Fotobron: Canva

Ek droom nog
Na Breyten Breytenbach se "drome is ook wonde"

in my jeug was die bome se groen anders,
die son het lig en spatsels donkergroen
oor die blare geverf met ’n kunstenaarskwas,
die sekelmaan het die voetpad huis toe verlig
want in my hart het die ink gebrand,
is ek verwond soos een wat hopeloos op redding wag
met die rowe soos skarlaken oor my lyf

wonde wat nie genees nie

die blomme se kleure was helderder as nou
maar die asyn bly bitter,
want drome vergaan in hopelose verwagting
in hierdie drome waar slaap ontwyk,
sou ek bid dat drome kan bly leef
en die littekens volkome genees,
want die liefde sou alles bedek

drome wat nie genees nie

as ons mekaar sou kon ontmoet
net vir ’n oomblik kon praat – sonder verwyt,
sou my bloed nie stol nie
sou water straks wyn word,
in ’n wêreld vol haat en vrees en verwyt
sou ons dalk kon sing
of droewig neurie

maar die bloed genees nie

iewers loop my drome joune raak,
oplaas sal ons dalk dan weet
die rowe genees,
maar die littekens bly

The post Ek droom nog appeared first on LitNet.

• Pleks van my gebruiklike skuilnaam, Johannes Comestor, te gebruik, skryf ek hierdie artikel onder my eie naam.

Meer as ’n maand het verloop sedert die publikasie van my skrywe waarin ek ’n pleidooi vir ’n manifes vir Afrikaans gelewer het (LitNet, 28 Mei 2020). Daar was ses reaksies deur vyf mense. Die kitskommentator Barend van der Merwe verwerp wat ek geskryf het; blykbaar omdat dit syns insiens van politieke verkramptheid getuig. Hannes Underhay is die enigste een wat gunstig gereageer het. Angus se insig is dat ek "weinig indien enige taalinsig" het. Ons kan glo "absoluut niks" doen om Afrikaans se situasie te verbeter nie. Hy noem tereg dat Engels (eens) as ’n prikkel vir nuutskeppinge in Afrikaans gedien het. Deesdae word Engelse woorde egter dikwels sonder enige aanpassing oorgeneem, bv township. Dirk Rigter beweer dat ek "heeltemal toondoof" vir apartheidspolitiek is. "Niemand van belang in die Afrikaanse dampkring" stel glo belang in die soort taalstryd wat ek voer nie. Volgens Anthony Wilson kan "niks" gedoen word aan hoe ’n taal gepraat word nie. My voorgestelde taalmanifes is glo rasgebaseerd. Ek sluit na bewering die grootste groep Afrikaanssprekers uit. Sodanige bewering is bog. Die oorgrote meerderheid Afrikaanssprekers is tot redelik suiwer Afrikaans in staat. Al hoe meer van hulle wend hulle deesdae egter tot geradbraakte Afrikaans omdat daar, anders as vroeër, in hierdie opsig geen positiewe of duidelike leiding van Afrikaansinstansies en Afrikaansdosente is nie.

Dit bring my by die kern van my onvergenoegdheid. In geen reaksie is besin oor die wenslikheid van ’n manifes vir Afrikaans nie. Geen voorstelle ter verbetering van die inhoud is gedoen nie. As daar in Nederland, weens die bedreiging wat Engels inhou, ’n behoefte aan ’n manifes vir Nederlands bestaan, hoeveel te meer nie vir Afrikaans in sy huidige benarde situasie nie? Geen Afrikaansinstansie of Afrikaansdosent het hom verwerdig om te reageer nie. Dít is die geledere waaruit die redding van Afrikaans moet kom. Die mening het posgevat dat om vir Afrikaans te ywer ’n teken van politieke verkramptheid is. Dit word weerlê deur die voorbeeld wat deur Wannie Carstens gestel word. Hy is polities so verlig moontlik, maar dit weerhou hom nie daarvan om Afrikaans in woord en daad te ondersteun nie. Ongelukkig noop politieke byderwetsheid hom om nie taalsuiwerheid by Afrikaanssprekendes te bepleit nie. Hy is dus vry om Kaaps te ondersteun; daardie "variëteit van Afrikaans" wat myns insiens die voortbestaan van Afrikaans as ’n taal uit eie reg bedreig. Ek dink dat ’n belowende toekoms vir Afrikaans, naas Engels, slegs verseker kan word as ons sorg dat veral die woordeskat van Afrikaans duidelik van Engels onderskeibaar is.

Die verhouding in Suid-Afrika tussen Engels (die koloniale taal), Afrikaans (sowel ’n Germaanse as ’n inheemse taal) en Kaaps (’n tussen- of mengeltaal) kan met die oog op ’n toekomsblik vergelyk word met die taalverhouding in Paraguay tussen Spaans (die koloniale taal), Guarani (die inheemse taal) en Jopara (’n tussen- of mengeltaal). Soos die meeste Afrikaanssprekendes is die meeste Paraguane in ’n meerdere of mindere mate tweetalig. Soos in die geval van Engels en Afrikaans in Suid-Afrika is Spaans en Guarani amptelike tale in Paraguay. Ander ooreenkomste is dat Engels/Spaans dominant in die stede en in formele kommunikasie is terwyl Afrikaans/Guarani dominant op die platteland en in informele kommunikasie is. Engels/Spaans word (soms/dikwels) as meer gesofistikeerd as Afrikaans/Guarani beskou.

Die toekoms van Afrikaans/Guarani is onseker, maar met dié verskil: In Paraguay word die heil van Guarani deur die regering bevorder terwyl die Suid-Afrikaanse regering Afrikaans onsimpatiek, indien nie vyandig nie, gesind is. In die praktyk word die indruk gewek dat Engels (in ’n groot mate) die enigste amptelike taal is. Spaans en Guarani is die enigste twee amptelike tale in Paraguay, terwyl daar plaaslik naas Engels en Afrikaans nog nege amptelike tale is, wat die posisie van Afrikaans, in vergelyking met Guarani, verder verswak. In Suidelike Afrika word Afrikaans steeds in buurstate, veral in Namibië, gebruik, maar dit geniet daar geen amptelike status of ondersteuning nie. Guarani, daarenteen, geniet nie net aanhang in die buurstate van Paraguay nie, maar ook ’n groot mate van simpatie en selfs erkenning. Guarani het ’n fonetiese ortografie; iets wat ook in geskrewe Kaaps aangetref word. Dikwels word nóg die woordeskat van Standaardafrikaans nóg die spelling daarvan in Kaaps eerbiedig, wat ’n nadelige invloed op Afrikaans het.

Deesdae is al hoe meer Afrikaanssprekendes geneig om Engelse woorde in hulle taal te gebruik. By Guarani-sprekendes is daar dieselfde tendens deurdat hulle taal toenemend verspaans. Kaaps is plaaslik dié sprekende voorbeeld van ’n mengeltaal (Afrikaans en Engels). Kaaps se eweknie in Paraguay word Jopara genoem, wat letterlik ’n mengsel (van Guarani en Spaans) beteken. Dit is veral jonger mense wat geneig is om hulle Guarani in Jopara te laat oorgaan. Dit gebeur veral in stedelike gebiede. Daar is wêreldwyd ’n bevolkingsverskuiwing van die platteland na die stede. Wat in die stede gebeur, gee ’n aanduiding van wat vorentoe taalgewys kan/gaan gebeur. Dit impliseer ’n al hoe groter verskuiwing van Guarani na Jopara en moontlik ook van Afrikaans na Kaaps (as geen teenmaatreëls getref word nie); onder meer ook omdat daar meer jonger as ouer mense is. Soos by Kaaps se vermenging van Afrikaans en Engels word daar in die geval van Jopara van die (gemaklike) kodewisseling tussen Guarani en Spaans gewag gemaak. Die punt is dat die posisie van sowel Engels in Suid-Afrika as Spaans in Paraguay deur die opkoms van onderskeidelik Kaaps (of Engelsbesoedelde Afrikaans) en Jopara al hoe meer versterk word. Daar is gevolglik al hoe meer rede om besorg oor die toekoms van sowel Afrikaans as Guarani te wees.

Wat doen Afrikaansinstansies hieromtrent? ’n Kort antwoord is dat hulle geneig is om eerder Kaaps as Standaardafrikaans te bevorder. Ons het bv onlangs die onverkwiklikheid beleef dat die NP Van Wyk Louw-gedenklesing in Kaaps gelewer is. My beswaar teen Kaaps is nie teen wat eie aan Kaaps of Afrikaans is nie. Ek is slegs oor die groot Engelskomponent beswaard. Volgens my vertolking bring die koestering van Kaaps mee dat Afrikaansinstansies daarmee nie net die oorheersing van Engels aktief bevorder nie, maar terselfdertyd ook aandadig aan die ondergang van Afrikaans is. Onderliggend hieraan is daar politiek. Kaaps word met bruin mense, wat as voorheen benadeeldes geklassifiseer word, geassosieer en Standaardafrikaans met wit mense, wat as voorheen bevoordeeldes geklassifiseer word. Politieke byderwetsheid bring mee dat kant (noodwendig) vir Kaaps en bruin mense gekies word.

Minstens twee dinge word hiermee buite rekening gelaat of doelbewus geïgnoreer: Standaardafrikaans word deurlopend evolusionêr aangepas én Standaardafrikaans is dié aangewese Afrikaansvariëteit waaraan die toekoms van die taal toevertrou behoort te word. In eenheid, insluitende taaleenheid, is daar immers krag; dus nie in die bevordering van alle Afrikaansvariëteite soos Afrikaansinstansies dikwels met oorgawe bepleit nie. Hulle strategie help die ondergang van Afrikaans aan.

Daar is iets anders wat in hierdie strategie opval. Afrikaansinstansies toon ’n gebrek aan doodgewone moed om direk of onomwonde die heil van Afrikaans te bevorder. Voorkeur word aan ander oorwegings as Afrikaans gegee. Dit gaan eerder om politieke byderwetsheid as taaloorwegings. Wat by voorkeur bevorder word, is bv versoening, nasiebou en diversiteit. Afrikaansinstansies spreek hulle dikwels ook sterk ten gunste van die bevordering van moedertaalonderrig, meertaligheid en die gebruik van Afrikatale uit. Maar dit word gedoen sonder om daarop aan te dring dat spesifiek Afrikaans in al drie hierdie hoedanighede moet figureer. Sodanige aandrang is noodsaaklik omdat Afrikaans andersins in al drie gevalle uitgesluit kan word.

Dit is bekend dat die regering verkies om Afrikaans nie as ’n (egte) Afrikataal te beskou nie. In hierdie opsig is hy nie heeltemal verkeerd nie. Die oorsprong van Afrikaans is in Europa. Plaaslik het veral Hollands/Nederlands veranderings ondergaan en is dit tot ’n volwaardige, eiesoortige taal, Afrikaans, uitgebou. Die primêre taak van Afrikaansinstansies behoort die bevordering van die heil van Afrikaans te wees; ’n taal uit eie reg wat so duidelik moontlik van Engels onderskeibaar behoort te wees.

.....

LitNet Akademies-resensie-essay: Kaaps in fokus

.....

In Kaaps is die massiewe invloed van Engels waarneembaar (Frank Hendricks en Charlyn Dyers (reds), Kaaps in fokus, Stellenbosch: Sun Media, 2016, bl 47). Voorstanders van Kaaps wil hê dat "negatiewe ideologieë" soos taalpurisme en taalhiërargie laat vaar moet word (65). Wat taalhiërargie betref: Al is Engels ’n wêreldtaal en Afrikaans nie, behoort Engels plaaslik nie hoër as Afrikaans geag te word nie. Afrikaans word heel moontlik steeds in ’n groter mate as Engels dwarsoor die land gepraat en verstaan. By die sogenaamde variëteite van Afrikaans is daar ontologies ook nie sprake van ’n hiërargie nie omdat bv sowel Standaardafrikaans as Kaaps werklik bestaan.

Maar kwalitatief behoort ’n hiërargie erken te word. Kaaps is nie volwaardige Afrikaans soos soms beweer word nie (97). Dit is ’n mengeltaal wat weens sy groot Engelskomponent die voortbestaan van Afrikaans bedreig. In die belang van Afrikaans behoort Standaardafrikaans hoër as Kaaps geag en aktief bevorder te word. Afrikaansinstansies doen Afrikaans ’n ondiens aan deur Kaaps (by voorkeur) vir bevordering uit te sonder.

.....

Ons kom van vêr: ’n LitNet Akademies-resensie-essay

.....

Daar word doelbewus valshede verkondig om stemming ten gunste van Kaaps en ten koste van Standaardafrikaans te maak. Byvoorbeeld, Standaardafrikaans is glo "'gesuiwer' van Khoi, Maleisiese en slawe-invloede" (WAM Carstens en Michael le Cordeur (reds), Ons kom van vêr, Tygervallei: Naledi, 2016, bl 371). Die "beheptheid" met "suiwer" Afrikaans moet glo ter wille van bv nasiebou laat vaar word (376). Kaaps word selfs verhef tot die "kerndialek" van Afrikaans (565).

.....

Video: "Die toekoms van Kaaps"-webinaar

.....

’n Webinaar is vanjaar op 16 Junie – doelbewus op Jeugdag, wat op ’n politieke oriëntasie dui – oor die toekoms van Kaaps gehou; nie die toekoms van Afrikaans nie, terwyl Afrikaans se toekoms baie meer onseker as dié van Kaaps is. By daardie geleentheid is beweer dat Kaaps die oudste Afrikaansvariëteit is. Met uitsprake oor Kaaps soos dat dit dié kerndialek en ouer as ander Afrikaansvariëteite is, word gepoog om ’n hiërargie daar te stel waarvolgens Kaaps selfs hoër as bv Standaardafrikaans geag word.

Wat hier gedoen word, is erg en heel moontlik doelbewus misleidend. Die Kaaps (of Kaaps-Hollands) wat die vroegste vorm van Afrikaans was, was iets heeltemal anders as die hedendaagse Engelsbesoedelde Kaaps, wat eers ná 1806 sy intrede gemaak het. Vroeë Kaaps/Kaaps-Hollands het Afrikaans bevorder, terwyl die latere en veral hedendaagse Kaaps ’n vernietigende uitwerking op Afrikaans as taal uit eie reg het. Dit is nie moontlik om hedendaagse Kaaps sonder kennis van Engels te verstaan nie. Wat in geskrewe Kaaps opval, is dat Engelse woorde altyd korrek gespel word. Afrikaanse woorde, daarenteen, word in baie gevalle eerder foneties as korrek gespel. Dit dui op agting vir Engels en ’n gebrek aan respek vir Standaardafrikaans.

Die absurde situasie is dat Kaaps sonder ’n Afrikaanswoordeboek verstaanbaar, aanvaarbaar of "korrek" geskryf kan word, maar – sekerlik in baie gevalle – nie sonder ’n Engelswoordeboek nie. Dit bevestig my standpunt dat hedendaagse Kaaps eerder Engels as Afrikaans bevorder. Daar is ’n ingeboude dislojaliteit jeens Afrikaans in Engelsbesoedelde Kaaps. Daar is al beweer dat diegene wat ook suiwer(der) Afrikaans magtig is, Kaaps soms doelbewus gebruik (eintlik misbruik) om wit Afrikaanssprekendes uit te tart. Daar is ook bloedweinig ondersteuning in bruin geledere vir die stryd wat ’n Gideonsbende wit Afrikaanssprekendes ten bate van Afrikaans voer. "Bruin mense is nie militant by die taalstryd betrokke nie, want hul voortbestaan word nie deur die afskaling van Afrikaans bedreig nie" (Hendricks en Dyers, 91). By baie (behoudende) Afrikaanssprekende witmense, daarenteen, is Afrikaans ’n (selfs dié) kernelement van hulle kultuur.

Sedert 1994 het Afrikaans merkbaar agteruitgeboer. Afrikaans is die enigste plaaslike taal wat toe baie aan (amptelike) status ingeboet het. Die regerings op al drie vlakke kommunikeer sedertdien by voorkeur in Engels. Maar daar is ook baie klein jakkalsies wat die Afrikaanswingerd verder verwoes. Voorheen het Afrikaanssprekendes daarop aangedring om in Afrikaans in winkels bedien te word. Deesdae is daar meesal geen sprake hiervan nie. Die assistente kan of wil nie Afrikaans verstaan nie; om van praat nie te praat nie. Sake-ondernemings het meesal Engelse name. Dié wat ook ’n Afrikaanse naam gehad het, het dit laat vaar. Daar is nie meer iets soos ’n poskantoor, Ou Mutual of Eerste Nasionale Bank nie. Wanneer laas het u ’n nota op ’n deur gesien wat OOP of TOE lui of in Afrikaans vra dat ’n masker gedra moet word? Op RSG word Afrikaanse advertensies dikwels met Engelse slagspreuke versier; leuses wat net so goed in Afrikaans geformuleer kan word. Produkname en beskrywings op produkte is deesdae, anders as voorheen, meesal eentalig Engels. Op RSG word die voorletters by vanne dikwels Engels uitgespreek terwyl Engelssprekendes hulle nie verwerdig om voorletters Afrikaans uit te spreek nie.

Anders as in die vorige eeu is daar bitter min of geen sprake nie van Afrikaansinstansies wat hulle teen sodanige miskenning van Afrikaans uitspreek. Katastrofiese Afrikaansverliese, soos die verengelsing van die eens Afrikaanse universiteite, word halfhartig teengestaan en spoedig te gelate aanvaar. Daar word in gebreke gebly om die Afrikaanssprekendes wat die leiding in die vernietiging van tersiêre Afrikaansonderrig geneem het, na behore te veroordeel. Daar word blykbaar van Afrikaanssprekendes verwag om hierin te berus omdat Afrikaans maar een van elf amptelike tale is, die regering glo om verstaanbare redes voorkeur aan Engels op alle terreine gee, ens. In werklikheid behoort Afrikaanssprekendes hulle te verset as hulle ’n situasie anders wil hê as wat dit is, anders word al hoe meer inbreuk op die regte en voorkeure van Afrikaanssprekendes gemaak. Eentalige Engelsheid word geregverdig met dié mite: Almal verstaan mos Engels. Bowendien, dit is nou glo te duur om aankondigings, omsendbriewe en advertensies op televisie en in die pers in Afrikaans aan te bied, al is sodanige koste in die vorige eeu nie as ’n onoorkomelike struikelblok beskou nie.

In ’n mate herdenk Afrikaansinstansies jaarliks Afrikaansdag (14 Augustus), hoewel daar blykbaar geen groot entoesiasme vir die Genootskap van Regte Afrikaners (GRA) is nie omdat die agt stigters wit nasionaliste en daarby mans was. In die jaarprogram op die webwerf van die Afrikaanse Taalmuseum en -monument (ATM) word Afrikaansdag nie eens genoem nie. Afrikadag en Mandeladag word wel elke jaar getrou gevier. Daar is geen sprake dat 6 April, die dag waarop Hollands, as die voorloper van Afrikaans, aan die Kaap gevestig is, deur die ATM in sy huidige gedaante herdenk sal word nie. ’n Mens sou dink dat ander Afrikaansinstansies die ATM tereg sou wys, maar dit word nie gedoen nie omdat hulle deesdae self (grootliks) in gebreke bly om die gebeure op 6 April 1652 te herdenk. Waarmee al hierdie instansies in ’n meerdere of mindere mate besig is, is om wit mense se (mede-)eienaarskap van Afrikaans sover moontlik te verswyg en dit aan die Khoisan en die slawe en diegene se nageslag oor te dra.

Die ontstaan van Afrikaans word daarom, in navolging van Christo van Rensburg se polities byderwetse voorstel, deesdae graag op 1595 gestel, al is dit hoe vergesog. Dit help immers met die verinheemsing van Afrikaans en die verdoeseling van Afrikaans se Europese wortels en die onoortrefbare rol wat wit mense in Afrikaans gespeel het en steeds speel. Om dieselfde redes word die Bo-Kaap die bakermat van Afrikaans genoem, al het die slawe, wat in 1834 (effektief 1838) vrygestel is, hulle eers later daar gevestig. Die huidige pogings om Afrikaans van Afrikanerssprekende witmense te ontspeen, is tot mislukking gedoem omdat die dominante rol van Afrikaners in die ontwikkeling en uitbouing van Afrikaans onontkenbaar is. Dit is (gewoonlik) nie moontlik om ’n spesifieke datum aan die ontstaan van ’n taal te koppel nie. "Die historikus GD Scholtz het jare gelede aangevoer dat Afrikaners op 9 Februarie 1657 uit die vestiging van nege Vryburgergesinne aan die Liesbeekrivier ontstaan het" (Flip Buys, Die pad na selfbestuur, Centurion: Kraal Uitgewers, 2019, bl 203). Eerder as enige ander jaartal kan 1657 as die begin van Afrikaans beskou word.

Die indruk wat Afrikaansinstansies by my wek, is dat hulle futloos is. As dit anders was sou hulle bv lankal beswaar teen die heersende politieke aktivisme by die ATM aangeteken het. Die ATM, wat beheer oor twee van die allerheiligste Afrikaanskleinode (die museum en monument) uitoefen, erken openlik dat die bydraes van wit mense tot Afrikaans op die agtergrond geskuif word sodat die aandag op diegene wat na bewering voorheen gemarginaliseer is, gevestig kan word. Daar word selfs so ver gegaan as om die Taalmonument as ’n monument vir al die inheemse tale te beskou. Vóór 1994 sou sulke skuiwe nie net luide protes uitgelok het nie, dit sou heeltemal ongehoord gewees het. Deesdae word kwalik ’n piepgeluid daaroor gemaak.

Wat ek hier bo en op 28 Mei oor Afrikaansinstansies geskryf het, is in ’n groot mate ook op Afrikaansdosente van toepassing. In werklikheid is dit vir hierdie dosente baie makliker as vir ’n instansie om vir Afrikaans in die bres te tree. Iedere dosent kan immers self oor sy/haar standpunt en optrede besluit. Dit hoef nie vooraf vir goedkeuring aan ’n groep persone voorgelê te word nie. Daar behoort bv iets soos akademiese vryheid te bestaan. Ek roer sake aan wat van deurslaggewende belang vir die heil van Afrikaans is. Nogtans swyg Afrikaansdosente hierdie sake in dieselfde mate as Afrikaansinstansies dood. Dit is nie in die beste belang van Afrikaans nie. Dit is myns insiens die dure plig van sowel Afrikaansinstansies as Afrikaansdosente om duidelike leiding oor taalgebruik, bv taalsuiwerheid, te gee; des te meer as die voortbestaan van Afrikaans, soos deur my aangetoon, daarvan (kan) afhang.

Lees ook:

’n Manifes vir Afrikaans

The post ’n Manifes vir Afrikaans – ’n repliek appeared first on LitNet.

Gebore en getoë

Berna Barabra Ackerman is as ’n nooi Cloete in 1935 in Boksburg gebore. Toe Berna twee jaar oud was, het haar ouers Bloemfontein toe getrek, waar haar pa, Koos Cloete, van 1937 tot 1966 ’n proefleser by Die Volksblad was.

Tydens die Tweede Wêreldoorlog was Berna se pa ’n Hitler-ondersteuner en lid van die Ossewabrandwag. Haar ma, wat niks wou weer van hierdie organisasie nie, wou nooit aan die jong Berna verduidelik wat “oorlog” is, of wat “interneer”, “aanrand” of “Heil Hitler” se betekenis is nie. En dit is tydens hierdie “geheimsinnige” dae wat die saadjie vir haar latere treffer Liesbet Delport se oorlogboek geplant is. Sy het haar gevoelens in ’n dagboek neergepen en troos by haar hond met die “oorlognaam” Mussolini, gesoek, het sy aan Adri Herbert (Volksblad, 11 Augustus 1998) vertel:  “Ek was nooit regtig kind nie. Toe ek drie jaar oud was, het die oorlog uitgebreek en toe ek agt geword het, het dit eers geëindig.”  

Sy kon baie goed onthou van die dag toe ’n vriend van haar pa hom by die huis opgesoek het met ’n pakkie geheime dokumente van die Ossewabrandwag. Omdat haar pa bang was vir ’n polisieklopjag, het hy dit onder die lêhen se nes in die agterplaas begrawe. Die polisie het egter nooit hulle opwagting gemaak nie en haar pa het later uit die Ossewabrandwag bedank. Hy was ’n proefleser by Volksblad voor die oorlog en het sy werk tydens die oorlog verloor en moes noodgedwonge by The Friend, ’n Engelse Bloemfonteinse koerant, gaan werk – “al moes hy daardeur sy siel en alles waaraan hy geglo het, verraai”, het sy aan Marietjie Beukes (Taalgenoot, Maart 2000) vertel. Hy is later aan nierversaking oorlede.

Berna se ma was ’n “fyn gevoelsmens”, maar het terselfdertyd nie enige nonsens van kinders verduur nie en het vinnig enige geite uit ’n kind geslaan. Berna skryf in Volksblad (29 Augustus 2007) oor haar ma se slag met kosmaak: “Ma het uit ’n geslag koskokers gekom en sy het die gawe gehad om sonder omhaal, doodgewone bestanddele in ’n koninklike gereg te omskep. Die groot kombuis (in die huis in Steynstraat in Bloemfontein) met die donker houtplafon was die ‘laboratorium’ waar sy haar kulinêre eksperimente uitgevoer het met ’n groen Moffat-stoof, potte en panne, ’n Fillery-drukkoker en die Praktiese kookboek van mevrou Van Tulleken wat op die kitchen dresser gestaan het. Nie dat sy haar vreeslik aan die Van Tulleken-boek gesteur het nie. (...)

“Geen kos het ooit weer naby my ma se kos gekom nie. Ek het al baie gedink aan ma se filosofie oor kos. Sy het nie veel aan vitamiene gesteur nie. Sy het geglo dat as daar rooi en geel en groen kos op die bord is, dit in alles voorsien wat ons groeiende lywe nodig gehad had.”

“Sy het geglo dat die huis op ’n trietsige wintersdag na kos moes ruik om die kilte te verdryf. Ma was nie ’n demonstratiewe mens wat heeldag soentjies en drukkies uitgedeel het nie. Die kos wat sy ons voorgesit het, was deel van haar liefde vir ons – ’n bewys van hoeveel sy vir ons omgegee het.”

Berna het haar liefde vir musiek by haar ma wat ’n baie fyn aanvoeling vir musiek gehad het, geërf. Sy het vroeg-vroeg vir die jong Berna allerhande liedjies geleer en sy was skaars agt jaar oud toe sy met musieklesse begin het. Klavierspeel was nooit vir Berna ’n straf nie en sy het as kind en jongmens lang tye voor die klavier deurgbering omdat sy dit so geniet het. (Kerkbode, 9 April 1999)

Terselfdertyd was die huis waarin sy grootgeword het, ook ’n plek van woorde en beide haar ma en pa se aanvoeling vir taal was sterk. Sy het ook van vroeg af ’n dagboek gehad en stelwerk was die één ding wat vir haar op skool baie lekker was. (Die Burger, 25 Augustus 1999)

Sy ontvang haar skoolopleiding aan die Laer- en Hoër Meisieskool Oranje in Bloemfontein.

Verdere studie en werk

Na skool is Berna na die Universiteit van die Vrystaat, waar sy die grade BMus, MMus en ook haar doktorsgraad in musiek behaal. Haar verhandeling vir haar M-graad het oor die kerslied gehandel en sy het gewerk aan ’n boek oor die geskiedenis van die kerslied.

Sy beklee verskeie onderwysposte aan die Hoërskool Sentraal, Hoërskool Eunice en Hoër Meisieskool Oranje en was ook dosent in klavieronderrig aan die Bloemfonteinse Onderwyskollege. In 1981 word sy aangestel as dosent in harmonie, kontrapunt en komposisie aan die Musiekdepartement van die Universiteit van die Vrystaat.

Sy was ook lid van die kommissie wat die bundel Sing onder mekaar in opdrag van die Sinode van die NG Kerk in 1988 saamgestel het. Oor wat hierdie werk vir Berna beteken het, vertel sy aan Kerkbode (9 April 1999): “Die kerklied bestaan nie net uit musiek nie, maar ook uit ’n teks, wat weer taal impliseer. Dit was vir my ’n wonderlike ondervinding om as musikus saam met teoloë en letterkundiges te werk, en sodoende ook met hulle uitgangspunte vertroud te kon raak. (...) Die toevoeging van Sing onder mekaar en die Jeugsangbundel het die bestaande kerkliedereskat aansienlik verryk en die NG Kerk in lyn gebring het met wat in Christelike kerke wêreldwyd gesing word. Ek dink nie dat Christene altyd besef watter voorreg dit is om hulle deur middel van hierdie wonderlike liedere te kan verenig met miljoene mede-Christene oor die lengte en breedte van die aarde nie.”

Berna is met Hansie Ackerman getroud en hulle het twee dogters, Doralize en Corli. Hansie was in die Weermag en het die grond baie lief gehad. Dit was dus verstaanbaar dat hulle nogal lank geboer het.

Berna begin vroeg al skryf – aanvanklik net as ’n stokperdjie. Etlike kortverhale, sowel as twee vervolgverhale, word in Sarie gepubliseer. Die vervolgverhale word albei in 1981 in boekvorm deur Tafelberg Uitgewers as romans uitgegee onder die titels Halfsuiwer-mossie en Seuntjie met ’n vlek.

’n Kortverhaal, “Die Donderdagtestament van Daan Delport”, is opgeneem in die bundel Om lief te hê – ’n keur van liefdesverhale wat in Sarie verskyn het. Sedert haar aftrede as musiekdosent bly Berna besig met haar skryfwerk in die vorm van musiekresensies vir Die Volksblad, programaantekeninge vir die Odeion Strykkwartet en die destydse Sukovs, en artikels van musiekwetenskaplike aard. Sy stig MUSACK, ’n uitgewery vir musiekboeke, en publiseer onder meer Luister na ... (’n gids vir musiekbeluistering) en ’nVyfpuntplan vir vierstemmige harmonie. ’n Derde oplaag van dié publikasie is uitgegee en dit is ook in Engels vertaal.

Halfstuiwer-mossie is die storie van Trudie Bressler, wat ’n jong ma en weduwee is. Haar seuntjie van vier is ’n bloeier. Hy en sy ma bly by sy ouma van vaderskant. Trudie gee musiek aan ’n skool buite die stad op ’n plekkie genaamd Boegoebron. Sy besef baie vinnig dat sy nie baie welkom by die skool is nie en dat die voorsitter van die skoolkomitee, Karl Venter, die een is wat die lewe vir haar moeilik maak. Hy wil hê sy dogter Esther en die aantreklike skoolhoof Gerhard Coetzee moet trou en hy wil ook die musiekpos vir sy houvrou, Tess Vermeulen, hê.

Eleanor Baker (Oggendblad, 7 Augustus 1981) het die verhaal beskryf as “’n teer verhaal van ’n moeder se liefde vir haar kwesbare kind en vir die man wat sy moet verwerp omdat sy die kiem van die bloeiersiekte in haar ronddra. Die karakters is wel baie eensydig geteken, maar dit is ’n verhaal wat die leser enduit sal boei.”

Die basiese gegewe in Berna se tweede boek, Seuntjie met die vlek, is dieselfde as die eerste. Hier gaan dit ook oor ’n seuntjie wat ’n fisieke probleem het en ’n ma wat hom oorbeskerm. Die vierjarige Robbie in Seuntjie met die vlek het ’n baie lelike geboortemerk op sy gesig en sy ma is só fyngevoelig daaroor dat dit die kind se persoonlikheid negatief beïnvloed. Dinkie Enslin, sy ma, wil hom glad nie kleuterskool toe stuur nie, terwyl sy pa, Anton, nie met haar saamstem nie. 

Tydens ’n besoek van die kleuterskool aan ’n melkfabriek beland Robbie, deur ’n sameloop van omstandighede, in die kombi van meneer Brummer. Hy is nie bewus van die seuntjie in sy motor nie en toe hy op die plaas kom, neem sy vrou aan dat Robbie haar kind is. Die gesin se kind is oorlede en die ma het aan erge depressie gely. Intussen het die res van die dorp aangeneem dat Robbie in die vloedwater verdrink het en Sally, die vrou wat Robbie onwetend na die verkeerde kombi geneem het, is weg. Sy het eers ’n paar dae later verneem dat Robbie vermis is en kon darem op haar siekbed aan ’n verpleegster vertel waar Robbie is.

EB (Eleanor Baker) (Oggendblad, 16 Oktober 1981) skryf as volg oor Seuntjie met die vlek: “Die ingewikkelde situasie veroorsaak dat ’n mens nie die boek kan neersit voordat hy deurgelees is nie. ’n Gebrek is egter dat Dinkie teen die einde tot nuwe insigte omtrent Anton kom, maar geen insig in haarself bekom nie. Verder gaan karakters darem alte maklik dood net om die spanning langer vol te hou of om ’n situasie op te los.”

Sewentien jaar het verbygegaan voordat Berna se volgende boek gepubliseer is. En dit is onmiddellik ’n wenner. Liesbet Delport se oorlogboek is in 1998 deur Tafelberg uitgegee en in 1999 met die ATKV-Prosaprys bekroon.

Berna ontvang die ATKV-Prosaprys die jaar na al die omstredenheid toe die ATKV ’n spesiale toekenning van Madelein van Biljon weerhou het nadat sy gesê het sy is nie ’n Christen nie. Hierop reageer Berna as volg: “Ek was verlede jaar (1998) baie ontsteld oor die wyse waarop die toekenning van Madelein van Biljon weerhou is en ek dink dat dit die beeld van die ATKV sowel as Christene in die breë geskaad het. Ek het baie waardering vir die groot werk wat die ATKV in belang van die bevordering van die Afrikaanse taal en kultuur doen, en dit is vir my ’n besondere eer dat die Liesbet-boek gekwalifiseer het vir die prys.” (Kerkbode, 9 April 1999)

Liesbet Delport se oorlogboek was ook op die kortlys vir die M-Net-Boekprys vir 1999. Oor die toekenningsaand wat Berna in die MTN Sundome in North Riding bygewoon het, vertel sy in die rubriek “Stop van Myne” in Die Volksblad (8 Junie 1999): “Maar gelukkig, gelukkig sien jy die beskeie bruin deurtjie met die kennisgewing: M-Net Bookprize so tussen die plekke van vermaak. Dit voel of jy deur die nou poort ingaan om in die reusagtige banketsaal te kom. Jy sluk ’n slag want voor jou oë ontplooi ’n stuk multikultuur soos ’n kleurige kaleidoskoop. Die reënboogkleure van die bont servette laat die tafels soos blombeddings lyk. Swart aandpakke word dowwe kolle tussen die Madiba-hemde en kaftans, die etniese rokke en blink sari’s in skakerings van kersierooi, poublou, kanariegeel en kikoejoegroen. (En jy was nogal bang dat jou grys fluweelnommertjie te flashy vir die geleentheid sou wees!)

