwetenskappe
Afdeling: Regte
Afdeling: Geesteswetenskappe
Jaargang 8, Nommer 3 – Desember 2011
Afdeling: Geesteswetenskappe
Jaargang 8, Nommer 2 – Augustus 2011
Afdeling: Natuurwetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Jaargang 8, Nommer 1 – Maart 2011
Afdeling: Geesteswetenskappe
Jaargang 7, Nommer 3 – Desember 2010
Afdeling: Natuurwetenskappe
Afdeling: Geesteswetenskappe
Jaargang 7, Nommer 2 – Augustus 2010
Jaargang 7, Nommer 1 – Maart 2010
Jaargang 6, Nommer 3 – Desember 2009
Jaargang 6, Nommer 2 – Augustus 2009
Jaargang 6, Nommer 1 – Maart 2009
Jaargang 5, Nommer 3 – Desember 2008
Jaargang 5, Nommer 2 – Oktober 2008
Jaargang 5, Nommer 1 – Augustus 2008
The post <i>LitNet Akademies</i>: Volledige joernaaluitgawes appeared first on LitNet.
 Foto: Boekomslag,
Litera Publikasies |
|
Sêgoed van Elize Botha “Om Afrikaans te wees, maak dit vir my maklik om te leef vanuit ’n diverse wêreld. Dit laat my eenheid en verskeidenheid makliker verstaan. Dis hoekom ek sê boeke het my lewe verryk. In ons Afrikaanse letterkunde het ons skrywers hul stories gaan soek by die ander inwoners van ons land – die Khoi, die Boesman, die lewenswyshede en insigte van die swart mense. Dit het ’n ander wêreld vir my oopgesluit, ’n wêreld wat ek nie anders kon as om te leer ken nie.” (Die Burger, 29 Julie 2005) “Die mens leer homself en sy ewemens deur die literatuur, die verhaal, ken en verstaan.” (Nuwe Voorligter, November 1998) “Taal is die menslikste attribuut van die mens. Die mens se selfbesef, sy gevoel van eiewaarde, is ten nouste daarmee verbonde. Afrikaans was gevange in ’n politieke argument, maar ’n nuwe bewustheid van die bruikbaarheid, die onmisbaarheid van Afrikaans vir baie mense, skemer langsamerhand deur.” (Nuwe Voorligter, November 1998) “Afrikaans kan vir die Afrikatale ’n brug na wêreldtale van Europa word. Maar dan moet ons die taal as instrument vir opleiding en navorsing blink en bruikbaar hou.” (Nuwe Voorligter, November 1998) Hoe het die benoeming as kanselier haar geraak? “Dit het my hart geraak. Intellektueel, emosioneel en sentimenteel voel ek my ten diepste met die Universiteit van Stellenbosch verbonde. Nie dat ek weet watter inhoud om daaraan te gee nie. Ek sal nog daar moet ingroei.” (Nuwe Voorligter, November 1998) In 1994: “Afrikaans moet die belangrike plek wat hy nog altyd in die Suid-Afrikaanse samelewing beklee het, handhaaf deur middel van sy prestasies. Hy moet in al die behoeftes van sy sprekers voorsien. So ver as wat dit duidelik is dat die gebruik van Afrikaans ’n bemagtigingsmiddel vir sy sprekers is, sal hy homself al hoe onmisbaarder en nuttiger betoon in die jare vorentoe.” (Die Burger, 13 Mei 1994) Haar grootse hoogtepunt (in 1990 gesê): “Vir my is die heel grootste feit van my lewe dat ek alles waarmee ek bedrywig is, kan herlei tot my liefde vir lees. My verbondenheid met die Afrikaanse boek kom van kindsbeen af. Ek was lief vir lees! En, ek was lief om oor boeke te praat. En daaroor te skryf.” (Sarie, 2 Mei 1990) “Ek was nog nooit ’n sport- en speletjiesmens nie. Ek is ’n geselskapmens. My werk is my stokperdjie en die drie dinge wat ek verskriklik graag doen, is lees, praat en skryf.” (Transvaler, 28 Januarie 1992) “Die voorregte wat jy het, is nie joune om daarmee te maak wat jy wil nie. Jy skuld die wêreld en gemeenskap waarin jy leef. Dit is jou plig. Alles waarmee ek nou te make het, was dié dinge wat vir my sin en vreugde as kind besorg het.” (Transvaler, 28 Januarie 1992) In Sarie, 6 Julie 1994 in antwoord op Antjie Krog se bydrae tot ’n artikel getiteld “En nou, Afrikaans?”: “’n Taal kan nie op sigself en ‘in wese’ ondemokraties wees nie. ’n Taal is ’n instrument vir sy gebruikers, en die wese van die gebruiker word in die taal uitgedruk. Is daar dan nie “dyrende en dyrende en miljoede” (soos Boerneef van die danepitjies gesê het nie) ander soort gebruikers van Afrikaans as die ondemokratiese wesens nie?” Toekomsdrome? “Dat ek toegelaat sal word om voort te gaan om my lewe aan die kant te maak, en dat ek betyds my opdragte en werk afgehandel kan kry! Ek wil dié enkele toekomsdroom koester dat Afrikaans vir alle moontlike mense bekend en bemind sal word. As jy dit kan droom, kan jy dit doen. Daar is net een ding in die lewe wat vanself kom, en dit is verwaarlosing.” (Beeld, 25 Junie 1988) “Lees en skryf was vir my my lewe lank ’n durende plesier: Ek praat en ek skryf oor boeke omdat ek my daarvan nie kan weerhou nie.” (Transvaler, 13 Desember 1980) “Geen mens is só vry dat hy altyd buite die sisteem kan funksioneer nie. Daar lê ’n groot onbeskeidenheid daarin om te sê jy dink jy kan ’n verskil maak. Die trant van my oorwegings is dat jy tog ook binne enige sisteem sal kan werk vir dit wat jy waardevol ag. Kortom: my verbintenis met wat andere as die establishment beskou, is ’n verbintenis wat gegrond is op my reputasie as leser.” (De Kat. September 1989) Oor die gebruik van Afrikaans in die moderne tyd en deur die jongmense: “Nie dat ek my lyf wil ‘cool’ hou nie, Dit bly vir my ’n avontuur om nié die maklike uitweg te kies nie en eerder outentieke woorde in die Afrikaanse spreektaal te gebruik. Maar ek is dikwels beïndruk deur die vindingrykheid van die jeug. Mens se ore behoort oop te wees vir verskeidenheid in ‘n taal. Soms het ek geweldig respek vir ’n vloekwoord, township-uitdrukking of selfs Amerikaanse sleng in die dialoog in ’n boek of toneelstuk. Solank dit mens se aandag op iets vestig. Byvoorbeeld om solidariteit met iets uit te druk of om te skok. Die toets is of al die mengelmoese in die taal vindingryk aangewend word.” (Sarie, 4 April 2001) “Boeke én bierblikke in Afrikaans is wat ons nodig het. Daar moet geveg word vir Afrikaans op blikkies en in biblioteke. Dit het alles te doen met die mens en sy bemagtiging in die maatskappy. ’n Goeie skrywer kan die kompartemente waarin ons so graag dink, laat verkrummel. Die ervaring van die inklusiwiteit van Afrikaans is net ’n boekrak ver.” (Volksblad, 9 Maart 1994) |
Gebore en getoë
Elize (Elizabeth) Botha (gebore Lindes) is op 19 November 1930 op Krugersdorp gebore as die jongste van twee kinders. Haar broer, Nick, was vier jaar ouer as sy. Haar ouers, Klaas (Nicolas) en Bess Lindes, het op Koesterfontein agt kilometer wes van Magaliesburg gebly, waar haar pa hoof van die “tweemanskool” was. Haar ma, wat baie lief was vir musiek, het orrel gespeel (’n tipe huisorrel, eerder as die tradisionele kerkorrel), eers in die skoolsaal en later in die kerksaal op Magaliesburg waar kerkdienste gehou is. Haar pa is aanvanklik onderwyskollege toe en is in 1920 op 28-jarige leeftyd na Stellenbosch vir sy graadstudies, waar hy een van die eerste inwoners van die manskoshuis Dagbreek was.
Sy het aan Jo-Ann Floris (Die Burger, 29 Julie 2005) vertel dat haar pa uit ’n arm gesin gekom het. “Hy kon eers op 21 jaar matriek maak. Toe is hy onderwyskollege toe. Ná sewe jaar van skoolhou kon hy eers bekostig om heeltyds aan Stellenbosch te gaan studeer. Hy het besef geleerdheid is mens se enigste wapen teen armoede.”
