The post Invitation to book launch of <em>Impossible return</em> by Siona O'Connell appeared first on LitNet.

Title: The book of Malachi
Writer: Tracey Farren
Publisher: Kwela Books
ISBN: 9780795709029

Extract:

“What exactly are you here for? What, Malachi?”

 How do you expect me to answer, you shitting idiot? 

 I lift my bum off the seat, open my mouth wide. “Uugghh!”

 I point inside my mouth, threaten her with the never-before-seen stump of my tongue.

Meirong grabs onto Janeé’s shoulder, holds her spoon up like a shield. Tamba begins to laugh, half-delighted, half-frightened that the lion might ignore the whip and eat the pretty trainer in lycra. ? [should be “Lycra”]

I sit down, shut my mouth. Janeé begins to gurgle, then a hurricane of laughter blows against her huge hull as she tilts alarmingly. The pendulum tips. Janeé snatches at the table, but she misses. I hear the thump of her shoulder as it hits the rig … Meirong falls forward and lands on Janeé’s hip, sits there like the cook is a tranquil park bench. Meirong begins to laugh in a high musical trill, the sound of a fairy who has drunk too much nectar. Tamba takes her hand and pulls her to her feet, honking with laughter. A strange sound issues from me. It is deep, yet open-hearted, arrestingly masculine. It is me, Malachi, laughing a mature happy man’s laugh, no trace of stones, no grit, no globules of grease caught in it. (170–1)

_________________________________________________________________________

Review:

The above extract from Tracey Farren’s third novel, The book of Malachi, depicts the moment the protagonist, Malachi Dakwaa, finds his voice in spite of having undergone life-changing trauma which resulted in him losing his tongue. This novel is very different to Farren’s first two, Whiplash and Snake, in that it’s set in a dystopian future which isn’t too dissimilar from present-day Africa, except for the ways in which it is totally different. Without wanting to be obtuse, Farren has created a world which is just at the edge of most people’s nightmares.

When we are introduced to Malachi, through his narration, we have no idea of his background. All we know is that he has no tongue and is being transported somewhere to begin a job of some sort. It takes a while for the reader to become acquainted with this young protagonist whose interior monologue is relatively random and peppered with similes and metaphors almost to the point of irritation. When he finally arrives at his destination, a rig in the middle of the ocean, it takes the reader the same amount of time as it does Malachi to realise what is expected of him. His shock when he discovers that his job is to trim the fast-growing toe- and fingernails of naked human beings kept in cages for the questionable purposes of an enormous corporate, is equal to the shock experienced by the reader. As Malachi slowly comprehends the expectations his bosses have of him, the reader is drawn into a world which skirts normality, yet which distorts it completely.

This reviewer is reluctant to give away too many details about the actual events in this novel, as the shock value of the harsh realities of life on the rig is part of the novel’s strength. Suffice to say that the novel is captivating. Farren inhabits the life of her first-person narrator so completely that she even uses his love of language in a visceral way. It took me a while to realise that the many similes and metaphors in the opening chapters, narrated by Malachi, were, in fact, Malachi’s obsession with words, and not the author’s penchant for comparisons. The reader learns later that Malachi has inherited his father’s love for the magical quality of words, because his father was a teacher of English literature at Malachi’s school. As facts about Malachi’s past traumas are revealed, his unusual personality traits become understandable, and the reader becomes empathetic to his quirky habits. More than that, the reader becomes deeply engaged with this young man as he rediscovers his own humanity while performing almost inhuman duties.

The characters he encounters during his transformation from tortured soul to empathetic human being come alive through Malachi’s words, expertly crafted by the author. His growing awareness of his own capacity for caring for others gives him a lifeline to redemption. Many of these characters stand out for me: Tamba, Malachi’s roommate, battling his own addictions, but still warm-hearted enough to be concerned for his strange companion; Eulalie, one of the caged women, who has insight and prescience which, ironically, give the prisoners their best version of reality; Meirong, the corporation dogsbody who is as perfect as a china doll, and as brittle; the Solo Sailor, who is heart-breaking in her vulnerability; and many more.

Farren is an exceptional writer, one of the best I’ve encountered, and not just in this country. She is able to create a vibrant world which thrums with the same intensity as I’d imagine an oil rig would. The outlandish circumstances she has chosen for her story become tangibly real, and by the time the novel ended, I was bereft, missing the characters and the setting as if I’d spent real time in an actual place.

Farren has an ability to express the interior world of a character in a profound way, diving into the depths of human motivations and aspirations, even when a character is unaware of them. Although the novel deals with tough issues, the redemption at the end of Malachi’s journey is worth every disturbing moment of the journey. The writing is visual and visceral, the world created is tangible, and the character of Malachi has expressed his voice with utmost clarity. Farren’s novel obliquely comments on the very nature of humanity itself, even when it is disguised behind the exteriors of apparently hardened criminals, and shows that empathy can transcend all barriers. I can’t recommend this powerful novel highly enough.

_________________________________________________________________________

Below, Janet van Eeden is in conversation with Tracey Farren regarding Tracey's book, The book of Malachi. (Janet's picture is from LitNet and Tracey's picture is from http://traceyfarren.com/)

Q and A:

I was amazed by the originality of your world of story, Tracey. Initially, I found it difficult to absorb the brutal setting of the novel, as it was tough to read. Slowly but surely, however, I became immersed in life on the rig and in the wordless world of Malachi. By the time I reached the end of the novel, I felt like I was losing a friend. Where on earth did the idea of the dystopian extremes of life on the rig come from?

Right now, South Africa is pretty dystopian in its lawlessness and casual taking of human life. In our country, every one of us is born as a laughing, loving baby, but some get to watch their mothers being beaten, or go hungry while their fathers slave in the sumptuous gardens of the rich. Some children are left to be raised by computer war games, or made to believe that fewer hits on their social media page justify their suicide. South Africa is a place with strong apocalyptic characteristics, and I wrote this book to explore the present through near-future fiction. While I was writing it, I was living in a frightened white suburb, where people hide their shame behind lined curtains, while outside people pick through their bins for bones or bread, or steal copper pipes for a hit of tik to escape their dystopian reality. Only the cats seem to thrive – on their diets of expensive vet food – slinking out at night to claim the desolate streets. I wove all of these elements into the book, but deliberately set the story in the middle of the sea to downplay the surroundings and focus on Malachi’s struggle to see beyond the prisoners’ deeds to their humanity.

Malachi is not necessarily a sympathetic protagonist in the beginning of the novel. I didn’t relate to him initially, because of his strange predilections and his rather annoying attachment to similes and metaphors. Eventually, learning about his background as the son of an English teacher who loved words, and who suffered enormous losses due to violent rebels, made me more sympathetic to him and his story. It’s a good ploy to be obtuse about your hero’s origins in the beginning of the story, especially to pique your readers’ curiosity, but weren’t you concerned about leaving it too long before revealing Malachi’s vulnerability?

I was worried about alienating the reader, but hoped that they would move from detachment to curiosity to affection, just as Malachi himself moves from disconnection to love. It seems that it has worked, as people come to trust that Malachi’s good heart and his self-deprecating humour will carry them through the evil he walks among. I took this risk in the hope of creating a story that “moves” people, not just emotionally, but in their patterns of thinking. I really love the way that fiction has the power to shift us from alienation and prejudice against the “other” to a deep sense of affinity. At first, Malachi seems to be barely living, until we discover his hidden intensity and begin to feel for him. I did, however, deliberately plant one of his greatest vulnerabilities on page three to hook people’s curiosity about his hidden suffering. Right from the beginning, we realise that Malachi is in the habit of harming himself with electricity, and this lets us suspect that this man is tormented, not the unruffled, aloof man he pretends to be. By gradually revealing Malachi’s character, I hoped to rattle the reader’s judgements enough to make way for surprising new thoughts about the prisoners.

You have created a vividly diverse range of characters in your novel who accompany Malachi on his journey on the rig. Each one has their own quirks and peculiarities, which you describe with an intensive eye for detail. Characters such as Thamba, ? [earlier “Tamba” – which is correct? Also below] Meirong and Eulalie will stay with me a long time. Where did you get your inspiration for these characters, as well as the eccentric prisoners at the mercy of the harvesters?

I think the characterisation feels alive because, when we meet them, every one of the characters in the book is clinging to some desperate regret as if their life depends on it. The week on the rig drills quickly into this regret and becomes a huge turning point in all of their psyches. The characters you mention represent the archetype of the heartless professional (Meirong), the spiritual intuitive (Eulalie), the frivolous playboy (Thamba), but, like all of us, they are full of contradictions. I wanted to create characters that are at times guided by light, at times gripped by shadow, as Malachi tries to figure out what lies beneath them.

This novel differs from the realistic worlds of your two previous novels, Whiplash and Snake. These novels took place in the harsh reality of present-day life, where people are capable of dark deeds against their fellows. In The book of Malachi, the horrors of the future are even worse than those you’ve written about before. Do you believe that humanity is headed towards an even more savage future than the reality we find ourselves in today? Or do you believe that the intrinsic goodness of humanity will save us in the end, as it does in The book of Malachi?

Malachi is not alone in this quest. He relies on the spiritual insight of the wise, old woman, Eulalie, jailed for poisoning a prime minister’s wife. The two of them come to see that humans insist on suffering, and the guiltier we feel about making others suffer, the more destructive we become. At this point in our history, we are either about to drive ourselves out of existence, or about to see our beauty and take an accelerated, more feminine path to survival. One of the critical things is for us to accept that we are all connected, even if from the outside this seems preposterous. We might ask ourselves, “What could I possibly have in common with a murderer?” but, if we return to the idea that we are all born as innocent, loving infants, and hold up this love, this godliness, as sacrosanct, we still have a chance. I believe that this deeper way of seeing is a strange, powerful form of forgiveness that has the power to save our species. As Marianne Williamson, a true “seer” running for the presidency in the US, says, “We don’t need a department of war; we need a department of peace.”