“En daar word in tale gespreek – Venda, Tsonga, Sotho, Nguni, Engels, met hier en daar ’n brokkie Afrikaans. Jy eet Canadian Salmon/Kanadese salm/Nhlampfi ya le Khanada van die spyskaart af en drink Coffee/Koffie/Kofi terwyl Shaluzamax Collective musiek maak met die titel Meeting at the crossroads. En ’n kruispad is dit voorwaar! Klawerbord, kitaar, slagwerk, saxofoon, trompet en stemme kruis mekaar in ’n magtige kakofonie van klank. Jy voel naderhand hoe jou buise van Eustachius finaal ingee en dink aan ’n ander prysuitdeling waar André Howard die gaste vermaak het met ’n innige vertolking van Heimwee. En hier op die vooraand van die 1999-verkiesing besef jy dat jy jou oor, die buise van Eustachius ten spyt, op ’n ander frekwensie en desibeltelling sal moet instel.

“Nou die toekennings. Dit is lofwaardig dat M-Net in ’n tyd waarin boeke in gedrang kom as gevolg van elektroniese media soos die TV en internet, en waarin uitgewers sukkel om finansieel die mas op te kom, ’n kompetisie borg vir boeke in die kategorieë Venda, Tsonga, Sotho, die Nguni-tale, Afrikaans en Engels. Reeds by die uitstalling wat die dinee voorafgaan, bemerk jy, naas die bekende uitgewers soos Human & Rousseau, Tafelberg, Van Schaik en Juta, minder bekende name soos Vivlia, Random House, NAM en Bard. Die wenner in die Afrikaanse kategorie, Op soek na Generaal Mannetjies Mentz van Christoffel Coetzee met die Anglo-Boereoorlog as agtergrond, word ’n bekende baken waaraan jy vashou, terwyl boeke soos The Tikieline Yuppie van Mehlaleng Mosotho, Umlimandlela van Ncedile Saule en Ditlabonyane Ke Ditlaboima van Jacobus Ramokokobadi Lesibana Rafapa vir jou die soeklig op ’n ander sy van ons geskakeerde samelewing laat val. Luister jy na die voorlesings uit dié boeke, is dit duidelik dat die letsels van apartheid en die struggle nog nie heeltemal verdwyn het nie.

“Dat daar wel ’n ander struggle is, een van eksistensie, een vir bestaansreg in ’n bestel waar regstellende aksie die wagwoord is, maar waar ’n mens uiteindelik op grond van sy bekwaamheid en verdienste vir hom ’n pad sal moet oopveg. Dat die pen in hierdie verband magtiger is as die swaard of die AK47.

“Jy ry huis toe met ’n gevoel van trots dat jy deel is van die Reënboognasie en ’n aandeel het aan die Suid-Afrikaanse boek. Maar, sonder om bedreig te wil klink, besef jy dat jou moedertaal maar één van 11 amptelike tale is, en om die voortbestaan daarvan te verseker, rus daar enersyds ’n dure verpligting op die Afrikaanse skrywers om boeke te produseer, maar ook op die leser om boeke te koop en te lees sodat die Afrikaanse boekebedryf lewenskragtig kan bly. Sodat daar vir ons kindskinders ook eendag leesstof in hul moedertaal sal wees.” 

Berna vertel in 1999 aan Riekie Human (Die Burger, 25 Augustus 1999) dat die grootste oomblik in haar skryfloopbaan tot op daardie stadium was die aand toe sy in die Kasteel gestaan en die ATKV-prys ontvang het. “Dit was so ’n wonderlike, soel aand in Kaapstad. EK het dit glad nie verwag nie. Ek ontdek juis nou die dag ’n brief wat ek aan iemand gestuur het met die woorde: ‘My ou manuskrippie het ek afgestuur Kaap toe, sal nou nie juis ’n prys of toekenning daarvoor ontvang nie.’ Maar vandag weet ek, as ek nie daai boek geskryf het nie, sou ek nie my kop eendag kon neerlê nie. Dit was ín my.”

In Volksblad van 11 Augustus 1998 het Berna aan Adri Herbert vertel dat toe die Tweede Wêreldoorlog uitgebreek het, sy as ’n kleuterdogtertjie nagmerries gekry het van al die grootmensstories oor bomme en verwoesting, Vyftig jaar later het sy besluit om die verhaal van Liesbet Delport te vertel wat halfpad uit feite en halfpad uit fiksie bestaan.

Liesbet en die Delports se storie het lank in Berna gebroei. Sy wou van altyd af oor haar mense skryf en dit was in 1989, nog half beneweld van narkose ná ’n operasie, dat die verhaal eensklaps sy bestaan gekry het en die storie se vorm sy beslag gekry het. “Ek het omvattend navorsing gedoen vir die boek. Ek glo jy moet iets ken om daaroor te skryf,” het sy aan Marietjie Beukes in Taalgenoot van Maart 2000 gesê.

Sy het ou Huisgenote gebruik om inligting te kry oor resepte en modes van die 1930’s en 1940’s. Sy het daarin geslaag die huis waar sy grootgeword het, Steynstraat 30 in Westdene, Bloemfontein, tot op ’n tiekie te beskryf sodat die taal- en leefwêreld van daardie tyd voor die leser se geestesoog lewe. En hoewel sy nie heeltemal Liesbet is nie, het sy dit openlik gestel dat sy van haar eie belewenisse op Liesbet oorgeplaas het: “Baie van die pa se woorde is sinne wat my eie pa net so gesê het.”

In ’n onderhoud in die Algemene Kerkbode van 9 April 1999 het Berna aan Mariette Cloete-Hofer gesê: “Die boodskap wat ek deur middel van die karakters probeer weergee het, daarop neerkom dat ons as Afrikaners (en dit geld ook vir die ander taalgroepe) nie ons identiteit moet prysgee nie, maar tog wel mekaar se standpunt moet respekteer.”

Oor Liesbet Delport se oorlogboek het Henriette Grové in Beeld van 22 Februarie 1999 as volg geskryf: “Die verhaal betrek die leser met die intrap by die Tweede Wêreldoorlog en die verhaaltyd van die boek word ook vroeg al uitgesproke aan die duur van die oorlog verbind: September 1939 tot 8 Maart 1945. Dis ’n stryd wat die hele groot wêreld raak, maar ook die klein wêreld van die Delport-gesin van Steynstraat 30, Bloemfontein, en die nog kleiner wêreldjie van Liesbet, wat van alles wat sy hoor, so min begryp en waarvan sy tog in haar dagboeke probeer getuienis aflê. Wêrelde wat mekaar op ’n vreemde wyse weerspieël.” (...)

“Daar is ’n byna krampagtige opnoem van dinge soos die klem wat op feitlikhede gelê word in ’n poging om tyd en plek tot werklikheid te dwing. Dit is immers op daardie plek, in daardie tyd en onder daardie omstandighede dat Liesbet haar kwelvrae stel: ‘Pa, wat is oorlog?’, ‘Ma, wat is die rooi eed?’, ‘Pa, wat beteken aansluit?’, ‘Wat is die ander tyd?’. En as die babaseuntjie sterf: ‘Is dít dood? Wat is dood?’”

“Soveel woorde wat soveel vreemde begrippe moet dek. En waar die kind nie begryp nie, dien die vrae om die narratiewe gang van die verhaal te steun en sin te gee aan die kind se dagboekie: ’n reduksie van lotsbepalende gebeurtenisse tot ’n aantal naïewe frases in die onbeholpe skriftuur van ’n sesjarige. Ons het hier ’n duidelike outeursgreep wat maklik presieus, selfs sentimenteel sou kon aandoen. Tog is dit nie die geval nie. Skrywers gebruik slenters en sette, wettig en onwettig, in ’n byna onbegonne poging om die bont blerrie spul wat ons die werklikheid noem, nuut en sinvol te maak, want woorde en hulle sprekers word ook maar onherroeplik oud.”

“Daarom Liesbet en haar aantekeninkies. Dit staan in so ’n skrynende jukstaposisie teenoor die gruwel van die oorlog dat dit ’n soort konfrontasie word tussen skepsel en feit – ’n byna eksistensiële belewing. Een bedenking tog in dié verband. Daar is nie juis ontwikkeling in die sinne van die kind nie. En sy groei darem van ses na twaalf. Vitterig? Skools miskien? Maar die boek aksentueer uur en feit so sterk dat die leser gekondisioneer raak om waarheidsgetrouheid voorop te stel.”

Vir Joan Hambidge (Die Burger, 28 Oktober 1998) is “die jong kind-as-waarnemer een van die verruklikste subgenres in die vertelkuns. Liesbet Delport se Oorlogboek vertel die verhaal van ’n jong kind se waarnemings in die Tweede Wêreldoorlog. Sy is ’n laerskoolkind, maar hou reeds ’n dagboek oor al háár gewaarwordinge, vrese en naïewe interpretasies. Die verhaal beklemtoon in welke mate vrees ’n mens se lewe kan verander. As ’n jong kind byvoorbeeld nou ’n dagboek sou hou, sou ’n mens waarskynlik oor ’n paar jaar die skokkende paranoïese kondisie van hierdie land na behore kon registreer.”

“Hierdie is ’n vaardige roman. Dit lewer verslag van ’n familie se reaksie op die oorlog, die onderlinge spanninge wat dít tot gevolg het, en hoe mense se daaglikse lewens geraak is: die vader, ’n proefleser by Die Volksblad, verloor tydelik sy werk. ’n Huwelik moet op ’n kleiner skaal plaasvind. Maar dit is veral Liesbet se emosies wat ’n mens interesseer. Dit is immers haar perspektief, en in geleerde terme vind ons ook hier ’n verslag van oedipalisering. In hierdie kort bestek verander nie net haar liggaam nie, maar word sy gekonfronteer met die beperkinge van grootmense en die dood.”

“Die sensitiewe kind se emosies word baie raak beskryf. Soos by JM Coetzee se Boyhood het ’n mens natuurlik altyd twee vertellers in so ’n jeugdokument: die kind en daaroorheen die ouer, ontnugterde grootmens wat saampraat. (Miskien is die kind se waarnemings by Ackerman soms net te gesofistikeerd maar dit is ’n klein beswaar. (...)

“Ook die ontwikkeling in die dagboek verdien vermelding. En daar is ander lieflike vinjette wat ’n mens altyd sal bybly: die ongedurige pa wat nie die kind se ontsteltenis by sy werk kan hanteer nie. En die jong kind wat die politieke spanning tussen haar pa en Jack kan aanvoel al kan sy nie presies die verloop van die oorlog begryp nie.”

“Die skryfster sinkopeer die historiese verloop goed met die persoonlike ontwikkeling van die kind. Dit is ’n boek wat ’n mens gerus kan saamlees met die kinderpsigoanalis, Alice Miller se The untouched Key – Tracing Childhood Trauma in Creativity and Destructiveness (Virago, 1990). In hierdie openbarende studie wys Miller daarop hoe traumatiese ervarings die kind se psige kan verander. Sy maak onder meer analises van Picasso en Hitler as voorbeelde van twee uiterste gevalle. Ook die psige van die skryfster sou ’n mens kon analiseer volgens etlike sleutels wat Miller verskaf in haar opwindende studie.

“Liesbet Delport se Oorlogboek is ’n hoogs leesbare roman. ’n Mens wonder of Berna Ackerman nie dalk iets oor die konsentrasiekampe vir ons wil skryf nie? Haar goeie insig in die geskiedenis en fyn waarneming van klein besonderhede behoort haar goed te pas te kom. Die roman moes baie navorsing gekos het; klaarblyklik uit die subtiele draad wat regdeur die verhaal vleg. Maar die werklike fokus is die uitwerking van verwoesting op die psige van die mens. En hoe dit ’n litteken maak.”

Marina le Roux (Insig Boekeseksie, Februarie 1999) meen dat Liesbet se dagboek ’n pragtige oorlogsroman word wat deurleef is en ontroer. “Van die leser word egter verwag om skeptisisme op te hef en die besinnende, volwasse verteller te aanvaar saam met die naïewe kinderskryfster wat jou so meesterlik meevoer en laat deel in al haar reaksies op die oorlogsgebeure. Dis sy, hierdie kind op die periferie van die volwassenes en volwassenheid, wat ons telkens herinner, soos Kallie Magistraat in Schoeman se Verliesfontein: ‘Kyk na my; luister na my. Ek het ook eens gelewe.’

“Die leser het begrip vir Liesbet se isolasie en verwarring, vir haar geslotenheid wat dien as ’n verdedigingsmeganisme teen haar kwesbaarheid, maar ook vir haar innigheid en fyn waarnemingsvermoë. Die afwisseling tussen ’n volwasse eksterne verteller en ’n belewende, ongesofistikeerde ek-verteller, verplaas Liesbet se storie vanuit die verlede na die hede.”

“Die verhaal is stewig ingebed in ’n uiters realisties-historiese basis, sonder om dit op te dis as ’n verromantiseerde geskiedenishandboek. Historiese detail word heeltemal natuurlik en onopsigtelik ingeweef deur middel van interessante tegnieke (...). Soms, maar werklik net soms, word die leser verdwaas deur die oordaad van die historiese mosaïek (...). Maar dit is die sterk karakters en die genuanseerde karakterbeelding wat van hierdie dagboek ’n knap (jeug) roman maak. (...)

“Liesbet Delport se oorlogboek word geraam deur ’n verhelderende proloog en ’n epiloog wat die storie van Steynstraat se mense in ons tyd plaas. Daar is egter selde ’n gevoel van emosionele manipulering aan die kant van die skrywer. Simpatie en soms selfs innige bewoënheid word geaktiveer deur eerlike meelewing. Die sirkulêre slot is sober en sensitief en ontroerend soos ’n Bybelteks in sy strakke eenvoud: ‘Alles het ’n bepaalde uur ... ’n tyd vir oorlog en ’n tyd vir vrede.’”

Leana Lategan (Volksblad, 4 Januarie 1999) beskryf Liesbet Delport se oorlogboek as ’n baie besonderse teks. “Dit mag ’n jong kind as hoofkarakter hê, maar is vir ’n wye spektrum lesers bedoel en is een van die mees sensitiewe tekste waarin gesinslede se onbegrip vir mekaar as onderliggende tema ter sprake kom.”

Net na die publikasie van Liesbet Delport se oorlogboek was Berna al klaar besig met navorsing vir haar nuwe boek – hierdie keer het dit oor nieroorplanting gegaan. Sy vertel aan Die Algemene Kerkbode in April 1999 dat sy alreeds baie navorsing gedoen het en onderhoude gevoer het met mense wat sulke operasies gehad het, en haar karakters het teen daardie al begin “asemhaal”. “Die groot kwessie is om die tegniese data te verwerk dat die voltooide produk nie klink soos ’n anatomie-diktaat nie, maar ’n verhaal oor iets wat gebeur met ’n mens van vlees en bloed, en wat sy lewe, asook dié van sy naasbestaandes, ten nouste raak.”

Die roman, Met ’n ompad, verskyn in 2002 en Berna het baie geput uit haar eerstehandse ervaring met haar broerskinders wat albei self nieroorplantings gehad het. Behalwe dat daar raakpunte met haar broerskinders is, het sy ook haar stof geput uit haar pa se afsterwe weens nierversaking en haar eie man se afsterwe. “Maar die roman is allermins ’n jeremiade rondom die dramas van ’n gesin waar die dogter nierversaking kry en op ’n skenker-nier wag. Ek glo ’n mens moet jou leser voortdurend hoop gee,” het sy aan Elize Parker (Die Burger, 5 Augustus 2002) vertel.

Aan Elize Parker het sy vertel dat sy regtig hard moes dink hoe sy die onverteerbare inligting gaan aanbied en in die verhaal inweef. “Dit is waar skryf se uitdaging vir my lê: Om met feitelike gegewens ’n nuwe wêreld te skep. Net soos haar hoofkarakter in die roman, Tina, rondom al haar lewenskrisisse letterlik met ’n ompad ’n plan moes maak, het Berna dié tegniese en mediese inligting in die roman via e-posbriewe tussen die ouers weergegee. Enige roman met ’n mediese tema voel ek moet ’n realistiese en geloofwaardige noot hê.”

Die karakters in Met ’n ompad het ’n lewe van hul eie. “Die ma is nie ’n supervrou nie, maar in haar is die kiem vir oorlewing. Hul huis is nie juis direk uit Garden and Home nie. Dan is daar die Franse horingspeler, Clemens, wat haar ondersteun op sy manier wanneer haar man in Ethiopië gaan werk. Ek moes net eenvoudig musiek inbring. Ek is so ingestel op klank wanneer ek skryf. Daar is ook nie enige literêre truuks in die roman nie, want ek is nie in staat om ’n geleerde boek te skryf nie. Ek skryf basiese boeke.”

Die tienertaal in die roman is nogal oortuigend en sy het dit reggekry deurdat sy na haar vriendinne se tieners se gesprekke geluister het.

Wanneer sy geskryf het, het sy nie altyd net op haar navorsing en eie ervarings staatgemaak nie, want toeval het ook ’n rol te speel gehad wanneer sy geskryf het. ’n Vriendin van haar het op ’n dag kom kuier met ’n stapeltjie interessante briewe uit Ethiopië en dit is daar waar Tina, die hoofkarakter, se man, Roy, sy beslag gekry. Een van Berna se dogters het een maal met ’n bos geel tulpe by die huis aangekom en so het die blomme deel van die boek geword. Haar eie kat, Krisjan, is die nierlyer, Anja, se kat en Herr Schmidt, Clemens se Franse horing, het ontstaan uit ’n herinnering aan een van Berna se musiekkollegas: “Ek weet self nie hoe al die dinge gebeur nie. Eintlik sien ek niks raak wanneer ek skryf nie.”

Waar die verhaal eintlik draai om Anja, wat op 13-jarige ouderdom ’n nieroorplanting moes ondergaan, wou Berna ook fokus op die menigte gebeure wat inwerk op ’n gesin wat deur so ’n siekte ingesluk word. “Dit is wat ek eintlik wou skets – die spanninge en dinamika in so ’n gesin.” (Volksblad, 10 Junie 2002)

Vir Gretel Wybenga (Beeld, 19 Augustus 2002) het die roman ’n besliste Christelike basis, maar gelukkig word dit nooit prekerig of opdringerig nie. “Dit is ’n heel natuurlike onderdeel van Tina se bestaan, ook weerspieël daarin dat haar gebede nooit apart gekursiveer of in aanhalingstekens geplaas word nie. Dit is gewoon deel van die vertelteks, soos dit deel van haar lewe is.

“Ook die titel hou verband met Tina se geloof: om te kan glo dat God weet wat Hy doen met hierdie ompad wat Hy haar, soos die Israeliete van ouds, deur die wildernis laat loop – die wildernis van veral Anja se siekte, maar sekondêr, ook die wildernis van onsekerheid oor haar huweliksverhouding. Sydelings is dit ook ’n verwysing na die pad wat Roy bou wat nooit klaar kom nie en hom van sy gesin vervreem.

“Met ’n ompad is vaardig geskryf en ’n baie toeganklike roman. Dit sal ook terapeutiese waarde hê vir mense in soortgelyke situasies.”

Leana Lategan (Volksblad, 9 September 2002) skryf: “Ackerman het verhaalmatig hier ’n kundige en besonder goed-georkestreerde teks geskryf. Die proloog waarin die leser saam met die vertellende hoofkarakter, Tina, die dood van haar pa in haar kinderjare (her-)beleef, stem as ’t ware die res van die verhaal: Met ’n onverbiddelike deursettingsvermoë begelei sy haar meisiekind deur ’n byna twee jaar lange geveg om lewe na uiteindelike beterskap.”

“Dat sy in die proses noodwendig haar seun, Theo, emosioneel afskeep, ’n nogal stugge verhouding met haar ma moet afsluit en oënskynlik buite hoop kommunikatief van haar man, Roy, verwyder raak, is almal scenario’s wat die boek ’n dig geweefde teks maak. Die skrywer werk onder meer met die vraag na ‘realiteit’; die realiteit van siekte te midde van eise van ’n daaglikse bestaan en die mens se vermoë om op ’n persoonlike vlak na emosionele volwassenheid te groei.”

“Ackerman se unieke styl om die besonder emosionele aangeleenthede met ’n soort onbewoë realisme te klee, dwing die leser om kort-kort rekenskap van sy of haar eie ervaring te gee. (...) Met ’n ompad is ’n boek oor geloof en volharding; oor menslike ondersteuningstelsels wat feilbaar is; en genade en begrip wat van onverwagse oorde kom. En as ’n mens alles bymekaar sit en sien met hoeveel liefde Ackerman dit geskryf het, is dit, om Theo se woorde te gebruik, ’n ‘mighty nice boek’.”

Elize Parker (Die Burger, 9 September 2002)  skryf: “Net soos in Liesbet Delport se oorlogboek word die kind se emosies ook in Met ’n ompad sensitief verwoord, maar dié roman slaag in hierdie opsig beter as die eerste een, omdat Anja se waarnemings nie te gesofistikeerd is nie. Die gemaklike tienertaal gee haar gesprekke ’n eie kleur.”

“In ’n minder vaardige skrywer se hand kon die dikwels swaarwigtige verhaalgegewens maklik sentimenteel of melodramaties aangebied gewees het. Ackerman slaag egter deurgaans daarin om ten spyte van die tegniese detail die leser se aandag te boei en in beheer van die emosionele intensiteit van die verhaal te bly. Sy help ook haar lesers op ’n gemaklike manier om ’n greep op die siekte se werklikhede te kry. Karakters verval gelukkig nie in ’n jammerlike tranedal nie. Haar sterkste punt is dat sy ’n verhaal gemaklik en vlot kan vertel sonder literêre truuks.

“Sy huiwer nie om aktuele kwessies deel van haar verhaallyn te maak nie: die pa verloor sy werk as gevolg van rasionalisasie, daar is ’n moratorium op nieroorplantings, Tina se motor word gesteel, en staatshospitale ondervind kontantvloeiprobleme.”

“Die ontwikkelende vriendskap tussen Tina en haar loseerder, Clemens, sorg vir ’n paar mooi vinjette. Dit is hy wat vir haar toebroodjies in die hospitaal aandra, haar seun leer tuinmaak, deurgaans met sy musiekoefeninge sorg vir salf vir haar seer siel en met sy begrip vir haar omstandighede effe meer as net nog ’n klankbord word. Ná ’n terloopse aanraking deur Clemens dink sy byvoorbeeld: ‘Ek kom terug in die huis. Gaan staan voor die spieël in die gang. Sien die blos op my wange. Die oë wat vandag weer behoorlik groen is. Koester my ’n oomblik lank in die weelde om na al die maande van oorstuurde, verwaarloosde ma-van-’n siek-kind weer soos ’n vrou te voel’ (bl 173).

“Met ’n ompad is ontspanningsleesstof op ’n hoë vlak wat stimulerend vir ’n nadenkende leser is en selfherkennend deur elke ouer gelees sal word.” 

Oor die rol wat God en haar geloof in haar lewe speel, is ononderhandelbaar. Haar Christenskap sal sy nooit versaak nie en sy kan nie sonder haar gebed nie. Haar liefde vir haar medemens is baie noodsaaklik – “’n loutering en ’n geleentheid om te groei”, het sy aan Marietjie Beukes (Taalgenoot, Maart 2000) vertel.  

Aan Mariette Cloete-Hofer (Kerkbode) het sy dit onomwonde gestel: “Oor God se plek in my lewe kan ek baie sê, maar ek volstaan by die woorde van die Psalmis: ‘Here, U is my lewe, U sorg vir my./ Wat ek ontvang, kom alles van U af.’”

Op 10 Augustus 2015 is Berna Ackerman aan lewerkanker in Bloemfontein oorlede. Sy is ’n week vroeër met kanker gediagnoseer nadat sy vir ’n rukkie nie lekker gevoel het nie. Sy word oorleef deur haar twee dogters, Dora en Corlia, en twee kleindogters.

Haar dogter, Dora, het gesê: “My ma het baie mense deur haar musiek, skryfwerk en betrokkenheid by die kerk geraak. Ons sien dit nou in die reaksie wat ons met die tyding van haar dood ontvang. Haar oudstudente is getuienis van die invloed wat sy op hulle gehad het. Corlia het gesê sy is bly oor die verskil wat haar ma in mense se lewe kon maak.” (Ruan Bruwer, Volksblad, 11 Augustus 2015)

In ’n huldeblyk in Volksblad van 18 Augustus 2015 skryf Leana Lategan dat vir Berna se vriende, kollegas, studente en lesers was sy ’n “Bloemfonteinse skrywer” al het sy haar wortels in Boksburg gehad. Selfs in haar eerste twee boeke het sy al “aktuele kwessies gebruik soos die verwikkelde sosiale en emosionele situasies van kinders wat met ’n fisieke rem moet leef: die lewe van ’n bloeier, die seuntjie met ’n onooglike geboortemerk, of ’n tienermeisie wat op ’n skenkernier wag.

“Kenmerkend van die romans is die geloofwaardigheid waarmee die fiktiewe storielyn met feite aangevul word, sonder dat die verhale swaarwigtig of uitsigloos word. Die Christelike perspektief waaruit sy skryf word nooit patroniserend nie maar bevestig slegs die potensiële innerlike krag van mense wat in hul geloof geanker is. Haar onwrikbare vertroue in die ‘gewone mens’, en die wyse waarop hulle na mekaar uitreik, vorm in al vier haar boeke die hooftema.”

“Dis alledaagse waarhede en situasies wat met nugterheid en empatie deurgewerk word: sosiale verwerping, sieklike heb- en selfsug, rasionalisering, terminale siektes, vereensaming, enkelouerskap. Kitsoplossings bestaan nie in die realiteit nie, en ook nie in Berna se verhale nie.”

“Die ATKV se prosaprys (1998) vir Liesbet Delport se Oorlogboek was vir Ackerman die hoogtepunt in haar skryfloopbaan. Dit is ’n boek wat steeds op eie stoom voortleef. Is dit omdat Liesbet se drome ook Berna s’n was? Of gewoon omdat die stem van die ware storieverteller nooit stil word nie?”

Publikasies

Artikels oor Berna Ackerman op die internet

• Britz, Elretha: Pad óm siekte en swaarkry
• Coetzee, Gert: Boek spruit uit eie ervaring
• Herbert, Adri: Nagmerries van kind lei tot boek 50 jaar later
• Human, Riekie: Met Oorlogboek gryp Berna oud én jonk aan
• Lategan, Leana: Berna Ackerman: uitnemende woord – Musiekmens
• Parker, Elize: Skryf “help ’n nuwe wêreld skep”

Artikels deur Berna Ackerman op die internet

• Daardie draai in die pad
• Dink aan 1948 se kiesery
• Edvard Hagerup Grieg se nalatenskap uniek
• Hier kom die bruid
• IL de Villiers “sal lewend bly in gelowiges se harte”
• Die kerk het “ge-awol”
• Kerkbasaar – soos vanmelewe?
• “Messias” deurstaan die toets van tyd
• Ons eet haggis in Edinburg
• Oranje – waar droom van ’n president waar geword het
• Ouma was toe ook daar
• Skotland werklik ’n lus vir die oog
• “Stille nag” immer deel van Kersfees
• Vleispotte van Steynstraat
• Die Volksblad is bloedfamilie

Die opsteller vra om verskoning dat van die skakels nie tans kan oopmaak nie, maar Media24 se koerantargief is op die oomblik nie toeganklik nie.

Bron:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

The post Berna Ackerman (1935–2015) appeared first on LitNet.

Fotobron: Wikipedia

Godswonder

In die gedaante
van ’n Afrikaanse swerwer¹
kom jy op my
uitgestrekte vingerpunt
tot rus

donkerblink
die lense in jou oë,
ragfyn jou vlerke
bolrond en ligblou

en soos jy wegvlieg
’n hunkering:
neem my saam

o, Godswonder –
neem my saam.

________________________

¹Afrikaanse swerwer is ’n vlinder, Catopsilia florella.

The post Godswonder appeared first on LitNet.

Fotobron: Canva

Golgota

aan ’n bloeddeurweekte kruis
hang ’n man
uitgestal soos goedkoop Joodse ware
deur sy polse die rou staal
van timmermanspykers
taai druppels bloed
geskeurde vel en splinterbeen
onder ’n rooigevlekte witdoringkroon
rou gebarste lippe
smagtend en dors
pleit hy nogmaals
Vader vergeef hulle
terwyl die reuk van dood
aan drie houtkruise hang
sak die nag soos ’n roukleed neer

The post Golgota appeared first on LitNet.

Photo: Canva

Storm within

What wolfy breath has got you scared?
The puff outside, or the inside dread?
The fear that through the cracks you’ll see
The scary story of you and me

Release the cables wound around
Your lungs so tight that not a sound
Of truly you can squeeze it through
To open up for all to view

Break down the wall of bricks you build
That hardened clay that surely killed
The hopeful child who wished one day
To know these words and when to say;

“Please see the softness of my doubt,
my vain attempt to shut it out,
this awkwardness that hides the plea
my burning wish to be ─ just me”

Those poems your machine just right
Those words designed to block the light
That boxing ring where you flex your might
Where once again you lose the fight

We see the edifice that is you
Held together with paper glue
and then the wolf who tears right through,
but vanquished ─ disappears into the blue.

When you decide to be just you.

The post Storm within appeared first on LitNet.

Beste lede en vriende van PEN Afrikaans
 
PEN Afrikaans Vertaalfonds befonds vertalings van Harry Kalmer en Jaco Jacobs

PEN Afrikaans kondig met trots die jongste suksesvolle aansoeke by die PEN Afrikaans Vertaalfonds aan. Die PEN Afrikaans Vertaalfonds bestaan te danke aan die ruim ondersteuning van die Trust vir Afrikaanse Onderwys en ter wille van die bevordering van die Afrikaanse letterkunde in die buiteland.   
 
Na oorweging van die aansoeke wat teen die Mei 2020-sperdatum ontvang is, sal die volgende twee vertalings befonds word:

•  ’n Nederlandse vertaling van In ’n land sonder voëls deur Harry Kalmer
• ’n Nederlandse vertaling van ’n Goeie dag vir boomklim deur Jaco Jacobs.

In ’n land sonder voëls, die laaste roman van ontslape skrywer Harry Kalmer, sal deur Rob van der Veer vertaal word en na verwagting in Februarie 2021 by Uitgeverij Aldo Manuzio verskyn. Dié distopiese roman het in 2019 by Penguin Random House verskyn, kort voor die dood van die skrywer, wat bekend was vir sy oorspronklikheid en vakmanskap – nie net in sy bekroonde werk in die advertensiewese nie, maar ook as dramaturg, kortverhaalskrywer en romansier.
 
In 2018 is die gesogte Barry Ronge-prys vir fiksie aan Kalmer toegeken vir A Thousand Tales of Johannesburg, die Engelse uitgawe van sy stadsroman ’n Duisend stories oor Johannesburg.
 
Uitgeverij Aldo Manuzio het ’n groeiende lys van Afrikaanse titels in Nederlandse vertaling. Pieter Rouwendal, uitgewer by Aldo Manuzio, meld in sy aansoek sy trots om Kalmer by dié lys te voeg en aan hom die groter, internasionale gehoor te help gee wat hy verdien.
 
Oor In ’n land sonder voëls skryf Jean Meiring in ’n resensie: “[e]nduit is dit ’n meesterlike en uiters vindingryke verbeeldingsvlug.”
 
Uitgeverij Ploegsma, ’n afdeling van WPG Kindermedia, bestaan al meer as 100 jaar en is ’n vooraanstaande Nederlandse uitgewer van hedendaagse en klassieke kinder- en jeugboeke. Hierdie gerekende uitgewery voeg eersdaags Jaco Jacobs se trefferroman ’n Goeie dag vir boomklim (LAPA) by hul lys van vertaalde werke.
 
’n Goeie dag vir boomklim het in 2016 die kykNET/Rapport-prys in die filmkategorie gewen en filmregte is aan M-Net toegeken.
 
Die roman het sedertdien by voorste buitelandse uitgewers in vertaling verskyn: in Engels by Oneworld Publications en in Italiaans by Rizzoli.  Die jurie van die roemryke Hans Christian Andersen-prys het dit ook onlangs uitgesonder as een van ’n lys van merkwaardige boeke waartoe kinders vanoor die wêreld deur vertaling toegang behoort te hê.
 
Uitgeverij Ploegsma sal die boek in hardeband en e-formaat uitgee. Tjalling Bos, ’n hoog aangeskrewe vertaler met meer as veertig jaar se ondervinding, is vir die Nederlandse vertaling verantwoordelik.
 
Die PEN Afrikaans Vertaalfonds se sentrale doelstelling is om die Afrikaanse letterkunde internasionaal te bevorder deur meer vertalings en publikasies van verdienstelike Afrikaanse werke moontlik te maak.
 
Die twee sperdatums vir aansoeke is 15 Mei en 15 November van elke kalenderjaar.
 
Die reglement met volledige riglyne en bepalings is beskikbaar by: http://www.litnet.co.za/reglement-vir-die-pen-afrikaans-vertaalfonds/

Jeanne Goosen

Jeanne Goosen, die geliefde skrywer van onder meer Ons is nie almal so nie en ’n Paw-paw vir my darling, is 3 Junie op die ouderdom van 81 sag by haar huis in Melkbosstrand oorlede. Die verlies van hierdie geliefde skrywer is ’n gevoelige slag vir die Afrikaanse letterkunde. Die bestuur van PEN Afrikaans salueer haar met innige dankbaarheid vir ’n enorme en grensverskuiwende bydrae tot ons letterkunde.
 
Klik hier om Erika Terblanche se ATKV/LitNet-skrywersalbum oor Jeanne Goosen se lewe en werk te lees.
 
Danie Marais, PEN Afrikaans se ondervoorsitter, het op Facebook geskryf:

“Jeanne Goosen se vertrek stem my bitter droef. Sy laat so ’n unieke en geweldige leemte.

Ek het in 2013 die kans gekry om met haar ’n onderhoud vir BY te voer en wanneer ek aan daardie Saterdagoggend dink, spoel daar altyd ’n warm gevoel deur my.”
 
Klik hier om dié onderhoud te lees.
 
’n Spesiale manier om Jeanne te gedenk, is om na hierdie voorlesing van haar gedigte deur Nicole Holm te luister: https://youtu.be/O9nIPl15s-I

In ’n mooi huldeblyk skryf die oud-uitgewer Hettie Scholtz:

“’n Boekklubvriendin laat weet dat êrens anders nou ’n interessanter plek geword het. Vir my voel dit of die vlae gerus halfmas kan hang uit erkenning aan hierdie wederstrewige, groot gees.”

Klik hier om die huldeblyk te lees.
 
Die bestuur van PEN Afrikaans is dit roerend met Hettie eens.

Wenners van die Akademiepryse, ATKV-Mediaveertjies én Taco Kuiper-prys aangekondig
 
Die afgelope paar weke is die wenners van verskeie vooraanstaande literêre en mediapryse aangekondig.
 