Elize het onthou: “Koesterfontein en Magaliesburg was destyds ’n armoedige en stowwerige stukkie wêreld, die tuiste van Jochem van Bruggen. Die Van Bruggens was interessante mense wat baie gedoen het om ons bestaan op te luister. Jochem met sy wonderlike aanvoeling vir musiek het ’n koor saamgestel wat baie mooi gesing het. Op debatsaande het sy vrou dan ook voorgedra, dramatiese monoloë wat hy geskryf het. Hy het ook van sy werk vir die verhoog verwerk en dan het sy gesin dit in die skuur op sy plaas opgevoer. Sy kinders was baie begaaf wat voordrag en sang betref.” (Rooi Rose, 14 April 1999)
Sy en haar broer het met die mooi dinge in die lewe grootgeword. Haar pa se trougeskenk aan haar ma in 1924 was ‘n clavier. “Sy het gespeel en ons het gesing, eers uit Miss Joan van Niekerk se Afrikaans-Hollandse Sangbundel en later uit die FAK-Volksangbundel. Dan het Ma ook nog uit die Worldfamous Piano Pieces gespeel, Beethoven se Minuet in G, bekende arias uit die operas. En ons het naweke Johannesburg toe gery vir musiekuitvoerings en die finale koor-aande van die Afrikaanse Eisteddfod, 45 myl ver in die aand oor daardie tyd se paaie … dit was geleerdheid wat hierdie dinge moontlik gemaak het.
Op Elize Lindes se einde-van die-jaar-skoolrapport in standerd twee staan dié opmerking: “Elize werk baie fluks.” Vir Afrikaans het sy 96% gekry, vir Engels 94%. Sy was toe sewe jaar en vyf maande oud. “My pa sou gesê het ek het ‘mooi geleer’,” het sy aan Willa de Vos (Die Voorligter, Maart 1990) vertel.
Sy was ’n groot deel van haar kindertyd alleen. Haar enigste broer, Nick, is op twaalf koshuis toe, toe sy agt was. Hulle huis op Koesterfontein was langs die skool en daar was nie ander mense naby nie. Smiddae het sy oor die skoolterrein geswerf en hardop vir haarself stories vertel. (Rooi Rose, 14 April 1999)
Toe sy vier jaar oud was, het die juffrou van die plaasskooltjie haar agter in die klas laat sit, waar sy rustig haar tyd verwyl het terwyl die ander skoolgaan, en só het sy leer lees. “Leer skryf ook, maar dié was maar swakkies. Maar die lees, dit was vir my die wonderlikste gawe.”
Dit was daar waar haar passie en liefde vir die geskrewe woord ontstaan het. “Die tekstuur van daardie skoolboekies, hoe hulle linnebandjies gevoel het – die Nasionale Pers het destyds linnebandboekies met sulke dik blaaie uitgegee, sulke dík papier, daardie dik bladsye wat jy so lekker kan óm blaai, jy het gevoel hoe jy hom blaai, dit was vir my allersaligs.
“Ek was baie lief vir skool, buiten naaldwerk en speletjies met ’n bal omdat ek my van kleins af as baie onhandig ervaar het. Ek was nie baie gewild by die naaldwerkjuffrou nie, veral nie toe ek eenkeer vir haar gevra het of ek liewers ’n opstel kan skryf nie.”
Die omgewing waar die jong Elize grootgeword het, was destyds ’n arm omgewing en dit was daar waar sy onder die besef gekom het van hoe belangrik geleerdheid en kennis is: “Ek weet dit klink verskonend,” het sy aan Willa de Vos vertel, “maar dit was my lewe deur vir my vreeslik lekker om te leer, dit is vir my heerlik om te leer. Tot vandag toe nog sit ek met groot vreugde en luister as iemand anders vir my iets vertel wat ek nie weet nie.”
Sy het aan Jo-Ann Floris (Die Burger, 29 Julie 2005) vertel dat wat sy ook by haar ouers geleer het, is dat daar twee goed is wat ’n mens nooit in die steek sal laat nie, en dit is boeke en musiek: “My pa het al in die ou Transvaal begin werk, toe kry hy nog Die Burger en die Huisgenoot deur die pos.
Vir mense op afgeleë plekke is boeke ’n lewensbron. Prof Elize het onthou hoe haar pa boeke uit Die Huisgenoot bestel het en dat hy ook lid was van Die Burger-Leeskring, sodat daar gereeld nuwe boeke in hulle huis was. “Ook het daar kleintyd ’n eg Victoriaanse oujongnooi by ons gebly. Die tante se boekery het saam met haar by ons huis ’n intrek geneem in ’n paraffienkissie en dit het in ’n pragtige boekrak uit my ouers se huis ’n staanplek in my huis gekry. Daar is leergebinde eksemplare van Shakespeare, Longfellow, Wordsworth en nog meer. Ek is aan die Engelse letterkunde voorgestel nog voordat ek skool toe is. En vir my finale eksamen vir my BA het ek ’n hoër punt vir Engels as Afrikaans behaal.” (Rooi Rose, 14 April 1999)
Sy was omtrent ’n jaar oud en haar broer vier jaar ouer toe hierdie tante van haar ma by hulle kom woon het. “Sy het ons leer Engels lees, en ons moes met die Chambers Twentieth Century Dictionary by ons sit en hardop lees vir haar en ons mág nie ’n woord lees wat ons nie verstaan nie. Ons moet nie kyk wat hy beteken alleen nie, maar ons moet hom uitspreek. Sy’t ons leer brug speel en sy’t my leer dans.” (Die Voorligter, Maart 1990)
Later, op Magaliesburg, was hulle naby genoeg aan Krugersdorp se Carnegie-biblioteek waar sy boeke kon uitneem. Daar was ook Carnegie-biblioteke in die Strand, waar hulle dikwels vakansie gehou het, en op Moorreesburg, waar haar ouma Lindes gebly het. En hier kon die klein Elize se boekewêreld blom. “Die saligheid, die luukse van die onbeperkte leesstof in daardie pragtige Carnegie-bibliotekie op Moorreesburg, die vreemde wêrelde waarin jy opgeneem kon word!” (Sarie, 29 Julie 1998)
“Lees was vir my een van die heel lekkerste goed van my kleintyd. Broer Nick, wat eintlik in wiskunde belang gestel het, was ook ’n hartstogtelike leser, met ’n effe gewaagde (vir daardie jare) smaak in letterkunde wat my in my hoërskooljare aan Oscar Wilde, die kortkuns van Hemingway en Boccaccio se Decameron voorgestel het.” (Rooi Rose, 14 April 1999)
Met die sluiting van Koesterfontein se skole, wat ook die lot van talle ander plaasskole was, het haar pa op Magaliesburg gaan skoolhou tot sy aftrede in 1951. Sy is saam met hom na Magaliesburg van standerd drie tot vyf. Daardie tyd het sy nog haar naam met ’n s op haar boeke geskryf. Dit was eers later dat sy dit na ’n z verander het na aanleiding van haar doopnaam.
In Elize se standerd 5-jaar het die gesin na Krugersdorp getrek, waar hulle ’n blok van die skool af gebly het.
“Die storie van my jeug,” het sy aan Corlia Fourie vertel (Rooi Rose, 14 April 1999), “is eintlik die storie van ’n dorp, Krugersdorp, waar ek in Monument Hoërskool was. PP Breytenbach, hoof van die Tegniese Kollege, en Jan Cronjé was baie aktief in amateurtoneel. Daar was dikwels toneelfeeste, reisende toneelgeselskappe het in die stadsaal opgetree waar ek baie van die pioniers van die Afrikaanse toneel sien speel het. Mense soos Anna Neethling-Pohl, Gert van den Bergh, Aletta Gericke, Babs Laker, Twinkle Hanekom. Daar was ook kunswedstryde en Monument Hoërskool het vier keer per jaar die stadsaal gehuur waar ons dan om die beurt volkspele gedoen en gedans het. Krugersdorp was werklik ’n sentrum vir kultuur en vermaak. Daar was koorfeeste, kunswedstryde, toneelfeeste en selfs ’n simfonieorkes. En Johannesburg was naby genoeg om in die ou Empire-teater operas soos Carmen en Samson and Delilah te sien.
“Krugersdorp was destyds op die grens tussen platteland en die stad. Dit het al die voordeel van die platteland gehad soos dat kinders vry kon rondbeweeg, maar dit was ook net twintig myl van die mooi winkels in Eloffstraat in Johannesburg waar ons ons inkopies gaan doen het, tee en skons in ’n mooi teekamer geniet het en by die lekkergoedwinkel Dick’s peanut dusters, Turkish delight en coconut ice gekoop het.
“Parkstasie in Eloffstasie met sy groot Pierneefpanele was baie indrukwekkend en die teekamer met sy blou en wit teëls was dié plek om mekaar te ontmoet.