Lastly, your writing is very cinematic, and the climax of this novel was as exciting and nerve-wracking as any thriller I’ve watched on screen. Your novel Whiplash was produced as a successful and compelling film, Tess, and you have just been funded for the film project of Snake. Do you hope to turn The book of Malachi into a film as well? Do you feel screenplays are able to deliver the complexities of the novel in a satisfying way, or do you regret the omissions you have to make in the interest of visual storytelling?

I intend to write The book of Malachi as a screenplay, or even a three- or four-part series. I think it would be easy to shoot, as most of the action happens in a single location, and the interior of a huge tanker in the docks could easily be cheated to feel like a deep-sea rig. The coldness of the industrial, metallic environment would create an amazing contrast to the softness and vulnerability of naked skin, throwing the fervour of hope and the sweetness of forgiveness into relief. On the rig, the characters can hear and feel the sea, but are imprisoned in the rig until the scary, suspenseful sequences near the end of the story. I’m already excited about the screen role of the ocean in the unravelling of Malachi’s dilemma.

Thank you for completing these questions, and thank you again for your beautiful words. You are an incredibly gifted writer. 

The post Inter-review: Tracey Farren in conversation with Janet van Eeden about <em>The book of Malachi</em> appeared first on LitNet.

(Aspirant)-skrywer, -digter of literêre vertaler?

Die UV bied aan jou ’n kursus waarvan die vernaamste oogmerk die ontwikkeling van ’n lewensvatbare publiseerbare manuskrip is – en jy doen dit onder leiding van twee bekroonde skrywers, Henning Pieterse en Francois Smith. Dit is ook ’n volledig akademiese kursus waarvoor kandidate teoretiese modules op magistervlak moet slaag. Die gestruktureerde aard van die kursus maak dit moontlik dat dit gevolg kan word deur kandidate sonder ’n volledige honneurskwalifikasie in tale.

Die kursus strek oor twee jaar, waarvan die eerste jaar hoofsaaklik gewy word aan ’n toegepaste teoretiese begronding (’n kursus in literêre stilistiek en ’n navorsingskomponent) en die tweede jaar aan die skryfpraktyk, dit wil sê die afronding van ’n manuskrip gedurende interaktiewe werksessies.

Die fokus van die gestruktureerde MA is oorspronklike literêre skryfwerk en literêre vertaling, en tekste in enige genre mag aangebied word, fiksie sowel as niefiksie, populêr sowel as literêr, prosa sowel as drama en poësie.

Die kursus word in werksessieformaat op kampus aangebied.

Volledige inligting oor onder meer keuring, registrasie en voorvereistes is hier te kry, of stuur ’n e-pos aan een van die volgende adresse: smithfah@ufs.ac.za, pietersehj@ufs.ac.za of meiringi@ufs.ac.za.

Die sluitingsdatum vir aansoeke vir studie in 2020: 30 Oktober 2019.

The post MA in Kreatiewe Skryfkuns by die Universiteit van die Vrystaat appeared first on LitNet.

Opsomming

Die oorgang na ’n grondwetlike demokrasie in 1994 het ’n indringende en omvattende grondhervormingsprogram vooropgestel weens jare lange koloniale en apartheidsbenaderings tot grond. ’n Uniek Suid-Afrikaanse program sluit herverdeling van grond, grondbeheerhervorming en restitusie in. Wat herverdeling van grond betref, is ’n opemark-benadering gevolg, gefundeer op die gewillige-verkoper-gewillige-koper-beginsel (GVGK-beginsel). Toenemend is aansprake gemaak dat die GVGK-beginsel grondhervorming omslagtig en uitgerek, asook duur en onvolhoubaar gemaak het. Een of ander intervensie was vervolgens nodig, enersyds ’n aanpassing of regulering van die mark waar grond en eiendom vir grondhervormingsdoeleindes verkry word, en andersyds, ’n aanpassing van die raamwerk waarbinne onteiening funksioneer, om dit meer op een lyn met die Grondwet te bring. Onlangse ontwikkelings in hierdie arena sluit in die inwerkingtreding van die Property Valuation Act 7 van 1914, hersiening van die eiendomsklousule en die publikasie van die Draft Expropriation Bill in Desember 2018. Vir die eerste keer maak laasgenoemde voorsiening vir die moontlikheid van onteiening met nul vergoeding by vyf moontlike grondkategorieë.

Hierdie bydrae ondersoek die moontlikheid of die onlangse ontwikkelings, spesifiek onteiening sonder vergoeding, inderdaad grondhervorming gaan bevorder. Kontekstualisering vereis ’n oorsig van die Suid-Afrikaanse grondgeskiedenis, gevolg deur ’n kort uiteensetting van die drie subprogramme van die oorhoofse grondhervormingsprogram. Die spesifieke intervensies, naamlik die Property Valuation Act en die Draft Expropriation Bill, word daarna breedvoerig uiteengesit. ’n Ontleding dui aan dat die samehang van relevante statutêre maatreëls onvoldoende belyn is en dat die Draft Expropriation Bill vaag is betreffende onteiening sonder vergoeding wat sowel die omvang as die resultaat betref. Verder bly onteiening kompleks en gaan dit nie die tempo van grondhervorming versnel nie. Onteiening sonder vergoeding gaan verder geensins die bestaande gebreke en tekortkominge in die grondhervormingsprogram aanspreek nie. In hierdie opsig moet gebreke in die nuwe statutêre maatreëls eers aangespreek word, moet beter belyning van relevante bepalings ontwikkel word, spesifiek die plek en rol van die Property Valuation Act, en moet voortslepende verbandhoudende tekortkominge, byvoorbeeld die gebrek aan politieke wil, dringend aandag geniet. Onteiening sonder vergoeding is dus nie die silwer koeël wat eensklaps verligting gaan bring nie.

Trefwoorde: eiendomswaardasie; grondeisehof; grondhervorming; herverdeling; Kantoor van die Waardeerder-Generaal; onteiening; onteiening sonder vergoeding; rasgebaseerde grondgeskiedenis

Abstract

Land reform: Is expropriation without compensation the magical “silver bullet” or is it a (calculated) shot in the dark? 

The dawning of a new constitutional dispensation necessitated an in-depth and all-encompassing land reform programme, given the South African history of dispossession embedded in colonialism and apartheid. A uniquely South African programme was required, as it had to redress the impact of past racially based land control approaches while simultaneously being forward-looking: promoting access to land and tenure security. In this regard three inter-connected sub-programmes were developed, constituting redistribution (broadening access to land), tenure reform (upgrading insecure rights) and restitution (restoring land and rights in land lost after 19 June 1913). All of these sub-programmes are constitutionally grounded in section 25(5), (6) and (7) respectively, and further bolstered by section 25(8) of the Constitution. With regard to redistribution specifically, a market-based or market-assisted approach was followed, founded on the willing-buyer-willing-seller principle. Increasingly this approach was criticised – for being too complex and burdensome, but more importantly, for making land reform far too expensive and thus unsustainable. It was in this context that a twofold intervention was called for: adjustment or regulation of the market in terms of which land and property could be acquired for land reform purposes on the one hand and reconsideration of the framework within which expropriation operated on the other. Recent developments in this arena include the promulgation of the Property Valuation Act in 2014, embarking on a review process of section 25, the property clause in 2018, and the publication of the Draft Expropriation Bill on 21 December 2018. For the first time provision was made for the possibility of expropriation with nil compensation with respect to five categories of land in particular.

This contribution explores the recent developments in light of the land reform programme, in particular whether expropriation with nil compensation is indeed the solution so desperately needed. This is approached by first providing a historical background in terms of which the combined effect of land control measures, regulating the movement of persons to and from rural and urban areas, controlling natural resources and regulating labour, all on the basis of an individual’s racial background, underscores the need for an all-encompassing land reform programme. This is followed by a brief exposition of the three sub-programmes referred to above, while indicating whether, and if so, to what extent expropriation could be a useful tool in the particular sub-programme. Having provided the necessary background recent interventions encapsulating the Property Valuation Act and the Draft Expropriation Bill of 2018 are thereafter analysed in detail.

It is clear that the Property Valuation Act has an important role to play and that this act, coupled with the 2018 regulations, can go a long way towards making expropriation more affordable. However, despite the Property Valuation Act’s specifically providing that valuation has to take place where property is acquired for land reform purposes, it is not clear whether the Office of the Valuer-General has a role to play in all such acquisitions, or perhaps only in some instances. That is the case following recent judgments handed down by the Land Claims Court. While the alignment between the Property Valuation Act, relevant land reform measures (e.g. the Restitution of Land Rights Amendment Act 15 of 2014), section 25(3) of the Constitution and expropriation measures is crucial, case law provides no guidelines as yet. This calls for urgent attention.

As the Expropriation Act 63 of 1975, still in use, is not a true reflection of constitutional imperatives and is inherently flawed as it provides only for expropriation for public purposes, realignment was also necessary in this context. The discussion shows that the Draft Expropriation Bill is indeed aligned with the Constitution: with section 25 in particular, but also with regard to section 33, which provides for administrative justice, and section 34, which provides for access to courts. However, there were various shortcomings in and problematic aspects to the bill. Concerning expropriation with nil compensation, provided for in clause 12(3), five categories of land are identified where nil compensation may be possible, having regard to all the relevant circumstances. In this context the bill remains vague regarding (a) the scope, as more than five categories could in actual fact become relevant; and (b) the result, as there may be compensation paid, again depending on the circumstances. While it may seem at first glance as if the bill provides legal certainty, this is not the case in reality. With respect to each of the five categories listed, various problematic aspects are further pointed out in the discussion.