Die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns het die wenners van ’n rits belangrike pryse en eerbewyse bekend gemaak.
 
In die Afrikaanse letterkunde is die mees prominente prys sekerlik die Hertzogprys, wat jaarliks om die beurt toegeken word vir poësie, drama en verhalende prosa op aanbeveling van die Akademie se Letterkundekommissie.  Baie geluk aan Johan Myburg wat vereer is met die Hertzogprys vir poësie vir sy bundel Uittogboek wat by Protea Boekhuis verskyn het.

Elsa Joubert ontvang vanjaar die L.W. Hiemstraprys vir niefiksie vir Spertyd (Tafelberg) en Johan Jack Smith is die wenner van die Eugène Maraisprys, ’n prys vir ’n eerste of vroeë letterkundige werk, vir sy debuutroman Zola (Penguin Random House). Hartlik geluk.
 
’n Volledige mediaverklaring oor die SA Akademiepryse 2020 is hier beskikbaar.
 
Die ATKV het oudergewoonte vanjaar weer uitblinkers in die Afrikaanse mediawêreld vereer deur die toekenning van die gesogte ATKV-Mediaveertjies. Hiermee word uitnemendheid in drie kategorieë (lees, luister, kyk) vereer.

Sonél Brits, besturende direkteur van die ATKV-MSW, sê dis noodsaaklik om die media te vereer, en vanjaar – te midde van die Covid-19-pandemie – soveel te meer.
 
“Ons het die afgelope paar weke opnuut bewus geword van die kritieke rol wat die media ook in tye van krisis en uitdaging speel. Dit is die media wat ons ingelig hou; ons opvoed oor alle aspekte van onder meer die pandemie, nie slegs plaaslik nie, maar ook internasionaal; en wat vermaak, iets wat veral nou broodnodig is.
 
“Ons salueer die hele spektrum van die media, en veral ons 2020-wenners. Julle uitstaande bydraes verdien verering en erkenning. Doen so voort!”
 
Baie geluk aan die wenners. Meer inligting is hier beskikbaar.

Die gesogte Taco Kuiper-prys vir ondersoekende joernalistiek is vanjaar aan Pieter-Louis Myburgh toegeken vir Gangster State, sy topverkoper boek oor Ace Magashule waaroor die beoordelaars die volgende sê gehad het:
 
“Every now and then, there comes along a piece of work that is so impactful and convincing that it comes to define the way the public sees someone, and that is the case with Pieter-Louis Myburgh’s deeply-researched book and its subject, senior politician Ace Magashule.”
 
Baie geluk ook aan Pieter-Louis Myburgh.
 
Oor die Wysigingswetsontwerp op Outeursreg

Klik hier om ’n belangrike artikel oor die Wysigingswetsontwerp op Outeursreg op Daily Maverick te lees.

Die volgende aanhaling kom daaruit:

The world has changed since the Copyright Amendment Bill was passed by parliament. The national lockdown occasioned by Covid-19 brought almost the entire economy to a grinding halt. The creative and cultural sector came to an abrupt standstill virtually overnight. The bill, which posed a considerable threat before, could be the fatal blow to a sector employing more than one million people (directly and indirectly).

Die skrywer, Collen Dlamini, is die voorsitter van die Koalisie vir Effektiewe Kopiereg, waarvan PEN Afrikaans lid is. 

Artikelreeks: Die wêreld van die skrywer
 
“Die wêreld van die skrywer” is ’n reeks artikels wat PEN Afrikaans sedert 2019 kwartaalliks publiseer. In die reeks besin skrywers op ons uitnodiging oor temas wat met hul ambag, loopbaan of die praktyk van skryf te doen het.

In hierdie aflewering vertel bekroonde spanningskrywer Irma Venter meer oor die rol van navorsing en aktuele kwessies in haar spanningsverhale. Hoe pak sy daardie deel van die skryfproses aan en hoe gaan sy te werk om navorsing met die storielyn te integreer?
 
Lees Irma se artikel hier.
 
Die eerste Woordfees Teaterskryflaboratorium  
 
Die US Woordfees en NATi (Nasionale Afrikaanse Teater-inisiatief) bied vanjaar die eerste Toneelskryflaboratorium aan. Skrywers wat gekeur word, kry finansiële ondersteuning terwyl hulle skryf.
 
Die doelwit van hierdie drie maande Laboratorium is ’n nuwe voltooide toneelteks van 60 tot 90 minute. Die US Woordfees en NATi is op soek na verhale wat nie gereeld op Suid-Afrikaanse verhoë gesien word nie. ’n Premie word op nuwe Afrikaanse werk geplaas, maar Engelse en meertalige tekste word ook oorweeg.
 
Nadat die Covid-19-inperkings opgehef is, sal al die voltooide tekste deur ’n geselskap van akteurs voorgelees word as afsluiting van die Laboratorium. Die US Woordfees sal een of twee tekste kies wat as volwaardige produksies ontwikkel sal word vir die 2021-fees. 
 
Die Laboratorium word in Afrikaans en Engels aangebied en staan onder leiding van die Toyota US Woordfees-direkteur, Saartjie Botha, veteraanregisseur Janice Honeyman en bekroonde aktrise Lee-Ann van Rooi. Daar word van deelnemers verwag om mekaar se werk te lees en terugvoer te gee. Aanlyn ontmoetings sal een of twee maal per maand plaasvind en deur die fasiliteerders aangebied word.
 
Die slutingsdatum vir aansoeke is 10 Junie 2020.
 
Klik hier vir meer inligting en om aansoek te doen.
 
Klik hier om ’n kort onderhoud met Cornelia Faasen, die uitvoerende hoof van NATi, oor die Teaterskryflaboratorium te lees.

Skryf in vir 2020 kykNET-Rapport-resensiepryse

Boekresensente word genooi om in te skryf vir die 2020 kykNET-Rapport Boekresensent van die Jaar-pryse waarmee uitnemende resensies in Afrikaans van Afrikaanse boeke bekroon word.

Met dié pryse word erkenning gegee aan Afrikaanse resensente wat boeke en die leesgenot van boekliefhebbers bevorder deur die wêreld van Afrikaanse boeke vir die breë Suid-Afrikaanse publiek toeganklik te maak. Dit dien ook as aanmoediging om hoë standaarde in die Afrikaanse boekjoernalistiek te handhaaf.

Resensente word genooi om in te skryf in drie kategorieë:

• Resensie: Afrikaanse fiksie (alle genres)
• Resensie: Afrikaanse niefiksie (alle genres)
• Langer resensie: 1 500 woorde of meer oor Afrikaanse fiksie of niefiksie

Met die derde prys vir langer literêre resensies word erkenning gegee aan resensente wat Afrikaans en die Afrikaanse letterkunde ook op hierdie vlak verhelder en verruim.
Die wenner in elke afdeling ontvang ’n kontantprys van R25 000.

Die 2020-pryse word toegeken vir resensies wat tussen 1 Januarie 2019 en 31 Desember 2019 in die drukmedia en hoofstroom- aanlyn media verskyn het. Transkripsies van radioresensies word ook aanvaar. ’n Resensent mag ’n maksimum van drie resensies per kategorie inskryf.

Slegs Afrikaanse resensies van Afrikaanse fiksie en Afrikaanse niefiksie kom in aanmerking.

Die sluitingsdatum vir inskrywings is Vrydag 26 Junie 2020.

’n Paneel van drie keurders met Bibi Slippers as sameroeper sal die wenners aanwys uit die resensies wat ingeskryf is.
 
Met die beoordeling van inskrywings sal die vernaamste kriteria wees dat resensies toeganklikheid vir hul waarskynlike lesers demonstreer en die leesplesier van Afrikaanse boeke bevorder. Daarbenewens sal die keurders op die uitkyk wees vir werk wat:

• oorspronklike insigte weergee oor boeke wat waarde toevoeg tot die Afrikaanse letterkunde
• ’n relevante verwysingsraamwerk en konteks toon
• ingeligte oordeel met goed gemotiveerde en opbouende kritiek weerspieël
• lesers lus maak om te lees
• nie op sensasie en afbrekende kritiek fokus nie, en
• getuig van uitstekende en verfrissende skryfwerk.

Die keurders sal ruimtebeperkings in ag neem.

Die inisiatief om in te skryf berus in die eerste plek by die deelnemer, maar boekeredakteurs en redakteurs word versoek om resensente aan te moedig om deel te neem.

Inskrywings word elektronies ingedien. Waar van toepassing moet inskrywings van gepubliseerde resensies vergesel wees van PDF-weergawes van die resensies soos dit oorspronklik verskyn het tensy vooraf anders ooreengekom met die administrateur van die pryse.

Die volledige regulasies, inskrywingsvorm en ander besonderhede is verkrygbaar by die administrateur, Anita van Zyl, by anita@vanzylpr.co.za. Rig telefoniese navrae aan haar by 083 709 6677.
 
Maandelikse resensie-oorsig
 
Klik hier vir ons oorsig van Afrikaanse resensies wat in Mei 2020 verskyn het en digitaal beskikbaar is. Hierdie oorsig sluit boekbesprekings, boekgesprekke en voorlesings in wat op die radio of TV uitgesaai is.

Indien jy weet van ander gerekende publikasies wat ook Afrikaanse resensies en boekgesprekke plaas en dit digitaal beskikbaar maak, laat weet asseblief na penafrikaans@gmail.com.
 
Ons wil graag elke maandelikse oorsig so volledig moontlik maak.
 
Nuwe Afrikaanse boeke in Junie 2020
 
Laastens deel ons oudergewoonte die gekombineerde lys van nuwe Afrikaanse boeke wat hierdie maand verskyn.
 
Die publikasielys kan hier in Excel-formaat afgelaai word. Baie geluk aan al ons lede wat hierdie maand nuwe boeke die lig laat sien.
 
Kom ons ondersteun ons skrywers, uitgewers en boekhandelaars met dié dat die wiele van die bedryf nou weer stelselmatig begin draai.

Vriendelike groete

Catrina Wessels
Bestuurder: PEN Afrikaans

The post PEN Afrikaans Nuusbrief: Junie 2020 appeared first on LitNet.

Die COVID-pandemie het die uitvoerende kunste wêreldwyd hard getref. Die plaaslike bedryf het tot stilstand geknars met die verbod op openbare byeenkomste, die sluiting van teaters en vermaaksentrums en die kansellasie van verskeie kunstefeeste. Die kunstebedryf in Suid-Afrika is hoofsaaaklik ’n vryskutomgewing en baie kunstenaars en tegnici het werksgeleenthede verloor weens die pandemie. Die TRIBUO-fonds is ’n inisiatief om die uitvoerende kunste in hierdie uitdagende tye ’n hupstoot te gee. Tribuo, Latyns vir “ek gee”, bied ’n geleentheid om ’n belegging in Suid-Afrika se uitnemende kunstenaars te maak.

Dié niewinsgewende maatskappy is gestig in samewerking met Karen Meiring, (kykNET), Cornelia Faasen (NATi – Nasionale Afrikaanse Teater-inisiatief) en die Feesteforum (Aardklop, KKNK, Innibos, Suidoosterfees, Vrystaatfees en die Toyota US Woordfees) om vryskutkunstenaars te ondersteun. Die fonds is afhanklik van die steun van liefhebbers en ondersteuners van kunstefeeste en die kunste in die algemeen. Bydraes kan deur privaat persone, korporatiewe instansies of filantropiese skenkers gemaak word en ’n 18A-belastingsertifikaat is op aanvraag beskikbaar. Bydraes kan anoniem gemaak word of skenkers kan erkenning ontvang as ’n donateur van die fonds. Kontak info@tribuo.co.za vir meer inligting oor skenkingsmoontlikhede.

Kunstenaars kan vanaf Maandag 6 Julie aansoek doen om bystand. Die toekenning van uitbetalings sal deur ’n paneel van onafhanklike bedryfskundiges hanteer word.

Wie kan aansoek doen?

• Suid-Afrikaanse burgers of permanente Suid-Afrikaanse inwoners;
• vryskut- uitvoerende kunstenaars soos akteurs, musikante, dansers, tegnici skrywers, regisseurs, choreograwe en ander personeel wat dit moontlik maak om werk op die planke te bring;
• mense wat nie op enige gereelde, kontrak- of termynkontrakbasis in diens geneem is deur enige organisasie, instansie of produksiehuis nie;
• kan bewys dat hulle op 15 Maart 2020 aanbiedinge of kontrakte vir werk onderteken het vir die tydperk 15 Maart tot 31 Desember 2020 wat intussen gekanselleer of uitgestel is; of wat kan aantoon dat verdere werksgeleenthede in 2020 onwaarskynlik is
• erge finansiële nood as gevolg van die COVID-19-pandemie ervaar;
• deelname oor die afgelope drie jaar aan minstens twee produksies by ’n erkende kunstefees kan aantoon;

OF

• deelname aan ’n minimum van drie produksies gedurende die afgelope drie jaar by ’n teater kan aantoon;

OF      

• deelname kan aantoon aan ten minste twee plaaslik vervaardigde films en/of TV-reekse
• nie ’n voltydse werknemer, bestuurslid, direkteur, beampte of onmiddellike familielid van enige van die fondsvennote is nie;
• nie gedurende die afgelope drie maande hulptoelae van meer as R10 000 ontvang het nie;
• ’n SARS-belastingnommer kan verskaf en belastingnakomingstatus kan aandui.

Die Stigterslede (en organisasies) van die Tribuo-fonds skenk hul dienste heeltemal gratis met geen verwagtinge van betaling deur die fonds nie. Die interimbestuurskomitee bestaan uit Karen Meiring (kykNET), Cornelia Faasen (NATi), dr. Leslie van Rooi (Universiteit Stellenbosch) en verteenwoordigers uit die feeste-omgewing en ander rolspelers in die bedryf. PWC is as ouditeure van die fonds aangestel.

Besoek www.tribuo.co.za vir meer inligting.

Facebook

Instagram

Twitter

Kyk die promovideo hier: 

The post Mediaverklaring TRIBUO: Nuwe ondersteuningsfonds vir die kunste appeared first on LitNet.

The South African Writers’ Circle will be celebrating its 60^th anniversary in a few months. Until COVID-19 intervened, a mini-literary festival was being planned to celebrate the Circle’s 60^th anniversary. Since it is unlikely that this will be possible this year, instead the Circle is running an Anniversary Writing Competition for members and non-members. Remona Voges spoke to chairperson, Sally Sinclair, about the Circle and what they do. 

The South African Writers’ Circle will be celebrating its 60th anniversary in a few months. Congratulations! Can you please tell us a little more about the Circle?

The Circle was founded in September 1960 by the journalist, Fay Goldie, and thirteen enthusiastic amateur and professional writers. Its objective was then, and still is, to promote the art of writing and the interests of its members. The initial group met at London House in Smith Street (now Anton Lembede Street), and they called themselves the Durban Writers’ Circle. In 1985 the name was changed to the South African Writers’ Circle, to recognise the national nature of its membership. 

Membership of the Circle is open to both published and aspirant writers. We promote the works of our published authors on our website, and in our WriteNow newsletter. 

What, in your opinion, contributed to the success of the group over all these years?

Writing is a solitary occupation, and writers enjoy being able to exchange ideas with other writers. The Circle provides them with this opportunity. That it has been stewarded by committed people, willing to give of their time to assist others, has contributed to its longevity.

Until lockdown, monthly meetings were being held at the Westville Library in Durban. These generally included a guest speaker, a bring-and-share lunch, and a practical writing workshop. Recent guest speakers include Gcina Mhlope, author, anti-apartheid activist and storyteller, and local authors, Rajie Tudge and Cristy Zinn. The Circle also occasionally hosts seminars and one-day writing workshops. 

For members located outside of the Durban area, the attractions of the Circle are our monthly writing competition and monthly newsletter, WriteNow. All members-only competition entries are professionally adjudicated, with each entrant receiving a written adjudicator’s report. 

Recently we introduced a Flash Cash competition that we run a few times a year. For a Flash Cash competition, writers are given only two weeks to write their story, and it must include two phrases that are posted on the website on the day the competition opens. 

Our Flash Cash and our 60th Anniversary Competition are open to members and non-members. 

How have you been structuring the writing circle during the lockdown?

During lockdown we have not been able to meet, so we have set up a WhatsApp group that members use to share useful articles, tips for fellow writers, and their successes in the writing field. Our competitions continue, as has the WriteNow newsletter. Until COVID-19 intervened, a mini-literary festival was being planned to celebrate the Circle’s 60th anniversary. In its place, we are running an Anniversary Writing Competition that is open to members and non-members. 

How can members of the public get involved? What are the costs involved?

Membership of the Circle is open to all writers and aspirant writers. The annual membership fee is R205 for individual members and R270 for couples. There is a reduced fee of R160 for pensioners and students, and R210 for pensioner couples. The entry fee for members only competitions is R35, and the prizes are nominal. 

For our 60th Anniversary Competition, the entry fee is R50 for members and R100 for non-members. For non-members, the entry will include membership of the Circle for the balance of 2020. The first prize is R2000, second prize R1000, and third prize R500. 

Details of how to join the Circle, and how to enter our competitions, can be found on www.sawriters.org.za.

The post The South African Writers’ Circle: An interview with the chairperson appeared first on LitNet.

............

“Diané het net kom aanmeld, en so ook haar man Robert. Dis asof karakters by mens se huis inval en jou bybly tot jy gehoor gee aan hulle.” 

............

Titel: Reënboogmelodie
Skrywer: Anzil Kulsen
Uitgewer: Lux Verbi 
ISBN: 9780796322159

Diané sukkel van jongs af met ’n eetversteuring. Toe sy Robert ontmoet, is sy so dankbaar vir die aantreklike man wat haar help en aanvaar net soos sy is. Robert het haar nog altyd lief gehad, maar nou is hulle huwelik op die rotse. Hoekom sal Robert nou die pad vat? En wie is die persoon wat sê dat Robert die pa van haar kind is? En sal sy haar seuntjie wat outisties is, kan help? Of is sy juis die oorsaak van sy probleme? Sal Diané kans sien om te bly as sy uitvind wat werklik aan die gang is? 

Cliffordene Norton gesels met Anzil Kulsen oor haar jongste boek, Reënboogmelodie.

Waar het die boek begin? Wat was jou inspirasie(s)?

Ek wens ek kon al die stories skryf wat in my kop kom nes skrop – as ek bestuur, as ek in my bed lê en wag vir Klaas Vakie, of soms terwyl ek met ander mense gesels. Storie-idees meld gedurig aan, maar ek voer hulle net nie altyd so getrou uit nie. Hierdie storie het letterlik vir my soos ’n opdrag van Bo gekom.

Ek het vroeg in 2019 met twee spesifieke vriendinne gesels. Beide het met bulimie geworstel en beide het probleme in hul huwelike ervaar. Ek kon/wou egter nie een van hulle stories skryf nie; ek kan nie regtig verduidelik hoekom ek daaroor getwyfel het nie. Dalk omdat ek nie op daardie stadium geweet het hoe dit in ’n positiewe verhaal sou kon ontwikkel nie.

Einde Mei 2019 het ek egter saam met ’n ander vriendin koffie gedrink, en sy het van iemand geweet wat sy worsteling met seksuele verslawing oorwin het. Die persoon het dadelik ingestem om met my te gesels. Dieselfde dag het ook ’n sielkundige wat ek nog nie persoonlik ontmoet het nie, ingestem om met my te gesels en het ek ’n e-pos van die uitgewer gekry wat gevra het dat ek die voorstel van hierdie verhaal weer moet stuur sodat sy dit kon oorweeg, en so kan ek opnoem. Alles het net bymekaargekom, sodat hierdie storie geskryf moes word.

Ek het kwaai aan myself getwyfel weens die sensitiwiteit van die verhaal, maar ek het net geweet dit moet geskryf word.

Van waar die titel, Reënboogmelodie?

Musiek speel ’n belangrike rol in die storie, so ook die simboliek van die reënboog. In ’n melodie is daar die spanning en afwagting, die verligting en die emosies wat saamgaan met die wisseling van toonhoogtes. En ek hoop dis wat ek met hierdie verhaal en titel regkry. Die simboliek van die reënboog is verweef in die verhaal en ek dink sodra die leser die boek neersit, sal hulle die titel ook beter verstaan.

Vertel meer oor jou hoofkarakter, Diané. Wie het haar geïnspireer? Hoe gaan jy te werk om Diané “lewe” te gee, ’n identiteit en persoonlikheid wat haar laat uitstaan en om die leser oortuig?

Diané het net kom aanmeld, en so ook haar man Robert. Dis asof karakters by mens se huis inval en jou bybly tot jy gehoor gee aan hulle. Dit gebeur dikwels met my dat ek ’n karakter beplan en ’n volledige karakterskets probeer saamstel, maar dan kry die karakter tydens die skryf van die storie ’n wil van haar eie.

Ek skryf baie organies – dit verg werklik baie dissipline van my om by ’n roetine te hou. Ek geniet dit dus dat die karakters hul eie identiteit begin aanneem en self ’n persoonlikheid ontwikkel. Ek dink onbewustelik stoor ’n skrywer gedurig eienskappe in hul geheue om later te gebruik – dit maak die skryfproses net makliker.

Ek geniet dit geweldig baie om mense sommer net af te luister en hulle waar te neem. My man spot dat ek ’n professionele afluisteraar is. Maar tydens die skryfproses kom hierdie vermoë my nuttig te pas.

Wat is die oorsake van haar eetversteuring?

Sy het ’n stryd teen bulimia nervosa gevoer en moet nog daagliks daarteen veg. Daar is ’n enorme aantal moontlike redes hoekom mense ’n eetversteuring ontwikkel; lesers sal hierdie pad met Diané moet stap om agter te kom hoekom kos haar kruk geword het. En hoekom sy dan agterna daarvan ontslae moes raak.

Diané se seuntjie is outisties. Hoe het jy te werk gegaan om seker te maak hierdie karakter is nie ’n stereotipe nie?     

In my kortverhaal “Vir Dewald”, wat in die graad 7 Platinum Huistaal Bundel opgeneem is, het ek ook oor ’n seuntjie geskryf wat op die outismespektrum is. Ek het ook tydens die skryf van Reënboogmelodie opgelees oor verskeie ouers se verhale en die pad wat hulle moes stap om hul kinders se optrede te verstaan, aanvaar en koester.

Die uitdaging is dat geen geval dieselfde is as ’n ander nie; dit is dus nie so maklik om te stereotipeer nie. Elke kind is uniek, elke ouer se reaksie op haar/sy kind se uitdagings is uniek; kinders word nie met ’n handboek gebore nie en dit was vir my belangrik dat elke leser met Diané en Robert moet kan identifiseer.

Outisme, seksuele verslawing en eetversteuring is drie moeilike temas. Wat is die voordele en nadele om sulke taboe en moeilike temas aan te pak?

Nou moet ek kopkrap oor hierdie vraag. Ek kan nie aan voor- of nadele dink nie. Dit is asof dit my roeping in die lewe is om stories van mense te vertel wat dalk self sou skroom om hul stories met die publiek te deel. Of mense wat nie te koop sal loop met hul worsteling nie, maar ook van mense wat te midde van hul uitdagings vreugde in klein dingetjies vind.

Die voorblad beeld ’n wit gesin uit en jy is ’n bruin skrywer. Ervaar jy enige huiwering om oor die kleur-/kultuurgrens te skryf? Was dit ’n doelbewuste besluit?

Weet jy, ek het in 2010 tydens die SV Petersen-simposium vir swart Afrikaanse skrywers by UWK gesê dat my begeerte nog altyd was om ’n skrywer te wees, nie swart Afrikaans of bruin of enigiets waar my ras of herkoms my skryfwerk moet bepaal nie. Ek wou nie in ’n boksie geplaas word sodat ek net my eie kultuurgroep se stories mag skryf nie. My werk moet gelees word omdat dit goed is, deur almal wat daarin belangstel.

In hierdie opsig is die boek vir my ’n groot oorwinning, want nog baie onlangs het iemand wie se opinie ek hoog ag, aanbeveel dat ek moet konsentreer op “my mense” se stories, asof alle mense nie my mense is nie. Ek het glad nie doelbewus klem geplaas op die kultuurgroep nie, bloot ’n storie geskryf wat enige persoon s’n kan wees, iets waarmee enigiemand sou kon worstel as hy/sy in dieselfde omstandighede sou wees.

Toe die grafiese ontwerper en uitgewer die voorstel vir ’n voorblad vir my stuur, was hul idee van die karakters presies in die kol. Niemand het gevra wat die ras van die karakters moes wees nie. Ek dink ook nie dis ter sake nie.

Wie lees eerste jou boeke en hoe baie steur jy jou aan hul opinie?

My lesers se opinie is baie belangrik. Ek leef vir die boodskappies wat sê ’n storie het hulle geroer, maar ek aanvaar kritiek ook ewe goed. Ek sou hoop almal lees my werk, maar my man lees graag eerste my voltooide werk of die proewe van ’n boek saam met my, en as hy dit goedkeur, is ek gelukkig.

Watter skrywers het ’n rol in jou ontwikkeling as skrywer gespeel?

Sjoe, te veel om op te noem. Maar kom ons probeer. Ek bewonder Jodi Picoult – geen tema is vir haar te rof nie. En haar navorsing is uit die boonste rakke. Op plaaslike vlak het ek baie geleer by Chanette Paul se werk; sy het ook al ’n verhaal van my gekeur en gee baie deeglike terugvoer en raad.

Ek bewonder Marita van der Vyver, Etienne van Heerden, Alta Cloete, Rudi van Rensburg, Martin Steyn, en so kan die lys aangaan. Ek lees wyd en graag, maar wanneer ek aan ’n storie werk, verkies ek John Kehoe, John Maxwell en sulke soort boeke om my kop skoon en gefokus te hou.

The post "Storie-idees meld gedurig aan, ek voer hulle nie altyd so getrou uit nie" appeared first on LitNet.

Wil jy graag wiskunde beter verstaan? Het jy al gehoop dat ’n wiskundeonderwyser vir jou konsepte wat jy nie verstaan nie, op jou selfoon- of rekenaarskerm kan verduidelik? LitNet laai gereeld video's op wat skoolkinders van verskillende grade kan help. Lee-Ann West is ’n wiskundeonderwyser wat nou tydens die inperkingstyd jou wiskundelewe vir jou makliker kan maak. Jy kan gereeeld ’n kort video kyk wat oor verskillende wiskundige konsepte handel. Hier is ’n video oor langdeling spesifiek vir die graad sesse.

Lees ook:

Wiskunde met LitNet: Graad 6, derde kwartaal – skryfwyse van getalle

Hersieningsvraestel en memorandum vir Wiskunde (graad 6, November)

Graad 6-wiskundevraestel: kwartaal 1 en 2

Indeks: notas, toetse en vraestelle

The post Wiskunde met LitNet: Graad 6 – langdeling appeared first on LitNet.

Robyn van de Rhede voer onderhoude met mense wat passievol is oor hul taal. 

Die negende gas op die maandelikse Lekker LitNet-insetsel op Radio 786, in samewerking met die Afrikaanse Taalraad, is Veronique Jephtas (skrywer, aktivis, digter, spoken word kunstenaar, regisseur en aktrise).

Veronique wil Kaaps bevorder in die teaterbedryf en wil “skryf en skryf sodat wanneer studente en leerders van kleur oor 5–10 jaar ’n monoloog, prosa of gedig soek om op te voer,  hulle nie ver hoef te soek vir stories en taal wat na aan hul hart is nie.”

Sy is een van die ses skrywers wat gekies is om in Julie in die Paulet-huis in Somerset-Oos te gaan woon vir die Jakes Gerwel-stigting en PEN Afrikaans Skrywersresidensie 2020.

Robyn gesels met Veronique oor, onder andere, haar dramaproduksie Hoe change hulle (Toyota US Woordfees 2020), die toekoms van Kaaps en haar aktivisme. 

Luister na die onderhoud:

Lees ook:

Is alles oraait byrie hys?: ’n Onderhoud met die stigter van Vannie Kaap

Luister na die ander insetsels:

Luister na ons eerste gas, Universiteit Kaapstad-student Riyaadh Lawrence. Ons gesels met Riyaadh oor sy LitNet-gedig “Van Diep Rivie’ na Mennenberg”; sy passie en liefde vir Afrikaaps; en die taal as lewenskragtige skryftaal:

LitNet is #opdielug!

Ons tweede gas is bekroonde teater-praktisyn en toegepaste teater-fasiliteerder Chenal Kock. Chenal vertel onder andere meer oor haar Afrikaaps teater-produksie, Mama (regisseur: Jeremeo Le Cordeur), haar werk met leerders van verskillende gemeenskappe dmv toegepaste teater en haar kunstenaarsverblyf in Liverpool, Engeland, as Kunstekaap-verteenwoordiger:

#opdielug met Chenal Kock

Ons derde gas is bekroonde teater-praktisyn Jeremeo Le Cordeur. Jeremeo vertel onder andere meer oor sy Suidoosterfees-toekenning (Nasionale Afrikaanse Teater-inisiatief, oftewel NATi se Rising Star-toekenning); sy toneelstukke Jerry, an unconventional hero en Dude, wa’s my bakkie?; sy kunstenaarsverblyf in Liverpool, Engeland as Kunstekaap-verteenwoordiger; sy deelname aan die Baxter-teater se musiek-meesterklasse aangebied deur David Kramer; asook sy toneelstukfotografie en webtuiste, Vulture Productions: 

#opdielug met Jeremeo Le Cordeur

Ons vierde gas is bekroonde teater-praktisyn en voormalige Die Burger-joernalis, Herschelle Benjamin. Herschelle vertel meer oor sy dramas, In Slavenhuis 39 en Korreltjie kop klong is my dood, asook ’n teater-somerskool by die Universiteit van Edinburgh, waar hy ’n tutor was:

#opdielug met Herschelle Benjamin

Ons vyfde gas is Romario Fabiano Cloete, ’n honneursstudent aan die Universiteit van Wes-Kaapland. Romario gesels oor Namakwalandse Afrikaans. Lees ook Romario se LitNet-artikel: “Van plat tot volrond en rondborstig in my taal”:

#opdielug met Romario Fabiano Cloete

Ons sesde gas is Mercy Kannemeyer. Mercy gesels oor haar gunsteling Afrikaanse woord, haar nuutste projekte en die toekoms van Afrikaans. 

#opdielug met Mercy Kannemeyer

Ons sewende gas is Teneal Apollis, ’n MA-student aan die Universiteit van die Wes-Kaap. Ons gesels met Teneal oor haar navorsing oor Afrikaanse digters, haar studie-uitruil in Nederland, Overbergse Afrikaans en haar gunsteling- Afrikaanse herinneringe.

#opdielug met Teneal Apollis

Ons agtste gas is Tasneem Daniels (dramaturg en onderwyser). Tasneem skryf in Maleis-Afrikaaps en wil die Kaap inspireer om “tramakassie” (Maleis vir “dankie”) weer terug te bring.

Ons gesels met Tasneem oor haar dramaproduksie Miela’s box. (Let asseblief daarop dat hierdie onderhoud voor die grendeltyd opgeneem is.)

Hierdie Suidoosterfees-toneelstuk is onlangs op Radio 786 as radiodrama uitgesaai as deel van die Kunstekaap se 2020-New Voices-program, in samewerking met die Suidoosterfees, die Nasionale Afrikaanse Teater-inisiatief (NATi) en die Jakes Gerwel-stigting.

#opdielug met Tasneem Daniels

The post #opdielug met Veronique Jephtas appeared first on LitNet.

Irrespective of whether you love or hate Netflix, one cannot argue that the company completely changed the face of television. Especially in countries such as South Africa, where we had to wait months for M-Net to bring international series to our screens (let us not even mention the evil that is dubbed TV of the 1980s) and HBO and similar channels were a distant dream.

Of course, as is the case with any massive shift within a system, there will be issues. All in all I believe Netflix has elevated TV to the point where it is eclipsing the quality, draw, and reach of traditional full-length cinematic films (normally shown in cinemas).

As content is paramount for them, it is no surprise that they started creating original content to keep ahead of the curve. So much so that during the COVID-19 crisis, when other streaming services are struggling, Netflix is dropping 59 new original titles in July, original titles from all over the world, including Spanish or Polish or French series you would have seen only if you lived in those countries.

As travelling will be a complicated affair for the foreseeable future, I love the (fictionalised) glimpse these shows offers into other countries, other cultures. Whether it is through the storytelling, bad wigs, clothes, or locations. (According to the New York Times it even helps you learn other languages.)

Let’s start with Call my agent!. (Parisian talent agents struggle to keep their famous clients happy and their business afloat.) What a chic, glamorous and exciting peek into the French film industry and life in Paris. Everyone smokes. They look great. They go out at 10 pm! Older actresses are revered. Sex and sexuality are treated with a nonchalant flair. Then there are cameos by the greats, such as Isabelle Adjani, Monica Bellucci, Isabelle Huppert, Juliette Binoche, to name but a few. It is great entertainment throughout, but never shallow.

Next is The woods, a stern Polish series based on an American novel by well-known author Harlan Coben. (A Warsaw prosecutor's hopes rise when a body is found and linked to his sister's disappearance 25 years earlier.) It is one of the most beautifully shot creations I have ever seen, from the colour treatment to the lighting to the sets. What stands out is the Polish take on unpretentious beauty, on minimalist styling, and surprisingly, enduring anti-Semitism. The bad wigs were a bit of a surprise, considering the high production values. It is not without a few plot holes, but totally worth it for the glimpse into a country that falls under Eastern Europe.

In the mood for something dark, complicated, and very clever? A three-season series dealing with wormholes, time travel, and murder? Look no further than the German series Dark. (Dark is set in a German town in the present day where the disappearance of two young children exposes the double lives and fractured relationships among four families.) The complicated timeline will at first confuse you, then the characters will get under your skin. Ultimately the show blows you away. Just keep your eyes on the yellow raincoat!

Back to France for Black spot. (A police chief and an eccentric new prosecutor investigate a string of grisly crimes and eerie phenomena in an isolated town at the edge of a forest.) It is not without its faults, but if you want to see what everyday life is like in a secluded French town, then this is the series to watch. Be warned, there are several murders thrown in, a creepy forest and the most interesting storyline, the chief of police, Laurene’s abduction as a child. Get ready for striking, yet gory visuals and a delightful sense of humour that surprises you every now and again.

For a telenovela take on a bank heist, we head over to Spain for Money heist. (A criminal mastermind who goes by the name "The Professor" has a plan to pull off the biggest heist in recorded history – to print billions of euros in the Royal Mint of Spain.) This series is bingeworthy entertainment that will take your mind off C-19. The characters are larger than life. They all get a sumptuous back story. It is beautifully shot, full of heart, pulpy to the max and full of twists and soap-like redemption for most of the characters. It is great fun and does not take itself too seriously.

Finally, there is a trove of Nordic noir to gobble up. What is it about the Icelandic landscape that makes it perfect for a murder mysteries such as The Valhalla murders or Trapped? If you want to visit New York, watch Russian doll. Feel like experiencing Japanese culture? Screen Giri/Haji. The list is endless.