“Dis ook op Krugersdorp met sy groot Afrikaanse werkersklas waar ek ’n maatskaplike bewustheid ontwikkel het, want daar is in die jare dertig van Afrikaners verwag om om te sien na die armes en sukkelendes in die Afrikanergemeenskap. Roelf Britz, ’n jong mynkaptein, was ’n skrywer wat skaars ’n volsin in Kannemeyer haal, maar destyds in die jare veertig het hy my bewus gemaak van die probleme van die werkersklas in sy romans Mammon se afgronde en Lokstem van verleiding.
“Al het ons eers ’n radio in die huis gekry toe ek in standerd agt was, onthou ek my jeugjare as ryk aan geestesgoed.”
Elize Botha het grootgeword met die Bybel in die huis, het sy verder aan De Vos vertel: “Ek kan geen tyd onthou dat Pa nie in die kerkraad was nie. En Ma was veertien jaar lank orreliste op Magaliesburg, maar jy moet ‘orreliste’ in aanhalingstekens sit, want dit was eers die traporreltjie in die skoolsaal, toe later so ’n pomporreltjie in die kerksaal. Schalkie Meintjies van die stasie het die blaasbalk gewerk en ek onthou hoe ons gesing het.
“Ek onthou ook die eerste keer dat ek in dominee Lubbe se studeerkamer op Magaliesburg gekom het: die boeke, die rakke en rakke vol pragtige kommentare, dit het vir my ’n ongelooflike bekoring gehad. Om te dink dat jy dié boeke kon neem en die Woord daarmee kon ontsluit, dit het my geweldig aangegryp. Trouens, as kind was ek geweldig aangegryp deur die hele gedagte van prediking.”
Op ’n stadium, nadat Koesterfontein se skooltjie gesentraliseer is, het hulle gesin nog ’n tyd lank in die prinsipaal se huis gebly. “Die skooltjie het leeggestaan en watter wonderlike plek om te preek was dit nie! Ek het vir my ’n preekstoel gebou van leë paraffienkissies en ek het al die traktaatjies en preekbundels in die huis bymekaar gemaak en ek het alleen daar in die leë klaskamer gestaan en gepréék dat dit rondom my weergalm het – ek wonder wat het ek gesê?”
Kleintyd, as haar niggies en neefs gehoor het Elize kom kuier, het hulle vooraf vir mekaar gesê hulle gaan weghardloop “omdat Elize weer ’n klip of ’n kassie gaan soek om op te klim sodat sy vir ons kan preek”.
Oor haar ma het Elize gesê: “Sy het my die betekenis van onvoorwaardelik liefhê geleer. Ek was byna vyftig toe sy dood is. Kort voor haar dood het ek eenkeer vir haar gesê ’n kind kan ’n ma darem somtyds seermaak. Haar antwoord was: Toe maar, ’n ma weet wanneer haar kind se hart reg is” (Sarie, 7 Mei 1997).
Sy het aan Tom Gouws (De Kat, September 1989) ook meer oor haar pa vertel: “Pa was ’n stil en ingetoë man, hardwerkend, beskeie en ernstig. Hy het hom nie opvallend met die politiek bemoei nie. Hy was nie van die meer opstandige organisasies lid nie, maar hy was wel bekend as ’n nasionalis. Die politieke toestande was toe so dat hy kwalik geneem is deur die andere hoë geeste. Daar is toe besluit dat Koesterfonteinskool gesentraliseer moet word. Ons het dit destyds beleef as ’n ingryp in ons lewe wat op politieke motiewe berus het.”
Elize het in 1947 aan die Monument Hoërskool gematrikuleer met onderskeidings in Afrikaans, Engels, Duits, natuur- en skeikunde en wiskunde.
Verdere studie en werk
Ná skool is Elize na die Universiteit Stellenbosch, waar sy in 1950 haar BA met lof geslaag het, met Afrikaans-Nederlands en Engels as hoofvakke. Onder leiding van FEJ Malherbe het sy haar MA in 1952 voltooi met die verhandeling “Die poësie van DJ Opperman met verwysing na verwantskappe met TS Eliot”.
Elize het in 1950 vir Johan Botha, toe ’n MA-student aan die US, ontmoet en hulle het in 1951 verloof geraak. Sy was toe primaria van Huis ten Bosch op Stellenbosch, lid van die Studenteraad, het haar klavierlisensiaat gespeel (“en gedop!”), en was baie verlief op Johan, wat later hoof van bedryfs- en sisteemingenieurswese aan die Universiteit van Pretoria geword het. Hulle is op 24 Maart 1956 in die Krugersdorp-Noord NG Kerk getroud en het drie kinders: Frederik, Liesbeth en Maria, ‘n laatlammetjie.
Vandat Elize haar verstand gekry het, het Stellenbosch ’n “paradyslike beeld” vir haar gehad. “Dit was ’n klein studentegemeenskappie en jy was in ’n groot mate absoluut beperk tot die dorp. Ek kan op my een hand se vingers tel die hoeveelheid kere wat ek in die Strand was en die kere wat ek in Kaapstad was.
“Dit was ook gedurende dié tyd die hoog-bloeijare van die Franse rolprentkuns en van die hele ná-oorlogse Europese rolprentkuns. En dié flieks het na Stellenbosch gekom. Hulle is daar in die ou Plaza Kinema vertoon. Ons het dikwels gesê ‘plaaskleinhuisie’, want die hele plek het na Jeyes Fluid geruik. So, dit was tog maar vir ons ’n klein mikrokosmos,” het sy met haar 70ste verjaarsdag aan André le Roux (Beeld, 17 November 2000) vertel.
Op Stellenbosch het sy in Gawie Cillié se kerkkoor gesing en op dié manier ook onder die indruk van die skat van ons kerkmusiek gekom: “Hy het ons die Hugenote-liedere laat sing, ons moes die woorde foneties leer, maar ons het Psalm 42 in Frans gesing. Hy het my geleer van die bydrae wat Jannasch en Hans Endler en ander mense tot ons kerkmusiek gemaak het – my Stellenbosse tyd was absoluut geknoop hieraan, ek het geleer dat ’n mens jou hart kan uitsing in ’n ou Geneefse psalm. Want die Hallelujaliedere was die idioom van my plattelandse kleintyd. Die eenvoud van die woorde en die wysies, dit was hoe jy as kind in die tyd van Hollandse psalms en gesange jou hart uitgesing het.”
Van Augustus 1952 tot Mei 1953 was Botha aan die redaksie van Die Burger in Kaapstad verbonde. “Dit was ook salige dae, en ek is nie besig om met die wonderlike, veelkleurige bril van herinnering terug te kyk nie. Ek het ’n wolk van getuies wat dit sou kon staaf.
“By Die Burger was daar destyds werklik goeie joernaliste – die onbetwisbare groot joernaliste van die Afrikaanse Pers. Phil Weber was my redakteur, Piet Cillié en Schalk Pienaar was die twee assistente en was as ’t ware Aäron en Hur.
“PA Joubert, Willem Wepener en HJ Grosskopf was almal senior verslaggewers. Hennie Cronjé was hoof-subredakteur en Dirk de Villiers, wat hom later sou onderskei by Die Oosterlig en by Huisgenoot, was ook daar. Hy was my nuusredakteur.
“En hulle het die jong leerling-verslaggewers met ’n arendsoog dopgehou. Om nou nie eers te praat van Louis Hiemstra, die taalredakteur, wat daar bo in die boonste echelons gesit het en elke dag se Burger van hoek tot kant met ’n rooi pen gemerk het nie. En jy was verplig om te gaan kyk watter flaters jy als begaan het en jy moes jou naam in ’n boek teken, dat jy daar was. En dat jy op die klapper gaan kyk het na net hoe treurig jy Afrikaans skryf.
“Die enigste persoon wat gesê het ‘aan my taal doen Louis Hiemstra niks’, was Rykie van Reenen, maar sy was absoluut enig in haar soort. Die res van ons moes almal gaan kyk het, voor die voet.” (Beeld, 17 November 2000)
Die Porter-stipendium van die Universiteit Stellenbosch is in dié tyd aan Botha toegeken, en ná ’n studietydperk in Nederland het sy in 1955 haar DLitt et Phil cum laude aan die Universiteit van Amsterdam behaal met die proefskrif “Veelheid en binding: ’n bydrae tot die ondersoek van die eenheidsprobleem in die literatuurwetenskap”. NP Van Wyk Louw was haar promotor.
Sy is middel-1953 Europa toe en het einde 1955 teruggekeer na Suid-Afrika. Sy het altyd gesê die belangrikste rede waarom sy Europa toe is, was vir studie en omdat haar toekomstige man toe reeds vir agtien maande by Cambridge in Engeland was. “Ek het net die gevoel gehad dat as ek nie nou op een of ander manier so naby as moontlik daar kom nie, raak ek hom kwyt,” het sy met ’n vonkel in haar oë aan Le Roux (Beeld, 17 November 2000) vertel.