A new expropriation act does not operate in isolation, but functions within a particular constitutional and statutory framework. Depending on the particular facts and circumstances, a variety of measures may be relevant, for example, the Restitution Act where land is to be acquired to restore to communities or individuals; the Extension of Security of Tenure Act 62 of 1997 where land is to be acquired for farm workers, or the Labour Tenant Act 3 of 1996, applicable to labour tenants’ claims. A plethora of disconnections and problems have already emerged in the existing statutory networks. The exact alignment of the various relevant measures is as yet unclear, as alluded to above regarding the Property Valuation Act.

Expropriation is legitimate and constitutionally grounded. It has the potential to be a very effective land reform tool. However, given the prevailing problems with land reform – at all levels – it is highly unlikely that expropriation with nil compensation is going to solve the land reform question. It is not the “silver bullet” so desperately needed. More is needed, including: a clear alignment between the objectives of land reform, the mechanisms to achieve those objectives, and their successful implementation. Undergirding these endeavours is a need for sound policies, effective legislation, careful monitoring, sufficient funding and government departments with capacity and the necessary political will, steered by effective leadership. Expropriation with nil compensation is not going to address these prevailing concerns. 

Therefore, while not being the silver bullet, it is at least a calculated shot. It is calculated because there is an indication that five categories of land can in principle be expropriated without compensation. However, it is still a shot in the dark. That is the case because there could be more than these five categories and there may even be compensation paid, including very low compensation, depending on the particular facts and circumstances of each case.

Keywords: expropriation; expropriation without compensation; history of racially based land control; land claims court; land reform; Office of the Valuer-General; property valuation; redistribution

1. Inleiding

Die noodsaaklikheid om onder andere toegang tot grond te verbreed (of te herverdeel), is grootliks toe te skryf aan voormalige koloniale en apartheidsbenaderings tot grondbeheer. Die samehang van (a) ’n rasgebaseerde grondbeheerstelsel;¹ (b) die drakoniese regulering en afdwing van statutêre maatreëls gerig op onregmatige okkupasie van grond;² (c) rasgebaseerde ruimtelike beplanning;³ en (d) ’n regsbestel wat ’n onderskeid maak tussen nasionale (“Westerse”) grondbeheer en inheemsregtelike (of kommunale) eiendom- en grondbeheerstelsels⁴ in ’n bepaalde hiërargie⁵ het ’n reuse-uitwerking op grondbeheerstelsels en eiendomspatrone in Suid-Afrika gehad. Dit was onvermydelik dat die oorgang van apartheid na ’n grondwetlike demokrasie 25 jaar gelede in April 1994 gepaard sou gaan met ’n dringendheid om dadelik en omvattend aan grond- en aanverwante kwessies aandag te skenk. Hierdie oorkoepelende oogmerk was ook nóú aan ander oogmerke verbind, onder meer die aanspreek van armoede en die bevordering van versoening en nasiebou in ’n postapartheid Suid-Afrika.⁶ Dit was in hierdie konteks dat ’n gefokuste, doelgerigte grondhervormingsprogram noodsaaklik was.

Post-1994 het Suid-Afrika die verbreding van en toegang tot grond op ’n markgebaseerde basis benader.⁷ Hierdie benadering, nóú verwant aan die gewillige-verkoper-gewillige-koper-beginsel (GVGK-beginsel),⁸ was onder meer geskoei op die feit dat daar ’n vreedsame oorgang van apartheid na ’n demokrasie was, beliggaam in ’n onderhandelde konsensus wat neerslag gevind het in die Handves van Mensregte, insluitende bepalings wat ’n impak op eiendom en eiendomsreg het. Tydens onderhandelinge is die uitgangspunt bevestig dat sekere regte beskerm sou word.⁹ Die reg om grond en eiendom in ’n oop, onbeperkte mark te koop en te verkoop is eweneens hierby ingesluit. Internasionale druk op Suid-Afrika en die noodsaaklikheid om belegging in ’n nuutgevonde demokrasie aan te moedig¹⁰ was ook van die oorwegings wat ’n markgerigte benadering bevorder het. 

Die kompleksiteite¹¹ inherent aan die grondherverdelingsprogram, beliggaam in artikel 25(5) van die Grondwet wat die verbreding van toegang tot grond voorstaan, asook probleme wat toenemend met die GVGK-beginsel ondervind is,¹² het verskeie waarskuwingsligte laat flits wat herverdeling betref. In hierdie klimaat is daar tydens die 2005-Grondberaad vir die eerste keer openbare uitsprake gemaak om weg te beweeg van die GVGK-beginsel, welke uitsprake sedertdien verskeie keer herhaal is.¹³

In soverre die GVGK-beginsel moontlik grond- en eiendomspryse kon opstoot en dus ’n markgebaseerde benadering te duur en onvolhoubaar gemaak het, het dit stadigaan duidelik geword dat een of ander vorm van manipulasie van of inmenging in die grond- en eiendomsmark nodig was.¹⁴ Twee moontlike benaderings kom na vore: enersyds ’n aanpassing of regulering van die mark waar grond en eiendom vir grondhervormingsdoeleindes verkry word, en andersyds, ’n aanpassing van die raamwerk waarbinne onteiening funksioneer, om dit meer op een lyn met die Grondwet in die algemeen te bring, en om die oogmerke van grondhervorming in die besonder te bevorder.

In 2018 is ’n grondwetlike hersiening van artikel 25, die eiendomsklousule, van stapel gestuur met die spesifieke opdrag om die moontlikheid van onteiening sonder (billike en regverdige) vergoeding te ondersoek en die bewoording van artikel 25 dienooreenkomstig aan te pas.¹⁵ Daar is aangevoer dat hierdie stap noodsaaklik is om die tempo van grondhervorming te versnel en veral ongelyke grond- en eiendomspatrone meer effektief aan te spreek.¹⁶ Honderde duisende skriftelike voorleggings rakende die nodigheid al dan nie om artikel 25 te wysig is aan die komitee gestuur, gevolg deur etlike mondelingse voorleggings in Augustus en September 2018.¹⁷ Ten spyte van die aanskuif van die sperdatum, was die kwessie steeds onafgehandel¹⁸ toe die Draft Expropriation Bill [2019] op 21 Desember 2018 vir kommentaar gepubliseer is.¹⁹ Die wetsontwerp handel met onteieningsverwante aspekte, belyn met die Grondwet. Klousule 12(3) maak vir die eerste keer spesifiek voorsiening daarvoor dat nul vergoeding betaal kan word waar grond (“land”) onteien word in die openbare belang of vir openbare doeleindes, in ag genome alle relevante omstandighede, insluitende, maar nie beperk nie tot, vyf spesifieke kategorieë van grondverkrygings.²⁰ 

Hierdie bydrae fokus op onlangse ontwikkelings in die lig van verbreding van toegang tot grond, waaronder ook onteiening sonder vergoeding, en waar dit moontlik by die huidige grondhervormingsprogram kan inpas. Hoewel grondhervorming dus ’n belangrike komponent is, is dit nie die oogmerk van hierdie bydrae om alle fasette daarvan en tekortkominge inherent daarin volledig te ontleed nie, veral omdat dit reeds in ander publikasies uiteengesit is.²¹ Hier word die drie subprogramme dus slegs kortliks genoem, met ’n aanduiding van waar onteiening sonder vergoeding moontlik ’n rol kan speel, voorafgegaan deur ’n historiese kontekstualisering. Die tweeledige “intervensie” waarna hier bo verwys is, naamlik die moontlike regulering van die mark enersyds en die belyning van die onteieningsraamwerk andersyds, word daarna in meer besonderhede uiteengesit. Dit is in die konteks van laasgenoemde waar die nuutste ontwikkeling, die Draft Expropriation Bill, spesifiek ontleed word.

Die oorhoofse vraag is of die nuutste ontwikkelings, in die besonder onteiening sonder vergoeding, die gewenste uitwerking op grondhervorming – spesifiek herverdeling – gaan hê. Anders gestel: Is onteiening sonder vergoeding die magiese “silwer koeël” wat dwarsdeur die kompleksiteite en probleme van grondhervorming gaan sny om ’n onmiddellike oplossing daar te stel,²² of is dit eerder ’n ietwat desperate (maar dalk tog effens berekende) skoot in die donker?