The magic of films and series is that they entertains you while you walk in someone else’s shoes, and learn something about their lives.

The post Netflix Originals Series, a way to travel the world appeared first on LitNet.

Ennio Marricone (bron: Wikipedia)

“Hy gebruik note sorgvuldig, maar een vir een, asof hy eiehandig ’n katedraal bou,” het iemand eendag terloops oor Ennio Morricone, moontlik die grootste rolprentkomponis ooit, gesê. Maar hierdie is geen los note wat toevallig met instrumentsement aanmekaargelas word om ’n wysie te vorm nie. Vir Morricone gaan dit daarom om die siel van die film raak te vat. Om die boodskap wat die regisseur wil oordra te belig en hoe sy musiek nie alleen die toon of atmosfeer kan aangee nie, maar integraal deel van die beeld kan word.

Ennio Morricone het musiek geëet, gedrink en geslaap sedert sy sesde verjaarsdag. Hy het vroeg by sy pa geleer om die trompet te speel. (Sy pa het onder andere trompet gespeel om spaghetti in die borde te sit.) En dit het die jong seun met die deurmekaar hare geïnspireer om gestalte aan musiek te begin gee. Hy wou komponeer. Soos ’n wafferse klein Mozart het hy sy eerste komposisie reeds op ses voltooi. “Ek het die stuk papier waarop ek dit geskryf het, lankal verbrand; dis nie belangrik nie,” het Morricone eendag erken.

Die trompet sou op skool en later by ’n musiekkonservatorium in Rome ’n toonaangewende rol in sy lewe speel. Maar ook in sy musiek. Dink maar aan die trompet wat dikwels luidkeel-onverwags in sy bekendste komposisies, veral die spaghetti-Westerns, ander klanke onderbreek het.

Vir Morricone, wat sy liefde vir musiek gekry het deur veral radio te luister (hy het begin deur radiokenwysies en musiek te komponeer), was komposisie vroeg al deel van sy DNS. Hy het aanvanklik ander se musiek verwerk, of vriende gehelp om hul wysies na iets luisterbaar te verbeter.

Maar dit is film wat hom éintlik aangetrek het. Alhoewel hy meer as 500 rolprentklankbane gekomponeer het, was dit ’n klasmaat, Sergio Leone, wat die kollig eintlik op Morricone laat val het. Hy het ’n vroeë Morricone-komposisie op ’n ou 78-plaat raakgeluister, Morricone gekontak en uitgeroep: “Dis waarna ek soek!” So het hulle ontdek dat hulle eintlik saam op skool was. Maar ook dat daar soveel krag in musiek is dat selfs die taaiste, mees skouspelagtige Western dit nooit sou kon oorheers nie. Morricone se klankbane het soos koeëls oor die silwerdoek gespat. Hulle wou van geweet wees.

Toe Leone hierdie amper-vergete komposisie van Morricone hoor, het hy gevra dat die jong komponis dit moet verwerk. “Maar ek wou verras. Musiek moet nooit vervelig raak nie,” onthou Morricone; “dit moet die gehoor onverhoeds betrap. Saggies nader sluip en dan onthuts, tintel en aandag opeis.” En so is seker sy bekendste tema vir die epiese A fistful of dollars (1964), met sy kenmerkende fluitgeluide, For a few dollars more (met sy onheilstromme en fluite), en natuurlik The good, the bad and the ugly (1966) gebore, uit hierdie vroeë Morricone-probeerslag.

Laasgenoemde was een van die min rolprenttemas wat lank op trefferparades geboer het, en slegs die eerste vyf note het reeds die storie vertel. Daar word beweer dat Morricone vir sommige van Leone se Westerns eers die musiek geskryf het voordat die kameras gerol het. Baie tonele is toe deur hierdie musiek geïnspireer, of spesiaal daarvoor geskiet. Dit is dikwels ook op die stel vir die akteurs gespeel terwyl hulle doenig was met dialoog.

The good, the bad and the ugly se musiek was egter uniek. Morricone het wel van viole en ander snaarinstrumente gebruik gemaak, maar het toe (vermetel vir daardie tyd!) geluide soos windmasjiene, klokke (selfs beesklokke!), driehoekies, klappers, mondfluitjies, trompies en verwronge stemme aangewend. Na die kenmerkende aanvangsnote, wat eintlik Clint Eastwood se kenwysie sou word, het soprane die klanke gemaak waarin hulle hul stemme vermom en verwring het om soos wolweroepe te klink. In die agtergrond was mans wat uitroepe gemaak het, nes die “Sean! Sean! Sean!”-uitroepe in A fistul of dynamite, ook bekend as Duck you sucker (1971). Hierdie stemme het uit die doderyk om aandag geroep, maar op ’n ironiese manier. Dit het gespot, weerklink en honend gelag terwyl die res van die tema daarna gevolg het.

Maar dan natuurlik, dalk een van sy grootste komposisies ooit: Once upon a time in the West, (1968), waarin die stem van ’n mezzosopraan gebruik is om die bloeddorstige Western-landskap te besing, te streel, hartseer te raak, teer, vleiend en nostalgies te word, maar ook as waarskuwing sou dien vir die bloedbad wat sou volg. Saam met Maurice Jare se onsterflike Lawrence of Arabia-tema is daar min musiek wat ’n verlate woestynlandskap so treffend kon beskryf soos die Leone-rolprente op die maat van Morricone se musiek. Dink aan die onheilspellende klaviernote wat soos bloed gevloei het tussen die ander klanke in hierdie Westerns.

Maar dan was daar die ironiese donker-komiese ritme van Le clan des Sicilliens (1969), ’n huppelstappietema waarin ligweg met die Mafia gespot is. Dit was, soos die meeste Morricone-temas, musiek wat jy kon neurie, maar tog ook met onverwagse klanke wat ’n teenpool gevorm het met die ondergrondse bedrywighede van die karakters. ’n Parmantige, donker, spottende tema wat die onderduimsheid met bravade onderstreep het.

Ander bekende temas is natuurlik die panfluit-ode aan jong misdadigers in Once upon a time in America se slagting van die jonges wat onder die Brooklyn-brug plaasvind, die gebruik van fluite in sy meesterlike The mission-temas (1986), moontlik sy gewildste en bekendste musiek. Hy het nooit ’n Oscar hiervoor gekry nie. Dit was een van die min kere waar die gehoor teleurgesteld gereageer het toe Beyond midnight, waarin daar nie soveel oorspronklike musiek was dat dit ’n Oscar verdien het nie, daardie jaar bekroon is. Dit het Morricone, in sy eie woorde, nogal seergemaak.

Hy sou vir Stanley Kubrick gewerk het in A clockwork orange (1971), maar Leone het vir Kubrick gesê dat Morricone nog aan een van sy klankbane werk, wat onwaar was. Morricone kon Leone dit nooit vergewe nie. “Kubrick het nooit daarna weer met my gepraat nie,” onthou hy.

Morricone se magdom luisterryke en meesleurende musiek het inderdaad ’n katedraal van rolprenttemas gebou, trompie vir viool vir fluit vir trom vir mondfluitjie vir stem vir klokkespel vir perdepote vir mandoliens.

Onthou ook sy ander Oscar-benoemde klankbane vir Days of heaven (1979), The untouchables (1988), Bugsy (1992) en Malèna (2001). Hierdie was meer onopsigtelike musiek, maar steeds met die kenmerkende Morricone- aandagtrekkende klanke. “Musiek moet aandag trek. As die gehoor dit nie hoor nie, werk dit nie,” het hy in ’n onderhoud verklaar.

Moet ook nie sy polsende skrikmaakmusiek vir 1982 se The Thing vergeet waarin hy ’n hartklop vir ’n virus beskryf deur middel van tromme nie. Hy skryf ook musiek vir Quentin Tarantino, en laat selfs toe dat daar van sy musiek in sy rolprente gebruik word, en toe hy die oorspronklike musiek vir The hateful eight (2015) te skryf, het hy uiteindelik sy welverdiende Oscar vir beste klankbaan in 2016 gekry. Dit na ’n troosprys-Oscar vir sy bydrae tot rolprentmusiek in 2007.

Op YouTube is daar onlangs ure se tonele uit sy bekendste rolprentklankbaan-oomblikke geplaas. Ook huldeblyke waarin gewys word hoe die verskillende klanke in The good, the bad and the ugly gemaak is. En herinnerings aan sy onsterflike musiek (“Here’s to you”) uit Sacco & Vanzetti (1971) asook The Battle of Algiers (1966) se dreigende en soms morbiede temas.

Hier is een van die weinige rolprentkomponiste wie se musiek nie alleen sekere beelde opgeroep het met slegs enkele note nie, maar waarna sonder beelde geluister kon word. Majestueuse klankbane wat vir dekades na sy dood steeds soos monumente sal bly staan. Die films mag vergeet word (The bird with the crystal plumage, 1970 en My name is Nobody, 1973) maar sy musiek is blywende herinneringe. Hy was dikwels geringskat of ongewaardeerd omdat hy so skaam was, nooit eintlik van komplimente gehou het nie, en gou van die verhoog af verdwyn het nadat hy ’n orkes gedirigeer het. Maar staande ovasies wat minute lank geduur het, het hom teruggelok.

“Ek hou nie daarvan dat ek net onthou word vir die paar Westerns waarvoor ek musiek geskryf het nie,” het hy gekla. Maar sy bydrae was so oorweldigend, en daar was soveel onvergelyklike musiek, dat Morricone nooit getipeer kon word nie. Dink aan sy liriese, dikwels sentimentele maar verbysterende mooi musiek vir Cinema Paradiso in 1988 wat nie eers vir ’n Oscar benoem is nie. Ook nie vir sy musiek vir die Sean Connery-mislukking The red tent (1969) nie. Hierdie klankbaan moet ook gereken word onder sy heel beste, maar mees onbekende en skaars kriewel-in-die-nek-temas, weer met ondersteunende, harmonieuse stemme waaruit die suiwer stem van ’n sopraan dan groei.

Hy het tot kort voor sy dood nog gekomponeer aan The Canterville Ghost (2020). “En hy het waardig gebly tot aan die einde, selfs nadat hy geval het en beseer is,” het sy familie laat weet.

“Die musiek moet sê wat die rolprent nie sê nie en wat jy nie kan sien nie,” was een van sy bekendste aanhalings.

Wat ’n man. Wat ’n komponis. Wat ’n bydrae. Wat ’n voorreg om na sy musiek te kon luister.

Ciao Maestro.

The post Ennio Morricone: meester van die klankbaan appeared first on LitNet.

Jakes Gerwel as jong man tydens sy studies in Europa (Foto: Jakes Gerwel Stigting)

Jakes Gerwel was ’n groot Suid-Afrikaner.

Sy prestasies op vele gebiede is wyd bekend. Hy het uitgeblink as akademikus, denker, UWK-rektor, sakeman en later direkteur-generaal in Nelson Mandela se presidensie. Vir Madiba was Jakes Gerwel hooftoespraakskrywer, vriend, raadgewer en vertroueling. In die sakewêreld het Gerwel die voortou geneem by die oprigting van verskeie besighede en hy het in die rade van verskeie groot, selfs internasionale maatskappye gedien.

Jakes Gerwel en Nelson Mandela (Foto: Jakes Gerwel Stigting)

As bemiddelaar en onderhandelaar het Gerwel ’n belangrike rol in die wêreldpolitiek gespeel, dikwels agter die skerms. Hy het dit onder meer beding dat die Libiërs wat vir die Lockerbie-lugramp verantwoordelik was, na baie jare aan die Skotse owerhede uitgelewer word. Zelda la Grange, skrywer van Goeiemôre, mnr Mandela, onthou dat Gerwel ’n belangrike rol gespeel het in die Burundi-vredesamesprekings: “Nadat meneer Mbeki president geword het,” vertel sy, “het hy Madiba gevra om die Burundi-onderhandelinge namens Suid-Afrika waar te neem. Madiba het staatgemaak op professor Gerwel om voorbereidings met partye te onderneem voor daar op ’n publieke vlak vergaderings kon plaasvind. Prof was die tussenganger en het ’n kritieke rol gespeel vir die totstandkoming van die oorspronklike vredesooreenkoms.”

Volgens La Grange was Gerwel se kalm diplomatieke benadering deurslaggewend in die sukses van dié samesprekings. “Partye in Burundi het Madiba en ander betrokkenes baie maal baie kwaad gemaak,” vertel sy. “Hulle sou tot iets ooreenkom in Madiba se teenwoordigheid, en sodra ons die land verlaat, teruggaan op hul woord.” Gerwel was dan altyd die een wat op die beste moontlike manier vir mense verduidelik het dat hulle nie Madiba met hulle optrede moes verloën nie. “Die poging om vrede te bewerkstellig en ’n tussentydse regering saam te stel, sou nooit gebeur het as dit nie vir prof Gerwel se insae en aksies was nie.”

Die Gerwel-gesin tydens Jakes se grootwordjare in die Oos-Kaap (Foto: Jakes Gerwel Stigting)

Jakes Gerwel se wortels lê diep in Afrikaans en in die Oos-Kaapse platteland. Sy liefde vir die taal en die letterkunde moes ongetwyfeld ’n rol gespeel het in sy latere filantropiese verbintenis tot die kunste. Theo Kemp, uitvoerende hoof van die Jakes Gerwel Stigting, sê: “Jakes het baie kuns oor die jare aangekoop en het vele uitstallings geopen en kunstenaars ondersteun. In Paulet Huis, die stigting se skrywershuis in Somerset-Oos, is tans van Gregoire Boonzaaier se werk, asook van Anton Kannemeyer en ’n plaaslike kunstenaar wat baie Karoo-landskappe doen, John van der Walt.”

Theo vertel ook van Gerwel se “ding” met skilpaaie wat in kuns uitgebeeld word. “Hier is letterlik honderde daarvan wat hy in verskillende mediums regoor die wêreld aangekoop het. En daar is iets van hierdie verbintenis wat Jakes Gerwel op ’n edele manier met eenvoudige dinge gehad het, wat vandag in die aktiwiteite en projekaksies van die Jakes Gerwel Stigting weerspieël word – die koestering van taal en woordkuns, en geleenthede wat geskep word vir ontluikende kunstenaars.”

Mense van Gerwel se statuur is dun gesaai. So sal almal jou vertel wie se paaie met syne gekruis het. “Ons het so min sulke rolmodelle, wat nie net tot ’n sekere gemeenskap spreek nie, maar met wie almal kan aanklank vind,” sê Theo Kemp. “Iemand wat so denkend was, so fyn ingestel op mense, op die kunste, op die lettere. Waar kry jy nog politici wat nie hulle mense vergeet nie, of wat ’n intense liefde het vir Ingrid Jonker en Karel Schoeman?”

Dat Gerwel ’n nederige mens was wat ander se gevoelens en belange bo syne geplaas het, word beaam deur Pat Barron, sy sekretaresse van 2007 tot 2012. “Prof was hoogs intelligent,” sê sy, “en ’n uitstekende leier. Hy was altyd bereid om mense te ondersteun en by te staan. Maar ten spyte van die feit dat hy ’n ikoon was, was hy altyd nederig. Hy was nooit skaam vir ’n dank- of pryswoord teenoor my nie.”

Jakes Gerwel is op 27 November 2012 skielik op ouderdom 66 oorlede, toe Pat in sy diens was.

Die stigting se aktiwiteite fokus nie uitsluitlik op Afrikaans nie. “Net soos Gerwel glo ons nie aan ’n eksklusiewe Afrikaans nie, maar eerder in ’n omarmende Afrikaans,” verduidelik Theo. “Ons wil daarom alle taalgemeenskappe laat baat vind by ons projekte; ons wil Afrikaans laat meepraat met ander tale.”

Die feit dat die stigting op Somerset-Oos gesetel is, vier Gerwel se verbintenis met dié dorp en sy omgewing. Hy is op die plaas Malvern, ongeveer 60 km buite Somerset-Oos, gebore. Theo vertel hoe belangrik ’n goeie opvoeding vir Gerwel se vader, ’n plaasarbeider, was. “Sy pa was ’n eweneens formidabele man wat vir sy tien kinders ’n skool gebou het, want daar was geen skool naby nie. Hierdie skool het die plek geword waar vele ander Oos-Kaapse kinders hulle geleerdheid ontvang het – vir baie sou dit nie die geval gewees het as daar nie so ’n skool was nie.”

Paulet Huis met die Bosberge in die agtergrond (Foto: Jakes Gerwel Stigting)

Jare later het Gerwel ’n huis op die dorp gekoop. Paulet Huis is vandag die stigting se ruimte waar skrywersresidensies en ander aktiwiteite aangebied word. “Dit het hy sy Ander Huis genoem,” vertel Theo, “waar hy ontvlugting kon kry van verpligtinge.” Na Gerwel se dood het sy weduwee, Phoebe, die huis aan die stigting geskenk. “Ons het dit ingerig as skrywershuis – om so Jakes se nalatenskap te vier.

“Hy was in murg en been tog ’n akademikus met ’n eerste liefde vir die letterkunde. Somerset-Oos is die hartklop van die stigting. Die skrywershuis gee fokus aan wat ons wil bereik, naamlik om stories na die letterkunde te bring wat nog nie gehoor of voldoende neergeskryf is nie.”

Annari van der Merwe, Hein Gerwel en Antjie Krog voor Paulet Huis (Foto: Jakes Gerwel Stigting)

Paulet Huis, wat in die vroeë 1800’s deur lord Charles Somerset vir sy tweede vrou, Poulette, opgerig is, se mure dra die fluisteringe van die koloniale geskiedenis. “Nugter weet hoe die huis se naam intussen, soos die straatnaam, verander het na Paulet,” vertel Theo. “Die bekoring van hierdie straat en huis is dat dit teen die Bosberge se voete lê.”

Toe Theo in 2017 by die stigting betrokke geraak het, was die plan om die huis in ’n skrywersoase te ontwikkel. Groot restourasiewerk moes egter eers afgehandel word. In 2019 kon daar amptelik met projekte begin word. “In die eerste jaar het ons meer as twintig skrywers op verskillende maniere hier gehelp om hulle talente te ontwikkel of ’n manuskrip klaar te maak,” vertel hy.

“Ek kan nie dink aan ’n mooier en rustiger omgewing as Somerset-Oos en die mooie Paulet Huis om in te skryf nie. Alhoewel ons veral fokus op nuwe stemme, was daar ook ’n paar bekendes al oor ons drumpels. Antjie Krog en Ronelda Kamfer het die huis geopen met ’n glas goeie rooiwyn wat hulle op Jakes se grasperk gegooi het. Dan was daar Jeremy Veary, Nathan Trantraal, Francois Bloemhof, Kirby van der Merwe, Chase Rhys en selfs skrywers van België.”

Opkomende talent word geslyp by Paulet Huis: Herschelle Benjamin, Keanen Engel, Du Toit Dianne Albertze, Tasneem Daniels, Kanya Viljoen en Amy Jephta (Foto: Jakes Gerwel Stigting)

Theo se taak is om projekte met verskeie vennote te bedink wat dit ten doel het om “skryf” in die wydste sin te ondervang. “Ons fokus veral op opkomende talent wat nie kan betaal vir amptelike skryfskole soos aan universiteite nie. Daarom stel ons bekwame mentors aan wat in verskeie genres werk. Ons het projekte vir romansiers, niefiksieskrywers, dramaturge, en nou ook liedjieskrywers, Eerste Nasie-skrywers.”

Lees gaan natuurlik hand aan hand met skryf, en daarom bied die stigting ’n groot boekeprogram vir leerders in die grondslagfase aan in Somerset-Oos en omliggende gebiede.

Antjie Krog en Ronelda S Kamfer by die opening van Paulet Huis (Foto: Jakes Gerwel Stigting)

Jakes Gerwel se betrokkenheid by die ontstaan van die Suidoosterfees in Kaapstad is welbekend. Die stigting wat sy naam dra, is uiteraard nou betrokke by dié “soomlose” fees, soos wat Gerwel dit beskryf het. Theo kan sy entoesiasme nie verbloem wanneer hy oor projekaksies saam met die Suidoosterfees gesels nie. “Ons bied jaarliks die Jakes Gerwel-gesprekke daar aan. Hiermee wil ons graag ope gesprek stimuleer en juis menings van uiteenlopende denkers en skrywers by mekaar uitbring.

“Die fees voel ewe sterk as die stigting oor die belegging in nuwe talent, en daarom het hulle die Jong Sterre-projek begin om ’n platform vir belowende dramaturge by die fees te skep. Nou het ons ’n ekstra been hierby gevoeg: Die stigting help identifiseer die jong dramaturge, ons lei hulle dan op deur ’n mentor aan te stel wat vir drie weke intensief met die skrywers in Somerset-Oos gaan werk. Daarna word die werk deur die Suidoosterfees, Kunstekaap en NATi op die planke gebring.

“’n Nuwe projek wat ons vanjaar geloods het, is ’n mentorskapsprogram vir opkomende liriekskrywers en sangers. Ons help ook hierdie skrywers om te skaaf aan hulle lirieke, en die Suidoosterfees help weer om ’n produksie met hierdie jong talent bymekaar te sit.”

Zelda la Grange, vir wie Jakes Gerwel ’n gewaardeerde mentor was toe hulle saam met Nelson Mandela gewerk het, sê: “Vir Madiba was hy die naald op die kompas wat die ware noord aangedui het. Dit was maklik om vir hom baie lief te wees. Sy droë sin vir humor het die mees gespanne situasie ontlont.

“Jy kon met hom filosofies wees en soms net lekker skinder. Jou geheime was altyd veilig by hom. Hy was ’n man met soveel ongelooflike fasette wat hy aangewend het om ander te bemagtig. Hy was ’n veilige hawe vir almal wat hom geken het.

“Dit is daarom van die uiterste belang dat die stigting ondersteun word om sy nagedagtenis te bewaar om ander ook die geleentheid te gun om steeds by hom te leer.”

Zelda se woorde oor die Jakes Gerwel Stigting word deur Pat Barron beaam: “Dit is belangrik dat Prof deur die stigting geëer en onthou moet word. Prof het so baie gedoen vir die stryd teen apartheid, hy het UWK omskep van ’n Boskollege tot ’n Universiteit van die Mense. Hy het ’n deurslaggewende rol gespeel in die vestiging van die Mandela Rhodes-stigting, wat vir honderde studente regoor Afrika deure oopgemaak het. Die Mandela-familie het hom liefgehad en gerespekteer.”

Shana Fife, Michelle van Niekerk, Engela Ovies, Bronwyn Davids, François Bloemhof, Suzette Myburgh, Sharon Magoaneng, Theo Kemp en Beneatha Adams (Foto: Jakes Gerwel Stigting)

Christo van der Rheede, adjunk- uitvoerende direkteur van Agri SA, vertel hoe hy tydens sy termyn by die Stigting vir Bemagtiging deur Afrikaans gedagtes oor die taal met Gerwel uitgeruil het. “Ons was dikwels in gesprek oor die rol van Afrikaans as taal van opvoedkundige, kulturele, ekonomiese, spirituele en sosiaal-maatskaplike bemagtiging. Dit is teen dié agtergrond dat ons ons werksaamhede diensooreenkomstig belyn het.”

Maar vir Jakes Gerwel was dit belangrik dat bemagtiging geskied deurdat mense ook vir hulleself geleenthede moet kan skep. Christo verduidelik: “Die skep van inklusiewe Afrikaanse tuistes in ’n meertalige en nierassige omgewing was ’n ideaal waarvoor prof Jakes Gerwel onbeskaamd gestaan het.”

Dié gedagte word vergesel deur ’n sinvolle waarskuwing: “Sy nalatenskap vereis dat ons hieroor in gesprek moet tree om inhoud daaraan te gee. En nie toelaat dat dit weer gekaap word deur enigiemand wat ’n ideologiese agenda dryf wat teenstrydig is met die waardes en ideale van ons nasionale Grondwet nie.”

Besoek die Jakes Gerwel Stigting se webwerf vir meer inligting oor aktiwiteite wat skrywers raak.

The post Jakes Gerwel se soet nalatenskap vir Afrikaans appeared first on LitNet.

Foto van Christo van der Rheede: verskaf

Die ideologiese en filosofiese onderbou van ons minister van finansies, Tito Mboweni, se aangepaste begrotingsrede wat hy gelewer het, bied veel stof tot nadenke.

Hy haal Matteus 7 verse 13 en 14 aan wat soos volg lui: “Gaan deur die nou poort, want breed is die poort en breed is die pad wat tot ondergang lei, en baie betree dit. Maar die poort wat klein en smal is, dit lei tot die pad van lewe, en net ’n paar vind dit.” Hy is dan van mening dat ons land met ’n keuse tussen hierdie twee poorte gekonfronteer word. Die smal of die breë weg.

Terwyl die breë weg die afgelope dekade veral groot aanklank by leidende politici gevind het, het dit tot ongekende ekonomiese verval gelei. Dit is die taak nou van Mboweni om die ekonomie op die herstelpad te plaas. Daarom sy beroep op almal om van die breë weg af te sien en hul tot die smal pad te wend. Dit is duidelik dat hy en dr Zweli Mkhize groot vertrouelinge van president Ramaphosa is. Albei verstaan hul opdragte baie duidelik. Die een is verantwoordelik om die ekonomie te red, terwyl die ander een verantwoordelik is vir die land se gesondheid.

Die president is verantwoordelik vir die oorhoofse politieke bestuur van die land. Tot dusver het hy goed gedoen. Veral wat die bestuur van uiteenlopende ideologiese vertrekpunte in die ANC aanbetref.

Voor die uitbreek van die COVID-19-pandemie en die inwerkingstelling van die Nasionale Rampbestuurswet, het die verdeeldheid binne die ANC dikwels na die openbare domein oorgespoel. ’n Algehele gebrek aan partydissipline het geheers. Die COVID-19-pandemie het egter vir Ramaphosa ’n geleentheid soos min gebied om beheer oor die ANC te verkry en sy magsbasis binne die party te versterk.  

Dat hy van tyd tot tyd sy eie ideologiese standpunte ondergeskik moes stel aan sy minister van koöperatiewe regering en tradisionele sake, Nkosazana Dlamini-Zuma se voorkeure, is duidelik ’n teer saak vir hom. Maar hy het geen keuse as om haar te akkommodeer nie. Sy bly sy gedugste politieke teenstaander en is daarop uit om hom uit die kussings te lig om self president van die land te word.

Sy is ’n swaargewig politikus en is bekend met die geo-politieke omgewing. Sy word ook deur ’n beduidende groepering binne die ANC en in die kabinet ondersteun.  

Tito Mboweni (Fotobron: Wikipedia)

Die bestuur van die COVID-19-pandemie deur die verskillende kabinetslede en hoe hulle uitvoering gee aan hulle onderskeie opdragte, bied aan Ramaphosa ’n uitstekende geleentheid om te bepaal of die onderskeie ministers opgewasse is vir hul taak.   

Hulle prestasie is egter nie net beperk tot die president wat dit moet beoordeel nie. Dit is ook die algemene publiek wat die impak van besluite deur verskillende ministers soos geïmplimenteer deur hul onderskeie staatsdepartmente, eerstehands ervaar.

Hier is ’n gulde geleentheid vir die president om die kaf van die koring te skei. In dié verband het verskeie ministers hulself onderskei. Daar is egter ook ministers wat vele antwoorde aan die president verskuldig is, vanweë die swak bestuur van hul onderskeie portefeuljes. Dan is daar diegene wat tydens die inperking heeltemal uit die bus geval het.   

Vele redes kan aangevoer word waarom sekere ministers presteer en andere nie. Maar die belangrike rede wat deur sosiale wetenskaplikes aangevoer word, is die feit dat presterende ministers hul besluite grond op die wetenskappe, eerder as ideologie.

Daarmee saam volg hulle ’n omvattende konsultasieproses teenoor die afforseer van drakoniese maatreëls. Hulle erken die rol van die privaatsektor en strewe na ’n volhoubare langtermynvennootskap. Swak presterende ministers sien die staat as die kernrolspeler en is groot voorstaanders van ’n sterk sentralistiese benadering.   

Presterende ministers versoen politieke uitkomstes met ekonomiese uitkomstes, teenoor swak presterende ministers wat politieke uitkomstes ten koste van ekonomiese uitkomstes najaag. Populisme vind neerslag in alles wat hulle doen. Dis duidelik dat hulle die smal weg teenoor die breë verkies.   

In dié verband het die regsbank ’n kritieke en onafhanklike rol om te vervul en nie toe te laat dat die Nasionale Grondwet ondermyn word nie. Dit is om diegene wat hul skuldig maak aan grondwetlike vergrype, populisme, korrupsie en irrasionele aksies tot verantwoording te roep. Die vele hofsake wat deur maatskappye, opposisiepartye, burgerlikes en burgerregte-organisasies teen hulle gemaak word en die vele uitsprake ten gunste van hulle, is ’n bewys van die politieke bankrotskap wat reeds neerslag in ons regstaat gevind het. Die howe, vervolgingsgesag en die breë burgerlike samelewing kan daarom nie op hul louere rus nie.

Beide Mboweni en Mkhize beklemtoon die noodsaaklikheid om op die smal weg gefokus te bly. Addisioneel tot dit en om die ekonomie te red, vra die minister van finansies dat daar ook brûe gebou moet word. Dit behels die volgende:  

• Fase 1: Beskerm die ekonomie deur middel van ’n stel onmiddellike, geteikende en tydelike intervensies. Uitdaging is dat die amptelike werkloosheidsyfer op 30.1% staan. Dit het die regering genoop om ’n hulppakket van R500 miljard aan te kondig om die ekonomie te ondersteun en om ’n veiligheidsnet aan huishoudings en besighede te bied om die impak van inperkings op ekonomiese aktiwiteite te versag. Die maatreëls is tydelik en bied ondersteuning waar dit die nodigste is.
• Fase 2: Sit ’n plan in plek om van die onmiddellike gevolge van die krisis te herstel deur beleggings aan te moedig en werkskepping te weeg te bring. Die uitdaging is dat Suid-Afrika se ekonomiese groei onder geweldige druk is. ’n Daling in BBP van 7,2% word voorspel. Die bruto belastinginkomste wat gedurende die eerste twee maande van 2020/21 ingesamel is, het R142 miljard beloop, vergeleke met die aanvanklike voorspelling vir dieselfde tydperk van R177,3 miljard. Anders gestel - ons is reeds R35,3 miljard agter 2020/21 teiken. Gevolglik word die bruto belastinginkomste vir die boekjaar 2020/21 van R1,43 triljoen na R1,12 triljoen hersien. Dit beteken dat die tesourie hul belastingteiken vir hierdie jaar met meer as R300 miljard sal mis. Volgens die minister van finansies is die ekonomiese vooruitsigte baie onseker. Tog bied hierdie krisis ook die geleentheid om groot hervormings in werking te stel. Die smee van ’n nuwe ekonomie in ’n veranderde wêreldwye werklikheid sal ’n sosiale vennootskap vereis tussen sake, arbeid, gemeenskappe en die regering.
• Fase 3: Skep ’n spilpunt wat groei vinnig aan die gang kan kry om die welvaart van die land oor die lang termyn kan herstel. Die uitdaging is dat bruto nasionale skuld bykans R4 triljoen sal beloop, of 81,8% van die BBP in vergeleke met ’n raming van R3,56 triljoen of 65,6% van BBP wat in Februarie voorspel is. Verder het die rand die afgelope maande met 18,1% teenoor die Amerikaanse dollar verswak. Suid-Afrika se risikopremie - dis die addisionele opbrengs wat beleggers vereis om te vergoed word vir die hoër vlakke van risiko - het op 15 Junie 2020 op 5,2% gestaan, vergeleke met 3,2% aan die einde van 2019. Effekteopbrengste het gestabiliseer weens die aankope van die Reserwebank van staatseffekte, maar bly hoër as voor COVID-19. Dit dui op onsekerheid oor Suid-Afrika se langtermyngroei en fiskale posisie, en beteken dat die regering meer sal moet betaal om geld te leen.

Terwyl minister Mboweni die ekonomie prioritiseer, vertel die aangepaste begroting ’n ander prentjie. Die wenners is soos volg:

• Koöperatieweregering en tradisionele sake se begroting is vanaf R96 234 miljard met R10 955 miljard na R107 188 miljard aangepas.
• Kommunikasie en inligtingsisteme is vanaf R721 miljoen met R30 miljoen na R751 miljoen verhoog.
• Gesondheid is vanaf R55 516 miljard met R2 914 miljard na R58 430 miljard verhoog.
• Maatskaplike dienste is vanaf R197 718 miljard met R25 474 miljard na R223 192 miljard verhoog.
• Polisie en weermag se begrotings is gesamentlik met R6,58 miljard aangepas.

Die verloorders is soos volg:

• Landbou, grondhervorming en landelike ontwikkeling se begroting is vanaf R16 810 miljard met R2 394 miljard na R14 416 miljard verminder.
• Vervoer se begroting is vanaf R62 047 miljard met R4 640 miljard na R57 407 miljard verminder.
• Toerisme is vanaf R2 481 miljard met R1 000 miljard na R1 481 miljard verminder.
• Handel en nywerheid is vanaf R11 082 miljard met R1 771 miljard na R9 311 miljard verminder.
• Basiese onderwys vanaf R25 328 miljard met R2 095 miljard na R23 233 miljard verminder.
• Hoër onderwys is vanaf R116 857 miljard met R9 857 miljard na R107 000 miljard verminder.

Hierdie besnoeing word genoodsaak vanweë die begrotingstekort van R761. 7 miljard, oftewel 15,7% van die BBP in 2020/21 in vergeleke met die tekort van R370, 5 miljard, oftewel 6,8% van BBP wat in Februarie geprojekteer is. Hierdie toename in begrotingstekort is hoofsaaklik toe te skryf aan die hersiene inkomsteprojeksies en uitbetalings van die Werkloosheidsversekeringsfonds.

Die tekort hou ernstige implikasies in vir die finansiering van kern staatsdepartemente verantwoordelik vir die herstel van die ekonomie. Die afskaling van begrotings is ’n terugslag vir departmente soos landbou, vervoer, toerisme, handel en nywerheid en opvoeding. Verder dui dit op ’n groter uitdaging, die regering se volgehoue fokus op welsynsintervensies, eerder as die ontsluiting van welvaartskeppende geleenthede.   

Dit is teen dié agtergrond wat ’n organisasie soos Agri SA ’n uiters belangrike rol het om te vervul. Dit is om die landbousektor as ’n welvaartskepper deurlopend te posisioneer, op grond van die wetenskappe en ekonomiese data wat dit onderlê. Ook om die nuwe geleenthede vir welvaartskepping en werkskepping wat dit bied te ontgin.    