“En ek was nie van plan dat dit moes gebeur nie. Dus, my soontoe gaan en my terugkom is in ’n groot mate deur JP (Johannes) bepaal. Ek moes teen 1955 klaar wees met my doktorsgraad, want toe het hy ook sy PhD in ingenieurswese behaal.”
Ná hulle terugkoms van oorsee is hulle getroud en het sy met die geboorte van die twee oudste kinders twee jaar “afgevat”. Om ’n gesin groot te maak, asook ’n loopbaan te behartig, het goeie beplanning geverg, maar gelukkig het haar ma ook toe in Pretoria gewoon en het hulle twee ’n goeie vennootskap aangegaan, het sy aan Diane de Beer (Pretoria News, 21 Julie 1987) vertel.
Sy het ook die ondersteuning van ’n klompie wonderlike swart vroue gehad en dít, tesame met haar vriende en familie wat haar bygestaan het, het haar gehelp om beide familie en beroep goed te hanteer: “The struggle was with myself rather than with other people. I had to grow and develop in the particular perception of my capabilities.”
Van die begin van 1956 tot Julie 1960 is sy verbonde aan die Departement Afrikaans-Nederlands aan Unisa, eers as lektrise en vanaf begin 1958 as senior lektrise. In Augustus 1962 is sy aangestel as dosent in die Departement Afrikaans van die Universiteit van Pretoria. In 1964 was sy ook deeltydse dosent aan die Universiteit van die Witwatersrand. Oor haar tydjie by Wits het Botha aan André le Roux gesê dat dit ’n hartseer dag was toe die Departement Afrikaans se deure daar gesluit het: “Die ironie is dat Wits nog altyd van die grootste name in die Afrikaanse letterkunde gehuisves het. As jy gaan kyk wie almal deel is van hul dosentesamestelling, is dit verbysterend. Die jaar wat ek daar klasgegee het, het ons daar gehad NP Van Wyk Louw, Ernst van Heerden, PG du Plessis. PG het toe op die drumpel van sy debuut gestaan. En dit was behoorlike groot klasse – voor- en nagraads” (Beeld, 17 November 2000).
In Januarie 1981 is sy aangestel as medeprofessor aan die Universiteit van Pretoria en vanaf 1 Oktober 1982 was sy hoogleraar in die Departement Afrikaans-Nederlands aan Unisa, tot haar uittrede in 1995. Die onderwerp van haar intreerede was “Die dosent as leser”.
Elize Botha se navorsing was veral toegespits op Afrikaanse prosa. En in hierdie verband het sy meegewerk aan verskillende bundels literêre kritiek, onder andere Handleiding by die studie van die Afrikaanse letterkunde saam met AP Grové (1966) en Die Afrikaanse literatuur sedert Sestig onder redaksie van TT Cloete (1980). Sy het ook ’n aantal bloemlesings uit die Afrikaanse prosa saamgestel, waarvan Afrikaanse essayiste (1965) seker die bekendste is, en ’n bundel van haar verspreide opstelle is in 1980 gepubliseer onder die titel Oor die Afrikaanse prosa en ander opstelle.
Sy het vanaf 1971 gereeld ’n rubriek in Tydskrif vir Geesteswetenskappe geskryf en was ook ’n gereelde bydraer tot die SAUK, waar haar praatjies oor letterkundige onderwerpe uitgesaai is. Dit is ook later in boekvorm uitgegee.
In 1980, met die herdenking van haar 50ste verjaardag asook die viering van haar 25ste jaar in die akademiese letterkundige wêreld, het Oor die Afrikaanse prosa en ander opstelle verskyn. Sy het aan Amanda Botha (Transvaler, 13 Desember 1980) vertel dat die Afrikaanse prosa in die 25 jaar sedert haar eerste treë in die letterkunde as moderne kunsvorm ontwikkel het – “’n ontwikkeling wat vir die konserwatiewe leser (en die volk) dikwels traumaties was. En tog was dit belangrik dat daar in hierdie oorgang soveel meer van die mens – die Afrikaanse mens – in die letterkunde ter sprake gekom het. Een van die ‘winste’ van die Sestigers met sy eksperimentering en ontginning van heelwat effektiewe tegnieke was dat dit die meerdimensionele mens sprekend gemaak het.
“Die prosa het ’n belangrike bydrae gemaak – in soverre dit gelees word – om die Afrikaner as cliché op te breek. Die Boere-Afrikaner is hier verbreed, wat op sigself betekenisvol was.”
Botha was vanaf 1981 lid van die raad van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns en vanaf 1989 tot 1990 voorsitter van die raad. In 1987 is sy verkies tot ondervoorsitter van die Akademie – die eerste vroulike ondervoorsitter – en in 1989 is sy aangewys as voorsitter – ook ’n eerste vir die vroulike geslag. Sy was ook lid van die Letterkundige Kommissie van die Akademie en sedert 1984 voorsitter daarvan. Oor haar verkiesing as voorsitter het sy gesê dat dit vir haar ’n groot oomblik was, nie net as ’n vrou nie, maar ook oor die uitnemende geselskap waarin sy haar vir die vorige dertig jaar bevind het. (Volksblad, 23 Junie 1989)
Sy was hoofbestuurslid van die Afrikaanse Skrywerskring en redakteur van Tydskrif vir Letterkunde, destyds die amptelike orgaan van die Skrywerskring. Sy het Coenie Rudolph in 1972 opgevolg as redakteur en was aan die hoof van hierdie tydskrif tot 1993. Aanvanklik was dit haar strewe om die opset en samestelling van die tydskrif ’n ander aanskyn te gee. Daarby was daar altyd die mikpunt om deur ’n beter bemarkingstrategie ’n groter afset te verkry. Sy het in Oggendblad (17 November 1972) aan Aletta Greyling gesê dat sy baie graag deur die Tydskrif vir Letterkunde ’n beeld opbou van wat die Afrikaanse letterkunde op daardie tydstip in al sy fasette sou beteken. Sy het die tydskrif ook gesien as ’n skakel tussen die skrywer en die leser, en dit moet die leser met vertolking help: “Ons letterkunde moet nie in die broeikas gehou en tot lesingsale en studente beperk word nie. Ek wil dit in ons voorkamers en op ons stoepe en in die tuin onder ons bome sien.”
En dit was onvervulde ideale wat haar tog ’n gedeelte van haar lewe aan die tydskrif laat vasknoop het, het sy in Tydskrif vir Letterkunde van November 1992 aan JC Kannemeyer vertel. Sy is as redakteur deur Henning Pieterse opgevolg, maar het steeds lid van die redaksie gebly.
Sy het aan Kannemeyer gesê dat die redakteur van ’n letterkundige tydskrif moet verseker dat die skrywers wat in die tydskrif gepubliseer word, van goeie gehalte moet wees en belofte moes toon; skrywers, dus, wat reeds gevestig is, asook beginners: “Hierdie samesyn, meen ek, was nog altyd belangrik, vir leser en skrywer tegelyk. Vir die leser word die geleentheid geskep om die letterkunde in sy groeiproses self deur te maak: die vaster tred van die gevestigdes, die soms wankelskrede van die beginners. Die leser bevind hom dan – so sien ek dit graag – in die werkwinkel van die literatuur. Vir die jong skrywer is daar die vreugde om sy werk in druk te sien, maar dit kan ook ’n proeflopie wees na uiteindelike bundeling.
“Vir my staan dit vas dat die literatuur wat die Tydskrif vir Letterkunde bekend stel, goeie gehalte of belofte van goeie gehalte moet vertoon: dat dit herkenbaar sal wees as goeie letterkunde of ten minste die moontlikhede van goeie letterkunde sal inhou.”
Elize is vermeld in die International Authors and Writers Who’s Who, The World’s Who’s Who of Women in Education en die Who’s Who of South African Women.
In 1982 is die Gustav Preller-medalje vir Literatuurwetenskap en Kritiek aan Botha toegeken (die eerste keer dat dit aan ’n vrou toegeken is). Daar was verskeie faktore wat in ag geneem is by die toekenning van die prys aan haar, het Gus Cluver in Transvalervan 22 Maart 1982 geskryf: “Sy het haar loopbaan as universiteitsdosent 26 jaar gelede begin. Terwyl vooraanstaande kritici hulle in die verlede hoofsaaklik met Afrikaanse poësie besig gehou het, het prof Botha haar al vroeg toenemend op Afrikaanse prosa toegelê. Sy is bekend daarvoor dat haar kritiek nooit nydig is nie, maar simpatiek en begrypend. Sy was 15 jaar betrokke by die versorging van tydskrifte en vyf jaar redaktrise van die Tydskrif vir Geesteswetenskappe en is (tot op daardie stadium) deel van Cluver se woorde, byna tien jaar lank redaktrise van die Tydskrif vir Letterkunde.”