2. Historiese kontekstualisering

Die rasgebaseerde benadering tot grond en eiendom tydens die voorgrondwetlike era, veral tydens die hoogbloeitydperk van apartheid,²³ is baie goed bekend en gedokumenteerd²⁴ en word dus nie hier herhaal nie. Hier word eerder gefokus op die vernaamste ontwikkelings en die gepaardgaande implikasies vir veral toegang tot en herverdeling van grond. As uitgangspunt is dit belangrik om te verstaan dat beheer oor grond baie meer as net die fisiese grond behels: 

Control over land and the means to effectively retain and manipulate rights to land have been vitally important instruments in the white man’s ascension to political and economic dominance in South African society. Conversely, the inability to control land in the face of European expansionism has been a most important factor in their political and economic emasculation.²⁵

As die vernaamste ontwikkelings in ’n historiese konteks oorweeg word, is dit tog opvallend dat die permanente besetting van Suid-Afrika deur die Nederlanders²⁶ gekenmerk is deur die oprig van grense en versperrings,²⁷ hoewel daar nie uit die staanspoor, in April 1652, ’n spesifiek rasgebaseerde benadering tot grond gevolg is nie. Die beskerming van regte en gevestigde belange, veral handels- en besigheidsbelange met die oog op winsbejag, het die aanvanklike nedersetting aan die Kaap gerig. Hoewel inheemsregtelike belange nie terstond geïgnoreer is nie, was daar tog aanvanklik ’n mate van “belangeloosheid”: daar is grense en afbakenings opgerig, soos en waar nodig, maar daar was nie ’n klinkklare, uitgewerkte beleid ten aansien van inheemsregtelike bevolkings en gepaardgaande regte en hoe dit hanteer moet word nie.²⁸ Dít is taamlik insiggewend, gegewe die kontrasterende opvattings van en benaderings tot grond en eiendom wat deur die besetters aangehang is – die Nederlanders enersyds, en die plaaslike bevolking andersyds. Waar ’n kommunale, akkommoderende benadering tot grond en eiendom in beginsel deur die plaaslike bevolking gevolg is, het die Nederlanders en latere koloniale owerhede ’n baie meer individualistiese inslag gehad.²⁹

Hierdie “belangeloosheid” het aanvanklik voortgeduur toe die Nederlandse bewind deur die Britte, veral na die tweede Britse besetting in 1806, vervang is. Stadig maar seker is beheer oor grond (en mense) uitgebrei soos wat die Britse beheer vanuit die Kaap na die binneland uitgebrei het deur verkenning en besetting.³⁰ Dit was onvermydelik dat die kontrasterende opvattings van en benaderings tot grond en eiendom tot botsing en konflik sou lei soos wat die Britse beheer ook uitgebrei het, deur onderhandeling, besetting of oormag en oorwinning. Die ontdekking van goud en diamante was eweneens motivering vir die verdere uitbreiding van Britse mag en beheer.³¹ Stelselmatig, as gevolg van ’n sameloop van al hierdie gebeure en ontwikkelings, is inheemse gemeenskappe ontwortel en hul strukture grootliks afgetakel.³² Op ’n manier was dit eintlik maar die einde van ’n era – die verlies van ’n werklik inheemse tradisionele gemeenskaplike bestaan. In die plek daarvan was daar óf geen grondregte nie óf ’n trustbenadering waartydens regte vir inheemse bevolkings in trust gehou is.³³ Slegs in enkele uitsonderingsgevalle het inheemse bevolkings privaateiendomsreg behou.³⁴

Politieke regte is toenemend aan grond en onroerende eiendom gekoppel.³⁵ Hoewel die verband tussen beheer en grond taamlik vroeg reeds gevestig is, soos hier bo genoem, het die beheeraspek stelselmatig ’n diepgaande rassedimensie ontwikkel. Teen die einde van die 19de eeu het die Europeërs hul bestaan in Afrika toenemend as ’n “angstige manier van lewe ervaar”,³⁶ wat die rassedimensie ten aansien van grond versterk het. Slegs deur die rassedimensie te beheer, so is geargumenteer, sou die wit minderheid in Afrika kon floreer.³⁷ Ten spyte van hierdie bewussyn was daar teen die einde van die 19de eeu steeds nog nie ’n spesifiek rasgefokuste beleid ten opsigte van grond en grondbeheer geformuleer nie – beslis nie op nasionale skaal nie.

Die eerste stappe in die rigting van ’n amptelike nasionale rassebeleid tot grond is gedoen toe die Lagden-kommissie in 1905 op die been gebring is, en met die unifikasie van Suid-Afrika in 1910. Die onderliggende idee was dat die “rassekwessie” eenvormig, in die hele Unie, hanteer moet word.³⁸ Dit het inderdaad gerealiseer toe die Naturelle Grond Wet (later die Swart Grond Wet) 27 van 1913 op 19 Junie 1913 in werking getree het. Dit was die eerste maatreël wat nasionaal gegeld het en wat die vier provinsies van die Unie tot eenvormigheid gebind het. Dit was ook die eerste keer dat die rassekwessie – spesifiek ten aansien van grond – op ’n nasionale skaal benader is en sodoende ook die grondslag gevorm het vir die magdom maatreëls wat later sou volg. In wese het dié wet die hele land in twee hoofkategorieë grond verdeel: “swart kolle”³⁹ en die res van die land. Sedert 1913 is daar ’n verskeidenheid statutêre maatreëls in sowel stedelike⁴⁰ as landelike gebiede⁴¹ gepromulgeer wat die rassebenadering voortgesit het. Met die amptelike aanvaarding van apartheid in 1948 het ’n rassedimensie ’n impak op elke faset van mense se daaglikse bestaan gehad, beslis ook ten aansien van grond, maar op meer as net grond en eiendom.⁴²

Dit is verder opvallend dat daar, ten spyte van die idee van apartheid, nie uit die staanspoor ’n “bloudruk” of ’n groot apartheidsplan bestaan het wat elke moontlike ontwikkeling en vertakking uitgestippel het nie. Hoewel die oorhoofse oogmerke van apartheid taamlik voor die hand liggend was, veral die idee van “afsonderlike ontwikkeling” wat op die ou end ook tot die daarstel van onafhanklike state (“tuislande”) vir “inheemse” gemeenskappe gelei het,⁴³ is ’n verskeidenheid meganismes en prosesse stelselmatig ontwikkel en is daar dikwels weer daaraan geskaaf en verander om bepaalde uitkomste te bereik. Omdat een aksie dikwels tot ’n reaksie gelei het, wat weer ’n verdere statutêre reaksie vereis het, was die regsmilieu baie dinamies, met geweldig baie aktiwiteit en interaksie.⁴⁴ Ontelbare rasverwante maatreëls is in hierdie tydperk ontwikkel, gepromulgeer, in werking gestel, afgedwing, gewysig en heringestel. ’n Netwerk van maatreëls is oor ’n tydperk van ’n paar dekades afgekondig wat op alle fasette van menslike bestaan in Suid-Afrika ’n impak gehad het: familielewe, opvoeding en opleiding, kultuur en ontspanning, gesondheid, indiensneming, ruimtelike beplanning en behuising.⁴⁵ Die spilpunt van hierdie netwerk wette was die Bevolkingsregistrasiewet⁴⁶ wat ’n persoon se status en alles waartoe daardie persoon in staat was of nie geregtig was nie in ’n bepaalde rassekategorie ingesluit het, hoofsaaklik op velkleur gebaseer.⁴⁷

Die gesamentlike impak van instromingsbeheer, rasgebaseerde ruimtelike beplanning, groepsgebiedewetgewing en drakoniese afdwing van plakkerywetgewing het vestigingspatrone in Suid-Afrika sodanig langdurig gerig dat die effek daarvan vandag nog sigbaar is.⁴⁸ Om die oorhoofse oogmerke van afsonderlike ontwikkeling en ’n stelsel van onafhanklike state en selfregerende gebiede⁴⁹ in stand te hou, het toewyding en toegespitste fokus geverg. Dit het ook ingehou die konstante verskuiwing van mense, in hulle miljoene, en die aanpas van grense van tuislande, selfregerende gebiede en groepsgebiede.⁵⁰ Die resultaat was die verlies van grond en ’n heenkome vir individue en gemeenskappe – gekoppel aan ras – en gewoonlik ook ’n lewenswyse, in beide landelike en stedelike gebiede. 

Ook die uitoefening van burgerlike regte was grond- en eiendomsgebonde. Reeds vroeg in die besettingsgeskiedenis is die band tussen eiendomsreg en stemreg gevestig.⁵¹ Hierdie band het later ook ’n rassedimensie ontwikkel deurdat persone wat nie grond gehad het nie, ook nie stemreg gehad het nie en dus verder ontmagtig is. Deur effektief privaat eiendomsreg vir wit persone te reserveer, is politieke mag en gepaardgaande oorheersing dus ook op hierdie wyse bewerkstellig.⁵²

Inherent gekoppel aan die beheerelement van grond was ook die arbeidskomponent. Wie ook al grond beheer het, het grootliks ook arbeid beheer en sodoende ook handel en nywerheid, en dus ook die ekonomie, beïnvloed.⁵³ Deur die vloei van mense vanaf landelike gebiede na stedelike gebiede en omgekeerd te reguleer, op die basis van wie arbeid benodig en wie dit moet verskaf, is die rasseverdeling van Suid-Afrika ook met trekarbeid verstrengel. In wese sou die beheer oor grond en arbeid eindelik voorspoed (al dan nie) bepaal. Die grond- en arbeidsverwante maatreëls het gesamentlik sowel mikro- as makrovlakke omvattend geïmpakteer. Op mikrovlak het dit gesins- en familiepatrone en verhoudings tussen verskillende generasies negatief beïnvloed, terwyl die impak op makrovlak ekonomiese ontwikkeling en die arbeidsmag gemanipuleer het.⁵⁴

Onderliggend aan grond, beheer, burgerskap en arbeid was ’n amptelike, doelgerigte rassebeleid: apartheid. Hoewel Suid-Afrika in heelwat opsigte soortgelyke ervarings gehad het as ander jurisdiksies wat ook ’n koloniale geskiedenis het,⁵⁵ en soortgelyke gebeure as byvoorbeeld lande in Afrika⁵⁶ en Australië⁵⁷ ondervind, is die geweldige omvang van rasgebaseerde maatreëls en die diepgaande impak daarvan op alle vlakke van die samelewing eenvoudig ongeëwenaar.