Zweli Mkhize (Fotobron: Wikipedia)

Dit vereis van ons om ook ’n keuse te maak. Dit is om verbind te bly tot die smal weg en ’n fyn balans tussen die politieke en ekonomiese belange van die landbousektor te handhaaf. Die breë weg lyk op die oog af baie gewild. Deesdae is dit ’n gewilde tydverdryf om standpunte op Twitter te deel óf die regering in die Afrikaanse media sleg te sê. ’n Ander tydverdryf is om die landbousektor weer op grond van taal, ras en politieke ideologie te verdeel en om rassepolarisasie deur middel van vals nuus aan te dryf. Verduidelik egter hoe sulke aksies landbou tot voordeel strek?    

Die grondwetlike bedeling wat deur Suid-Afrika in 1994 aanvaar is, het ’n nuwe tydvak ingelui. Des te meer rus daar ’n verantwoordelikheid op georganiseerde landbou om, terwyl ons grondwetlike vergrype deur regering bloot lê, ook ’n bestekopname te doen oor ons eie verbintenis tot die waardes en ideale soos vervat in die Nasionale Grondwet.   

In respons tot die smal weg waarna die minister van finansies verwys, behoort georganiseerde landbou ons op nuut te verbind tot die volgende:

1. Die herstel van mense se menswaardigheid, uitbou van gelykheid, menseregte, vryheid, nie-rassigheid, nie-seksisme en om die oppergesag van die grondwet ten alle tye te eerbiedig.
2. Vestig en bou konstruktiewe verhoudings met die regering, veral met kabinetslede wat toegewy is tot deelnemende besluitneming en vennootskappe.
3. Roep die regering tot verantwoording as dié skuldig is aan allerlei grondwetlike vergrype.
4. Benut politieke, natuurlike, ekonomiese en tegnologiese wetenskappe as basis om ingeligte besluite te neem om die langtermynvolhoubaarheid van voedselproduksie te verseker.
5. Vestig die Suid-Afrikaanse landbousektor as ’n wêreldspeler.
6. Identifiseer nuwe geleenthede in alle fasette van die waardeketting en help opkomende entrepreneurs en nuwe boere om dit te ontsluit en ontgin.
7. Mitigeer die risiko’s wat ’n pandemie soos COVID-19 inhou, met innoverende oplossings.  

Wat die laaste punt aanbetref, sluit ek af met drie scenario’s soos uiteengesit in ’n dokument deur Deloitte getiteld Recovering from COVID-19 – Considering economic scenarios for resilient leaders. Dit skets moontlike gevolge vir die Suid-Afrikaanse en wêreldekonomieë, afhangende van hoe die pandemie mag ontwikkel. Dis inderdaad nie net ’n smal poort nie, maar ons loop die gevaar dat die poort heeltemal kan sluit:

Scenario 1:

• Pogings om pandemie onder beheer te bring, blyk suksesvol te wees
• Dit manifesteer in ’n dramatiese, maar ekonomiese afplatting van korte duur. Dit gevolg word deur ’n geleidelike herstel.
• Dit lei tot ’n daling in BBP, heelwat meer as wat ons gedurende die resessie van 2008-2009 ervaar het.

Scenario 2:

• Die pandemie duur langer met golwe van infeksie deur die loop van die jaar tot en met die vierde kwartaal van hierdie jaar.
• Daar is ook ’n herlewing van die virus op pad na 2021.
• In hierdie scenario word die Suid-Afrikaanse ekonomie gekonfronteer met ’n langdurige stilstand wat tot aan die begin van 2021 strek.

Scenario 3:

• Die virus bly muteer.
• Die ontwikkeling van ’n entstof bly ons ontwyk.
• Die wêreldwye en Suid-Afrikaanse ekonomieë verval in ’n depressie.

Elkeen van hierdie scenario’s bring elk ’n nuwe stel uitdagings na die tafel en vereis daarom ’n unieke stel oplossings. Ons sien dat meer sake- en sosiale aktiwiteite aanlyn bedryf word. Die krisis het e-handel ’n groot hupstoot gegee en het dié manier van hoe die formele kleinhandel sake bedryf, vir ewig verander. Voldoening aan gesondheids- en veiligheidsmaatreëls is nou vir almal ’n prioriteit. Die deurlopende betrokkenheid van mediese kundigheid en noodsaaklikheid van betroubare data in die werksplek sal toeneem.  

Georganiseerde landbou en georganiseerde partypolitiek bevind hulself in presies dieselfde bootjie. Beide het geen keuse as om ons ideologiese standpunte ondergeskik te stel aan die wetenskappe en die prioritisering van mense se wel en weë nie. Wat laasgenoemde aanbetref skuld die regering kiesers baie antwoorde. Veral wat die gebrek aan behoorlike behuising, gesondheidsdienste, munisipale dienste, werkskepping en die nakoming van ander basiese grondwetlike verpligtinge aanbetref.

Dit is teen dié agtergrond dat georganiseerde landbou nou meer as ooit van tevore ’n sleutelrol te vervul het. Nie om die rol van regering oor te neem nie, maar om op die smal weg, die landbou-ekonomie na nuwe hoogtes te neem. En ’n konstruktiewe bydrae tot ekonomiese en sosio-maatskaplike herstel te lewer!

The post Die smal of die breë weg? Stof tot nadenke ook vir georganiseerde landbou! appeared first on LitNet.

Annél Otto en Else Boekkooi gesels met Remona Voges oor hul artikel in LitNet Akademies (Geesteswetenskappe), "Die herkoms van ’n aantal Afrikaanse uitdrukkings wat verband hou met die see".

Fotobron: Unsplash

Hallo Annél en Else. Baie geluk met jul LitNet Akademies-artikel “Die herkoms van ’n aantal Afrikaanse uitdrukkings wat verband hou met die see”. Ek het dit geweldig interessant gevind. Waarom is dit, in jul mening, belangrik om die oorsprong van woorde, uitdrukkings en idiome te verstaan?

Dieselfde rede waarom ’n mens jou familiestamboom so ver moontlik probeer navors: om by jou wortels uit te kom. Al is ons taal minder as 400 jaar oud, gaan sy wortels veel en veel dieper. Dis waar ons wil uitkom, juis in hierdie tyd waarin soveel idiomatiese uitdrukkings besig is om in onbruik te raak. David Wilton wys tereg daarop dat die studie van die oorsprong van woorde en frases nie noodsaaklik is in dié sin dat dit lewens kan red nie, maar dat dit fassinerende insigte bied in die geskiedenis en die aard van menswees. Hy noem verder dat taal nie net mettertyd groei en verander nie, maar dat dit die spil is van ons identiteite. Verder is daar soms verskillende idees oor die herkoms van ’n uitdrukking. Indien die storie oor die oorsprong waar is, is dit meestal baie interessant. Wanneer dit nie waar is nie, help die soektog na die ware Jakob mens om jou kritiese denkvaardighede op te skerp.

Die herkoms van linguistiese vorme (morfeme, woorde en uitdrukkings) is nie net vir sowel baie linguiste as leke interessant nie, dit het ook opvoedkundige waarde. Pierson (1989) argumenteer oortuigend in die ELT journal (43[1]: 57-63) dat etimologie-onderrig betekenisvolle taalkundige inligting en beginsels aan die intermediêre/gevorderde tweedetaalleerder kan verskaf. Betekenisvolle leer gebeur wanneer leerders voortbou op dit wat hulle reeds weet, inligting word langer behou en kan makliker veralgemeen word.

Waar het die inspirasie vir julle artikel vandaan gekom en hoekom het julle besluit om te fokus op woorde/uitdrukkings wat met die see verband hou?

Die Nelson Mandela Universiteit het in Junie 2018 ’n kollokwium oor verskillende aspekte van die see aangebied en dit was vir my (Annél) ’n goeie geleentheid om op tuisbodem ’n taalkundige bydrae te lewer. Die see en alles wat daarmee verband hou, het my in ieder geval nog altyd gefassineer. Aangesien taalgeskiedenis nie my spesialisveld is nie, het ek besluit om die besondere kundigheid van Else te benut om saam met my hierdie tema aan te pak.

Julle skryf in jul artikel dat “17de-eeuse Nederlandse seemanstaal ’n belangrike rol gespeel het om uitdrukkings wat met die see as tema verband hou in Afrikaans te laat posvat”. In hoe ’n mate het die 17de-eeuse Nederlandse seemanstaal van ander Nederlandse dialekte verskil?

Die woord “seemanstaal” is eintlik ’n problematiese benaming. Daar was in dié tyd geen sprake van ’n eenheidstaal nie. Die VOC-matrose was maar ’n redelike bontspul; nie net was hulle uit alle dialekhoeke en -streke van die Lae Lande afkomstig nie, maar baie van hulle het bowendien uit ander lande soos Duitsland, Frankryk, Skandinawië en die Balkanlande hulle heil by die VOC kom soek. Die algemene voertaal op VOC-skepe was wel Nederlands, maar waarskynlik het ’n mens in praktyk maar ’n mengelmoes van dialekte en ander Europese tongvalle gehoor, in ieder geval nie die hoogdrawende soort Nederlands wat amptenare soos Van Riebeeck gebruik het nie. Uiteraard het die woordeskat ook woorde bevat wat spesifiek op die skeepvaart van toepassing was en nie noodwendig in ander kontekste ewe gebruiklik was nie. 

Idiome is vir my interessant omdat dit, soos humor, dikwels moeilik en selfs onmoontlik is om te vertaal omdat konteks en verwysingsraamwerke dikwels ’n deurslaggewende rol speel vir ’n begrip daarvan. Stem julle saam met hierdie stelling? Brei asseblief uit.

Ja, inderdaad. Soos reeds in die inleiding genoem, is ’n idioom juis ’n uitdrukking wat heeltemal ’n ander betekenis het as die somtotaal van die woorde daarin. Dus, om dit te kan interpreteer, is ’n begrip van die konteks seer sekerlik van deurslaggewende belang. As mens byvoorbeeld die idioom “oor ’n ander boeg gooi” wil vertaal, moet jy nie net met die woorde nie, maar veral ook met die konteks rekening hou. Dit kan dan verskillende vertaalmoontlikhede tot gevolg hê, byvoorbeeld try another tack; change one’s tune; change the subject.

Afrikaans is by uitstek ’n baie idiomatiese taal, myns insiens baie meer so as byvoorbeeld Engels. Sou julle sê dat moderne Nederlands ewe idiomaties is, of het dit oor die eeue heen minder idiomaties geword?

Dis ’n moeilike een! Dit is natuurlik so dat die hele taalverwysingsraamwerk in Nederlands – soos trouens ook in Afrikaans – hoe langer hoe meer globaal begin word het en idiomatiese uitdrukkings dus minder taalspesifiek geword het, maar minder idiomaties …? Ongelukkig kon ons albei in ons kontak met studente konstateer dat ook in Afrikaans heelwat idiomatiese uitdrukkings in die vergeetboek begin verdwyn. Dus is ons geneig om te sê: “Nee, ons dink nie so nie”.

Wat was vir julle van die interessantste voorbeelde van 17de-eeuse Nederlandse seemanstaaluitdrukkings wat vandag nog in Afrikaans neerslag vind?

Behalwe alledaagse, algemeen bekende woorde soos “agterbaks”, “dwarsboom” en “ruimskoots”, wat oorspronklik gevorm is van woorde wat in Nederlands verwys na skeepsonderdele ( “-bak, “-boom” en “-skoot”), maar wat in Afrikaans hoegenaamd nie meer in dié konteks bekend is nie, verder veral ook dié uitdrukkings wat hier te lande ’n nuwe lewe ontwikkel het, soos bv die volgende:

Die Nederlandse “schoon schip maken” of “zijn schip schoonmaken” kom reeds so vroeg as 1600 voor in die figuurlike betekenis “van alle schuld ontslae raak” of, soos beide HAT en Van Dale dit stel, “opruiming hou van alles wat nie deug nie”. Mettertyd kom daar egter ’n uniek Afrikaanse betekenis by, naamlik “alle wedstryde wen”.

As mens ’n uiltjie knip, dut jy ’n rukkie of jy sluimer in. In Nederlands verwys “uiltje” na ’n soort mot wat groot skade kon aanrig aan landbouprodukte, en om ’n uiltjie te knip het oorspronklik letterlik beteken om die mot te vang. Hierdie letterlike betekenis bestaan egter glad nie meer in Afrikaans nie.

In 17de-eeuse Nederlands verwys “een uiltje knappen/vangen” egter na die situasie dat die stuurman skielik teen die wind vaar omdat hy nie behoorlik opgelet het nie, waarskynlik omdat hy ingedut het, vandaar die figuurlike betekenis “een slaapje/dutje doen”. In die Groningse dialek bestaan ook die uitdrukking “een vlinder knippen”, wat beteken om stokkies te draai. Jy steel dus skooltyd, net soos wat die seeman slapies steel.

Dis maar enkele voorbeelde. Die hele ondersoek was egter vir ons ’n avontuurlike en opwindende ontdekkingsreis, en dan wel per seilskip natuurlik.

Lees ook:

Die herkoms van ’n aantal Afrikaanse uitdrukkings wat verband hou met die see

The post Nederlandse seemanstaal en Afrikaanse uitdrukkings – ’n onderhoud met Annél Otto en Else Boekkooi appeared first on LitNet.

Opsomming

Taal-in-onderwys (TiO)-beplanning (ook taalverwerwingsbeplanning genoem) word beskou as ’n kragtige gebied waarop taalverandering bewerkstellig kan word. Die TiO-beplanningsinisiatief wat in hierdie artikel oorweeg word, is die Incremental Introduction of African Languages (IIAL) van 2013, wat tussen 2015 en 2018 geloods is. Hierdie inisiatief is in wese ’n tipiese regeringgeborgde taalbevorderingsprojek wat deur die onderwysdepartement geloods is om taalverspreiding te bewerkstellig. Twee hedendaagse gevallestudies word in hierdie artikel bespreek: Sotho as ’n tweede addisionele taal in Vrystaatse skole en Nama as tweede addisionele taal in Noord-Kaapse skole; eersgenoemde as kurrikulêre en laasgenoemde as ekstrakurrikulêre aktiwiteit. In die eerste gevallestudie poog die IIAL om die prestige van die voorheen gemarginaliseerde “Afrikatale” te bevorder, en in die tweede gevallestudie voorspel die konsepbeleid die herlewing van Nama as erfenistaal. Alhoewel dit een beleid met twee verskillende implementeringsmotiewe is, verskil die twee studies van mekaar. Albei het uitdagings met betrekking tot taalstatusse, maar die fokus van eersgenoemde is op taalonderhoud en taalverspreiding, terwyl laasgenoemde op taalherlewing fokus. Verder verskil die studies ten opsigte van taalverwerwing – in die Sotho-projek kom vreemdetaalverwerwing ter sprake, maar in die Nama-projek die verwerwing van wat die betrokkenes ’n erfenistaal noem. Die motivering vir die twee inisiatiewe, naamlik sosiale samehang en die herlewing van ’n taal, is ook ’n prominente verskil. Gegewe die verskille en ooreenkomste, is die doel van hierdie artikel om die verband tussen taalbeplanningsdoelwitte, taalplanne en taalbeplanningsprogramme te oorweeg. Hierdie verband word bespreek deur die IIAL en die implementering van die beleid by gekose skole in die Kopanong-streek in die Suid-Vrystaat en by twee Noord-Kaapse skole te bestudeer. Kaplan en Baldauf Jr. (2003:201–2) se uitgebreide raamwerk vir taalbeplanningsdoelwitte word as vertrekpunt vir hierdie vergelykende studie gebruik. Die klem van die huidige studie val op die ontleding van dokumentêre bewyse insake beleide en beplanningsaktiwiteite by die geteikende skole, asook die vasstelling van die mate van samehang tussen beleidsdoelwit, beleidsplan en beleidspraktyk. Hierdie soort ontleding kan help met die opsporing van enige moontlike swakhede in die program wat die algemene doelstellings en implementering van genoemde inisiatiewe kan ondermyn.

Trefwoorde: Nama-verwerwing; Sotho-verwerwing; taal-in-onderwys-beplanning

Abstract

Language-in-education planning in the Northern Cape and Free State. An assessment of two language acquisition programmes in schools

Language-in-education planning (also known as language acquisition planning) is seen as a powerful area of planned language change. The language-in-education planning initiative considered in this article is the 2013 Incremental Introduction of African Languages (IIAL), launched between 2015 and 2018. This initiative is essentially a typical government-sponsored language promotion project launched by the Department of Education to promote language distribution. Two contemporary case studies are discussed in this article: Sotho as a second additional language in Free State schools, and Nama as a second additional language in Northern Cape schools; the former as a curricular and the latter as an extracurricular activity. In the first case study, the IIAL seeks to promote the prestige of the previously marginalised “African languages”, and in the second case study the draft policy predicts the revival of Nama as a heritage language. Although it is one policy with two different implementation motives, the two studies differ. Both have challenges in terms of language statuses, but the focus of the former is on language maintenance and dissemination, while the latter focuses on language regeneration. Furthermore, they differ in terms of language acquisition. In the Sotho project, foreign language acquisition is considered, but in the Nama project it refers to the acquisition of what the involved community call a heritage language. The motivation for the two initiatives, namely social cohesion and the revival of a language, is also a prominent difference. Given the differences and similarities, the purpose of this article is to consider the relationship between language planning goals, language plans, and language planning programmes. This connection is discussed by studying the IIAL and the implementation of policy at selected schools in the Kopanong region of the Southern Free State and at two Northern Cape schools. Kaplan and Baldauf Jr’s (2003:201–2) extended framework for language planning goals is used as a departure point for this comparative study.

The emphasis of this article is on policy design and, as such, on an analysis of relevant archival documents to gain access to two language implementation projects. This review refers to the design of appropriate policies regarding the acquisition of additional languages within the South African education system. In the case of Nama, the design stems from a non-language-planning document (a partnership agreement between the southern region of Namibia and the Northern Cape) and in the case of Sotho, from an official national language planning document (the IIAL).

Based on the framework for language planning goals (Kaplan and Baldauf Jr 2003:201–2), it was established that the necessary policy mechanisms are indeed in place to ensure success in acquiring the targeted additional languages. These policy mechanisms are found in various national policy documents within education, including the National Curriculum Statement (NCS) and related documents. As an overall policy document, the NCS makes sufficient provision for the acquisition of the second additional language (SAL). It spells out what outcomes are relevant, and provides guidance to schools regarding curriculum content, methods and materials, as well as who can and should participate in the programme concerned. Specifically, the relevant Curriculum and Assessment Policy Statement (CAPS) document (for SALs) plays a central role in this, but in conjunction with other policy documents regarding the funding of such programmes, appropriate resources, and access to education in general.

One of the gaps in policy mechanisms that has been identified is the relative absence of community policy, a shortcoming that, according to Kaplan and Baldauf Jr (2003:219), is a frequent occurrence. Nevertheless, it has been established that community involvement is a factor to consider, as can be seen in the relative success achieved with the Nama programmes.

Some design challenges that need further attention have been identified. One of the most important of these is the fact that Nama has not yet been institutionalised as SAL and that the implementation of the IIAL is not running smoothly; this following the study of the implementation of Sotho as Second Additional Language in Philippolis. The problems encountered with suitable teaching and learning material in particular pose a major challenge that deserves urgent attention. Nevertheless, it would be ideal to set up a heritage language category in the language curriculum.

In the end, the investigators were able to identify factors that could play a role in the successful implementation of Nama as extracurricular SAL in Northern Cape schools and Sotho as SAL under the IIAL in Philippolis. It seems that the necessary policies to ensure success exist, especially in the case of the Sotho project, but that gaps exist regarding its implementation. The same cannot be said of the Nama project, but it seems that this gap can be overcome by the enthusiastic cooperation of the community and decision makers. This striking difference between the two projects suggests that motivation is ultimately a significant variable that should be taken into account and which the framework for language planning goals does not provide for. Further studies can be done to research this aspect in light of the important work of Ager (2001) on motivation in language planning and determine how it links with language acquisition planning. However, in the end, the success of such a language acquisition programme is determined by its outcome, i.e. whether or not the learners acquire the necessary language skills. This aspect was also not addressed in the present study and certainly requires further investigation.

Keywords: language-in-education planning; Nama acquisition; Sotho acquisition

1. Inleiding

Volgens McCarty (2011:163) bied die implementering van taalbeleide in die onderwyssektor verskeie uitdagings, veral wanneer gemarginaliseerde en inheemse tale betrokke is. Artikel 6(2) van die Suid-Afrikaanse Grondwet verwys na Suid-Afrikaanse tale waarvan die gebruik en status histories “ingekort” is (tegnies gesproke dus gemarginaliseerde tale) ook as inheemse tale. ’n Verdere onderskeid in artikel 6(5) tussen minderheidstale (Holness 2016:175) en erfenistale (DKK 2003) suggereer dat artikel 6(2) spesifiek na gemarginaliseerde inheemse tale verwys, dit wil sê die sogenaamde Sintoetale¹ en die sogenaamde Khoi-tale. (Grondwetlik gesproke word laasgenoemde groep tale dus nie ooglopend as erfenistale beskou nie. Desnieteenstaande gebruik mense soms hierdie term om ook na Suid-Afrika se inheemse tale te verwys.) Die Grondwet se omskrywing van inheemse tale klop daarom nie noodwendig met die Verenigde Nasies (VN) se definisie van inheemse groepe nie:

[T]hose who were living on their lands before settlers came from elsewhere, and who are descendants of those who inhabited a country or a geographical region at a time when people of different cultures or ethnic groups arrived (sien Spolsky 2011:154).

Van die uitdagings vir taalbeleidsimplementering hou verband met onderwysers se toegewydheid en bereidheid om ’n gepaste taalprogram te ontwikkel, die gemeenskap se bereidheid om hiermee te help, en natuurlik die waarskynlike tekort aan onderrigmateriaal asook aan moedertaalonderwysers. Dit is omdat daar nie altyd noodwendig ’n nasionale kurrikulum vir die onderrig van hierdie tale bestaan nie. Tog meen McCarty dat die uitdagings oorkom kan word. Daar moet ten minste twee sentrale faktore wat by suksesvolle implementering geld in gedagte gehou word, te wete die rasionaal vir die implementering van sodanige taalbeleid (veral ten opsigte van die verwerwingsdoelwit van die taalbeleid), asook die mate van samewerking en ondersteuning deur die wyer gemeenskap, veral waar daar geen nasionale kurrikulum bestaan nie. Volgens McCarty (2011:174) kan geen onderwysstelsel ’n taalprogram in isolasie ontwikkel of ’n taal by wyse van spreke red nie; dit kan hoogstens ’n platform skep vir taalbeplanning binne die taalonderrigsituasie wat kan uitloop op die verbetering van die status van die gemarginaliseerde tale.

Spolsky (2011:158) ondersteun McCarty se siening en verduideliking dat gemarginaliseerde tale wel kan baat by die taalverwerwingsfunksie in skole, maar dat skole op hulle eie nie sodanige beplanning kan behartig nie. ’n Skool benodig die ondersteuning van ’n regering of van internasionale instansies, asook die inkoop van die groter gemeenskap. Hierdie tipe samewerking tussen verskeie rolspelers kan die verspreiding en herlewing van ’n taal help bewerkstellig.

McCarty en Spolsky se sienings het relevansie vir ’n unieke verskynsel wat tans in die Suid-Afrikaanse onderwys met betrekking tot georkestreerde ingrypings deur die onderwysdepartement rondom voorheen gemarginaliseerde tale waarneembaar is. Twee koerantberigte wat aan die begin van 2018 verskyn het, het die aandag van die ondersoekers gevestig op sulke inisiatiewe in die streek: die een behels die aanbied van Nama in Noord-Kaapse skole en die ander die aanbied van Sotho² in Vrystaatse skole.

Boipelo (2018) berig op 31 Januarie 2018 oor die bekendstelling van ’n Nama-program by ’n skool in die Noord-Kaapse dorpie Riemvasmaak. Daar word te kenne gegee dat Angie Motshekga, die Minister van Basiese Onderwys, toestemming aan die Nama-gemeenskap verleen het om die aanleer van Nama as ’n ekstrakurrikulêre (buitemuurse) inisiatief in te stel aangesien Nama nie as ’n addisioneletaalopsie binne die huidige skoolkurrikulum bestaan nie. Sy beklemtoon dat Nama inheems is aan die Noord-Kaap en dat die gemelde program deel vorm van ’n oorhoofse visie om die ryk geskiedenis en erfenis van die Noord-Kaapse gemeenskap te versterk en te beskerm. Boipelo (2018) berig verder:

The addition of Nama will be boosted by the Northern Cape Government’s standing twinning agreement with the Namibian //Kharas Region, of which Education forms a critical part. Specific focus will be put on the development of the Nama language.

Mentz (2018) berig op 22 Februarie 2018 oor die bekendstelling van ’n opvoedkundige werkboekreeks vir Sotho as tweede addisionele taal (TAT) vir Vrystaatse skole. Al word Sotho sedert 2015 as verpligte TAT aan Vrystaatse skole aangebied, bestaan daar onvoldoende onderrigmateriaal vir hierdie vak vir sowel die onderwysers as die leerders. Drie Afrikaanstalige Sotho-onderwysers, wat dié taal as kinders aangeleer het, het op eie inisiatief ’n werkboekreeks vir graad 1 tot 3 ontwikkel om die leemte te vul (sien Van der Merwe, Aldrich en Oosthuizen 2017).

Daar kan uit die eerste berig afgelei word dat die betrokke Nama-inisiatief as ’n Departement van Basiese Onderwys (DBO)-gesanksioneerde gemeenskapsprogram beskou kan word, wat ’n mate van orkestrasie impliseer. Ofskoon die tweede berig nie spesifiek na enige departementele betrokkenheid verwys nie, weet ondersoekers in Suid-Afrika dat die Vrystaatse Onderwysdepartement ingevolge die DBO se Incremental Introduction of African Languages-(IIAL)-program (DBO 2013) Sotho sedert 2015 as TAT in staatskole begin implementeer het; dit wil sê by skole waar die taal nie reeds aangebied word nie. Hierdie program is in 2013 nasionaal bekendgestel en word sedert 2014 in skole regoor die land geïmplementeer. Volgens Maboya (2017:20) is die program teen 2017 al in 131 Vrystaatse skole geïmplementeer, wat 89% van die geteikende provinsiale skole verteenwoordig. Die tweede berig verwys dus pertinent na ’n georkestreerde taalverwerwingsprojek.

Die twee situasies soos hier bo beskryf illustreer McCarty (2001:163, 174) se waarnemings oor die bekendstelling van taalprogramme in gemarginaliseerde tale. Van die kwessies wat onmiddellik uitstaan, is die tekort aan gepaste onderrigmateriaal en die mate van toegewydheid by sowel onderwysers as die gemeenskap. Wat opvallend is, is dat daar sprake is van ’n inherente verskil tussen die implementering van Nama as addisionele taal in Noord-Kaapse skole en die implementering van Sotho as addisionele taal in Vrystaatse skole. In die geval van Nama is daar te make met ’n gemeenskapsprojek wat kennelik die DBO se goedkeuring en steun geniet, terwyl daar in die geval van Sotho uit en uit te make is met ’n taalverpligting as DBO-inisiatief. Dit lyk gevolglik asof daar in taalbeplanningsterme onderskei kan word tussen twee wesenlik verskillende benaderings: onder-na-bo-taalbeplanning (“bottom-up”) in die geval van die Nama-projek, wat meestal deur die gemeenskap gedryf word (vanaf die sogenaamde voetsoolvlak) en bo-na-onder-taalbeplanning (“top-down”) in die geval van Sotho as verpligte addisionele taal in die Vrystaat (en ander Sintoetale regoor Suid-Afrika oor die algemeen); soos van regeringskant af voorgeskryf. Nog ’n opvallende verskil is dat, ofskoon beide projekte met taalverwerwing verband hou, die aard daarvan ingrypend verskil. In die geval van Nama as addisionele taal gaan dit oor die vrywillige herverwerwing van ’n erfenistaal deur ’n gemeenskap wat emosionele bande met die taal het, terwyl in die geval van Sotho as addisionele taal dit gaan oor die verpligte verwerwing van ’n derde amptelike taal deur burgers wat die taal nie ken nie.

Vanuit ’n taalbeplanningsoogpunt beskou laat hierdie verskille en ooreenkomste tussen twee oënskynlik verwante addisioneletaalprojekte interessante vrae ontstaan oor die aard van taal-in-onderwys-beplanning as unieke vorm van taalbeplanning. Omdat dit wil voorkom asof gemeenskapsbetrokkenheid ’n kernrol kan speel, maar die rol van die betrokke staatsdepartement ook nie buite rekening gelaat moet word nie, is dit belangrik om vas te stel watter faktore inderdaad in die onderhawige gevalle deurslaggewend kan wees by die verwesenliking van die onderliggende oogmerke. Kan daar byvoorbeeld op grond van sulke faktore voorspel word wat elkeen van die twee projekte se kans op sukses sal wees? Kan daar verder voorspel word watter faktore ’n deurslaggewende rol kan speel?

Die doel van hierdie artikel is daarom om faktore te identifiseer wat ’n sentrale rol kan speel by die suksesvolle implementering van ’n taalverwerwingsprojek op skoolvlak en om dan op grond daarvan die twee projekte se kanse op sukses te bepaal. So ’n studie kan ’n bydrae lewer tot beleidsbeplanning (en beleidsontwerp) met betrekking tot taalverwerwing binne skoolverband, en kan ook van waarde wees vir beleidmakers.

2. Taalverwerwingsbeplanning

Taalbeplanning speel ’n groot rol in die onderwysdomein, veral in ontwikkelende lande. Kaplan en Baldauf Jr. (1997:8) waarsku egter dat as gevolg van beperkte mag en hulpbronne daar nie onredelike verwagtinge hieraan gestel moet word nie, omdat onderwys in werklikheid ’n beperkte invloed op nasionale taalbeleid uitoefen. Kamwangamalu (2011:136) benadruk nietemin die uiteindelike rol van die onderwysdomein as agent van verandering, ook wat betref die kultivering van taalvaardighede en -houdings wat (onvermydelik) mettertyd uitloop op taalhiërargisering.

Kaplan en Baldauf Jr. (2003:202) se raamwerk vir taalbeplanningsdoelwitte naas status-, korpus- en prestigebeplanning maak voorsiening vir taal-in-onderwys-beplanning, oftewel taalverwerwingsbeplanning. Dit is ’n taalbeplanningsbenadering wat verband hou met daardie opvoedkundige maatreëls wat individue of gemeenskappe benodig om die soort taalvaardigheid te ontwikkel (en te handhaaf) wat gepas is vir ’n gegewe taalomgewing of -ekologie (Kaplan en Baldauf Jr. 2003:217). Dit is verder ’n benadering wat beplanning binne die onderwyssektor verg, enersyds oor die verskillende beleidsaspekte wat nodig is om hierdie oorhoofse oogmerk te kan bereik en andersyds oor wat nodig is om die gepaste leerprogramme om verskillende redes en vir verskillende agtergronde te ontwikkel (Kaplan en Baldauf Jr. 2003:220; Hornberger 2006:32).

Van die oogmerke vir taalverwerwingsbeplanning behels onder meer die besluit oor wie watter taal of tale binne onderwysverband moet aanleer (toegangsbeleid); watter kurrikulum hiervoor gevolg moet word (kurrikulumbeleid); watter metodiek en materiaal aangewend moet word (metodiek- en materiaalbeleid); hoe die beleidsimpak beoordeel en gemeet moet word (evalueringsbeleid); watter tipe onderrigpersoneel benodig word en die kriterium vir hulle werwing (personeelbeleid); asook watter soort programme watter uitwerking het ingevolge nasionale vereistes (hulpbronverkryging) (Hornberger 2006:32). Kultiveringsbeplanning, daarenteen, behels die ontwikkeling van programme met die oog op die handhawing van die eerste taal asook ooreenkomstig die nasionale prioriteite met die oog op tweede- en vreemdetaalverwerwing. Waar dit ’n prioriteit is dat leerders ’n spesifieke onderwystaal as eerste taal moet aanbied, word die ontwikkeling op taalverskuiwing binne onderwysverband afgestem. Dit gebeur in gevalle waar ’n algemene kommunikasietaal as prioriteit geag word. Soms verg die herverwerwing van sekere tale ook ontwikkeling, veral in die geval waar taalherlewing byvoorbeeld ’n oogmerk is. Taalherlewing kan verband hou met taalherstel, taalhervitalisering of taalomkering; oogmerke wat strewe na die verbetering van die sosiale status en funksies van tale waar taalverlies binne die betrokke taalgemeenskappe voorkom (Kaplan en Baldauf Jr. 2003:205). Hornberger (2006:32–33) bring dit onder die ondersoeker se aandag dat die taalbeplanningsdoelwitte selde in isolasie nagestreef word en dat die intervensies binne een van die benaderings kan bydra tot die aksies binne ’n ander. Intervensies binne die onderwysdomein kan byvoorbeeld bydra tot die verdere ontwikkeling van ’n taal en sodoende bydra tot die taal se status binne die groter gemeenskap.

Die twee taalinisiatiewe in die Noord-Kaap en die Vrystaat kan beide op grond van hulle institusionalisering as taalverwerwingsprojekte geïdentifiseer word. In die geval van Nama word die program gerig op leerders wat ’n kulturele band met Nama het, grootliks as gevolg van hulle herkoms. As sodanig kon hier eerder na ’n taalherverwerwingsprojek verwys word, omdat die herverwerwing van ’n inheemse taal (of, volgens die betrokkenes, erfenistaal) deur middel van ’n nasionale kurrikulum baie pertinent die oogmerk is.

Taalverwerwingsbeplanning vloei in hierdie geval ten nouste voort uit ’n statusbeplanningsprogram wat die herlewing van Nama onder voormalige Nama-sprekendes in gedagte het. In die geval van Sotho in Philippolis is taalherlewing nie die oogmerk nie, maar is (verpligte) taalverspreiding eerder die oorhoofse ideaal. As gevolg van hierdie nuanserings is dit belangrik dat ’n beskrywing van elk van die gevalle op grond van oorwoë maatstawwe onderneem word. Een moontlike benadering in hierdie verband is om die verskillende aspekte van beleidsbeplanning hier bo as “beleidsmeganismes” te beskou; dit wil sê meganismes wat nodig is om die oorhoofse oogmerk van verworwe taalbevoegdheid tot stand te bring. Hierdie beleidsmeganismes kan dan as vergelykingsbasis aangewend word by die beskrywing van die twee gevalle.