In 1989 het sy die Orde vir Voortreflike Diens (silwer) ontvang. By die stigting van die Afrikaanse Letterkundevereniging (ALV) in 1984 is sy gekies as die eerste voorsitter, ’n posisie wat sy tot 1990 beklee het.
Deur al die bedrywighede was Elize se gesin haar basis, het sy ná haar verkiesing as voorsitter van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns aan Volksblad (23 Junie 1989) gesê: “My gesin is my onderskraging, my veilige hawe en ook my bron van krag vir alles wat ek aanpak. Ek is baie gelukkig. My man verstaan my werk en my vier kinders – ’n seun, twee dogters en ’n skoonseun – neem my weg van ’n soms suiwer akademiese bestaan.”
In September 1988 was sy die eerste vrou wat in die direksie van Naspers aangestel is en in 1998 die eerste vrou wat as kanselier van die Universiteit Stellenbosch aangewys is. Oor haar aanstelling in die direksie van die Nasionale Pers het sy opgemerk dat sy al ’n lang pad saam met die Nasionale Pers geloop het: “My liefde vir lees was van my vroegste leesjare, daar in die middel van die dertigerjare, verbind aan die Nasionale Pers se publikasies. Die Kleinspan, Die Jongspan, Die Huisgenoot en selfs Die Burger is ná ’n lang treinreis uit die Kaap afgelaai by die klein spoorweghalte naby die Wes-Transvaalse plaasskooltjie waar ons gewoon het. Ek het sedertdien my liefde en agting vir die Nasionale Pers se werk nooit verloor nie; ’n mens kan sê dat ek ’n ere-skuld het wat ek moet terugbetaal.” (Beeld, 10 September 1988)
In 1991 was sy ook die eerste vrou wat die “strakke ouderlingsbanke” van die NG gemeente Hartbeesspruit in Hatfield, Pretoria “met ’n tikkie vroulikheid getemper” het.
Sy het gesê dat sentiment die groot rede was wat haar die benoeming van kanselier laat aanvaar het. “’n Mens se jare as jong mens aan ’n universiteit is só deurslaggewend. Dis waar jy gevorm word, waar jy vriendskappe smee wat nou nog bestaan, waar dosente jou meer as feite leer en waar ’n dosent in baie opsigte ’n model kan wees. ’n Mens het dikwels ’n veel groter skatpligtigheid teenoor ’n universiteit as wat jy besef” (Beeld, 14 Mei 1998).
Elize se familie het elkeen op sy eie manier gereageer op hierdie aanstelling en veral op haar inhuldigingsrede: “My agtjarige kleinseun het weens gewigtiger sake op eie agenda laat week hy dink nie hy sal na sy ouma kan kom luister nie, ‘want ons leer daardie dag aanmekaar skryf’. En Liesbet, my dogter, het laat weet: ‘Ma. Hou Ma se toespraak tog lig, onthou, nie te innig en te plegtig nie …’
Hierop was prof Elize se gevatte kommentaar teenoor Jacqueline Leuvenink (Sarie, 29 Junie 1998): “’n Mens dra in meer as een opsig swaar aan daardie toga!” En dit was altyd een van Elize se opvallendste karaktereienskappe: haar bevrydende vermoë om vir haarself te lag, méér as wat sy vir ander lag, skryf Leuvenink.
In 2003 is sy eenparig herkies as kanselier. Sy was die enigste benoemde en haar tweede en laaste termyn sou op 17 Junie 2006 verstryk. Dit was vir haar ’n voorreg om die pad verder saam met dié universiteit te stap. “Wat my gewillig maak om voort te gaan, is my vaste vertroue in die US en sy rol in die huidige situasies in ons samelewing, asook sy toekomsrol. Dit is vir my ongelooflik opwindend om te weet dat ek my liefde vir die US kan uitleef soos wat hulle my nodig het” (Die Burger, 20 Mei 2003).
In 2004 het nog ’n eer Elize Botha te beurt geval toe die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns erelidmaatskap aan haar toegeken het. Haar groot intellektuele vermoëns en diepgaande vakkundige kennis en vaardighede het sy in diens van die internasionale akademiese gemeenskap gestel, asook van die breë samelewing. (Nuusbrief van die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns, Maart/Junie 2004)
Sy het gedien as spesialisdirekteur in die direksie van die Stigting vir die Skeppende Kunste en was in die vroeë jare negentig lid van die raad van die SAUK. Sy was ook sedert 1990 lid van die raad van Truk. In 1992 is sy aangestel as voorsitter van die raad van die Staatsbiblioteek en was ook lid van die raad van US.
In 1986 is sy saam met die sakeman Theunis Bester die wenner van die Pretorianers van die Jaar-wedstryd . In 1989 het sy Unisa se Raadstoekenning vir Buitengewone Akademiese Meriete ontvang en in 1991 is sy deur die Association Bienvenue en France benoem as die mees gevierde vrouefiguur in Suid-Afrika.
Met haar sestigste verjaardag verskyn Lewe met woorde (Opstelle oor die prosa), ’n huldigingsbundel uitgegee deur Tafelberg-Uitgewers en saamgestel deur Henriette Roos. Dit is ’n bundel met veertien bydraes, almal oor die prosa; bydraes wat, soos Henriette Roos versoek is om te reël, “op vakgerigte wyse” wil demonstreer wat daar aan die verskillende Suid-Afrikaanse universiteite aan die prosa gedoen word.
Prof Elize was in 1993 aan die ontvangkant van die FAK se Prestigeprys en in Maart 1995 het die Universiteit van Pretoria haar met die graad D Litt (honoris causa) vereer as ’n buitengewone literatuurwetenskaplike en ’n hoogaangeskrewe dosent, navorser en kollega wat alles in haar vermoë gedoen het om haar vak en taal binne en buite Suid-Afrika uit te dra en te vestig. (Nuusbrief van die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns, Junie 1995)
Ook in 1995 het die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns haar vereer met die NP Van Wyk Louw-medalje. In dieselfde jaar het sy saam met Jakes Gerwel die Johan Fleerackers-prys vir besondere verdienste op kultuurgebied van die Vlaamse Ministerie van Kultuur ontvang. Fleerackers, ’n Belg en oud-Matie wat in die laat 1950’s op Stellenbosch gestudeer het, het later verskeie kultuurbande tussen Suid-Afrika en Vlaandere aangeknoop.
Botha het in 1996 “een onderscheiding voor Nederlands/Afrikaanse kultuurdienste” ontvang. Dit is aan haar oorhandig deur Annie Fleerackers, die eerste vroulike voorsitter van die wêreldwye Orde van de Prince (Zuid-Afrika, Februarie 1996).
In 1996 het Elize ’n eredoktorsgraad van haar alma mater, die Universiteit Stellenbosch, ontvang en het die Universiteit van Suid-Afrika aan haar ’n eretoekenning vir voortreflike diens oorhandig. Die prys is onder meer toegeken vir haar uitmuntende bydrae tot die bevordering en bekendstelling van die Afrikaanse kultuurskat binne Suid-Afrika en in die buiteland, asook vir haar lewenslange en hartstogtelike betrokkenheid by die Afrikaanse letterkunde. Haar dinamiese en toegewyde dienstyd aan Unisa, waartydens haar kollegas by haar akademiese kundigheid en openbare statuur kon baat vind, is ook in aanmerking geneem vir die toekenning.
Sy het haar so half-en-half in die politiek begewe toe sy in 1993 deur die Veelparty-onderhandelingsraad benoem is as voorsitter van die kommissie insake nasionale simbole, en in 1994 gedien het in die nasionale inhuldigingskomitee wat vir die reëlings van die inhuldiging van Nelson Mandela as president verantwoordelik was. Sy is ook in 1997 in die Nasionale Kunsteraad benoem.
Elize Botha het in die tyd toe die kommissie insake nasionale simbole vergader het, aan Rapport gesê: “Dis meer as naïef om te dink ’n taal kan op sy eie voortgaan. ’n Taal kan nie self voortgaan nie, hy moet gepráát word. As jy uitgaan van die huidige feit dat die spreker van Afrikaans so ’n geweldige groot menslike ruimte met sy moedertaal het, is om daardie ruimte te verklein, ’n aantasting van die mens se regte en voorregte.”
Sy was van 1992 stigterslid van die Stigting vir Afrikaans en voorsitter van 1994 tot 1999. Sy het dit beskryf as een van die inspirerendste avonture van haar lewe om in die beginjare van die Stigting vir Afrikaans deel te kon wees van die vestigingspan. “Die avontuur was veral daarin dat ons kon ervaar hoedat ‘Die Afrikaanse Gedagte’ steeds nuwe vorme begin aanneem. In hierdie vernuwingsproses het die Stigting ’n voorloper geword: gevoelig vir verandering, pleitbesorger vir verskeidenheid. In dié jare het daar binne die Stigting soveel diepte aan leierskap en rigtinggewende denke ontwikkel dat ek met groot vertroue my plek aan my opvolger (Conrad Sidego) kon afstaan. My spanmaats weet ek sal steeds die pad van die Stigting volg” (Afrikaans Vandag, Desember 1999).