Dit was dus noodsaaklik dat ’n omvattende grondhervormingsprogram, met baie spesifieke meganismes en oogmerke, wat op ’n bepaalde manier gestruktureer is, van stapel gestuur moet word. ’n Uniek Suid-Afrikaanse grondhervormingsprogram was noodsaaklik om sover moontlik al die verskillende dimensies waarna hier bo verwys is, op een of ander manier aan te spreek. Herverdeling van grond alleen sou dus nie voldoende wees nie. Restitusie alleen ook nie. Dit is in hierdie konteks dat die oorhoofse grondhervormingsprogram, met drie subprogramme, ontwikkel is.

3. Die drie subprogramme

Die oorhoofse grondhervormingsprogram bestaan uit drie subprogramme, grondwetlik gefundeer, wat afsonderlik en gesamentlik funksioneer, naamlik die herverdelingsprogram,⁵⁸ die grondbeheerhervormingsprogram⁵⁹ en die restitusieprogram.⁶⁰

3.1 Herverdelingsprogram

Die herverdelingsprogram behels die verbreding van toegang tot grond vir Suid-Afrikaanse burgers. Dit is opvallend dat dit die enigste van die drie subprogramme is wat spesifiek op burgers gerig is. Soos hier bo kortliks na verwys is, was die aanvanklike benadering direk nadat die nuwe grondwetlike bedeling ingetree het, ’n ope-mark-benadering, gebaseer op die GVGK-beginsel. Dit het ingehou dat, gesien in die lig van ’n rassebeperking op toegang tot grond tydens die apartheidsera, daar spesifiek wegbeweeg is van beperkings op toegang tot grond wat aan ras gekoppel was. Enige persoon, ongeag ras of kulturele affiliasie, en insluitende nieburgers, kon dus direk na 1994 toegang tot grond verkry. Hoewel hierdie beginsel gegeld het, was daar wel bepaalde kategorieë persone wat volgens die 1997-Witskrif op Grondbeleid⁶¹ prioriteit sou geniet. Hierdie groepe het ingesluit gemarginaliseerde lede van die bevolking, spesifiek vrouens en grondlose persone, met ’n bepaalde fokus op die “armstes van die armes”.⁶²

Ten einde uitvoering te gee aan die beleidsoogmerke van herverdeling is ’n verskeidenheid wette gepromulgeer.⁶³ Hoewel sekere van die statutêre maatreëls spesifiek na 1994 op die wetboek geplaas is om herverdeling te bewerkstellig, byvoorbeeld die Uitbreiding van Sekerheid van Verblyfreg Wet 62 van 1997 (“Uitbreidingswet”)⁶⁴ en die Wet op Grondhervorming (Huurarbeiders) 3 van 1996,⁶⁵ is daar ook van bestaande wetgewing gebruik gemaak, in ’n aangepaste formaat, om toegang tot grond te verbreed. Die Wet op Grondhervorming: Voorsiening van Grond en Bystand 126 van 1993 is ’n voorbeeld van laasgenoemde. Hiervolgens kan beide staats- en privaatgrond vir herverdeling gebruik word en word die tersaaklike prosesse breedvoerig in die wet uiteengesit.⁶⁶ 

Die herverdelingsprogram is kompleks in die sin dat die relevante bepalings in ’n wye verskeidenheid beleidsdokumente en statutêre maatreëls gevind word en dus ietwat “verspreid” is. Dit kan dus geweldig ingewikkeld en/of tydrowend wees om uit te vind presies wat in die herverdelingsprogram plaasvind en hoe dit werk. Behalwe die gefragmenteerde formaat van die program, het daar oor die jare ’n klemverskuiwing ingetree: Waar die aanvanklike fokus op die armstes van die armes en bestaansboerdery was, is daar begin om stelselmatig klem te plaas op kommersiële boere.⁶⁷ Dit sou dus ook beteken het dat die bepaalde maatreëls en meganismes dienooreenkomstig aangepas moet word. Dit het egter nie gebeur nie, wat beteken het dat die gefragmenteerde program nog meer gefragmenteerd geraak het, wat implementering en monitering verder bemoeilik het.⁶⁸

Die aanvanklike “oop” benadering rakende toegang tot grond is stelselmatig ook uitgekalwe, met die wegbeweeg van ’n mark met geen beperkings op toegang tot ’n mark waar slegs Suid-Afrikaanse burgers toegang tot (sekere) grond⁶⁹ kan verkry enersyds, en waar Suid-Afrikaanse burgers se toegang tot bepaalde groottes (plafonne) beperk sou word andersyds.⁷⁰ Die restant van grond wat dus die bepaalde plafonne oorskry, is vervolgens vir herverdeling beskikbaar en kan dus op hierdie basis verkry word. “Verkryging” sluit sowel die aankoop van die oorskotgrond in as die onteiening daarvan. Dit is dus in hierdie spesifieke landboukonteks, maar ook in die algemeen vir herverdelingsdoeleindes, dat onteiening ’n rol kan speel.

3.2 Grondbeheerhervormingsprogram

Soos hier bo kortliks verduidelik, was privaateiendomsreg normaalweg net vir die minderheid van die Suid-Afrikaanse bevolking beskore, met ’n verskeidenheid van ander permitgebaseerde regte ter beskikking van die meerderheid van die bevolking. Hierdie permitte het ingesluit bou- en perseelpermitte, asook vergunning tot okkupasie, en erfpag en huurpag, afhangende van waar die betrokke stuk grond of gebou geleë was.⁷¹ Behalwe huurpag, wat van toepassing was op opgemete grond en geregistreer kon word, was die ander regte nie saaklike regte nie. As persoonlike regte was dit nie so veerkragtig en “sterk” soos saaklike regte nie,⁷² met die gevolg dat hierdie regte maklik versteur en weggeneem kon word. Dit is veral hierdie soort regte waarna artikel 25(6) verwys wat opgradeer moet word, hoewel dit ook in die algemeen na die opgradering van minder sekere regte verwys, insluitende byvoorbeeld behuisings- en okkupasieregte.

Soos by die herverdelingsprogram, is daar ook hier ’n hele aantal wette wat gepromulgeer is om vir grondbeheerhervorming voorsiening te maak, waarvan sommige ook met een been in die herverdelingsprogram staan. Die Uitbreidingswet, waarna hier bo verwys is, bevat byvoorbeeld beide herverdelings-⁷³ en opgraderingsbepalings. Laasgenoemde geld vir byvoorbeeld plaaswerkers en okkupeerders sodat hulle tydens hul okkupasie nie sonder meer versteur kan word nie, soos deur uitsetting baie streng te reguleer.⁷⁴ Op hierdie wyse word die onsekere regte van plaasarbeiders in ’n mate versterk terwyl hulle op die grond wat aan iemand anders behoort, woon.⁷⁵ 

Behalwe statutêre maatreëls wat spesifiek daargestel is om bepaalde regte te versterk, is die Wet op die Tussentydse Beskerming van Informele Regte 31 van 1996 ook in die besonder gepromulgeer om besitsregte wat onseker is, te beskerm solank as wat die grondbeheerhervormingsprogram duur. 

Omdat bogenoemde besits- en okkupasieregte tipiese gevalle behels waar persone reeds toegang tot grond het en op die grond aanwesig is, hoewel dikwels by wyse van informele regte, en die bepaalde regte dus opgegradeer en beskerm kan word ooreenkomstig die grondbeheerhervormingsprogram, is dit onwaarskynlik dat onteiening grootskaals in hierdie subprogram aangewend sal word. 

3.3 Restitusieprogram

Die restitusieprogram word in artikel 25(7) van die Grondwet beliggaam. Voorsiening word gemaak vir die herstel van grond en regte in grond wat na 19 Junie 1913 ontneem is as gevolg van rasdiskriminerende wette of praktyke.⁷⁶ Indien die herstel onmoontlik of onwenslik is, word daar voorsiening gemaak vir billike en regverdige vergoeding. Aangesien die datum pertinent in die eiendomsklousule ingesluit word, is die onderliggende idee dus nie dat die herstelprogram alle ontnemings, ook tydens die koloniale tydperk voor 1913, sou insluit nie. Hoewel daar ook ’n streng tydsraamwerk was waarbinne eise ingedien moes word, naamlik gedurende 1995–1998, is daar in Julie 2014 ’n wysigingswet⁷⁷ in werking gestel om ’n tweede vlaag eise moontlik te maak, naamlik vanaf 1 Julie 2014 tot 30 Junie 2019. Omrede die openbare-deelname-proses en konsultasie onvoldoende was, is hierdie wysigingswet egter in 2016 deur die Konstitusionele Hof ongrondwetlik verklaar⁷⁸ en is al die eise wat in die tweede vlaag ingedien is, steeds hangende.⁷⁹

Anders as by die ander twee subprogramme, is daar slegs een statutêre maatreël waarvolgens restitusie gereguleer word, naamlik die Wet op die Herstel van Grondbesitregte 22 van 1994. Die wet bevat al die relevante vereistes en prosedures, onder meer twee stelle vereistes, naamlik drempel- en regsvereistes, waaraan grondeise moet voldoen alvorens dit suksesvol kan wees. Drempelvereistes behels dat die eis binne die voorgeskrewe tydperk ingedien moet gewees het⁸⁰ en dat daar nie reeds billike en regverdige vergoeding vir die ontneming betaal moet gewees het nie.⁸¹ Die regsvereistes⁸² behels dat die applikant(e), individu(e) of gemeenskap(pe) (of dele van gemeenskappe) ontneem moet wees van ’n reg in grond as gevolg van rasdiskriminerende wette of praktyke na 19 Junie 1913. Hoewel slegs die een wet die restitusieproses reguleer, is dit egter moontlik dat maatreëls van die ander subprogramme tydens die finalisering van die spesifieke eis relevant kan wees, byvoorbeeld die Wet op Vereniging van Gemeenskaplike Eiendom 28 van 1996, hoofsaaklik ’n grondbeheerhervormingsmaatreël. Hierdie wet maak voorsiening vir ’n statutêre regsfiguur, ’n vereniging van gemeenskaplike eiendom, waarvolgens eiendomsreg kollektief gehou kan word. Dit is dikwels die meganisme wat gebruik word om grond aan gemeenskappe te herstel. Op hierdie wyse word die lede van die gemeenskap deur middel van die vereniging saam eienaars van die eiendom wat aan hulle toegeken is.⁸³ 

Dit is soms nodig om eiendom van die bestaande eienaar te verkry ten einde die herstel daarvan aan die applikante moontlik te maak. Verkryging sluit beide aankoop en onteiening in, soos hier bo verduidelik. Onteiening is dus ook ’n meganisme wat by die herstel van grond en eiendom, in die restitusieprogram, relevant kan wees. Dit is dus ook in hierdie konteks dat regulering van of aanpassings in die mark moontlik ter sprake kan kom.