3. Metodologie

Vir Kaplan en Baldauf Jr. (2003:217) behels taalbeplanning in die onderwys primêr die ontwikkeling van gepaste beleide, wat sal help verseker dat taalvaardigheidsontwikkeling inderdaad plaasvind en oorhoofse programoogmerke bereik word. Sodanige oogmerke hoef nie slegs op taalverwerwing betrekking te hê nie en spruit dikwels voort uit oorhoofse taalstatusoogmerke. By ’n studie van taalverwerwingsbeplanning is dit nietemin belangrik om te onderskei tussen beleidsontwerp en beleidsuitkomste. ’n Koherente samehang tussen hierdie twee elemente kan ’n aanduiding gee van die mate van sukses wat met ’n spesifieke program bereik (kan) word. Die artikelskrywers se raamwerk vir taalbeplanningsdoelwitte (Kaplan en Baldauf Jr. 2003:201–2) identifiseer, wat taalverwerwingsbeplanning betref, die kernelemente van ’n beleidsraamwerk wat tot die suksesvolle verwerwing van ’n addisionele taal aanleiding kan gee en bied daarom ’n geskikte ontledingsbasis wat die beleidontwerpsaspek betref. ’n Ondersoek na beleidsuitkomste val buite die kader van sodanige ontleding en vereis ’n andersoortige metodologie.

Die klem in die studie wat hier onderneem word, val op die ondersoekende element van die etnografie van taalbeleid en taalbeplanning (McCarty 2015:85), wat in hierdie geval ’n argivale studie behels. Hierdie argivale studie word gerig op die ontleding van ’n korpus beleidsdokumente wat betrekking het op die beplande verwerwing van ’n addisionele taal binne die Suid-Afrikaanse onderwysstelsel. Om triangulasie te bewerkstellig en sodoende geloofwaardige bevindings te probeer verseker, is die twee ander elemente van etnografiese navorsing³, dit is navraagdoening (deur middel van onderhoude) en waarneming, ook betrek. Die etnografie van taalbeleid en taalbeplanning behels ’n studie van hierdie elemente as gesitueerde sosiale prosesse wat praktyke, houdings en meganismes behels om taalgebruikers se taalkeuses op ’n oortuigende manier te beïnvloed. So ’n etnografiese benadering is in die geval van hierdie ondersoek na twee skoolprojekte relevant om die tersaaklikheid van kernbeleidsdokumente te verifieer.

Die argivale studie wat hier onderneem is, berus primêr op die identifisering en ontleding van dokumente wat vanuit ’n taalbeleid- en beplanningsperspektief ter sake is. By die identifisering van tersaaklike dokumente is die raamwerk vir taalbeplanningsoogmerke as rigtinggewend beskou.

Waar taalprojekte soos die betrokke Nama- en Sotho-projekte ter sprake kom, word in die eerste plek oorhoofs gekyk na dokumente wat met die werklike totstandkoming van die projekte te make het. Dit is dokumente wat streng gesproke op taalstatusbeplanning betrekking het en waarin taalverwerwingsoogmerke eintlik ’n ondergeskikte rol speel. Daar kan na hierdie dokumente as instaatstellende dokumente of selfs taalpolitieke dokumente verwys word. Twee sodanige dokumente kon geïdentifiseer word, soos die inventaris hier onder aandui; die een met betrekking tot die oprigting van die provinsiale Nama-projek en die ander met betrekking tot die oprigting van ’n nasionale projek waarvan die Sotho-projek deel vorm.

In die tweede plek kan daar gelet word op meer tegniese dokumente wat spesifiek met taalverwerwingsbeplanning te make het; dit wil sê beleidsbepalende dokumente (toegangsbeleid, kurrikulumbeleid, ensovoorts) wat betrekking het op kultiveringsbeplanning ten opsigte van ten minste twee aspekte, te wete taalherverwerwing (in die Nama-geval) en vreemdetaalverwerwing (in die Sotho-geval). Drie tipes tekste is as beleidsbepalend geïdentifiseer, soos hier onder aangedui word, te wete sentralebeleidsdokumente, taalbeleidsdokumente en kurrikulumdokumente.

In die derde plek is evaluerende dokumente geïdentifiseer. Dit is nasionale dokumente waarin aspekte van onderwys-, taal- en kurrikulumbeleid geëvalueer word. Soos hier onder aangedui, is twee sodanige dokumente geïdentifiseer.

Die gemelde drie kategorieë dokumente is opvallend ten nouste verweef met die ontplooiing van die twee projekte, vandaar die noodsaak aan dokumente wat buite die proses staan. Hierdie dokumente word beskou as onafhanklike dokumente (onbetrokke bronne) soos mediatekste en beleidsadvies. Verskeie mediatekste is geïdentifiseer, asook een relevante dokument wat beleidsadvies bevat.

Deur middel van hoofsaaklik internetsoektogte en interaksie met kernrolspelers kon die volgende korpus dokumente vir ontledingsdoeleindes op grond van die gemelde onderskeidings saamgestel word:

Instaatstellende dokumente:

• Memorandum of understanding between Northern Cape Provincial Government and //Kharas Region in Namibia (sien PNC 2019:245)
• The Incremental Introduction of African Languages in South African schools. Draft Policy: September 2013 (DBO 2013)

Beleidsbepalende dokumente:

• Sentralebeleidsdokumente:
  • Suid-Afrikaanse Skolewet, 1996 (RSA 1996a)
  • Wet op Nasionale Onderwysbeleid, 1996 (RSA 1996b)
  • National Norms and Standards for School Funding (DvO 1998)
  • The National Policy on Whole-School Evaluation (DvO 2002)
• Taalbeleidsdokumente:
  • Language in education policy (DvO 1997)
  • English Second Additional Language, Curriculum Assessment Policy Statement Foundation Phase: Grades 1–3. Draft copy. National Curriculum Statement (DBO 2016)
• Kurrikulumdokumente:
  • National policy pertaining to the programme and promotion requirements of the National Curriculum Statement Grades R–12 as revised November 2015 (DBO 2015)⁴
  • CAPS for Foundation Phase. Retrieved from Curriculum Assessment Policy Statements (CAPS) (DBO 2018)

Evaluerende dokumente:

• The status of the language of learning and teaching (LOLT) in South African public schools. A quantitative overview (DBO 2010)
• Report on the Implementation Evaluation of the National Curriculum Statement Grade R to 12 Focusing on the Curriculum and Assessment Policy Statements (CAPS). Full Report 25 May 2017 (DBME en DBO 2017)

Onafhanklike dokumente:

• Basic education rights handbook. Education rights in South Africa (Veriava, Thom en Hodgson 2017; in die besonder hoofstuk 3 – sien Mansfield-Barry en Stwayi 2017, wat handel oor skoolbeheer)
• Verskeie mediatekste oor veral die Noord-Kaapse projek

Een van die primêre oogmerke by die ontleding van hierdie stel dokumente was om inligting te bekom rakende die kultiveringsbeplanning wat met betrekking tot die verwerwing van Nama en Sotho as addisionele taal onderneem word, maar ook met betrekking tot die verskillende aspekte van beleidsbeplanning, te wete toegangsbeleid, personeelbeleid, kurrikulumbeleid, ensovoorts, wat voorkom. Die ontleding van die instaatstellende dokumente is onderneem om lig te werp op die oorhoofse oogmerke met die beoogde taalverwerwingsbeplanning. Waarom is die spesifieke projekte aangepak? Vanweë die wyse waarop onderwys in Suid-Afrika georganiseer word, is ’n verdere ontleding van beleidsbepalende dokumente onderneem om lig te werp op die raamwerk met betrekking tot taalverwerwingsbeplanning wat in die spesifieke gevalle onderneem word, asook watter rolspelers vir watter aspekte daarvan verantwoordelik is.

Drie soortgelyke skole is vir die doeleindes van hierdie ondersoek as navorsingsterreine geïdentifiseer. Die twee skole waar die DBO-gesteunde Nama-projek loop, is Riemvasmaak Primêre Skool in die dorpie Riemvasmaak (694 inwoners) in die Noord-Kaap en Johan Hein Primêre Skool in Kuboes, Richtersveld (948 inwoners). Die derde skool is een van die Vrystaatse skole waar die IIAL sedert 2015 geïmplementeer word, naamlik Bergmanshoogte Intermediêre Skool in Philippolis (950 inwoners) (sien Maboya 2017). As Afrikaanssprekende inrigting is Bergmanshoogte Intermediêre Skool ’n tipiese voorbeeld van ’n skool waar die leerders nie noodwendig Sotho ken nie en waar die implementering van die IIAL dus kennis van die taal kan bevorder. Dit is ook een van die skole waarmee die Universiteit van die Vrystaat sedert 2006 deur middel van die sogenaamde Khula Xhariep-vennootskap (UV 2006:85) en sedert 2011 deur middel van die Multilingual Information Development Programme (Du Plessis 2014) ’n besondere verhouding het en waartoe die ondersoekers geredelike toegang het.

Riemvasmaak en Kuboes huisves hoofsaaklik bruin gemeenskappe en is aangrensend tot Namibië langs die Oranjerivier geleë. Riemvasmaak lê tussen Kakamas, Keimoes en Upington, terwyl Kuboes naby Alexanderbaai lê. Volgens die 2011-sensusopname is 95,39% van Riemvasmaak en 96,41% van Kuboes se inwoners Afrikaanssprekend (Frith 2011a; Frith 2011b). Philippolis is ’n klein plattelandse dorp digby die Oranjerivier, maar ongeveer 800 km verder suid tussen Trompsburg en Colesberg in die Suid-Vrystaat geleë. Volgens die betrokke sensusgegewens is 83,23% van hierdie dorp se 950 hoofsaaklik bruin inwoners Afrikaanssprekend (Frith 2011c). Uit vorige ondersoeke (De Lange 2012; Kotze 2009) in die betrokke gebied is vasgestel dat die inwoners twee- of drietalig is en dat hulle unieke kommunikasiekonvensies handhaaf as gevolg van die teenwoordigheid van ander tale soos Sotho (7,6%), Engels (3,9%) en Xhosa (2,8%) (sien Kotze 2009; StatsSA 2016).

Dit is noodsaaklik om dokumente ook op mikrovlak te identifiseer om die ontplooiing van die betrokke twee inisiatiewe teen die agtergrond van hierdie oorhoofse beleidsraamwerk te kan rekonstrueer. Hier word verwys na dokumente wat deur die betrokke skole en hulle skoolbeheerrade gegenereer is. Hierdie dokumente kan as skoolgegenereerde dokumente rakende die twee taalverwerwingsprogramme getipeer word. Ongelukkig kon nie een van die drie skole, ten spyte van herhaalde navrae, sodanige dokumentasie verskaf nie. Segspersone het die ondersoekers na die oorhoofse dokumente verwys. Ten einde hierdie inligtingsgaping te probeer oorbrug, was die ondersoekers verplig om onderhoude met rolspelers by die betrokke skole te voer, asook om waarnemings te doen.

Onderhoude is gevoer met die skoolhoofde van Riemvasmaak Primêre Skool (21 Februarie 2018) en Johan Hein Primêre Skool (22 Februarie 2018), asook van Bergmanshoogte Intermediêre Skool (25 April 2017; 26 April 2018). Verder is onderhoude ook gevoer met die twee Nama-taalfasiliteerders van Riemvasmaak Primêre Skool (21 Februarie 2018) en met die Sotho-onderwyser en -taalfasiliteerder van Bergmanshoogte Intermediêre Skool (26 April 2018; November 2018).

Een van die ondersoekers het vooraf telefonies met die onderwysdepartement in Springbok hieromtrent gekommunikeer en toestemming verkry om die skole te besoek en onderhoude met segspersone te voer. Die betrokke ondersoeker is tydens die projekloodsing aan die betrokke gemeenskappe bekendgestel. Almal is in die teenwoordigheid van die ondersoeker ingelig omtrent die studie wat onderneem word. Hierbenewens is ook die Namakwa-kurrikulumontwikkelaar telefonies gekontak en toestemming is verkry om Laerskool Riemvasmaak te besoek, asook om die projekloodsing by Johan Hein Primêre Skool in Kuboes (Cloete 2018b) by te woon. Die skole is daarna telefonies gekontak en afsprake met segspersone is gemaak. Origens is een van die ondersoekers ook uitgenooi om ’n vergadering van die Riemvasmaak Nama-taalontwikkelingskomitee tydens die besoeke by te woon.

In die geval van Philippolis kon die betrokke ondersoeker vanweë ’n langdurige verhouding met die betrokke skool gemaklik toegang tot die skool en toestemming om die ondersoek te onderneem verkry. Beide ondersoekers is reeds sedert 2008 in Philippolis en die omliggende streke betrokke by ’n aantal meertaligheidsprojekte en het oor hierdie tydperk ’n vertrouensverhouding met die betrokkenes opgebou.

Die onderhoude was semigestruktureerd en die response is deur een van die ondersoekers vir latere analise-doeleindes genoteer. Daar is in die onderhoude primêr gekonsentreer op hoekom die spesifieke taalkursus geïmplementeer is, asook hoe die implementering plaasgevind het. Verdere fokus is geplaas op die onderwysers se opleiding, asook op die beskikbaarheid van studiemateriaal. In elke geval is navrae gerig oor ondersteunende dokumentasie. Die onderhoude het baie informeel verloop en die kandidate het gemaklik tersaaklike inligting verskaf. Ter wille van kruiskontrolering van die korrektheid van die verkreë inligting is bykomende telefoniese onderhoude met enkele van hierdie rolspelers gevoer, onder meer met die skoolhoof van Bergmanshoogte Intermediêre Skool en die kurrikulumontwikkelaar van die Namakwa-skooldistrik. Al hierdie onderhoude is gedurende Junie 2018 gevoer. Die onderhoude het gehelp om te probeer vasstel hoe die oorhoofse beleid op skoolvlak verder gevoer word, asook om die praktiese implementering van die betrokke beleide beter te verstaan.

Klaswaarnemings by die onderskeie skole was nie van die begin af beplan nie, maar die ondersoeker is ter plaatse met elke besoek uitgenooi om ’n taalklas by te woon. In die resultate word gevolglik slegs geringe verwysings na hierdie waarnemings gemaak. By Riemvasmaak is op 21 Februarie 2018 een Nama-klas waargeneem. Verder is die bekendstelling van die Nama-projek in Kuboes op 22 Februarie 2018 bygewoon. Daar was geen klas tydens die byeenkoms nie, maar die kinders en die groter gemeenskap het deel gevorm van die byeenkoms. Die ondersoeker is ter plaatse soos volg aan die Kuboes gemeenskap bekend gestel:

Voordat ek vergeet, hier is iemand baie spesiaal wat ek onder u aandag wil bring, me. De Lange van die Universiteit van die Vrystaat. Sy doen ’n research [sic] oor die Nama language [sic]. Ek wil vir haar welkom heet hier in Kuboes en dat sy baie vry sal voel en saam met ons hierdie program sal geniet (Cloete 2018b).

Die ouer gemeenskap het ’n lied in Nama gesing en die skoolgemeenskap het die rieldans ten toon gestel.

In Philippolis is een Sotho-klas op 14 Mei 2018 bygewoon om ooreenkomste en verskille met die Nama-kursus te identifiseer wat aanbieding betref. Daar is vasgestel dat by die Nama-klasse beide die onderwyser en taalfasiliteerder teenwoordig is, terwyl dit nie die geval by die Sotho-klas was nie. Nietemin het hierdie vasstelling nie werklik betrekking op die huidige ondersoek nie.

Uiteindelik was dit op grond van al hierdie ingesamelde inligting moontlik om ’n beeld te kon vorm van die nasionale beleidsraamwerk met betrekking tot die verwerwing van ’n addisionele taal op skool en hoe nasionale beleidsbeplanning ten opsigte van die twee onderskeie taalverwerwingsprojekte op grondvlak verwesenlik word, asook wat daaromtrent in die vooruitsig gestel kan word wat uitkomste betref.

4. Resultate van die argivale studie

Die ondersoek het begin met ’n ontleding van die twee instaatstellende beleide, te wete die vennootskapsooreenkoms in die geval van die Nama-inisiatief en die IIAL-dokument in die geval van die Sotho-inisiatief in Philippolis.

Die Nama-projek se oorsprong lê by ’n bilaterale samewerkingsooreenkoms⁵ tussen die Noord-Kaapse Provinsie en die //Kharas-streeksraad⁶ van Namibië (PNC 2019:245) wat volgens Cloete (2011) op 14 September 1999 onderteken is. By ondertekening is daarvan uitgegaan dat die ooreenkoms die grondslag sou lê vir samewerking tussen die twee onderskeie streke wat ontwikkeling betref. Vandaar dat vanuit die staanspoor na die ooreenkoms as die sogenaamde “twinning agreement” (vennootskapsooreenkoms) verwys word (sien PNC 2019:245). Die kollig val onder meer op samewerking wat betref basiese onderrig, die jeug, sport, kuns en kultuur, en tersiêre onderrig, asook die ontwikkeling van toerisme en die mynbedryf (PNS 2019:245). Samewerking wat betref die verwerwing van Nama as erfenistaal in Noord-Kaapse skole is inbegrepe by die punt omtrent basiese onderrig, soos die Noord-Kaapse premier inderdaad beklemtoon (Swart 2018). Die samewerking het uitgeloop op die bekendstelling van Nama as kurrikulum-ondersteunde vak in verskeie Noord-Kaapse skole, waaronder die huidige twee projekskole (Lucas 2018). In 2011 word die ooreenkoms opnuut bekragtig deur onderskeidelik ’n nuwe goewerneur vir die //Kharas-streek en ’n nuwe premier vir die Noord-Kaap (Cloete 2011), en nogeens in 2017 deur hulle onderskeie opvolgers. By laasgenoemde geleentheid is bekendgemaak dat die ooreenkoms voortaan deur middel van ’n aksieplan geïmplementeer sal word, effektief ’n uitbreiding van die ooreenkoms (Cloete 2017).

Volgens Sylvia Lucas, die vorige waarnemende premier van die Noord-Kaap (April 2013 tot Mei 2019), het die gemelde Nama-inisiatief weens die gebrek aan ’n gestandaardiseerde kurrikulum en die tekort aan ’n toesighoudende liggaam nie heeltemal tot stand gekom soos wat bedoel is nie (Swart 2018). Die hele kwessie het ter sprake gekom by die Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad (Pansat) se belangwekkende Indigenous People’s Conference wat op 28 en 29 Junie 2017 by die Universiteit van die Vrystaat gehou is (CALDi 2017). Nketo (2017) skryf dat Pansat by hierdie kongres aangekondig het dat Nama daarna as deel van die amptelike leerplan by twee Noord-Kaapse skole onderrig sou word. Leerkragte sou, volgens Nketo, skynbaar in Namibië en Botswana gewerf word. Hierdie nuwe Nama-inisiatief is volgens Swart (2018) op 29 Januarie 2018 by Riemvasmaak Primêre Skool as die sogenaamde Nama Indigenous African Language Development Programme (NIALDP) bekendgestel. Die projek word voortaan slegs by die twee projekskole geïmplementeer om die projek meer beheerbaar te maak. Die implementering word in direkte samewerking met die Departement van Basiese Onderwys onderneem. Die betrokke premier het pertinent die onderwysdepartement bedank vir hulle integrering van Nama by die bestaande kurrikulum (Lucas 2018). Sy verwys hier waarskynlik na die kurrikulum vir TAT, wat straks ter sprake kom. Ofskoon die vennootskapsooreenkoms nie pertinent in die Curriculum and Assessment Policy Statement (CAPS) vermeld word nie, is dit duidelik uit die mediadekking dat die betrokke besluitnemers die kurrikulumbeleid, in hierdie geval CAPS se verklaring omtrent die TAT, as ’n sentrale deel van die uitvoering van die Nama-inisiatief sien.

Die vennootskapsooreenkoms kan nie as ’n tipiese taalbeplanningsdokument beskou word nie. Dit bevat nie enige direkte bepalings met betrekking tot die Noord-Kaapse Nama-inisiatief nie, maar eerder met betrekking tot verbandhoudende samewerkingsterreine, soos basiese onderwys en kuns en kultuur. Dit is waarskynlik waarom die betrokke owerhede wel die Nama-inisiatief as ’n uitvloeisel van die ooreenkoms voorhou. By die bekendstelling van die “herleefde” Nama-inisiatief in 2018 beklemtoon die betrokke premier juis ingevolge die vennootskapsooreenkoms haar regering se verbintenis tot die bewaring van Suid-Afrika se diversiteit, asook tot die ontwikkeling van die land se inheemse tale, waaronder Nama, !Khun en !Khwe in die Noord-Kaap. Ofskoon taalontwikkeling nie in die raamwerk vir taalbeplanningsoogmerke as ’n spesifieke oogmerk voorkom nie, kan dit nogtans implisiet gekoppel word aan korpusbeplanning. Ofskoon die premier tog met taalontwikkeling deels korpusbeplanning in gedagte het (haar aankondiging oor die vertaling van die Bybel in !Khun) gaan dit by haar nogtans in hoofsaak oor die ontwikkeling van ’n taalkurrikulum vir Nama (met as oogmerk die herverwerwing van hierdie erfenistaal) as ekstrakurrikulêre taalvak (sien Swart 2018; Jones 2019:64).

Vanuit ’n taalbeplanningsoogpunt beskou, het hierdie ontwikkelingsoogmerk direkte betrekking op kurrikulumbeleid as aspek van beleidsbeplanning, ’n kwessie wat straks aan die orde kom.

Laastens moet daar nie uit die oog verloor word nie dat, naas taalherverwerwing, daar verder ’n sterk element van taalstatusbeplanning by die Nama-inisiatief aanwesig is deurdat die herlewing van Nama binne die geteikende gemeenskappe pertinent deur die betrokke owerhede as onderliggende oogmerk voorgehou word. Inligting hieroor kan ook slegs in addisionele bronne gevind word, aangesien die vennootskapsooreenkoms dit nie vermeld nie.

Terwyl die jongste Nama-inisiatief ontstaan het na aanleiding van ’n bilaterale samewerkingsooreenkoms wat terugdateer na 1999, maar sonder ’n taalverwerwingskomponent, vloei die Sotho-inisiatief voort uit die implementering van ’n spesifieke nasionale taalverwerwingsprojek wat as die IIAL-program bekendstaan. Die IIAL-dokument is dus in teenstelling met die vennootskapsooreenkoms ’n tipiese taalbeplanningsdokument. Nogtans is dit opvallend dat die dokument (gedateer September 2013) wat via die DBO se webtuiste beskikbaar is, steeds die status van ’n konsepbeleid geniet (DBO 2013). Volgens die notule van ’n parlementêre portefeuljekomiteevergadering van 27 Junie 2017 was die program toe nietemin reeds by 973 skole in die land geïmplementeer, dit wil sê 27% van die geteikende skole (PKBO 2017).

Die IIAL-konsepdokument bevat die oogmerke van die beleid, verduidelik die bestaande situasie wat die taalkurrikulum betref en sit dan die beleidsraamwerk uiteen wat betref die beplande implementering van die beleid. As sodanig bevat die IIAL-dokument nie net beleid wat op die taalkurrikulum betrekking het nie (dit word redelik volledig behandel), maar ook op ander aspekte omtrent beleidsbeplanning by taalverwerwing, te wete opmerkings oor hulpbronne, personeel en programevaluering (sien DBO 2013:14–5).

Dit is opmerklik dat die konsepbeleid twee stelle oogmerke bevat: vyf algemene oogmerke wat ter inleiding gestel word en die volgende drie oogmerke wat verder aan in die dokument as “hoofoogmerke” gestel word:

• Om vaardigheid in asook die gebruik van “Afrikatale”⁷ op huistaalvlak te verbeter
• Om toegang tot ander tale as Engels en Afrikaans vir almal te verhoog deur van leerders wat hierdie tale nie ken nie te vereis om ’n “Afrikataal” aan te leer
• Om sosiale kohesie en ekonomiese ontwikkeling te bevorder en geleenthede te verhoog vir die ontwikkeling van “Afrikatale” as ’n betekenisvolle wyse waarop erfenis en kulture bewaar kan word (DBO 2013:6).

Die eerste twee oogmerke hou in taalbeplanningsterme direk verband met taalverwerwingsbeplanning: die handhawing van die moedertaal en die verwerwing van ’n tweede of vreemde taal. Ofskoon die derde oogmerk ook deels op taalhandhawing betrekking kan hê (spesifiek wat die tweede gedeelte van die oogmerk betref), bevat dit ’n oogmerk wat buite die tipiese taalbeplanningsraamwerk val. Nietemin val die klem in die IIAL se beplanningsbesonderhede uiteindelik op die verwerwing van ’n “Afrikataal” deur nie-moedertaalsprekers.

Voorts bevat die IIAL-dokument ’n beleidsraamwerk waarin beide die taalvereistes van die bestaande taalkurrikulum en die IIAL-taalvereistes uiteengesit word. Volgens laasgenoemde word daar voortaan van leerders verwag om drie (in plaas van die bestaande twee) amptelike tale op skool aan te bied: een op huistaal (HT)-vlak en die ander twee op eerste addisionele taal (EAT)-vlak; volgens die IIAL-beleid op vreemde wyse uitgedruk as “EAT Eerste” (tegnies gesproke eintlik EAT) en “EAT Tweede” (tegnies gesproke eintlik TAT). Ingevolge die IIAL identifiseer die skole self die EAT “Tweede”, hoofsaaklik op grond van die taaldemografie van die betrokke provinsie (DBO 2013:9). In teenstelling met die bestaande kurrikulum word nou van leerders verwag om die TAT reeds in die grondslagfase aan te leer. Hierdie drie tale is veronderstel om volgens die toepaslike CAPS-voorskrifte met betrekking tot die verskillende taalvlakke geïmplementeer te word. Verder word veronderstel dat die drie tale tot en met die senior fase geïmplementeer sal word en dus nie net in die grondslagfase nie. Die opvallende teenstrydighede van die IIAL-voorstelle impliseer ’n gebrek aan koördinering tussen die betrokke twee staatsdepartemente. Ten minste word vermeld dat die voorgestelde reëlings implikasies inhou vir ter sake kurrikulumbeleide soos die hersiene weergawe van die National Policy Pertaining to the Programme and Promotion Requirements of the National Curriculum Statement Grades R–12 (DBO 2015).

Konkreet veronderstel hierdie nuwe reëlings byvoorbeeld dat ’n Afrikaanstalige leerder voortaan Afrikaans as huistaal, Engels as EAT en Sotho as TAT sal aanbied. Dit kom daarop neer dat die tweede oorhoofse IIAL-oogmerk hier bo inderdaad nagestreef word. Soos aanstons sal blyk, word Sotho in Philippolis nes Nama in die Noord-Kaap inderdaad as TAT aangebied.

In taalbeplanningsterme kan die EAT verbind word met wat konvensioneel as tweedetaalverwerwing bekendstaan, en die TAT met vreemdetaalverwerwing (vgl. Kaplan en Baldauf Jr. 2003:221). Omdat ook Nama in die Noord-Kaap as TAT aangebied word, is dit opvallend terwyl die Afrikaanse kind aan Bergmanshoogte Sotho as vreemde taal verwerf, die (Afrikaanssprekende) Nama-kind in die Noord-Kaap Nama as sy/haar erfenistaal ook as vreemde taal verwerf. Nietemin verskil die onderliggende motiewe by die twee inisiatiewe: By die Nama-inisiatief is taalherlewing sekerlik ’n oogmerk, terwyl die IIAL pertinent taalverspreiding beoog. Met betrekking tot die raamwerk vir taalbeplanningsdoelwitte is beide, interessant genoeg, taalstatuskwessies. Hierdie verskillende aksente wat beide taalverwerwings- en taalstatusbeplanning betref, werk sekerlik mee as sleutelveranderlikes by ’n vergelyking van die twee inisiatiewe, veral aangesien verskillende rolspelers by elk betrokke is.

Die ontleding van die twee instaatstellende dokumente dui op die sentrale rol van kurrikulumbeleid, spesifiek met betrekking tot TAT, by die verwesenliking van die oorhoofse taalbeplanningsoogmerke van beide taalprojekte (die eerste natuurlik by implikasie, soos aangetoon). Ingevolge die raamwerk vir taalbeplanningsoogmerke maak ’n kurrikulumbeleid ’n belangrike deel uit van taalverwerwingsbeplanning, hetsy herverwerwing of vreemdetaalverwerwing. Sodanige kurrikulum word volgens Kaplan en Baldauf Jr. (2003:219) meestal sentraal ontwikkel, soos inderdaad die geval is met TAT in Suid-Afrika.

In Suid-Afrika is die DBO verantwoordelik vir die nasionale taalkurrikulum op skool en verwante kwessies soos metode- en materiaalbeleid en evalueringsbeleid. Hierdie beleide vloei deels voort uit die kurrikulumverwante taalvereistes (en taalplig) van die Suid-Afrikaanse Skolewet 1996 (RSA 1996a) wat verband hou met die Language in education policy (LiEP) (DvO 1997), ’n beleid wat in terme van die Nasionale Onderwysbeleid (RSA 1996b) uitgereik is, asook verskeie taalkurrikulumdokumente (wat hierna ter sprake kom). Ook ander aspekte van beleidsbeplanning, soos toegangsbeleid, personeelbeleid, hulpbronbeleid en gemeenskapsbeleid wat in die raamwerk vir taalbeplanningsoogmerke uitgestippel word, vloei voort uit die betrokke wette en taalbeleid, soos hierna behandel sal word.

Wat taalvereistes betref, streef die LiEP toevoegende meertaligheid na deur die huistaal as wegspringtaal op skool te bevorder, gekoppel aan die aanleer van ’n addisionele amptelike taal (DvO 1997). Artikel 6 (tale as vakke) van hierdie beleid vereis dat leerders uiteindelik twee tale op skool aanbied – waarvan ten minste een ’n amptelike taal is – een op eerstetaalvlak en een op tweedetaalvlak. Die National Curriculum Statement (NCS) Grade R–12, ’n beleidsverklaring wat teruggevind kan word in die nasionale beleid rakende die program- en bevorderingsvereistes (DBO 2015), verwesenlik hierdie denkwyse binne ’n tegniese beleidsraamwerk. Die beleid stel die taalvlakke op skool vas (dit wil sê, huistaal, EAT en TAT – let wel, anders as wat LiEP voorskryf) en lys die goedgekeurde taalvakke vir elke vlak, wat ’n verskeidenheid nie-amptelike tale asook Suid-Afrikaanse Gebaretaal insluit, maar voorlopig nog Nama uitsluit (DBO 2015:57–60). Voorts skryf die NCS voor dat leerders in die grondslagfase een amptelike taal op huistaalvlak en een amptelike taal op EAT-vlak aanbied (DBO 2015:8). Opvallend genoeg word voorsien dat leerders eers vanaf graad 7 ’n TAT kan aanbied en dat hierdie taal nie ’n amptelike taal hoef te wees nie (DBO 2015:23). Soos reeds uitgewys, verwag die IIAL daarenteen van leerders om die TAT reeds vanaf die grondslagfase aan te bied. Hierdie diskrepansie is nog nie in die betrokke dokumentasie reggestel nie. Origens bevat die NCS die sogenaamde CAPS vir elke goedgekeurde skoolvak, insluitende die goedgekeurde taalvakke (DBO 2019c). Hierdie CAPS verteenwoordig ’n enkele omvattende dokument wat alle vorige kurrikulumdokumente vervang en is per amptelike taal uitgewerk vir die huistaal (insluitende Suid-Afrikaanse Gebaretaal), EAT en TAT vir die grondslagfase, intermediêre fase, senior fase en Verdere Onderwys en Opleiding (VOO)-fase.

Van belang in hierdie artikel is die aanbieding van Nama in die twee Noord-Kaapse skole en Sotho in Philippolis as TAT in die grondslagfase. Daar bestaan geen sodanige CAPS-dokumente vir Nama nie. Trouens, Nama word selfs nie as taal gelys in die CAPS-dokumentasie nie (sien DBO 2018). As gevolg van hierdie tekortkoming, dien die CAPS vir Engels as tweede taal volgens die segspersone as vertrekpunt by die ontwikkeling van ’n soortgelyke leerplan vir Nama (Cloete 2018a; Steenkamp 2018). Omdat die dokument vir Sotho in Sotho geskryf is, sal vir die doeleindes van hierdie studie ook staatgemaak word op die inhoud van die Engelse dokument (sien DBO 2016). As sodanig is hierdie CAPS-dokument ’n taalbeplanningsdokument by uitstek; meer nog ’n tipiese beplanningsdokument vir taalverwerwing. Die dokument bevat ’n oorsig van die Suid-Afrikaanse kurrikulum oor die algemeen vir al die fases van onderrig; besonderhede omtrent die taalkurrikulum in die besonder en spesifiek met betrekking tot die onderrig van die TAT; inligting omtrent die assessering van die TAT; en besonderhede omtrent die betrokke taalvaardighede en onderrigplanne.

Opvallend sluit taalleer in die grondslagfase beide amptelike en nie-amptelike tale in (DBO 2016:10). Die CAPS se drie taalvlakke verwys na verskillende vereiste taalvaardigheidsvlakke en nie na die konvensionele eerste, tweede, derde Taal nie (DBO 2016:10–11). Desnieteenstaande verbind die betrokke dokument die drie taalvlakke (eerste, tweede en derde taal) breedweg met die konvensionele onderskeidings wat in die raamwerk vir taalbeplanningsoogmerke voorkom. Daar word wel nie aangedui hoe hierdie onderskeidelike taalvlakke objektief vasgestel word nie. By implikasie kan die betrokke onderskeidings wel ’n skool help om te besluit watter leerders tot watter taalvlak toegang moet kry en watter leerders dus die TAT moet verwerf. Hierdie aspek van toegangsbeleid word versterk deur die betrokke IIAL-vereiste met betrekking tot die aanleer van ’n Sintoetaal op skool. Origens bevat die betrokke CAPS-dokument, soos die meeste ander sentrale kurrikulums (Kaplan en Baldauf Jr. 2003:219), ook verwysings na die gepaste metodologie met betrekking tot TAT (DBO 2016:16–9); aanbevelings omtrent die minimum vereiste materiaal wat leerkragte vir onderrigdoeleindes benodig; ’n voorgestelde tydsindeling vir die aanbied van die TAT; en riglyne omtrent vordering en bevordering (DBO 2016:25).

Opmerklik dek die betrokke CAPS-dokument wat in die raamwerk vir taalbeplanningsoogmerke in hoofsaak as kurrikulumbeleid beskou word, maar ook beleid omtrent metodes en materiaal. Verwysings na ander aspekte van beleidsbeplanning, soos toegangsbeleid en personeelbeleid, kom terloops voor. Vir ’n volledige beleid omtrent hierdie en die ander oorblywende aspekte moet daar terugverwys word na die gemelde onderwyswetgewing.

Die Suid-Afrikaanse Skolewet (RSA 1996a) staan sentraal wat betref beleid omtrent taalverwerwing op skoolvlak. Artikel 6 van die beleid ken bepaalde verantwoordelikhede omtrent taalbestuur in die onderwys toe aan skoolbeheerrade, die betrokke instansies wat verantwoordelik is vir toegangsbeleid, personeelbeleid en hulpbronnebeleid. Ingevolge artikel 6 bepaal die skoolbeheerraad die taalbeleid van ’n skool, wat insluit watter tale daar onderrig sal word, natuurlik onderworpe aan bepaalde voorwaardes met betrekking tot toegangsbeleid wat deur die DBO voorgeskryf word (sien voorskrifte oor toegang, DBO 2019b). Mansfield-Barry en Stwayi (2017:83) beklemtoon hieromtrent die skoolbeheerraad se verbandhoudende mandaat om toegangsbeleid te bepaal.