As voorsitter van die Stigting het Elize Botha in 1996 in Taalportaal (1ste kwartaal) gesê dat dit vir haar elke dag lekkerder word om Afrikaans te praat: “Soos ’n mens ouer word, besef jy hoe ’n geweldige ryk instrument jy in die taal het. Dit is juis dié plesier wat ek op alle maniere (in 1996) wil uitdra en oordra. Ek gaan dus nie dadelik van die standpunt uit dat iemand anders nié Afrikaans verstaan nie. Wanneer ek Afrikaans praat, probeer ek dan wys dat ek dit geniet. Ek praat dit met vertroue en so akkuraat moontlik. Ek het dit nog nooit in my persoonlike hoedanigheid nodig gehad om ‘kwaai Afrikaans’ te praat nie. Ek wil egter nie hiermee sê dat ’n mens nooit ’n mate van parmantigheid het nie. Maar ek dink tog dit is nodig dat ’n mens meer praat oor die plesier wat die taal gee. Dis ’n soete taal en ek hoop ander ontdek hoe sterk ek oor Afrikaans voel as hulle na my luister.”
In 2001 was Botha die ontvanger van die ATKV-Prestigetoekenning, die organisasie se hoogste eerbewys, vir haar bydrae tot Afrikaanse prosa en die prosateorie, asook haar rol in die bewaring en instandhouding van die Afrikaanse kultuurskat.
In 1991, Hoërskool Monument se 70ste bestaansjaar, het die bestuursliggaam besluit om gereeld aan Monumentare wat op velerlei terreine as ambassadeurs van die skool uitgestyg het, ’n eretoekenning te maak. In 2001, die 80ste verjaardag van dié tradisieryke skool, is besluit om die toekenning aan Elize te maak.
Oor al die eerstes wat sy as vrou in Suid-Afrika beleef het en die feit dat daar na haar verwys is as die “boegbeeld vir die Afrikaanse vrou”, was Botha ietwat krities teenoor Jacqueline Leuvenink: “Ek weet darem nie so mooi nie. Dit was gewoonlik sulke welbedeelde vroue met hare wat so terugstroom teen die seewind. Hoewel dit ’n aanloklike gedagte is, dink ek ek sal te kort skiet” (Sarie, 29 Julie 1998).
Sy het verder aan Leuvenink gesê dat dit nie sy is wat die slag vir vroue geslaan het nie, maar haar ouers, wat meer as vyftig jaar vroeër nooit vir haar laat voel het hulle gaan minder aan haar opvoeding bestee omdat sy ’n meisie is nie: “Ek kan werklik nie sê dat ek in my beroepslewe ooit ’n stryd as vrou gehad het nie. Daar was dalk soms institusionele struikelblokke, maar in die meeste werksituasies gaan dit oor spanwerk en ek hou daarvan om in ’n span te werk. Dit interesseer my ook meer wat ons gedaan gaan kry as om te tel hoeveel mans en hoeveel vroue saam met my die werk moet doen.”
Willa de Vos van Nuwe Voorligter het haar gevra hoe sy tussen al haar verpligtinge deur tog ook daarin geslaag het om al die drade bymekaar te vat en ’n huwelik en gesin te bou. (November 1998)
“’n Moeilike vraag wat ek maklik met een woord kan beantwoord: genade. Maar dan klink dit of ek iets ontwyk. Tóg is dit so, daar was baie onuitspreeklike, vir my vóélbare, genade in alles. Eerstens omdat Johan en ek uit eenderse agtergronde kom – my vader én sy vader was albei Afrikaans-onderwysers. Die Afrikaans-onderwyser van meer as ’n halfeeu gelede, trouens, van ná die Engelse oorlog, het homself as ’n soort geroepene gesien. Hy moes iets vir sy mense ‘doen’ en hy kon dit ten beste doen deur homself te bekwaam, geleerdheid te verkry, en dan vir sy mense optimaal iets te gaan beteken. Dié lewenshouding van iets beteken, is in ons ingegrif deur ons eie waarneming van die wyse waarop ons ouers hulle gemeenskappe gedien het. Ons het verder ook in huise met boeke grootgeword waar die groei van die Afrikaanse taal en letterkunde van belang was. Hierdie erfenis wat ek en Johan gedeel het, het geweldig bygedra tot die wyse waarop my lewe kon verloop.”
Dit was nooit as vreemd beskou dat Botha haar in haar beroep sou uitleef nie. “Hierdie gesindheid, ook in die wyere familiekring, was ’n steunsisteem wat my van die spanning oor my beroep verlos het.”
Elize se pa is in die eerste jaar van haar huwelik oorlede en haar ma het in Pretoria gaan woon. Op ’n dag het sy vir haar dogter gesê as sy lus het om na haar universiteitswerk terug te keer, sy haar baie graag met die huis en kinders sou help. Haar ma het nie eintlik in klubs of verenigings belanggestel nie, maar was baie gesellig, en ’n gebore huisvrou en liefhebber, het Elize in Sarie (2 Mei 1990) aan IL de Villiers vertel. “Ek dink haar soort sorg vir ons kinders was een van die grootste geskenke wat ons ooit ontvang het. Agttien jaar lank tot met haar dood.”
Maar ten spyte van al hierdie dinge was dit dikwels vir Elize fisies moeilik. “Vir my het dit deur die jare duidelik geword dat as ’n vrou trou, ’n gesin wil hê en ook ’n beroep wil beoefen, sy moet weet dat sy haar kragte gaan verdeel. Jy is baie kwesbaar vir jou skuldige gewete en daarom moet jy jou huwelik nugter en prakties en met toewyding benader. Ek is juis nie ’n goeie beplanner en bestuurder van my tyd nie, daarom weet ek, dit was genade, van begin tot einde.”
Vir Elize was die gevierde skrywer MER as ’t ware ’n mentor. “Ek het haar ontmoet toe sy al negentig en ek 35 was. Ek sal nooit die dag vergeet dat ek haar ontmoet het nie het sy aan Barrie Hough vertel: “Tant Miem het by die trap afgekom en my ewe flink ontmoet by haar tuinhekkie. ‘En dis nou ek en dis nou jy,’ het sy eenvoudig gesê. Haar ervaring en lewenswysheid was vir my ’n geweldige onderskraging. Sy kon veral so duidelik lig werp op die vrou se rol in die politiek van die dertigerjare. Sy het vroue die ‘aankantmakers’ van die wêreld genoem. Sy het geglo ’n mens moet skryf om die waarheid helder te maak, maar dat die side-lights van die verbeelding ook ’n groot hulp is.”
Vir haar het MER ’n tipe insig in Die Lewe met hoofletters gehad – veral, maar nie uitsluitend nie, uit die perspektief van die vrou. “Die bepaalde soort wysheid wat in ’n sekere sin ook teruggegaan het op die eenvóúdige Afrikaanse lewe wat vir my baie bekend was, maar ook wat ’n gewéldige prys gestel het op die vormende dinge. En haar regskapenheid … die gevoel dat as jy met haar te doen het, het jy te doen met ’n mens wat die wêreld met eerbied bekyk en wat dus jóú eerbied verdien. Sy het geweldige eerbied in ’n mens geïnspireer vir jou ewemens. Sy het nooit van ’n medemens gepraat nie, sy’t van ’n ewemens gepraat. Ek het haar vir tien jaar geken, en daardie kort kennismaking het so ’n kragbron geword, dit stráál uit oor die res van jou lewe.” (Die Burger, 30 Maart 2007)
En die invloed wat MER op haar gehad het, is soortgelyk aan wat Elize Botha op haar beurt na ander uitgestraal het, skryf Murray la Vita in bogenoemde onderhoud.
In 1990, net na haar 60ste verjaarsdag, het Elize in ’n onderhoud met Barrie Hough van Rapport (25 November 1990) gesê dat die literatuur self nog altyd vir haar die belangrikste ding was. “In die hele diskoers wat ons voer oor die literatuur, is dit die letterkunde self wat sentraal staan – om sigself se ontwil. En ek het nog al die jare geglo die letterkunde is ’n gawe vir en van die mens.”
Omdat sy die letterkunde as iets kosbaars sien, het sy geglo dat hulle as letterkundiges hierdie wonderlike medium waarin die mens homself openbaar, op ’n unieke wyse behoort te versorg. “Ons moet toesien dat hy nie verwaarloos word nie en ook nie misbruik word as galeislaaf vir die politiek nie.”