4. Regulering van en aanpassings in die mark

4.1 Agtergrond

Internasionale ervaring het aangedui dat wat grondhervorming betref, ’n markverwante herverdelingsprogram nie noodwendig outomaties suksesvol sal wees nie.⁸⁴ Daar is verskeie redes daarvoor, onder andere dat geoormerkte begunstigdes nie altyd bemagtig is om suksesvol die mark te betree nie, nie die ervaring het nie of nie oor die nodige fondse beskik nie.⁸⁵ Selfs in gevalle waar die staat ook ’n rol speel deur byvoorbeeld van die fondse te verskaf vir die aankoop van grond, kan die proses om die program te betree geweldig ingewikkeld en tydrowend wees en is die hulpbronne wat inderdaad beskikbaar is, dikwels beperk. Dus is ’n markgerigte benadering, selfs waar die staat tog bystand verskaf, nie outomaties suksesvol nie.

Navorsing op internasionale vlak het ook aangedui dat waar onteiening plaasgevind het en ’n mate van vergoeding betrokke was, grondhervorming gewoonlik meer suksesvol was. Dit was die geval selfs waar vergoeding laer as markwaarde was, indien daar wel vergoeding was, vergeleke met gevalle waar daar geen vergoeding betaal is nie of waar grondgrype of nasionalisering van grond plaasgevind het.⁸⁶

Die Jaarverslag van die Departement Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming 2013/14 dui aan dat daar sedert 1994 tot in daardie stadium slegs ongeveer 4,2 miljoen hektaar herverdeel is, tot voordeel van ongeveer 200 000 families.⁸⁷ Selfs al neem ’n mens die feit in ag dat data onvolledig is⁸⁸ en dat swart persone moontlik self ook in die ope mark grond sonder staatsbystand aangekoop het,⁸⁹ was die resultaat teleurstellend. Die tekortkominge in die GVGK-beginsel, in samehang met ’n beroep om die tempo van grondhervorming te versnel, het benadruk dat een of ander vorm van markregulering benodig word waar daar groot teenstrydigheid in eiendomspatrone en -verspreiding is. Dit is in hierdie konteks dat die Property Valuation Act 17 van 2014 gepromulgeer is wat op 1 Julie 2014 in werking getree het.

4.2 Property Valuation Act

4.2.1 Oogmerke en vernaamste bepalings

Die wet is daargestel om onderstaande oogmerke te bereik, naamlik om:

• wat die regulering van eiendomswaardasie betref, uiting te gee aan die oogmerke van die Grondwet, spesifiek grondhervorming
• voorsiening te maak vir die daarstel van die Kantoor van die Waardeerder-Generaal
• voorsiening te maak vir die waardasie van eiendom wat geïdentifiseer is vir doeleindes van grondhervorming
• voorsiening te maak vir ’n vrywillige waardasiediens aan staatsdepartemente
• kriteria en prosedures vir monitering van waardasie daar te stel. 

Dit is duidelik dat die groot dryfveer agter die wet die bevordering van grondhervorming is, spesifiek belyn met die Grondwet. Dit beteken dus dat die wet voorsiening maak vir bepaalde prosesse en instansies wat nou by hierdie oogmerke aansluit. Hierby ingesluit is definisies vir “markwaarde” en “eiendom”.

“Markwaarde” is byvoorbeeld die geskatte bedrag waarteen eiendom op ’n bepaalde dag verwissel sou word tussen ’n gewillige verkoper en gewillige koper in ’n gewone transaksie (“at arm’s length”) na behoorlike bemarking en waar die partye albei ingelig, nougeset en sonder dwang optree: met dien verstande dat waar waarde bepaal word vir doeleindes van artikel 12(1)(a),⁹⁰ pryse wat voorheen deur die staat vir enige verkryging betaal is, buite rekening gelaat word. Gevalle waar daar in die verlede byvoorbeeld in die herverdelingsprogram baie hoë bedrae betaal is juis omdat dit slegs die staat was wat in die transaksie belang gestel het, word dus nie hier oorweeg nie, wat die prys in teorie dus laer en meer bekostigbaar hou.

“Eiendom” beteken:

• onroerende eiendom wat in die naam van enige persoon geregistreer is
• enige roerende bate(s) wat saam met relevante onroerende eiendom verkry word
• ’n reg ten aansien van sodanige eiendom, insluitende ’n ongeregistreerde reg wat van regsweë erken en beskerm word.

Vir doeleindes van die wet word “grondhervorming” as volg gedefinieer: herverdeling, restitusie, grondontwikkeling en grondbeheerhervorming. Dit behels dus die drie subprogramme soos hier bo uiteengesit,⁹¹ maar voeg ook ’n verdere aspek by, naamlik grondontwikkeling. Daar is nie ’n omskrywing van dié begrip in die wet nie, wat jammer is, aangesien dit ’n baie vae en breë konsep is wat sekerlik enige vorm van grondontwikkeling kan insluit. Daar is wel ’n definisie van “land development” in die Spatial Planning and Land Use Management Act 16 van 2013,⁹² naamlik “the erection of buildings or structures on land, or the change or use of land, including township establishment, the subdivision or consolidation of land or any deviation from the land use or uses permitted in terms of an applicable land use scheme”. In hierdie lig kan die begrip “grondhervorming” taamlik omvangryk raak as bykans enige grondontwikkeling en dorpsbeplanning daarby ingereken word, met belangrike implikasies vir onteiening sonder vergoeding. Dit is egter belangrik om te benadruk dat onteiening sonder vergoeding relevant is by grondhervorming spesifiek en nie ontwikkeling in die algemeen nie. Dit is noodsaaklik dat hierdie aspek duidelik gestel moet word in wetgewing en regulasies.

Die regulering van die werksaamhede van die kantoor van die Waardeerder-Generaal is in hoofstuk 2 van die wet te vinde, wat in twee onderafdelings verdeel is: Deel 1 hanteer die funksionering van die kantoor en deel 2 sit die aanstelling van die Waardeerder-Generaal en hoof- uitvoerende beampte uiteen.⁹³ Die daarstelling,⁹⁴ status⁹⁵ en funksies⁹⁶ van die kantoor asook die relevante magte word in artikel 7 uiteengesit. Die vernaamste funksie van die Waardeerder-Generaal is die waardering van alle eiendom binne die strekwydte van artikel 12(1)(a), met ander woorde, waar eiendom vir grondhervormingsdoeleindes ter sprake kom.⁹⁷

Hoofstuk 3 reguleer die waardasie van eiendom. Alle waardasies moet gedoen word deur bevoegde persone wat aan alle professionele en ander vereistes voldoen.⁹⁸ Verpligte waardasies vind plaas waar eiendom ooreenkomstig artikel 12 vir doeleindes van grondhervorming geïdentifiseer is.⁹⁹ In November 2018 is regulasies uitgereik wat ook die werking van artikel 12 raak.¹⁰⁰ Behalwe ’n lys van relevante definisies is dit in die besonder regulasie 5 wat van belang is, aangesien dit kriteria en/of prosedures vir die waardasie van eiendom uiteensit wat vir doeleindes van grondhervorming geïdentifiseer is. Dit bevat ’n gedetailleerde uiteensetting van al die faktore wat in artikel 25(3) van die Grondwet gelys is wat betrekking het op sowel die bedrag as die tydstip en wyse van die betaling van vergoeding.¹⁰¹ Benewens verpligte waardasie word daar ook vir vrywillige waardasies voorsiening gemaak.¹⁰² Dit is byvoorbeeld waar staatsdepartemente die kantoor nader en versoek dat waardasies gedoen word. Op hierdie manier verskaf die kantoor dus ook ’n waarderingsdiens aan ander staatsdepartemente.¹⁰³ Waar eiendom wel vir grondhervormingsdoeleindes geïdentifiseer is, moet ’n kennisgewing dat waardering gaan plaasvind, binne sewe dae na sodanige identifikasie op die eienaar of persoon in beheer van die eiendom bedien word.¹⁰⁴ Sodra die waardasie afgehandel is, volg ’n waardasieverslag binne ’n vasgestelde tydperk, gewoonlik binne ses maande, hoewel daar ook ’n verlengde tydperk kan wees soos deur die kantoor goedgekeur.¹⁰⁵

4.2.2 Bespreking

Anders as in die geval van die voorganger, die 2013-konsep, is dit nie nodig dat alle eiendom in alle transaksies waar die staat ’n kontrakterende party is, deur die kantoor gewaardeer moet word nie, maar slegs daardie eiendom wat vir grondhervormingsdoeleindes geïdentifiseer is. Hoewel die 2014-weergawe dus ietwat meer vaartbelyn as die voorganger is, bly die hele proses van identifikasie, kennisgewing, waardasie, skryf van verslae en so meer ’n lang, omslagtige proses. As mens in gedagte hou dat een van die beweegredes vir die wet die versnelling van die tempo van grondhervorming was, is dit nie ’n gegewe dat die wet hiermee gaan help nie. Inteendeel, dit kan die hele proses net nog langer en meer uitgerek maak juis omdat die kantoor hierby betrek word. Verder moet daar ook ’n goeie wisselwerking en duidelike korrelasie tussen hierdie wet en alle ander relevante wette wees. Hierdie uiteindelike belyning kan dalk ook die hele proses meer kompleks en uitgerek maak.