Die personeel- en hulpbronbeleid is, net soos die kurrikulum, ’n nasionale bevoegdheid wat voortvloei uit die gemelde twee onderwyswette en meer spesifiek uit ’n beleidsdokument oor norme en standaarde vir skoolbefondsing wat reeds sedert Oktober 1998 bestaan (sien DvO 1998). Volgens die personeel- en hulpbronbeleid bepaal die onderwysdepartement personeelbeleid vir skole. Die beleid vereis dat onderwysers eweredig ooreenkomstig pedagogiese vereistes versprei word en dat voldoende nie-onderwyspersoneel aangestel word. Skoolbeheerrade word toegelaat om bykomende personeel teen eie fondse aan te stel en uiteraard om bykomende fondse te in. Origens word skole vanuit provinsiale begrotings befonds ooreenkomstig bepaalde befondsingsriglyne.

Ten slotte is evalueringsbeleid ook die verantwoordelikheid van die onderwysdepartement; ’n aspek wat volledig uiteengesit word in een sentrale evalueringsbeleid, te wete The National Policy on Whole-School Evaluation (DvO 2002). Hierdie beleid maak onder meer ook voorsiening vir die evaluering van taalprogramme op skool deur te kyk na die verskeidenheid tale wat aangebied word, asook die effektiwiteit en gehalte omtrent die aanbied van die onderrigtale. Die departementele evalueringsverslag van 2010 oor die stand van die onderrigtale aan Suid-Afrikaanse skole teen die jaar 2007 (DBO 2010) – tot dusver steeds die enigste – lewer besonder insiggewende bevindinge omtrent laasgenoemde op. Van die relevante aanbevelings is dat onderrig- en leermateriaal vir die grondslagfase in alle tale beskikbaar gemaak moet word en dat beleid oor die sogenaamde “Afrikatale” duideliker uitgespel word (DBO 2010:29). Die aanname ontstaan dat die IIAL deels ’n respons op laasgenoemde verteenwoordig.

Ten slotte, wat betref gemeenskapsbeleid, wys Kaplan en Baldauf Jr. (2003:219) op een van die nadele van ’n sentraal-beheerde kurrikulum, naamlik dat dit soms die ontwikkeling van ’n gemeenskapsbeleid inhibeer. Sodanige beleid kan ’n skool help om op raadplegende wyse die gemeenskap se taalbehoeftes vas te stel, wat dan ’n uitwerking kan hê op die taalopsies wat so ’n skool aan voornemende leerders bied.

Uit hierdie oorsig van die beleidsraamwerk met betrekking tot taalverwerwing in die Suid-Afrikaanse onderwysstelsel blyk dit dat beleidsbeplanning inderdaad insake die verwerwing van TAT onderneem word en dat elemente van die relevante beleidsmeganismes in verskillende grade aanwesig is. Weliswaar speel die onderwysdepartement hierin ’n sentrale rol, maar doen skoolbeheerrade binne ’n beperkte mandaat mee. Uiteraard bied die betrokke dokumente nie ’n perspektief op wat op grondvlak gebeur nie en ontbreek inligting omtrent beleidsbeplanning in die betrokke skole. Vervolgens sal die resultate wat volg uit die onderhoude wat met verskeie rolspelers gevoer is, voorgehou word, asook van die waarnemings by die skole self.

5. Resultate van die voorstudie

In 2015 het die DBO besluit om Sotho, as deel van die IIAL-beleid, vanaf graad 1 by Bergmanshoogte Primêre Skool in te faseer. Bergmanshoogte Intermediêre Skool is een van die eerste skole in die Vrystaat wat vir implementering geïdentifiseer is. Teen 2018 word Sotho in hierdie skool reeds as TAT op graad 3-vlak aangebied. Die onderwyser is deur die DBO aangestel en sy rapporteer aan die vakhoof (Cilliers 2017). Daar bestaan onduidelikheid oor die onderwyser se kwalifikasies. Skoolpersoneel het aan die begin van die ondersoek verduidelik dat sy vanaf ’n ander skool “herontplooi” is en nie ’n opgeleide taalonderwyser is nie (Cilliers 2017). Sedertdien ontwyk die skoolhoof vrae oor haar opleiding (Engelbrecht 2018).

Sotho as ’n TAT is deel van die kurrikulum en is daarom verpligtend. Die formele klasse vind twee maal per week vir elke graad plaas. Hierdie klasse is 30 minute lank en word gevolg deur ’n informele klas van 15 minute elk met ’n eksterne taalfasiliteerder. Die DBO het sedert 2014 werkboeke vir al die TAT-tale beskikbaar. Hierdie boeke kan aanlyn van die DBO se webtuiste afgelaai word en die departement verskaf harde kopieë aan die skole op bestelling (Aldrich 2018). Sedert 2015 het die Sotho-onderwyser streng volgens die CAPS-dokumente gewerk, maar was met tye steeds onseker oor hoe sy die klasse moet hanteer. Sy het verduidelik dat die tekort aan hulpbronne bydra tot haar frustrasie (Jonas 2018). Die skool het wel hulle eerste bestelling vir TAT-leermateriaal aan die einde van 2017 geplaas, maar die DBO het nie die volle bestelling in 2018 afgelewer nie. Volgens die skool en onderwyser ontvang hulle geen verdere materiaal of ondersteuning van die departement nie (Vorster 2018). Hierdie tekort aan ondersteuning is die hoofrede waarom die Eenheid vir Taalfasilitering en -bemagtiging (ETFB) betrokke geraak het.

Die ETFB was sedert 2008 in Philippolis en omliggende streke betrokke by meertaligheidsprojekte. Bergmanshoogte Intermediêre Skool is genader rakende die implementering van ’n taalverwerwingsprojek op vennootskapsbasis. ’n Taalfasiliteerder is deur die ETFB aangestel om in ’n taalonderrigondersteunde hoedanigheid saam met die TAT-onderwyser te werk. Hierdie taalfasiliteerder help dus met taalverwerwing deur een uur per dag se interaktiewe aktiwiteite met die kinders van verskillende grade (Cilliers 2017). Die ETFB het verder die Sotho-werkboekreeks (Van der Merwe, Aldrich en Oosthuizen 2017), wat in Februarie 2018 bekendgestel is (Mentz 2018), vir elke skoolleerder aangekoop. Die Eenheid vir Taalfasilitering en -bemagtiging het hierdeur ’n hulpbron vir die skool geword. Die ETFB het verder ’n taalfasiliteerder aangestel om die Sotho-onderwyser by te staan.

Dit blyk uit die voorafstudie dat die skoolbeheerliggaam (SBL) van Bergmanshoogte Intermediêre Skool nie by die projek betrokke is nie. ’n Vorige studie (De Lange en Du Plessis 2013:29–30) in die omgewing het aangedui dat die SBL in praktyk nie die seggenskap het soos dit in die Suid-Afrikaanse Skolewet voorsien word nie. Redes hiervoor is onder meer die sosiale omstandighede en die geletterdheidsvlakke van die gemeenskap. Alhoewel die skoolhoof in hierdie geval die oorhoofse besluite ten opsigte van die beleide en leerders neem, is die onderwyser deur die DBO herontplooi en die keuse van TAT-taal is ook deur die departement gemaak (Cilliers 2017). Die skool het slegs van die taalfasiliteerder gebruik gemaak en boeke bestel nadat dit gereeld onder hulle aandag gebring is.

Die skoolhoof het ook volgens Cilliers (2017) aangedui dat die leerders op ’n informele en formele basis geassesseer word, maar uit informele gesprekke met ander onderwysers van die skool, asook met taalonderwysers buite hierdie betrokke projek, kom dit voor dat die TAT-vak as ’n “assesseringsvrye kursus” geklassifiseer is. Volgens Aldrich (2018) is dit omdat die DBO wil hê dat die kinders die aanleer van die taal moet geniet.

Die prentjie lyk anders in die geval van die Nama-projek. Die Nama-gemeenskap probeer tans vir die tweede keer Nama in die skole implementeer. Volgens L. Dawids (2018) het die eerste projek gefaal aangesien te veel skole vir die eerste projek geïdentifiseer is. ’n Tweede faktor wat volgens hom tot die onsuksesvolle implementering gelei het, was die tekort aan ’n saamgestelde kurrikulum vir die projek. Die twee gemeenskappe in Riemvasmaak en Kuboes het elkeen ’n Nama-taalontwikkelingskomitee saamgestel. Hierdie twee komitees het saam met ’n DBO-verteenwoordiger en die bestuurder van die huidige projek vergader om vas te stel hoe hulle die projek gaan benader sodat hulle nie weer dieselfde foute begaan nie (Steenkamp 2018).

Die twee Nama-taalontwikkelingskomitees het verder met hulle onderskeie gemeenskappe vergader om die projek aan hulle bekend te stel en hulle betrokkenheid te bewerkstellig. Daarna is die SBL, onderwysers en leerders betrek. Volgens Steenkamp (2018) was almal positief om Nama na die gemeenskap terug te bring. Die komitees het terselfdertyd ’n opname gedoen oor wie in die gemeenskappe steeds Nama magtig is, aangesien sulke sprekers ’n groot rol in die taalherlewingsprojek speel (Steenkamp 2018; Swartbooi 2018). Die taalfasiliteerders, een in Riemvasmaak en die ander een in Kuboes, is deur die gemeenskap geïdentifiseer en deur die skool se SBL aangestel. Hulle ontvang ’n toelaag vanaf die DBO en rapporteer aan die twee onderskeie Nama-taalkomitees. Hierdie komitees rapporteer aan die projekbestuurder, mnr. James Mapanga. Die taalfasiliteerder is ’n Namaspreker, maar nie ’n opgeleide onderwyser nie. Hy word dus deur die grondslagfaseonderwyser van die skool ondersteun met betrekking tot die metodologie van taalonderrig (Steenkamp 2018).

Nama word volgens die CAPS-riglyne in die skool aangebied. Volgens Steenkamp (2018) en Cloete (2018a) het hulle die IIAL as motivering gebruik, want volgens dié beleid is Tswana vir die skole geïdentifiseer, alhoewel niemand in die omgewing Tswana praat nie. Alhoewel die toegewing toegestaan is, vorm die Nama-implementering nie deel van die kurrikulum nie, aangesien Nama nie ’n amptelike taal van Suid-Afrika is nie. Gevolglik word die taal as ’n buitemuurse aktiwiteit aangebied. Hierdie klasse word 15 minute per dag direk na skool op vier dae aangebied (Steenkamp 2018).

Steenkamp (2018) verduidelik dit soos volg:

Meer spesifiek nadat die nasionale minister mos nou toestemming gegee en met regtig goeie motivering en hulp van PanSALB kon ons mos nou daarin slaag om die taal ten minste in die skool setup in te bring, maar hulle verkies mos dan nou merendeels dat dit as buitekurrikulêr aangebied word. So, op die huidige oomblik word dit nie binne die normale tyd van die skool aangebied nie, so dit word omtrent net na 12, dit is mos nou die graad R’etjies, so dit is waar dit infaseer, so die graad R’etjies maak mos nou teen 12 uur klaar met hulle se skoolprogram en dan sal Meneer Dawids nou inkom en vir 15 minute word hulle dan deur hierdie proses gevat.

Die gemeenskap versoek en benodig ondersteuning en samewerking van die DBO (E. Dawids 2018). Ongelukkig kan die DBO nie enige opvoedkundige werkboeke verskaf nie, aangesien Nama nie as ’n taal vir opvoedkundige doeleindes geklassifiseer is nie. Die DBO het wel ’n eenmalige skenking van R10 000 aan die Kuboes-Nama-Taalkomitee geskenk om by te dra tot die ontwikkeling van die Nama taal- en kultuuraktiwiteite (Louw 2018).

Die projek word wel deur die //Kharas-distrik van Namibië ondersteun, asook deur die Universiteit van Namibië. Die twee Nama-taalontwikkelingskomitees het voor die afloop van die projek ’n besoek aan Namibië afgelê. Hulle het onder meer die primêre skool in Keetmanshoop besoek wat Nama as ’n voertaal gebruik. Daar is steeds deurlopende samesprekings tussen die verskeie groepe (Steenkamp 2018; Mapanga 2019). Die llKharas-distrik het ’n paar storieboeke en plakkate as materiaal aan die skole geskenk, maar daar is nie werkboeke vir elke kind beskikbaar nie. Die Universiteit van Namibië is verder bereid om Nama sonder enige koste aan die ouergemeenskap aan te leer (E. Dawids 2018; Steenkamp 2018). Die Nama-taalkomitees het ’n gestandaardiseerde ortografie aan PanSALB vir goedkeuring voorgelê. Hulle hoop dat dit sal bydra tot die ontwikkeling van hulle eie studiemateriaal.

Dit is opvallend dat die verwerwing van Nama nie geassesseer word nie. Die taalfasiliteerder het verduidelik dat die leerders nie formeel geassesseer word nie, aangesien dit ’n buitemuurse aktiwiteit is. Daar vind wel informele assessering plaas. Die fasiliteerder het tydens die terugvoersessie aan die Riemvasmaak-Nama-taalontwikkelingskomitee terugvoer oor die leerders se ontwikkeling gegee. Hy is baie beïndruk met die pas waarteen die kinders die taal aanleer en die hoeveelheid wat hulle reeds verstaan (L. Dawids 2018).

6. Bespreking

Die hoofkomponent van hierdie ondersoek, wat die ontleding van ter sake beleidsdokumente behels het, lewer belangrike insigte op omtrent taalverwerwingsbeplanning binne die Suid-Afrikaanse skoolstelsel. In die eerste plek lê die ontleding ’n strategiese verband tussen taalverwerwingsbeplanning en taalstatusbeplanning bloot. Beide taalverwerwingsprojekte spruit in wese voort uit taalstatusoogmerke: die Nama-projek in Noord-Kaapse skole uit die strewe na taalherlewing en die Sotho-projek in Philippolis, as deel van die groter IIAL, uit die strewe na taalverspreiding. Dit is opvallend dat hierdie grondige verskil in taalstatusoogmerke ook deursyfer na uiteenlopende taalverwerwingsoogmerke: in die geval van die Nama-projek taalherverwerwing, maar in die geval van die Sotho-projek (en die IIAL) vreemdetaalverwerwing.

Hierdie uiteenlopende oogmerke behoort streng gesproke neerslag te vind in beleidsbeplanning en hou beslis implikasies daarvoor in. ’n Toegangsbeleid vir die Nama-projek behoort byvoorbeeld grondig te verskil van die toegangsbeleid vir die Sotho-projek, ook omdat eersgenoemde ’n buitekurrikulêre projek is en laasgenoemde ’n taalverpligting behels. In eersgenoemde geval word die beleid gemik op leerders van Nama-afkoms, maar in die tweede geval op leerders wat nie ’n Sintoetaal magtig is nie. Die IIAL maak laasgenoemde duidelik, maar in eersgenoemde geval word dit geïmpliseer. Daar kon nie tydens die ondersoek ’n uitdruklike beleid hieromtrent gevind word nie.

Uiteraard behoort ook die kurrikulum en trouens selfs van die ander aspekte van beleidsbeplanning in teorie te verskil. In die lig hiervan val die besluit om in beide gevalle byvoorbeeld die CAPS vir TAT as taalkurrikulum te implementeer nogal vreemd op. Dit plaas Nama as erfenistaal saam met vreemde tale soos Frans, Duits, Mandaryns en Serwies en die nege Sintoetale (sien byvoorbeeld DBO 2019a). ’n CAPS-kategorie vir die drie groepe erfenistale wat in artikel 6(5) van die Grondwet vermeld word, en wat derhalwe Nama insluit, word dus vermis (RSA 1996c).

In die tweede plek dui die ontleding daarop dat Suid-Afrika nietemin op ’n gekoördineerde wyse aandag gee aan die verwerwing van addisionele tale binne die onderwys, ten spyte van die feit dat die bovermelde amptelike evalueringstudies suggereer dat die klem op die verwerwing van Engels as EAT val. Daarom is dit gepas dat die IIAL as noemenswaardige nasionale inisiatief staatmaak op die bestaande taalkurrikulum as sentrale element van ’n program wat die verwerwing van ’n TAT bevorder. Ofskoon dit nie deel is van die IIAL nie, gaan die Nama-inisiatief op dieselfde wyse te werk, behalwe dat in hierdie geval nog ’n volledige kurrikulum ontwikkel moet word.

Vanuit ’n ontwerpsoogpunt beskou, is al die beleidsmeganismes wat vereis word om die suksesvolle verwerwing van ’n addisionele taal te verseker teenwoordig. In die geval van die verwerwing van ’n Sintoetaal as addisionele taal verleen die IIAL as instaatstellende dokument bykomende steunkrag hieraan. Alhoewel die vennootskapsooreenkoms nie dieselfde rol by die Nama-inisiatief speel nie, omdat taalverwerwing nie een van die oogmerke is nie, dien dit nietemin as inspirasie vir die uiteindelike institusionalisering van Nama as TAT. Die samewerking wat met die DBO bewerkstellig is wat kurrikulumontwikkeling binne die kader van CAPS betref, dra betekenisvol hiertoe by. Trouens, die betrokke beleidsontwerp, veral wat kurrikulumbeleid betref, is van sodanige gehalte dat albei die projekte wat ondersoek is, naamlik die Nama-projek in die Noord-Kaap en die Sotho-projek in Philippolis, binne die kader van die IIAL suksesvolle uitkomste behoort op te lewer. Wat die voorondersoek essensieel uitwys, is dat enige leemtes wat voorkom nie aan beleidsontwerp toe te skryf is nie, maar te wyte is aan tekortkominge by implementering. ’n Mens sou hieromtrent kon redeneer dat die DBO sy evalueringsbeleid omtrent TAT kan aanpas om aan hierdie uitdagings aandag te gee en dat dit broodnodig is om veral die implementering van die IIAL behoorlik te evalueer.

Aan die ander kant is dit opvallend dat Nama nog nie as TAT in NCS-dokumentasie gelys word nie, ’n aspek wat sekerlik vanuit ’n ontwerpsoogpunt hersien behoort te word. Hierdie hersiening van die NCS-dokumentasie kan met die ontplooiing van ’n Nama-kurrikulum saamhang. Daar behoort wel besin te word of daar nie ruimte binne die NCS bestaan om voorsiening te maak vir die herverwerwing van ’n erfenistaal nie, om sodoende meer gepas voorsiening te maak vir die behoeftes van die betrokke leerders. In hierdie opsig moet die aanbied van Nama as TAT as ’n tussentydse maatreël beskou te word, net soos die feit dat dit tans nog buitekurrikulêr aangebied word. Daar ontstaan dus ’n pleidooi vir ’n nasionale program vir die verwerwing van erfenistale soortgelyk aan die IIAL vir die verwerwing van ’n Sintoetaal as TAT.

Die teenstrydigheid ten opsigte van programontwerp tussen die IIAL en die NCS, veral met betrekking tot die taalvlakke, behoort vanuit ’n ontwerpsoogpunt ook gesinchroniseer te word.

Een van die opvallende leemtes in die ontwerpmondering van die Suid-Afrikaanse taalverwerwingsprogram is die afwesigheid van ’n gemeenskapsbeleid. Ofskoon dit meermale by nasionaal-ontwerpte programme voorkom, behoort dit nietemin vorentoe aandag te kry. Uit die voorondersoek blyk dat die beweerde sukses van die Nama-inisiatief heelwat te make het met die betrokkenheid van die gemeenskap. Trouens, klem word deur rolspelers gelê op die feit dat die hele inisiatief vanuit die gemeenskap gebore is. Dieselfde geld nie vir die Sotho-inisiatief (en trouens vir die IIAL oor die algemeen) nie, aangesien dit kennelik ’n projek is wat van bo op skole afgedwing word. Dit kan onder meer afgelei word uit die feit dat die Sotho-onderwyser in Philippolis skynbaar nie in oorleg met die betrokke skool aangestel is nie en ook dat Xhosa as groter taal in die gebied nie as alternatiewe taalkeuse aangebied word nie. Aan die ander kant toon die ontwikkeling van geskikte Sotho-materiaal deur plaaslike onderwysers watter positiewe impak gemeenskapsbetrokkenheid kan hê.

Tabel 1 som die ooreenkomste en verskille tussen die twee projekte op. Dit word gebaseer op die resultate wat die voorondersoek opgelewer het.

Tabel 1. Opsomming van versamelde inligting

Een groot verskil tussen die twee projekte wat deurskemer hou verband met die mate van entoesiasme waarmee elk aangebied word. Dit is ’n kwessie wat direk met gemeenskapsbetrokkenheid te make het, ’n aspek wat nie noodwendig in taalbeplanningsmodelle voorkom nie. Selfs al word Nama buitekurrikulêr aangebied, kan daar juis as gevolg van die intense gemeenskapsbetrokkenheid voorspel word dat dit ’n projek is wat waarskynlik op die langer termyn beter resultate as die Sotho-projek sal oplewer. Desnieteenstaande moet daar in aanmerking geneem word dat die Sotho-projek in hierdie opsig die groot voordeel het dat Sotho sowel in die skoolomgewing as omliggende gemeenskapstaal gebesig word.

7. Gevolgtrekking

Die klem in die hierdie artikel het geval op beleidsontwerp en as sodanig op ’n ontleding van ter sake argivale dokumente om insae te verkry rakende hierdie aspek. Hierdie insae verwys na die ontwerp van gepaste beleid met betrekking tot die verwerwing van addisionele tale binne die Suid-Afrikaanse onderwysstelsel. In die geval van Nama vloei die ontwerp voort vanuit ’n nie-taalbeplanningsdokument (’n vennootskapsooreenkoms tussen die suidelike streek van Namibië en die Noord-Kaap) en in die geval van Sotho vanuit ’n amptelike, nasionale taalbeplanningsdokument (die IIAL).

Aan die hand van die raamwerk vir taalbeplanningsdoelwitte kon vasgestel word dat die nodige beleidsmeganismes inderdaad aanwesig is om sukses te kan verseker met die verwerwing van die geteikende addisionele tale. Hierdie beleidsmeganismes kom voor in verskeie nasionale beleidsdokumente binne onderwysverband, waaronder die NCS en verwante dokumente sentraal staan. As oorhoofse beleidsdokument maak die NCS voldoende voorsiening vir die verwerwing van ’n TAT (in taalbeplanningsterme ’n vreemde taal). Dit spel uit watter uitkomste betrekking het en gee leiding aan skole wat betref kurrikuluminhoud, metodes en materiaal, asook wie tot die betrokke program toegelaat kan word en daaraan moet deelneem. Spesifiek die ter sake CAPS-dokument (vir TAT) speel hierin ’n sentrale rol, maar in samehang met ander beleidsdokumente met betrekking tot die befondsing van sodanige programme, gepaste hulpbronne asook toegang tot onderwys oor die algemeen.

Een van die leemtes betreffende beleidsmeganismes wat geïdentifiseer is, is die relatiewe afwesigheid van gemeenskapsbeleid, ’n tekortkoming wat volgens Kaplan en Baldauf Jr. (2003:219) meermale voorkom. Nietemin is vasgestel dat gemeenskapsbetrokkenheid wel ’n faktor is om mee rekening te hou, soos gesien kan word in die relatiewe sukses wat met die Nama-programme behaal word.

Enkele ontwerpuitdagings is geïdentifiseer waaraan verdere aandag gegee behoort te word. Een van die belangrikste uitdagings is die feit dat Nama nog nie as TAT geïnstitusionaliseer is nie en dat die implementering van die IIAL nie heeltemal vlot verloop nie. Die studie van die implementering van Sotho as TAT in Philippolis wys dit uit. Veral die probleme wat ondervind word met geskikte onderrig- en leermateriaal is ’n groot uitdaging wat indringende aandag verdien. Nietemin sou die ideaal wees om ’n kategorie vir erfenistale in die taalkurrikulum in te rig.

Uiteindelik kon die ondersoekers met hierdie ondersoek wel faktore identifiseer wat ’n rol kan speel by die suksesvolle implementering van Nama as buitekurrikulêre TAT in Noord-Kaapse skole en Sotho as TAT ingevolge die IIAL in Philippolis. Dit blyk dat die nodige beleid wel veral in die geval van die Sotho-projek bestaan om sukses te verseker, maar dat leemtes voorkom wat die implementering daarvan betref. Dieselfde kan nie van die Nama-projek gesê word nie, maar dit wil voorkom asof hierdie leemte oorbrug kan word deur die entoesiastiese meewerking van die gemeenskap en besluitnemers. Hierdie opvallende verskil tussen die twee projekte suggereer dat motivering uiteindelik ’n betekenisvolle veranderlike is waarmee rekening gehou behoort te word en waarvoor die raamwerk vir taalbeplanningsdoelwitte nie voorsiening maak nie. Verdere studies kan dus na aanleiding van die belangrike werk van Ager (2001) oor motivering in taalbeplanning verder op hierdie aspek ingaan en bepaal hoe dit skakel met taalverwerwingsbeplanning. Suid-Afrikaanse Gebaretaal kan verder by die vergelykende studie betrek word aangesien dié taal in 2014 as ’n huistaal geïmplementeer is en reeds vier jaar later as graad 12-vak aangebied is. Hoe dit ook al sy, word die sukses van ’n taalverwerwingsprogram uiteindelik bepaal deur die uitkoms daarvan, dit wil sê of die leerders die nodige taalvaardigheid verwerf al dan nie. Ook hierdie aspek het nie in die huidige studie ter sprake gekom nie en verg beslis verdere ondersoek.

Bibliografie

Ager, D. 2001. Motivation in language planning and language policy. Clevedon/Buffalo/Toronto/Sydney: Multilingual Matters.

Aldrich, J. 2018. Onderhoud gevoer met Johlette Aldrich, medesamesteller van die werkboekreeks Second Additional Language Sesotho Grade 1–3, deur Jani de Lange tydens die bekendstelling van die reeks aan onderwysers op 14 Februarie 2018, Willem Postma Primêre Skool, Bloemfontein.

Boipelo, M. 2018. It’s back to school time for the Nama Language [Dit is terug-skool-toe-tyd vir Nama]. News24, 31 Januarie. https://www.news24.com/news24/southafrica/local/express-news/its-back-to-school-time-for-the-nama-language-20180130 (20 Junie 2018 geraadpleeg).

CALDi (Centre for African Language Diversity). 2017. CALDi – Centre for African Language Diversity is at University of the Free State, 1 July 2017, Bloemfontein. https://www.facebook.com/CentreForAfricanLanguageDiversity/posts/pansalb-the-pan-south-african-language-board-organised-the-indigenous-peoples-la/1580609348638452/ (12 Maart 2019 geraadpleeg).

Cilliers, N. 2017. Terugvoer deur Nadia Cilliers, Adjunkhoof van Bergmanshoogte Intermediêre Skool, Philippolis, tydens ’n projekvergadering van die Sotho-bemagtigingsprojek van die Eenheid vir Taalfasilitering en -bemagtiging van die Universiteit van die Vrystaat met Theo du Plessis, Annalene van Staden en Jani de Lange van die Universiteit van die Vrystaat op 25 April 2017, Bergmanshoogte Intermediêre Skool, Philippolis.

Cloete, C. 2018a. Telefoniese onderhoud gevoer met Christo Cloete, Kurrikulumontwikkelaar by die Namakwa Onderwysdistrikskantoor, deur Jani de Lange op 14 Februarie 2018, Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein.

—. 2018b. Onderhoud gevoer met Christo Cloete, Kurrikulumontwikkelaar by die Namakwa Onderwysdistrikskantoor, deur Jani de Lange tydens die Nama-projekbekendstelling op 23 Februarie 2018, Johan Hein Primêre Skool in Kuboes, Richtersveld.

Cloete, L. 2011. Karas and Northern Cape revive twinning agreement. Namibian, 22 Februarie 2011, bl. 1. https://www.namibian.com.na/index.php?id=76411&page=archive-read (12 Maart 2019 geraadpleeg).

—. 2017. //Karas, Northern Cape finalise twinning agreement. Namibian, 5 Mei 2017, bl.6. https://www.namibian.com.na/54129/read/Karas-Northern-Cape-finalise-twinning-agreement (12 Maart 2019 geraadpleeg).

Dawids, E. 2018. Onderhoud gevoer met Erika Dawids, lid van die Nama-taalontwikkelingskomitee, deur Jani de Lange tydens die Nama-projekbekendstelling op 23 Februarie 2018 by Johan Hein Primêre Skool, Kuboes.

Dawids, L. 2018. Onderhoud gevoer met Lionel Dawids, Taalfasiliteerder Riemvasmaak Primêre Skool, deur Jani de Lange tydens die Riemvasmaak-Nama-taalontwikkelingskomitee-vergadering op 21 Februarie 2018, Riemvasmaak Primêre Skool.

DBME (Departement van Beplanning, Monitering en Evaluering) en DBO (Departement van Basiese Onderwys). 2017. Report on the Implementation Evaluation of the National Curriculum Statement Grade R to 12 Focusing on the Curriculum and Assessment Policy Statements (CAPS). Full Report 25 May 2017. Pretoria: Departement van Beplanning, Monitering en Evaluering en Departement van Basiese Onderwys.

DBO (Departement van Basiese Onderwys). 2010. The status of the language of learning and teaching (LOLT) in South African public schools. A quantitative overview. Pretoria: Departement van Basiese Onderwys.

—. 2013. The Incremental Introduction of African Languages in South African Schools. Draft policy: September 2013. https://www.education.gov.za/Portals/0/Documents/Policies/IIAL%20Policy%20September%202013%20(3).pdf?ver=2015-03-26-102501-853 (2 Februarie 2018 geraadpleeg).

—. 2015. National policy pertaining to the programme and promotion requirements of the National Curriculum Statement Grades R–12 as revised November 2015. Pretoria: Departement van Basiese Onderwys.

—. 2016. English Second Additional Language, Curriculum Assessment Policy Statement Foundation Phase: Grades 1–3. Draft copy. National Curriculum Statement. Pretoria: Departement van Basiese Onderwys.

—. 2018. CAPS for Foundation Phase. https://www.education.gov.za/Curriculum/CurriculumAssessmentPolicyStatements(CAPS)/CAPSFoundation.aspx (14 Februarie 2019 geraadpleeg).

—. 2019a. CAPS for Intermediate Phase. https://www.education.gov.za/Curriculum/CurriculumAssessmentPolicyStatements(CAPS)/CAPSIntermediate.aspx (14 Februarie 2019 geraadpleeg).

—. 2019b. Resources/Policies. https://www.education.gov.za/Resources/Policies.aspx (9 April 2019 geraadpleeg).

—. 2019c. Curriculum Assessment Policy Statements (CAPS). https://www.education.gov.za/Curriculum/CurriculumAssessmentPolicyStatements(CAPS).aspx (2 April 2019 geraadpleeg).

De Lange, J. 2012. Die stand van moedertaalonderrig na 1994: ’n Gevallestudie van die Xhariep. MA-verhandeling, Universiteit van die Vrystaat.

De Lange, J en T. Du Plessis. 2013. Influences on educational language policy: A historical-ethnographic investigation at schools in the Southern Free State, South Africa. In Cuvelier, Du Plessis, Meeuwis, Vandekerckhove en Webb 2013.

DKK (Departement van Kuns en Kultuur). 2003. National Language Policy Framework, 12 February 2003. Pretoria: Departement van Kuns en Kultuur.

Die Presidensie. 2018. Presidency on issues of concern to the Khoi and San communities, 30 Dec 2018. Suid-Afrikaanse Regering, Republiek van Suid-Afrika. https://www.gov.za/speeches/presidency-onb-issues-concern-khoi-and-san-communities-30-dec-2018-0000 (12 Maart 2019 geraadpleeg).

Du Plessis, T. 2014. Slotwoord deur prof. Theo du Plessis by die afsluiting van die Multilingual Information Development Project (MIDP), 18 Junie 2014, Provinciehuis aan de Singel, Antwerpen.

DvO (Departement van Onderwys). 1997. Language in education policy in terms of Section 3(4)(m) of the National Education Act, 1996 (Act 27 of 1996). Goewermentskennisgewing nr. 1701 van 19 Desember 1997. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 1998. National Norms and Standards for School Funding [Nasionale norme en standaarde vir skoolbefondsing]. Goewermentskennisgewing nr. 2362 van 12 Oktober 1998, Staatskoerant, vol. 400, nr. 19347. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2002. The National Policy on Whole-School Evaluation. Goewermentskennisgewing nr. 695 van 26 Julie 2001 Staatskoerant, vol. 433, nr. 22512. Pretoria: Staatsdrukker.

Engelbrecht, R. 2018. Onderhoud gevoer met Rodney Engelbrecht, skoolhoof van Philippolis Intermediêre Skool deur Jani de Lange op 26 April, Philippolis Intermediêre Skool, Philippolis.

Frith, A. 2011a. Riemvasmaak: Main place 378002 from Census 2011. https://census2011.adrianfrith.com/place/378002 (3 April 2019 geraadpleeg).

—. 2011b. Khubus: main place 363005 from Census 2011. https://census2011.adrianfrith.com/place/363005 (3 April 2019 geraadpleeg).

—. 2011c. Philippolis: Main place 461013 from Census 2011. https://census2011.adrianfrith.com/place/461013 (3 April 2019 geraadpleeg).

Holness, W. 2016. The development and use of sign language in South African schools: The denial of inclusive education. African Disability Rights Yearbook, 2016(4):141–189.

Hornberger, N. 2006. Frameworks and models in language policy and planning. In Ricento (red.) 2006.

Hornberger, N. (red.) 2011. Can schools save indigenous languages? New York: Palgrave Macmillan.

Hult, F.M. en D.C. Johnson (reds.) 2015. Research methods in language policy and planning: A practical guide. Malden/Oxford/Chichester: Wiley Blackwell.

Jonas, V. 2018. Onderhoud gevoer met Veronica Jonas, Sotho TAT-onderwyser, Bergmanshoogte Intermediêre Skool, deur Jani de Lange op 28 April 2018, Bergmanshoogte Intermediêre Skool, Philippolis.

Jones, K. 2019. Contemporary Khoesan languages of South Africa. Critical Arts, 33(4–5):55–73. https://doi.org/10.1080/02560046.2019.1688849 (14 Maart 2019 geraadpleeg).

Kamwangamalu, N.M. 2011. Commentary from an African and international perspective. In Hornberger (red.) 2011.

Kaplan, R.B. en R.B. Baldauf Jr. 1997. Language planning: From practice to theory. Clevedon: Multilingual Matters.

—. 2003. Language and language-in-education planning in the Pacific Basin. Dordrecht/Boston/Londen: Kluwer Academic Publishers.

Kotze, C-R. 2009. The linguistic landscape of rural South Africa after 1994: A case study of Philippolis. MA-verhandeling, Universiteit van die Vrystaat.