Soos in al haar onderhoude het haar passie vir lees ook in hierdie een met Hough na vore gekom: “Om te lees is ’n magnificent obsession, soos Hennie Aucamp dit noem wat ek van kleins af het. En die hartstog om te lees, maak ’n mens se oë skerper vir die teks. Daar is geen beter manier nie. ’n Mens moet tog geoefen raak as tussenganger tussen boek en leser. Dis die werk van die kritikus en navorser om daardie brug te slaan tussen teks en potensiële leser.”
Die roman is haar groot liefde, het sy teenoor Hough erken, dalk omdat dit handel oor die persoonlike verhoudinge tussen mense oor ’n breë gebied: “’n Vrou is geneig om te kyk na die manier waarop menslike verhoudings werk.”
Prof Elize was in haar leeftyd ook bekend as een van die beste kritici as dit kom by die letterkunde, asook by ander gebiede. Sy het haar op die oog af oor die algemeen nie veel gestuur aan enige kritiek wat teen haar gemik was nie. Aan Tom Gouws (De Kat, September 1989) het sy gesê: “Die ideologiekritiek het vir my die besondere waarde dat dit ons sensitief maak vir standpunte en gesigspunte wat teen mekaar afgespeel word. Dit kan op die ou end uitloop op ’n gevoelige en dus ryker lees van die teks, as dit nie gebruik word as ’n karwats deur sommige kritici nie. Want wat my hinder, is dat ideologiekritiek karwatskritiek begin raak. As ’n literêre werk nie die ideologie openbaar wat sy toevallige leser daarin wil sien nie, dan word die literêre werk gestriem as irrelevant na links, regs, centre, bo en onder, waar jy ook al georiënteer is. En dit is wat vir my potensieel verrykende leserstegniek aftakel.
“Kritici is spesialis-lesers. Hulle het in dié bedreigde tye (1980’s) van die boek ’n baie pertinente rol te speel. Hulle moet aan die een kant die wetenskap van lees, die akademiese gesprek wat nodig is in enige bedryf aan die gang hou. Hulle moet met hulle kollegas op die wydste vlak die gesprek in stand hou. Maar omdat die letterkunde ’n verskynsel is wat ten diepste uit en vir ’n samelewing bestaan, daarom moet hulle sorg dat daar vir die letterkunde ’n lewenskans binne die samelewing geskep word. Dus, as hulle die gawe het om die weg te berei in die woestyn, vir die literêre werk, dan moet hulle al die geleenthede wat hulle gebied word, met liefde benut.
“As die kritikus die dag sy rol sien as sou hy die letterkunde moet gebruik vir iets anders, moet hy hom nog afvra of hy as letterkundige aktief is en of hy dan as letterkundige geloofwaardigheid het. As die kritikus die dag besluit dat die letterkunde die galeislaaf sal word wat hom sal roei na die een of ander party-politiek-gedefinieerde utopie toe, dan is ek bevrees dat hy nie meer met die letterkunde as sodanig besig is nie.
“Ek ken my plek as kritikus. Ek wil nie voorskriftelik wees oor hoe daar geskryf moet word nie. Ek is daar om lesers te leer lees. George Mikes het gesê: ‘A plumber should plumb. And an important task that is. A writer should write.’ En ek meen: ’n kritikus moet hom binne sy constituency hou.”
In 1998 het die destydse (en ook die huidige) klem op wetenskaplike en bedryfsgeoriënteerde onderrig ten koste van die geesteswetenskappe haar bekommerd gemaak. Nie dat sy nie baie respek vir die wetenskappe het nie – haar hele huisgesin is immers in daardie rigting gekwalifiseerd. “Maar dis deur die menswetenskappe dat die mens in sy omgewing benaderbaar en verstaanbaar is. Deur die literatuur leer ken jy al die moontlike intrigue en al die rolverdelings van die menslike drama” (Sarie, 29 Julie 1998).
Dit was vir haar belangrik dat Afrikaans sy plek langs al die tale van die land moet inneem. “Dis ’n taal wat oor drie eeue heen ontwikkel het tot ’n uiters nuttige instrument waarin ’n mens op alle terreine kan groei. Dit het op een lyn met die tale van die wêreld kom staan en is tegelykertyd ’n taal van Afrika en Europa. Ek stem nie saam met die siening dat dit sal bly voortbestaan as ons dit net praat nie. Ons sal dit spesifiek moet bly versorg” (Sarie, 29 Julie 1998).
Prof Elize se persoonlike geloofsoortuiging was nooit vanselfsprekend nie, maar sy het altyd eerlik daaroor gepraat. Sy het teenoor Willa de Vos verder hieroor uitgebrei: “’n Mens sal nooit die woorde van die geestelike leiding van jou ouerhuis en ander vormende invloede kan oorskat nie, maar dit is dikwels dinge wat jy aanleer en vir jare mee kan saamleef sonder dat jy dit werklik, wérklik as individu, as enkeling, jou eie maak. (...)
“Vroeër het ek myself baie makliker met formaliteite en formules tevrede gestel. Maar hoe ouer ek word, hoe belangriker word dit vir my om beter te verstaan, náder te kom. Dit is vir my bevrydend om te besef dat hierdie twyfel, onsekerheid, behoefte aan groter lig en groter helderheid ’n mens nie tot vertwyfeling hoef te lei nie. Dit is deel van die geestelike groei, van die verlange, die baie, baie menslike verlange om náby God te kom. Daarom is die bywoning van die erediens op Sondag vir my so belangrik. Soms dink ek sommer in die week daaraan dat ek Sondag kerk toe kan gaan en ek word bly daaroor, dis vir my ’n kosbaarheid, ’n noodsaaklikheid.”
In ’n onderhoud in Maart 2007 met Murray la Vita het prof Elize hom vertel van die kanker wat by haar gediagnoseer is: “Weet jy, dit is so ’n half kaleidoskopiese aangeleentheid. Jy skud die prentjie dan lyk dit anders. Ja, in die begin van verlede jaar is ek met kanker gediagnoseer wat toe al in ’n redelik gevorderde stadium was. Maar dis ook relatief. Dis ’n beheerbare proses. Met die gevolg dat ek my nie voortdurend bewus is dat ek ’n kwelling het nie. En ek het in die afgelope jaar of wat geleer ’n mens gaan net met jou lewe aan.
“Ek was 75 toe ek die diagnose ontvang het. Dit is ’n tyd wanneer ’n mens in ieder geval begin afskaal. ’n Mens is jou klaar bewus dat jy suiniger moet wees met jou tyd en jou kragte, en nou is jy bietjie skerper bewus daarvan. Maar dan is jy ook enorm bewus daarvan wat nog oorbly om te geniet” (Die Burger, 30 Maart 2007).
Oor haar liefde vir mense het sy aan La Vita vertel: “As ek nou vir jou my lewe met boeke en met die joernalistiek en so aan uitlig, dan moet jy eintlik sien dat in al die gevalle daar menslike verbintenisse is wat daarmee saamhang. Ons vriende is nie noodwendig almal literêre mense nie. Hulle kom uit all walks of life.
“As ek moet sê wat naas my lewe met boeke die belangrikste is … Ek is nie ’n stokperdjie-mens nie. Ek is nie ’n versamelaar nie, ek is ook nie ‘n voorslag van ’n tuisteskepper nie. My man is ’n uitstekende kok en hy sê hy kook uit selfbehoud. Maar mense, mense … die menslike geselskap. Nie net die toegespitste, intieme gesprek nie, maar ook die improviserende gesprek. Die gespreksgenoot van dié soort wat dan by my opkom, is Etienne Leroux.”
Elize Botha is op 16 November 2007, twee dae voor haar 77ste verjaardag, in die Sungardens Hospice in Pretoria oorlede na ’n twee jaar lange stryd teen kanker. Sy word oorleef deur haar man, Johan, hulle drie kinders, Frederik, Liesbeth en Maria, en vier kleinkinders.
Huldeblyke
“Deur die jare het ons vir mekaar gereeld boeke toegesend as geskenke: ek bewaar steeds ’n versameling van George Steiner wat sy vir my aangestuur het. Of ou uitgawes van The New Yorker.
“Haar menslikheid en liefde vir kuier en gesels, selfs met jong letterkundiges, moet eweneens vermeld word. By haar het ek die voorliefde vir outydse woorde – soos omfloers of koeterwaals – so geniet. Om nie te praat van die aanhalings uit Mikro of Van Melle nie!
“Die venyn wat so dikwels die letterkundige en veral kritiese bedryf kenmerk, was by haar volledig afwesig. Sy was gesteld op vriendskappe en sy was ’n raconteur van formaat wat haar gaste kon verkwik op anekdotes, ’n belangrike subgenre. Ek onthou haar artisjok-gereg en lang etes met ander skrywers. En as jy jou ‘misdra’ – nog ’n Elize-woord – het, sou Elize vergewe en vergeet. Wat my betref, was Elize Botha ’n letterkundige wat helder kon formuleer. Trouens, daar is min van ons wat so goed soos sy kan skryf. En gelukkig sal hierdie bydraes altyd bly staan, al is sy nie meer met ons nie. (Bron en datum onbekend)
“Het jy die geleentheid gehad om haar te leer ken, was dit gou duidelik waarom soveel organisasies wou hê sy moet leiding verskaf. Sy het ’n beskawende invloed uitgeoefen waar sy ook gegaan het. Daar was ’n rustigheid en warmte, uitgespreek in haar diep stem, ’n oorwoënheid wat sekerheid verskaf het, en ’n dierbaarheid wat vertroue geskep het.