Tot baie onlangs was daar nog geen regspraak oor die interpretasie en toepassing van die wet nie en was dit nie duidelik presies hoe die wet toegepas sou word en of dit hoegenaamd die oogmerke sou bereik nie. Die Grondeisehof het onderskeidelik twee uitsprake in die loop van Februarie¹⁰⁶ en Maart 2019¹⁰⁷ gelewer waar raakpunte met die toepassing van die wet uitgelig is. In plaas daarvan dat die uitsprake duidelikheid bring oor die presiese plek en rol van die Property Valuation Act en die gepaardgaande rol van die kantoor van die Waardeerder-Generaal, is daar egter nog heelwat onbeantwoorde vrae. Hierdie vrae behels byvoorbeeld in watter stadium van die proses die kantoor moet intree enersyds en wat die impak van die kantoor se werksaamhede is andersyds. Laasgenoemde hou verband met die vraag of die kantoor in alle gevalle waar billike en regverdige vergoeding ter sprake is, die jurisdiksie van ’n hof om sodanige vergoeding te bepaal, uitskakel, of net in sekere gevalle, of dalk nooit nie. In die onlangse Grondeisehof-uitsprake was die een geval deur die kommissie na die Grondeisehof verwys ooreenkomstig artikel 14 van die Restitusiewet en was daar in die ander geval ’n bestaande hofbevel dat die Grondeisehof billike en regverdige vergoeding moet bepaal. In beide hierdie gevalle was die waardasies van die kantoor aansienlik laer as dié van die privaatwaardeerders en sou die grondeienaars heelwat slegter af gewees het as die kantoor se waardasie sonder meer gevolg was en daar nie daaroor in die hof geargumenteer kon word nie. Uit die twee uitsprake wil dit egter blyk dat waar daar ’n bestaande hofbevel is wat dit pertinent stel dat die hof, hier met name die Grondeisehof, billike en regverdige vergoeding moet bepaal, die waardasie soos bereken deur die kantoor van die Waardeerder-Generaal totaal geïgnoreer kan word. Dus: in omstandighede waar ’n aangeleentheid, hier ’n restitusie-eis, ooreenkomstig die Restitusiewet¹⁰⁸ na die Grondeisehof verwys is vir verdere hantering, het die kantoor nie inspraak op die uiteindelike vergoedingsbedrag nie en is dit die taak van die hof om dit vas te stel.

Die uitreik van die 2018-Regulasies, veral regulasie 5, waarin die relevante faktore breedvoerig omskryf is, word verwelkom in soverre dit duidelike riglyne neerlê en ’n werkswyse vir waardasie voorstel.¹⁰⁹ Die regulasies bring die berekening van vergoeding verder as wat dit tot in daardie stadium in regspraak uitgekristalliseer het. ’n Eerste stap in die rigting van so ’n ontleding was in die Grondeisehof-uitspraak Msiza v Director-General, Department of Rural Development and Land Reform,¹¹⁰ wat later deur die Hoogste Hof van Appèl omvergewerp is.¹¹¹ Ongelukkig bring die regulasies nie verder duidelikheid in welke gevalle aanvaarding van die kantoor se waardasie verpligtend is nie, ten spyte van die bewoording in artikel 12(1)(b) dat eiendom wat vir grondhervormingsdoeleindes geïdentifiseer is, deur die kantoor waardeer móét word. Omdat daar in beide die uitsprake verwysings na die Grondeisehof plaasgevind het en daar bestaande hofbevele was, soos kortliks verduidelik, is dié kwessie nooit breedvoerig in die uitsprake ontleed nie. Inteendeel, die werklike rol en funksie van die kantoor, asook die wisselwerking tussen artikel 25(2)–(4) van die Grondwet,¹¹² relevante wetgewing (die Restitusiewet), die Property Valuation Act en die regulasies daarkragtens uitgevaardig, moet nog duidelik ontleed en ontrafel word, spesifiek ook in regspraak. Dit kan beswaarlik wees dat die Property Valuation Act slegs ’n baie beperkte rol te speel het, byvoorbeeld slegs in gevalle waar aangeleenthede nie na die Grondeisehof vir hantering verwys word nie of waar daar geen bestaande hofbevele is wat die hof magtig om self die vergoeding te bepaal nie. Gegewe die motivering om die Property Valuation Act in die eerste plek daar te stel, onder andere om grondhervorming meer bekostigbaar te maak, sou eerder verwag word dat die kantoor in álle gevalle waar eiendom vir grondhervormingsdoeleindes geïdentifiseer word, ’n rol moet speel. Dit behoort standaardprosedure te wees, al word die spesifieke bedrag later as riglyn deur howe gebruik om gepaste bevindings te maak. Dit is nie te betwyfel nie dat die kantoor ’n baie waardevolle bydrae te lewer het, aangesien daar sedert die inwerkingtreding van die wet ’n hele paar jaar se data en inligting versamel en opgebou is, tendense waargeneem is en ervaring op hierdie gebied opgebou is wat bevorderlik vir grondhervorming in die algemeen kan wees.

Hoewel die markdimensie van die verkryging van grond en eiendom vir grondhervormingsdoeleindes dus in beginsel in wetgewing aangespreek word, is die belyning van die bestaande statutêre raamwerk met die Grondwet steeds gebrekkig.

5. Belyning van die onteieningsraamwerk

5.1 Grondwetlike dimensie

Daar word pertinent in die eiendomsklousule vir onteiening voorsiening gemaak. Omdat onteiening as ’n onderafdeling van “ontneming” beskou word,¹¹³ is beide artikel 25(1) en (2) as uitgangspunte belangrik:

(1) Niemand mag eiendom ontneem word nie, behalwe ingevolge ʼn algemeen geldende regsvoorskrif, en geen regsvoorskrif mag arbitrêre ontneming van eiendom veroorloof nie.
(2) Eiendom mag slegs ingevolge ʼn algemeen geldende regsvoorskrif onteien word –
(a) vir ʼn openbare doel of in die openbare belang; en
(b) onderworpe aan vergoeding waarvan die bedrag en die tyd en wyse van betaling óf deur diegene wat geraak word aanvaar is óf deur ʼn hof bepaal of goedgekeur is.

Bogenoemde onderstreep dus duidelik dat eiendom nie onbeperk of absoluut is nie¹¹⁴ en dat beperkings daarop en onteiening daarvan geoorloof is, maar slegs in sekere gevalle en gekoppel aan bepaalde voorwaardes. Hoewel beperkings dus moontlik is, moet daar baie goeie rede vir sulke inkortings wees en mag dit geensins arbitrêr wees nie.¹¹⁵ Wat onteiening betref, is dit duidelik dat dit slegs in openbare belang of vir openbare doeleindes kan plaasvind.¹¹⁶ Hieraan gekoppel is die betaal van billike en regverdige vergoeding. In hierdie opsig bepaal artikel 25(3): 

(3) Die bedrag van die vergoeding en die tyd en wyse van betaling moet regverdig en billik wees, en moet ʼn billike ewewig toon tussen die openbare belang en die belange van diegene wat geraak word, met inagneming van alle tersaaklike omstandighede, met inbegrip van –
(a) die huidige gebruik van die eiendom
(b) die geskiedenis van die verkryging en gebruik van die eiendom
(c) die markwaarde van die eiendom
(d) die omvang van regstreekse belegging en subsidie deur die staat ten opsigte van die verkryging en voordelige kapitaalverbetering van die eiendom; en
(e) die doel van die onteiening.

Dit is verder ook kristalhelder dat grondhervorming inderdaad in die openbare belang is. Dus is onteiening vir grondhervormingsdoeleindes grondwetlik gefundeer:

(4) By die toepassing van hierdie artikel –
(a) beteken die openbare belang ook die nasie se verbintenis tot grondhervorming, en tot hervormings om billike toegang tot al Suid-Afrika se natuurlike hulpbronne te bewerkstellig; en
(b) is eiendom nie tot grond beperk nie.¹¹⁷ 

Dit is veral artikel 25(2) en (3) wat tans in die spervuur is ten einde onteiening sonder vergoeding moontlik te maak. Omrede die hersieningskomitee besluit het om die wysiging van die eiendomsklousule te laat oorstaan en dit dus nog onafgehandel is, word slegs die Draft Expropriation Bill van Desember 2018 vervolgens kortliks in die lig van bogenoemde grondwetlike uitgangspunte bespreek.

5.2 Die Konsepwetsontwerp op Onteiening

5.2.1 Inleiding

Die Konsepwetsontwerp wat op 21 Desember 2018 vir kommentaar gepubliseer is, is die jongste in ’n lang lys van ontwikkelings wat met onteiening verband hou.¹¹⁸ Op 23 Februarie 2016¹¹⁹ het die 2015-Onteieningswetsontwerp in die parlement gedien, welke weergawe die 2013-wetsontwerp¹²⁰ gevolg het wat op sy beurt weer ’n opvolger van ’n 2008-poging¹²¹ was. 