Louw, T. 2018. Onderhoud gevoer met Tumi Louw, Adjunkhoof van die Noord-Kaapse Departement van Onderwys, deur Jani de Lange tydens die Nama-projekbekendstelling op 23 Februarie 2018, Johan Hein Primêre Skool, Kuboes.

Lucas, S. 2018. Address by the Premier of the Northern Cape, Ms Sylvia Lucas, at the introduction of Nama language at the Riemvasmaak Primary School, Province of the Northern Cape, Republic of South Africa. http://www.northern-cape.gov.za/index.php/news-room/news-and-speeches/152-media-room/office-of-the-premier/news-and-speeches/1373-address-by-the-premier-of-the-northern-cape-ms-sylvia-lucas-at-the-introduction-of-nama-language-at-the-riemvasmaak-primary-school-riemvasmaak (14 Maart 2019 geraadpleeg).

Maboya, M.J. 2017. Progress report on the implementation of the Incremental Introduction of African Languages (IIAL), Dr. MJ Maboya, 27 June 2017, Cape Town. https://slideplayer.com/slide/12723474/ (28 Maart 2017 geraadpleeg).

Mansfield-Barry, S. en L. Stwayi. 2017. School governance. In Veriava, Thom en Hodgson (reds.) 2017.

Mapanga, J. 2019. Telefoniese onderhoud gevoer met James Mapanga, Koördineerder van die Nama-taalontwikkelingsprojek, Noord-Kaapse Departement van Onderwys, deur Jani de Lange op 8 Januarie 2019, Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein.

—. 2018. Onderhoud gevoer met James Mapanga, Koördineerder van die Nama-taalontwikkelingsprojek, Noord-Kaapse Departement van Onderwys, deur Jani de Lange tydens die Nama-projekbekendstelling op 23 Februarie 2018, Johan Hein Primêre Skool, Kuboes.

McCarty, T. 2015. Ethnography in language planning and policy research. In Hult en Johnson (reds.) 2015.

—. 2011. Schools as strategic tools for indigenous language revitalization: Lessons from Native America. In Hornberger (red.) 2011.

Mentz, L. 2018. Boeke bekend gestel. Bloemnuus, 22 Februarie, bl. 3.

Nketo, S. 2017. Nama language to be introduced at two Northern Cape schools. News24, 14 Julie. https://www.news24.com/SouthAfrica/Local/East-Griqualand-Fever/nama-language-to-be-introduced-at-two-northern-cape-schools-20170707 (14 Maart 2019 geraadpleeg).

PanSAT (Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad). 2018. PanSALB Annual report 2017–18 financial year. Pretoria: Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad. http://pmg-assets.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/PanSALB_Annual_Report_2017-18.pdf (28 Maart 2019 geraadpleeg).

PKBO (Portefeuljekomitee Basiese Onderwys). 2017. Incremental Introduction of African Languages (IIAL); History as compulsory subject; Jobs for cash; Protests; with Minister. Meeting report 27 June 2017, Parliamentary Monitoring Group (PMG). https://pmg.org.za/committee-meeting/24712/ (28 Maart 2019 geraadpleeg).

PNC (Province of the Northern Cape). 2019. 25 Year review 1994–2019, Province of the Northern Cape, Republic of South Africa. Kimberley: Kantoor van die Premier.

Reporter. 2017. //Kharas wants tangible results from Northern Cape agreement. New Era, 18 Augustus. https://neweralive.na/posts/kharas-wants-tangible-results-from-northern-cape-agreement (12 Maart 2019 geraadpleeg).

Ricento, T. (red.) An introduction to language policy: Theory and method. Malden/Oxford/Carlton: Blackwell Publishing.

RSA (Republiek van Suid-Afrika). 1996a. Suid-Afrikaanse Skolewet, 1996. Wet 84 van 1996, soos gewysig. Goewermentkennisgewing nr. 1867, 15 November 1996. Staatskoerant vol. 377 nr. 17579. Pretoria: Staatsdrukker. https://www.gov.za/sites/default/files/gcis_document/201409/act84of1996.pdf (19 Junie 2018 geraadpleeg).

—. 1996b. Wet op Nasionale Onderwysbeleid, 1996. Nr. 27 van 1996, soos gewysig. Goewermentskennisgewing nr. 697, 24 April 1996. Staatskoerant vol. 370 nr. 17118. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 1996c. Die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. Nr. 108 van 1996. Goewermentskennisgewing 2083, 18 Desember 1996. Staatskoerant vol. 378 nr. 17678. Pretoria: Staatsdrukker.

Spolsky, B. 2011. Riding the tiger. In Hornberger (red.) 2011.

Steenkamp, J. 2018. Onderhoud gevoer met Johan Steenkamp, skoolhoof van Riemvasmaak Primêre Skool deur Jani de Lange op 21 Februarie 2018, Riemvasmaak Primêre Skool, Riemvasmaak.

Swart, M. 2018. Focus on Khoisan languages. Diamond Fields Advertiser, 30 Januarie. https://www.dfa.co.za/news/focus-on-khoisan-languages-13010067 (12 Maart 2019 geraadpleeg).

Swartbooi, G.P. 2018. Onderhoud gevoer met Goab Paul Swartbooi, Nama-leier, deur Jani de Lange tydens die Nama-projekbekendstelling op 23 Februarie 2018, Johan Hein Primêre Skool, Kuboes.

UV (Universiteit van die Vrystaat). 2006. Annual report to the Minister of Education 2006, University of the Free State. Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat.

Van der Merwe, H., J. Aldrich en L-M. Oosthuizen (samestellers). 2017. Second Additional Language Sesotho Grade 1–3. Bloemfontein: Flash & Learn.

Veriava, F., A. Thom en T. Hodgson (reds.). 2017. Basic education rights handbook: Education rights in South Africa. Johannesburg: SECTION27.

Vorster, S. 2018. Onderhoud gevoer met Susan Vorster, Graadhoof Bergmanshoogte Intermediêre Skool, deur Jani de Lange op 26 April 2018, Bergmanshoogte Intermediêre Skool, Philippolis.

Eindnotas

¹ Sintoetale verwys na alle Bantoetale in die Suidelike Halfrond, bv. Ndebele, Zoeloe en Sotho. Die populistiese term Afrikatale is linguisties gesproke ongegrond en uiteindelik misleidend.

² Die taalnaam Sesotho is slegs aan dié taal gebonde. Ander tale ken nie die prefiks se- nie en volg hulle eie skryftradisies: In Zoeloe is dit byvoorbeeld IsiSotho en in Afrikaans (en Engels) Sotho.

³ ’n Etnografiese studie is ’n kwalitatiewe metode waar die navorser interaktief binne ’n

sosiale omgewing observasies intyds maak en bekommentarieer.

⁴ Daar bestaan nog nie ’n amptelike Afrikaanse teks nie, slegs die 2012-weergawe (sien DBO 2012).

⁵ Die Presidensie (2018) verwys na die ooreenkoms as ’n Memorandum of agreement met Namibië.

⁶ Deesdae bekend as die Matheus Hamutenya Keetmanshoop-//Kharas Regional Council (Reporter 2017).

⁷ ’n Uitstekende voorbeeld van die ontoereikendheid van die term Afrikataal: Die IIAL lys Afrikaans as ’n Afrikataal, maar wil streng gesproke eintlik die Sintoe-tale as sodanig bevorder (sien DBO 2013:5). Opvallend word Suid-Afrikaanse Gebaretaal nie as ’n Afrikataal gelys nie.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Taal-in-onderwys-beplanning in die Noord-Kaap en Vrystaat. ’n Beoordeling van twee taalverwerwingsprogramme in skole  appeared first on LitNet.

Abstract

Language-in-education planning (also known as language acquisition planning) is seen as a powerful area of planned language change. The language-in-education planning initiative considered in this article is the 2013 Incremental Introduction of African Languages (IIAL), launched between 2015 and 2018. This initiative is essentially a typical government-sponsored language promotion project launched by the Department of Education to promote language distribution. Two contemporary case studies are discussed in this article: Sotho as a second additional language in Free State schools, and Nama as a second additional language in Northern Cape schools; the former as a curricular and the latter as an extracurricular activity. In the first case study, the IIAL seeks to promote the prestige of the previously marginalised “African languages”, and in the second case study the draft policy predicts the revival of Nama as a heritage language. Although it is one policy with two different implementation motives, the two studies differ. Both have challenges in terms of language statuses, but the focus of the former is on language maintenance and dissemination, while the latter focuses on language regeneration. Furthermore, they differ in terms of language acquisition. In the Sotho project, foreign language acquisition is considered, but in the Nama project it refers to the acquisition of what the involved community call a heritage language. The motivation for the two initiatives, namely social cohesion and the revival of a language, is also a prominent difference. Given the differences and similarities, the purpose of this article is to consider the relationship between language planning goals, language plans, and language planning programmes. This connection is discussed by studying the IIAL and the implementation of policy at selected schools in the Kopanong region of the Southern Free State and at two Northern Cape schools. Kaplan and Baldauf Jr’s (2003:201–2) extended framework for language planning goals is used as a departure point for this comparative study.

The emphasis of this article is on policy design and, as such, on an analysis of relevant archival documents to gain access to two language implementation projects. This review refers to the design of appropriate policies regarding the acquisition of additional languages within the South African education system. In the case of Nama, the design stems from a non-language-planning document (a partnership agreement between the southern region of Namibia and the Northern Cape) and in the case of Sotho, from an official national language planning document (the IIAL).

Based on the framework for language planning goals (Kaplan and Baldauf Jr 2003:201–2), it was established that the necessary policy mechanisms are indeed in place to ensure success in acquiring the targeted additional languages. These policy mechanisms are found in various national policy documents within education, including the National Curriculum Statement (NCS) and related documents. As an overall policy document, the NCS makes sufficient provision for the acquisition of the second additional language (SAL). It spells out what outcomes are relevant, and provides guidance to schools regarding curriculum content, methods and materials, as well as who can and should participate in the programme concerned. Specifically, the relevant Curriculum and Assessment Policy Statement (CAPS) document (for SALs) plays a central role in this, but in conjunction with other policy documents regarding the funding of such programmes, appropriate resources, and access to education in general.

One of the gaps in policy mechanisms that has been identified is the relative absence of community policy, a shortcoming that, according to Kaplan and Baldauf Jr (2003:219), is a frequent occurrence. Nevertheless, it has been established that community involvement is a factor to consider, as can be seen in the relative success achieved with the Nama programmes.

Some design challenges that need further attention have been identified. One of the most important of these is the fact that Nama has not yet been institutionalised as SAL and that the implementation of the IIAL is not running smoothly; this following the study of the implementation of Sotho as Second Additional Language in Philippolis. The problems encountered with suitable teaching and learning material in particular pose a major challenge that deserves urgent attention. Nevertheless, it would be ideal to set up a heritage language category in the language curriculum.

In the end, the investigators were able to identify factors that could play a role in the successful implementation of Nama as extracurricular SAL in Northern Cape schools and Sotho as SAL under the IIAL in Philippolis. It seems that the necessary policies to ensure success exist, especially in the case of the Sotho project, but that gaps exist regarding its implementation. The same cannot be said of the Nama project, but it seems that this gap can be overcome by the enthusiastic cooperation of the community and decision makers. This striking difference between the two projects suggests that motivation is ultimately a significant variable that should be taken into account and which the framework for language planning goals does not provide for. Further studies can be done to research this aspect in light of the important work of Ager (2001) on motivation in language planning and determine how it links with language acquisition planning. However, in the end, the success of such a language acquisition programme is determined by its outcome, i.e. whether or not the learners acquire the necessary language skills. This aspect was also not addressed in the present study and certainly requires further investigation.

Keywords: language-in-education planning; Nama acquisition; Sotho acquisition

Lees die volledige artikel in Afrikaans

Taal-in-onderwys-beplanning in die Noord-Kaap en Vrystaat. ’n Beoordeling van twee taalverwerwingsprogramme in skole 

The post Language-in-education planning in the Northern Cape and Free State. An assessment of two language acquisition programmes in schools appeared first on LitNet.

Die man op die hoë leer onderbreek kort-kort sy verfwerk om aandagtig deur die venster na Elsa Joubert en haar man, Klaas Steytler, te staar waar hulle lang tye ononderbroke voor hul tikmasjiene sit en werk. Die staardery het hulle later so senuweeagtig dat hulle hom uitvaltyd prontuit vra waarom hy nie sy oë van hulle kan afhou nie.

Skrýf hulle? vra die verwer. Ja, hulle skryf, bevestig hulle. Die man met die grys pet glimlag breed. Dan kon hy tog sy oë glo.

Karel Benjamin

Sy naam is Karel Benjamin en hy skryf óók, vertel hy. Stories, spele en lirieke, al van skooldae af. Nie dat hy ver kon leer nie; ná standerd ses moes hy uitspring om die pot aan die kook te help hou.

Elsa en Klaas is ingenome om ’n nuwe skrywer te ontmoet. Hulle drie is portuurs wat ouderdom aanbetref en hulle voel onmiddellik ’n geneentheid jeens hom. Ná die verwery uiteindelik klaar is, gaan soek hulle hom in Woodstock op waar hy by familie inwoon. Hy slaap op die rusbank in die woonvertrek. Dis sy plek. Hy skuif versigtig ’n klein soetkysie onder die bank uit. Dit bevat sy versamelde werk: ’n stewige stapel bladsye, party gehawend, ander geel verbleik.

Verwonderd lees hulle die spele (soos in Engelse plays). Pure Middeleeuse moraliteitspele, reken hulle, natuurlik met ’n kwaai Kaapse swaai. Uiteraard nie geskik vir ’n gekultiveerde moderne Afrikaanse teatergehoor nie. En die stories is darem net te vergesog. Maar die lirieke lyk belowend. Elsa probeer Randall Wicomb interesseer. Die lirieke herinner haar aan sy folk songs. Maar daar kom niks van nie.

En toe, veel later, word Kwela Boeke in 1994 in die lewe geroep, spesifiek as heenkome vir “histories-agtergestelde” skrywers, soos daar in dié tyd verwys is na diegene wat nie tot die kulturele hoofstroom behoort het nie. Elsa en Klaas gryp die geleentheid aan en laat my, die uitgewer, kom wat juis hoog en laag na nuwe stemme in Afrikaans soek.

Op die vasgestelde dag en datum en uur sit en wag die drie van ons op Karel Benjamin. Die Steytlers het intussen uit hul hoë huis na ’n enkelvlak twee huise verder op in Belvederelaan getrek.

Ons wag tevergeefs. My enigste kollega, Nazli Jacobs, werk net halfdag, en later moet ek noodgedwonge en onverrigter sake terugkeer kantoor toe. Die Steytlers is erg teleurgesteld.

Dit blyk toe dat Karel Benjamin se senuwees die vooruitsig van ’n ontmoeting met ’n uitgewer nie kon vat nie. Die Steytlers besluit dat hulle my liewer volgende keer sal bel wanneer hy opdaag, dan kan ek vinnig van die Strandgebied opry Oranjezicht toe, terwyl hulle hom rustig hou.

’n Nuwe dag en datum word bepaal. Ek hou my gereed. Maar toe Elsa so ’n uur of twee voor die afgespreekte tyd deur hulle voorvenster kyk, roep sy benoud vir Klaas. Daar word ’n fliek reg voor hulle voorhekkie in Belvederelaan geskiet, en onder die spelers is daar ook polisiemanne in uniform. As Karel Benjamin die wetsmanne sien wanneer hy by hulle straat indraai, sal hy hom uit die voete maak, sê sy bekommerd. Al genade is, sy moet op die hoek van Bo-Oranje vir hom gaan staan en wag.

Toe die filmspan heelwat later vertrek en Elsa pootuit huis toe loop, is daar steeds geen teken van Karel Benjamin nie.

Maar uiteindelik het hy tog sy vrees oorkom en sy familie se bangmaakstories dat ons sy werk gaan steel en vir eie gewin gaan uitgee, geïgnoreer en by die Steytlers opgedaag.

In daardie stadium was oom Kallie, soos ons almal hom later genoem het, in sy ledige ure ’n lekeprediker op die voorstedelike treine. Ná ’n leeftyd van ondeundheid het hy sy ma op haar sterfbed beloof dat hy hom van sy verkeerde weë sal wend, sy saksofoon sal wegpak en ander mense ook op die smal weg sal probeer hou. Sy verhouding met die Steytlers het in hierdie teken gestaan. Toe hulle ’n ruk vantevore die hoekhuis betrek het, het hy spesiaal gekom om seën op die huis en hulle verblyf daar af te bid.

Van links: Klaas Steytler, Linda Rode, Karel Benjamin, Annari van der Merwe en Elsa Joubert (Steytler)

Toe ek daardie dag teetyd by die huis instap, sit en kneus oom Kallie die los velle papier wat hy as voorbeeld van sy skryfwerk saamgebring het angstig in sy hande. Ek snap dadelik ek hom moet daar wegkry, want sy agting vir die Steytlers was sodanig dat hy voortdurend behoedsaam na hulle loer vir goedkeuring, te geïnhibeerd om ’n volsin te sê – dit terwyl die onnutsige vonkel in sy oë ’n onbedwingbare sin vir humor en lewensvreugde verraai.

Die Steytlers som die situasie met groot begrip op en sonder verdere omhaal van woorde is ons daar weg. Op pad stop ons by die Tuine-sentrum. Ek koop by PNA vir oom Kallie twee lekker dik leë A4-oefeningboeke, hardeband en gelinieer. Basta verder op los papiere skryf.

Daar is ’n blye herkenning toe ons die kantoor in die Broadway-gebou binnestap. Nazli ken oom Kallie se mense en hom van sig. Haar ouma, by wie sy dikwels kom, bly naby hulle in Woodstock; sy self loopafstand daarvandaan in Walmer Estate. Sturvies, hmm, beduie oom Kallie met die kop. Deftige mense.

Ek lees gretig op soek na ’n outentieke nuwe stem. Maar dis duidelik dat oom Kallie nie met fiksie te vertrou is nie. Sy stories is buitensporige fantasieë, wensdrome wat heeltemal onrealisties waar word. Toe onthou ek wat Elsa my van sy jonger jare vertel het. “Oom Kallie,” sê ek, “in daai nuwe boek moet jy asseblief vir ons jou lewensverhaal skryf. Van jou geboorte af. Hoe jy in Goodwood grootgeword het voor dit wit gebied verklaar is.” Hy sal so maak, sê hy. Maar iets beswaar hom: Hy het nie eintlik ’n plek waar hy in rus en vrede kan skryf nie.

Ons staan in Kwela se klein ontvangsvertrek. “Maar Oom kan mos hier sit en skryf,” sê ek. Hy kyk na die ronde tafel in die middel van die klein kamertjie, die stuk Ghanese kentelap teen die muur, en knik. Ons spreek af dat hy sommer die volgende oggend sal inval. Ek en Nazli stap saam die lang leë gang af na die ingang van die gebou. (Kwela was die enigste huurders op die grondvloer van die byna onbesette gebou.) Ons beduie uitvoerig hoe hy moet loop om Kwela weer uit sý rigting te kry.

Stiptelik om nege die volgende oggend lui die telefoon. Ons moet hom asseblief buite kom haal, vra oom Kallie, hy bel van die tiekieboks af op die hoek. Ek en Nazli kyk na mekaar. Nie een van ons het besef hoe ’n geloofsprong hy gewaag het om op te daag nie.

En daar by die ronde tafel het oom Kallie oor maande die manuskrip van Staan uit die water uit! met die hand in die eerste dik A4-boek geskryf. Later sluit Clive Hanekom hom by ons aan as kantooradministreerder. Tot oom Kallie se groot vreugde, want nou kan hy lekker grappies met hom maak as ek en Nazli te verwoed besig is. Oom Kallie is van nature ’n vrolike man en praat graag in ryme. Hytou petytou; laat waai, sê die kraai – dié soort van ding. Clive se dagtaak word ’n fees. Ons hoor dié twee dikwels lag, meestal wanneer oom Kalie aankom of vertrek, want as hy eers by die ronde tafel sit, skrýf hy.

Oom Kallie is ’n netjiese man. Hy duld nie ’n uitgekrapte woord nie. Hy skeur eerder die bladsy uit. Die dik swart oefeningboek raak al hoe dunner, maar asof hy intuïtief geweet het wanneer die nou veel dunner boek “vol” gaan wees, is die storie oor sy Kaapse jeug ook net mooi klaar toe hy by die laaste bladsy kom. ’n Storie wat plomps! begin toe hy so dertien was en hy en ’n paar skoolmaters stokkies draai en ’n hoender op die strand by Blouberg gaan braai. Sy ma, klaarblyklik ’n kwaai vrou, slaan hom so met ’n plank toe hy die aand by die huis kom dat sy ouma haar van hom af moet wegskeur. Ons is geskok, maar vir oom Kallie is dit doodgewoon. Dis die lewe.

Staan uit die water uit! is waarskynlik die eerste boek in Afrikaans oor ’n werkersgemeenskap wat van binne uit geskryf is deur ’n volmondige lid van daardie gemeenskap.

Vir oom Kallie, wat gewoond was om teen die helling van Duiwelspiek te gaan sit en skryf, of die wind nou waai en of dit stuif en winter is, is dit ’n onvoorstelbare luukse om in stilte en ongesteurd te kan sit en skryf. As hy eers aan die gang is, raak hy so weggevoer dat ons nie sy aandag kan kry tensy iemand aan sy skouer gaan stoot nie. Hy skryf sy lewensverhaal in een asem soos hy dit herbeleef. En wat hy geskryf het, het hy geskryf. Linda Rode, wat die manuskrip met groot omsigtigheid persklaar maak, vra hom of hy nie dalk net ’n inleidende paragrafie wil byvoeg voordat sy lewensverhaal as ’t ware so ’n bietjie met die deur in die huis val nie:

Dis Saterdag, ek is weer so ’n opgeskote outjie en ek staan in die skaduwee van ons groot denneboom op die hoek van Akkerweg en Townsendstraat. ’n Sagte windjie speel deur die bome. Orals waar jy kyk, sien jy blare en stukkies papier waai, gemeng met ligte sandstoffies. Ons mooi ou wit gekalkte huisie is so te sê omring van blomme. Hy skitter van mooigeit. Ons grond, ’n hele akker, lyk selfs soos ’n grastapyt, gemeng met gousblom en lappe papierblomme. Die portjackson-bome en ons heining van rooikrans is ’n fontein van kleur ...

Maar nee, dit kon hy eerlikwaar nie vermag nie. Wat klaar geskryf was, was klaar. En toe sy hom vra om ’n vaagheid rondom een van die figure in sy storie op te klaar, kon hy glad nie die persoon onthou nie. Dit was werklik vir hom onmoontlik om uit sy bewussynstroomtegniek te breek. Die oplossing vir die inleidende paragraaf was om ’n besinnende passasie verder aan uit die manuskrip vorentoe te skuif sodat die outobiografiese vertelling nou begin met:

Die lewe draai soos ’n wiel, dan gaan hy staan. Waar hy gaan staan en hoe hy weer gaan draai, hang van jou af. Mens is jou lewe se drywer. En jou gedagte is soos ’n lig wat skyn. Jou gedagte kan vorentoe en agtertoe skiet soos ’n alwewende straal. Verby die wolke, deur die reën en deur die wind. Skierlik is jy weer jonk. Jy loop weer deur ou strate, plekke wie se name verander is maar wat jy steeds so goed ken.

Dis Saterdag en ek is weer so ’n opgeskote outjie ...

In sy eiesoortige vertelstyl lig oom Kallie nie net die sluier oor sy werkersgemeenskap se leefwyse en ervarings in vervloë preapartheidsjare nie. Hy gebruik die uitsonderlikste Afrikaans, wat tot ons verbasing net enkele Engelse woorde bevat (hoofsaaklik die name van musiekinstrumente), maar ryk is aan uitdrukkings onbekend aan ons: akkers toe gaan; molland toe; kwaai burghs; sellekkies; vierkant familie; pang; dik gebars; lekker gebaard; gedora; hoog in die druiwes; lekker tanne nat ... Agterin die boek plaas ons ’n lys van woorde en uitdrukkings wat ons nie in ons Afrikaanse woordeboeke kan vind nie.

Inderdaad ’n outentieke nuwe stem in Afrikaans. En ’n nuwe soort skrywer in Afrikaans.

Karel Benjamin met sy debuut

Die eerste keer toe oom Kallie geld by my wil leen, sê ek nie by mý nie, teen sy royalties ja. Sy oë verloor hulle lag. Ek verduidelik, en hy aanvaar dit so en ons maak ’n ooreenkoms wat ons albei onderteken. Die boek verskyn en sy outeurstaat moet aan hom gestuur word. Maar dis problematies. Uiteindelik word die Steytlers se straatadres sy posadres – hy durf nie dat sy outeurstate by sy woonplek afgelewer word en sy huisgenote van sy besigheid uitvind nie, want hulle gaan sekerlik sy pos onderskep. Hy sal nooit die einde daarvan hoor of ’n sent van sy verdienste sien nie, verseker hy ons. Wat in ieder geval amper gebeur, want die uitgewery betaal nie kontant nie en oom Kallie het nie ’n bankrekening nie.

Die enigste uitweg is dat sy tjeks aan my oorgemaak word, dit in my rekening gedeponeer word en ek hom dan die kontant gee. Dit werk goed tot oom Kallie op ’n dag kla dat ons nog nie sy outeursverdienste aan hom uitbetaal het nie. Maar natuurlik het ons, sê ek, en ons het die bewyse op skrif. Daar skuif ’n bevange uitdrukking oor sy gesig. Wag, ek roep vir Clive, sê ek. Clive, het ons oom Kallie se laaste royalties vir hom gegee? Maar of course, sê Clive. En toe: Oom Kallie, kan Oom dan nie onthou nie? Jy het nog die note in jou sokkie gesteek. Sommer daar ín die bank voor ons uitgestap het.

Maar ek loop die storie vooruit. Toe oom Kallie sy deel gedoen het, maak Linda die manuskrip met die grootste sorg persklaar sodat niks van die outentisiteit van die vertelling ingeboet word nie. Nazli ontwerp die boek. Piet Grobler bestudeer die vertelling, kyk na foto’s en maak daarvolgens pensketsies by elke hoofstukopskrif. Ook ’n volkleurbuitebladontwerp waar oom Kallie se gelykenis sy longe op ’n saksofoon leeg blaas.

Toe Staan uit die water uit! verskyn, vier ons dit in die kamertjie met die ronde tafel en kentelap teen die muur waar die boek letterlik letter vir letter met die hand geskryf is. Ek, Clive en Leonie Hofmeyr wat uithelp in Nazli se afwesigheid, is daar. Linda Rode ry van Bellville af in stad toe. Elsa en Klaas Steytler kom spesiaal vir die okkasie af Strandgebied toe. Hulle staan weerskante van oom Kallie toe ons ons glase vonkelwyn lig.

Die inontvangsneming van sy skrywerseksemplare was ’n intieme geselligheid, maar die bekendstelling van die boek in September 1996 word ’n glansryke geleentheid. Ons sit almal af Saldanha toe vir die Afrikaanse Skrywersvereniging (tot kort tevore die Swart Afrikaanse Skrywersvereniging) se gala-aand. Onder voorsitterskap van wyle Patrick Petersen is daar ’n skrywerskonferensie op Vredenburg gereël. Ons vier egter die okkasie in die Protea Hotel, Saldanhabaai. Die meeste gaste oornag in die hotel, maar oom Kallie en EKM Dido, wie se debuutroman, Die storie van Monica Peters, terselfdertyd bekendgestel sou word, bly die naweek saam met Leonie op ’n plaas in die buurt. Oom Kallie is skoon beenaf op Dido. Omdat sy boek outobiografies is, neem hy aan hare is ook en hy spreek haar heeltyd bewonderend aan as Monica. Dit help allermins om te verduidelik dis ’n roman, en Leonie het haar hande vol as chaperone.

Die Protea bars uit sy nate van die Kaapse gaste. Jakes Gerwel is die gasspreker; hy word vergesel deur Phoebe; Elsa en Klaas Steytler is eregaste. Hein Willemse en Larry Pokpas van UWK is daar; Hans du Plessis, Peter Snyders, Diana Ferrus en Ingrid Geldenhuys; Tyron Appollis en sy seun; ook Melvin Whitebooi, Heindrich Wyngaard, Kirby van der Merwe, Willem Fransman. Noem maar op. En natuurlik EKM Dido en Karel Benjamin.

Elsa Joubert (Steytler), Karel Benjamin en Klaas Steytler

EKM Dido, Jakes Gerwel en Karel Benjamin

Ek herken oom Kallie nie. Hy is gejak. Ek sien hom vir die eerste keer in ’n snyersbaadjie. En vir die eerste en laaste keer sonder sy pet. Skamerig laat hy hom die aandag welgeval, staan hy met sy linkerhand om die regterpols gevou langs Jakes, terwyl laasgenoemde die twee Afrikaanse debuutskrywers aanprys. Later glimlag hy effens meer ontspanne waar hy wynglas in die hand tussen Elsa en Klaas staan. Die Steytlers was onnodig bekommerd – oom Kallie het steeds aan sy ou aanspreekvorme vasgehou en geweier om hulle aan te spreek soos dit betaamlik is in die nuwe Suid-Afrika. Maar hulle het verniet asem opgehou. Oom Kallie het kwalik ’n woord gesê daardie aand.

Die ander gaste vergoed vir sy swye. Dit klink soos ’n bynes. Tot ’n lang slap man wie se naam nie eens op die program verskyn nie, almal tot stilte bring met ’n luide: “Hoit my naam is Loit!” En net daar maak Loit Sôls sy ghoemadigdebuut met kitaarbegeleiding. (Kwela gee later hierdie heeltemal andersklinkende nuwe Afrikaanse stem in boekvorm uit.)

Terug in die Kaap word ’n TV-onderhoud met oom Kallie gevoer. ’n Artikel oor hom verskyn in ’n vrouetydskrif. Op ’n dag kom hy uitasem Kwela se kantoor binne. ’n Wildvreemde man in ’n deftige swart kar het hom in Buitenkantstraat op die sypaadjie sien stap, van die pad getrek en uitgeklim. Is jy tog nie Karel Benjamin nie? wou hy weet.

In die tyd toe daar in die gees van die nuwe demokratiese Suid-Afrika ’n wye verskeidenheid boeke op die voorgeskrewe lyste verskyn het, word Staan uit die water uit! deur die Wes-Kaapse Departement van Onderwys op die voorgeskrewe lys vir graad 10 geplaas. Die doel van dié uitgebreide lyste was dat die inhoud van voorgeskrewe boeke meer verteenwoordigend sou wees van die vele diverse gemeenskappe in die land. Oom Kallie se debuut was dus in die kol.

Oom Kallie skryf ’n tweede boek. Weer met die hand en weer by die ronde tafel. Maar intussen het Clive oom Kallie van Tipp-Ex vertel, en toe die manuskrip van Pastoor Scholls trek sy toga uit klaar is, is die tweede dik swart A4-oefeningboek nog ’n sentimeter dikker van al die woorde wat rojaal met die wit vloeistof doodgeverf is.

Klaas Steytler sterf in in 1998. Hy is nie daar om die verskyning van Pastoor Scholls in 1999 mee te maak nie. Dié versameling stories is ook outobiografies van aard en weer eens opgefleur met Piet Grobler-pensketse. Pastore speel ’n groot rol. So ook polisiemanne. Dis onafwendbaar, want in gemeentes en ’n gemeenskap wat nooit ’n verskoning gesoek het om jolyt te maak nie, moet iemand morele standaarde en iemand anders wet en orde probeer handhaaf. Dikwels sonder veel sukses, maar met wonderlik komiese gevolge – in ieder geval in Karel Benjamin se vertellings.

Die leraarts en pastore van die tyd toe ek jonk was, was kwaai mense. Van hulle soort is daar nou maar min te kry. Een wat vir my soos ’n toring gestaan het bo almal was ’n leraart met die naam van Pastoor Scholls. ’n Baie gawe en lieflike mens, maar een wat ’n duiwel kan word as jy aankom met jou duiwelmaniere. Hy was ’n baie mooi man. Die gemeente was vir hom lief en nogtans baie bang. Hy het nou sommer sy gemeente reggemoer, het hy gesê, ek kan dit nog onthou.

Carl Petrus Johannes Jacobus Benjamin sterf in November 2002 in die ouderdom van 74 in Kaapstad in ’n tehuis vir bejaardes. Die hartseer nuus is ’n skok. Nie een van ons het eens besef hy was siek nie. Ons word wel deur die familie oor sy begrafnisdiens in Bishop Lavis ingelig.

Die aanwysings was vaag. Ons klomp wat met drie of vier voertuie uit die Kaap en Bellville gekom het om hom die laaste eer te bewys, ry kopskuddend op en af by mekaar verby in die aangewese straat, al vaste aanduiding wat ons het. (Elsa Steytler het nie daarna gevoel om sonder Klaas te kom nie.) Ons kan die kerk nie vind nie. Verder weg as verwag, is daar uiteindelik tekens van ’n begrafnis. Mense stroom die kerk binne – dis ’n “groot lykstasie” soos oom Kallie in “Johannes Cupido se begrafnis” skryf. Ja, beaam ’n vrou wat ons buite voorkeer en vra, Karel word hier begrawe. Teen dié tyd sal daar net nog plek reg voor die kansel wees, sê sy. Linda en Erwin Rode verdwyn onmiddellik in die kerk in. Ek en Nazli is nog aan die parkeer, toe kom Clive uitasem sê hulle het die regte kerk gekry: Dis daai platdaksaal links wat ons almal verbygery het. En vort is Clive; laat ons net so aan ons lot oor. Nazli, sê ek, Moslem of te nie, jy sal vir Linda en Erwin uit daai kerk móét gaan haal. Nazli begin dapper, maar steek in die ingangsportaal vas. Genadiglik kyk Linda, bekommerd oor wat van ons geword het, op daardie oomblik om waar sy en Erwin met geboë hoofde in die voorste ry sit. Teen die lig herken sy vir Nazli wat verwoed met die arm begin beduie, terwyl haar mond duidelik die woord “Kom!” vorm.

Uiteindelik was die laaste vier verdwaaldes ook op pad na die regte begrafnisdiens.

Dat nog ’n Karel op dieselfde tyd en in dieselfde straat begrawe sou word, net met ’n ander van en ander kerkverband, kon net sowel een van oom Kallie se begrafnisstories in Pastoor Scholls trek sy toga uit gewees het. Met hoeveel humor en kleur sou hy nie die konsternasie beskryf het nie. Hoe gelukkig dat hy wel twee boeke met kostelike, onnabootsbare stories nagelaat het. En watter bestiering dat hy deur die venster juis vir Elsa en Klaas Steytler hard aan die werk agter hul tikmasjiene sien sit het en toe daardie soetkysie onder sy rusbank kon uithaal as bewys dat hy ook ’n skrywer is.

The post Karel Benjamin se storie appeared first on LitNet.