“Daarom staan Die Burger en veral ons land se Afrikaanse gemeenskap vandag met geboë hoof, waarderend maar treurig en ietwat blootgestel omdat haar seker hand nie meer leiding sal kan verskaf nie.
“Ons huldig haar met die woorde van iemand wat dit beter as ons kan doen, haar mentor NP Van Wyk Louw, wat haar al vroeg na waarde geskat het:
dat die skoonste gesterf het, dat die edelste wagter
koud lê langs haar vuur, en haar stam lê oop
soos ’n ou kraal in die gras waar die jakkalsies loop
deur die riete bedags.” (Die Burger 17 November 2007)
Ná Elize Botha se 70ste verjaardag het Madeleine van Biljon haar gevra of sy dink dat alles wat sy bereik het, ’n verskil gemaak het. “Moeilik. Ander sal moet beoordeel. Maar alles waarby ek betrokke geraak het, het met die liefdes in my lewe te make gehad – mense, boeke, musiek, teater, die taal – en ek het dit gedoen in die hoop dat dit ’n verskil sou maak.” (Insig, November 2000)
Aan die einde van haar onderhoud met Tom Gouws in De Kat van September 1989 wou Tom weet of sy wat Elize Botha is, nog iets het om te verklaar. En sy het dadelik geantwoord: “Dat ek myself gelukkig ag dat die lewe Here my hierdie ‘divine frenzy’ vir die literatuur toegelaat het. Dit was ’n genadegawe.”
In 2017 publiseer Litera Uitgewers Gespreksgenoot: ’n brieweboek wat deur Heilna du Plooy saamgestel. In die eerste deel van die boek verskyn korrespondensie met “gewyde” name soos NP Van Wyk Louw (onder wie Botha haar doktorale studie in Amsterdam voltooi het), Elisabeth Eybers, die Oppermans, Audrey Blignault, Elise Muller en Alba Bouwer. In deel twee kom die daaropvolgende geslag, onder wie Hennie Aucamp en Lina Spies, aan die beurt, en in deel drie en vier is dit die jonger geslag, soos Joan Hambidge en Koos Prinsloo, wat met Botha in gesprek tree.
In Volksblad (16 Oktober 2017) skryf Louise Viljoen dat van al die korrespondensie dit dié met Audrey Blignault, Hennie Aucamp en Lina Spies is wat as die mees boeiendes uitstaan: ‘Stilisties gesproke is hierdie briewe sowel ’n opvoeding as ’n vreugde: Elkeen van die viertal is uitnemende formuleerders, hartstogtelike lesers en intens betrokke by die Afrikaanse letterkunde. Uit hierdie briewe blyk nie net Elize Botha se literêre intelligensie nie, maar ook die emosionele intelligensie wat van haar so ’n bestendige en simpatieke vriendin gemaak het.
“Dit is in hierdie deurlopende gesprekke met literêre geesgenote eerder as in die enkelbriewe wat haar reaksie op literêre verwikkelinge deur die loop van jare blyk. Sekere dinge staan uit: haar voorliefde vir die ouer Afrikaanse prosa eerder as byvoorbeeld die betrokke literatuur in die 1970’s, haar gekweldheid oor die aanvalle van jonger vakgenote op haar in die polities onstuimige 1980’s en haar blywende pligsgevoel teenoor instansies wat die Afrikaanse letterkunde in stand hou. (…)
“Wat die redigering van die brieweversameling betref, is daar duidelik ’n keuse gemaak vir die minimum redaksionele intervensie. Daar is enkele verklarende voetnotas, maar nie oral waar dit nodig is nie. Daar is ook gevalle waar die transkribeerder van die briewe kennelik oor ’n moeilik leesbare handskrif gestruikel het (…).
“Ten slotte bevat Gespreksgenoot veel wat menslik en onderhoudend is; vir lesers van later geslagte sal dit ook insae gee in hoe Elize Botha en haar geesgenote gedink het oor die Afrikaans letterkunde. As sodanig kan dit gelees word as nog een van die kleurvolle blokkies in die groot en gediversifiseerde mosaïek van die Afrikaanse literatuurgeskiedenis.”
Publikasies
|
Publikasie |
Gids by My vyfde verseboek: ’n handleiding by die onderrig van poësie vir standerd vyf. Saam met Joan Swiegers |
|
Publikasiedatum |
[197-] |
|
ISBN |
0625001699 (sb) |
|
Uitgewer |
Kaapstad: Nasou |
|
Literêre vorm |
Studiegids |
|
Pryse toegeken |
Geen |
|
Vertalings |
Geen |
|
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet |
Geen |
|
Publikasie |
Suid-Afrikaanse skryfsters van die sestigerjare |
|
Publikasiedatum |
1965 |
|
ISBN |
(sb) |
|
Uitgewer |
Johannesburg: SAUK |
|
Literêre vorm |
Biografiese sketse |
|
Pryse toegeken |
Geen |
|
Vertalings |
Geen |
|
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet |
Geen |
|
Publikasie |
Handleiding by die studie van die letterkunde |
|
Publikasiedatum |
|
|
ISBN |
0625001753 (hb) |
|
Uitgewer |
Kaapstad: Nasou |
|
Literêre vorm |
Studiegids |
|
Pryse toegeken |
Geen |
|
Vertalings |
Geen |
|
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet |
Geen |
|
Publikasie |
Gids by My derde verseboek: ’n handleiding by die onderrig van poësie vir standerd drie |
|
Publikasiedatum |
1970 |
|
ISBN |
(sb) |
|
Uitgewer |
Kaapstad: Nasou |
|
Literêre vorm |
Studiegids |
|
Pryse toegeken |
Geen |
|
Vertalings |
Geen |
|
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet |
Geen |
|
Publikasie |
Hoogtepunte in die Afrikaanse verhaalkuns. Saam met NJ Snyman |
|
Publikasiedatum |
|
|
ISBN |
|
|
Uitgewer |
Pretoria: Academica |
|
Literêre vorm |
Letterkundige studies |
|
Pryse toegeken |
Geen |
|
Vertalings |
Geen |
|
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet |
Geen |
|
Publikasie |
Oor die Afrikaanse prosa en ander opstelle |
|
Publikasiedatum |
1980 |
|
ISBN |
0624014967 (hb) |
|
Uitgewer |
Kaapstad: Tafelberg |
|
Literêre vorm |
Letterkundige studies |
|
Pryse toegeken |
Geen |
|
Vertalings |
Geen |
|
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet |
Geen |
|
Publikasie |
NP Van Wyk Louw en die Afrikaanse prosa |
|
Publikasiedatum |
1982 |
|
ISBN |
0869701355 (sb) |
|
Uitgewer |
Johannesburg: RAU |
|
Literêre vorm |
Gedenklesing |
|
Pryse toegeken |
Geen |
|
Vertalings |
Geen |
|
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet |
Geen |
|
Publikasie |
Prosakroniek |
|
Publikasiedatum |
1987 |
|
ISBN |
0624025047 (hb) |
|
Uitgewer |
Kaapstad: Tafelberg |
|
Literêre vorm |
Letterkundige studies |
|
Pryse toegeken |
Geen |
|
Vertalings |
Geen |
|
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet |
Geen |
|
Publikasie |
Wat het geword van Brolloks en Bittergal? Spore (en spoke) van CJ Langenhoven in die wêreld van taal en lettere aan die eeu-einde in Suid-Afrika |
|
Publikasiedatum |
1999 |
|
ISBN |
0869997394 (sb) |
|
Uitgewer |
Port Elizabeth: Universiteit van Port Elizabeth |
|
Literêre vorm |
Gedenklesing |
|
Pryse toegeken |
Geen |
|
Vertalings |
Geen |
|
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet |
Geen |
Boeke oor Elize Botha:
Elize Botha as samesteller:
Elize Botha as redakteur:
Artikels oor Elize Botha op die internet:
Artikels deur Elize Botha beskikbaar op die internet:
Elize Botha se ATKV|LitNet-Skrywersalbum is oorspronklik op 2012-10-31 gepubliseer en is nou volledig bygewerk.
Bron:
Die opsteller vra om verskoning dat van die skakels nie tans kan oopmaak nie, maar Media24 se koerantargief is op die oomblik nie toeganklik nie.
• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.
The post Elize Botha (1930–2007) appeared first on LitNet.