Die nuutste wetsontwerp is ’n lang weergawe, met verwysings na sowel artikel 25 as artikel 33 (regverdige administratiewe optrede) en artikel 34 (toegang tot die howe) in die aanhef. Die noodsaaklikheid om ’n nuwe Onteieningswet daar te stel, spruit nie voort uit die werksaamhede van die artikel 25-hersieningskomitee nie, maar is lank reeds ’n behoefte, sedert direk nadat die nuwe grondwetlike bedeling in 1994 ingetree het. Die rede hiervoor is dat die Onteieningswet 63 van 1975 (steeds in gebruik) nie met die basiese konsepte en waardes van die eiendomsklousule belyn was nie. Die 1975-wet maak byvoorbeeld slegs daarvoor voorsiening dat eiendom vir openbare doeleindes onteien mag word. Die faktore wat in artikel 25(3) van die Grondwet gelys is, wat betrekking het op die bedrag, wyse en tydstip van betaling van vergoeding, word ook nie na behore in die 1975-wet beliggaam en weerspieël nie. Daar was dus reeds voordat die hersiening van artikel 25 van stapel gestuur is, ’n behoefte aan ’n nuwe Onteieningswet. Die hersieningsproses het egter wel die noodsaaklikheid van so ’n wet en die verdere belyning daarvan met die (gewysigde) eiendomsklousule benadruk. Uiteraard moet daar ’n effektiewe en duidelike korrelasie en belyning tussen die eiendomsklousule en die Onteieningswet wees, veral wat betref die spesifieke gevalle en omstandighede waar onteiening moontlik sonder vergoeding kan plaasvind. Soos hier bo kortliks na verwys, is ’n sinvolle en werkbare belyning tussen hierdie maatreëls en die Property Valuation Act verder ook noodsaaklik. 

Weens die fokus van hierdie bydrae op veral onteiening sonder vergoeding en in hoe verre dit in die grondhervormingsprogram aanklank kan vind, is die onderstaande bespreking nie ’n breedvoerige ontleding van alle bepalings en prosesse van die Onteieningswetsontwerp nie.

5.2.2 Algemene uitgangspunte 

Die interpretasieklousule is kardinaal vir die effektiewe werking van die wet.¹²² Hiervolgens is “onteiening” die verpligte verkryging van eiendom deur ’n onteieningsgesag of staatsorgaan op versoek aan ’n onteieningsowerheid.¹²³ “Eiendom” is eiendom soos uiteengesit in artikel 25 van die Grondwet en “openbare belang”¹²⁴ sluit in die nasie se toewyding tot grondhervorming en om billike toegang tot al Suid-Afrika se natuurlike hulpbronne te bevorder, ten einde die gevolge van die verlede se rasdiskriminerende wette en praktyke aan te spreek. “Openbare doeleindes” sluit in enige oogmerke wat verbind word met die administrasie van provinsies of van die reg deur enige staatsorgaan. Laasgenoemde is inderdaad ’n baie wye, vae omskrywing. Daar is geen definisie van “grond” (“land”) nie, hoewel dit uiteraard ’n baie belangrike konsep is – prosedures verskil byvoorbeeld waar grond en ander eiendom ter sprake is en dit is slegs grond wat in bepaalde gevalle sonder vergoeding onteien kan word.

Interessant genoeg is die uitgangspunt in die wetsontwerp en die bestaande (onveranderde) eiendomsklousule in ooreenstemming, naamlik dat, ongeag enige strydige wet of maatreël, ’n onteieningsowerheid geensins eiendom arbitrêr mag onteien nie, en dat onteiening slegs vir openbare doeleindes of in openbare belang mag geskied.¹²⁵ 

Ten spyte van die moontlikheid van nul vergoeding in bepaalde gevalle¹²⁶ bly die eerste “fase” van onteiening, naamlik waar die algemene vereistes van onteiening na vore tree en oorweeg word, dus steeds streng en onveranderd. Die opvolgende, of tweede, fase van onteiening, waar die implikasies van onteiening na vore tree, mag dit – afhangende van die bepaalde omstandighede en oorwegings – met of sonder vergoeding wees. Dit wil dus nie voorkom of die blote feit dat daar gevalle kan wees waar geen vergoeding betaal word nie, sonder meer onteiening “makliker” maak en dat eiendom voor die voet onteien gaan word nie. Die feit dat daar gevalle kan wees waar vergoeding nie betaal word nie, behoort dus nie in beginsel met die rede of motivering vir onteiening in te meng nie: dit mag steeds slégs in openbare belang of vir openbare doeleindes geskied en mag nie arbitrêr wees nie. Dit bly dus baie belangrik om ’n onderskeid te maak tussen (a) of onteiening moet plaasvind (die regverdiging daarvan) en (b) of vergoeding betaalbaar is of nie (die implikasies of gevolge van onteiening). Daar kan selfs aangevoer word dat die eerste fase nog strenger sou wees, byvoorbeeld dat dit baie duidelik moet wees dat die korrekte eiendom geïdentifiseer is, dat die oogmerke van onteiening inderdaad deur die bepaalde onteiening bereik sal word, en dat dit beslis in die openbare belang of vir openbare doeleindes is. Dus, as die bepaalde eiendom weggeneem word én daar word nie vergoeding betaal nie, dan moet dit kristalhelder wees hoekom juis daardie eiendom en hoekom juis daardie oogmerke relevant is.

Dit is verder ook van belang om daarop te let dat, behalwe die streng algemene vereistes hier bo uiteengesit, onteiening normaalweg, behalwe waar dringende onteiening uit hoofde van klousule 22 gemagtig word, nie die eerste opsie is nie. Onteiening kom aan die beurt eers nadat die onteieningsowerheid sonder sukses probeer het om ’n ooreenkoms te bereik met die eienaar of houer van ongeregistreerde regte in eiendom vir die verkryging van eiendom op ’n redelike grondslag.¹²⁷ Met ander woorde, onteiening kan nie die eerste uitweg wees nie, maar kan op die vroegste slegs die tweede opsie wees, behalwe waar dringende onteienings ooreenkomstig klousule 22 ter sprake kom. 

5.2.3 Vergoeding

Hoofstuk 5 van die wetsontwerp handel oor vergoeding. As uitgangspunt bepaal klousule 12(1) dat die bedrag betaalbaar aan ’n eienaar of houer van tersaaklike regte billik en regverdig moet wees en dat dit ’n billike balans tussen die openbare belang en die onteiende eienaar of houer van regte moet weerspieël, in ag genome alle relevante omstandighede, insluitend die faktore gelys in artikel 25(3) van die Grondwet waarna hier bo verwys is.¹²⁸ In klousule 12(2) word aspekte gelys wat nie normaalweg deur die onteieningsgesag in ag geneem moet word tydens die berekening van die vergoedingsbedrag nie, byvoorbeeld die feit dat die eiendom sonder toestemming van die eienaar onteien is. Van besondere belang, gegewe die hersiening van die eiendomsklousule, is klousule 12(3), wat gevalle lys waar die betaal van nul vergoeding moontlik billik en regverdig kan wees. Dit is gevalle waar grond in die openbare belang onteien is en alle relevante omstandighede in ag geneem word, insluitende, maar nie beperk nie tot, die volgende gevalle:¹²⁹ 

(a) die grond geokkupeer word of gebruik word deur ’n huurarbeider, soos omskryf in die Wet op Grondhervorming (Huurarbeiders) 3 van 1996
(b) grond suiwer vir spekulasiedoeleindes besit word
(c) grond deur ’n staatsbeheerde instansie besit word of deur ’n entiteit besit word wat aan die staat behoort
(d) grond deur die eienaar versaak is
(e) die markwaarde van die grond gelyk is aan of laer is as die huidige waarde van die staatsbelegging in of subsidie vir die verkryging daarvan of kapitaalverbetering van die grond. 

Opvallend genoeg hou die bepalings slegs met “grond” (“land”) verband en nie met eiendom in die algemeen nie. Soos genoem, word “grond” nie in die interpretasieklousule gedefinieer nie. Die vyf kategorieë hier gelys is ook nie ’n geslote lys nie, aangesien alle omringende omstandighede in ag geneem moet word, insluitende, maar nie beperk nie tot, hierdie bepaalde kategorieë. Aangesien dit nie ’n geslote lys is nie, bring klousule 12(3) dus nie werklik regsekerheid nie. Tog behoort die “oop lys” aan die ander kant eerder aanduidend te wees daarvan dat die eerste fase waarna hier bo verwys is, naamlik waartydens die rede of die motivering vir die onteiening ter sprake kom, juis meer streng of nougeset uitgevoer word. Dit is dus hier baie belangrik om juis aan te toon dat ’n spesifieke (grondhervormings)projek pertinent die verkryging van een van hierdie spesifieke kategorieë eiendom vereis. Die inleidende sin tot die lys kategorieë hier bo bepaal verder dat nul vergoeding “moontlik” (“may be”) billik en regverdig is. Nul vergoeding sal dus nie immer in alle gevalle waar die vyf kategorieë grond ter sprake kom, betaal word nie: daar kan gevalle wees waar daar inderdaad vergoeding betaal word, dalk selfs lae vergoeding, afhangende van al die omringende faktore en omstandighede. Die klousule is dus in twee opsigte vaag: ten aansien van (a) die omvang, aangesien daar moontlik nog ander kategorieë is en nie net die vyf hier gelys nie, en (b) die resultaat, aangesien daar in sommige gevalle moontlik vergoeding betaal sou kon word. Die enigste riglyn om hierdie vaagheid in te perk, is “relevante omstandighede”, wat uit die aard van die saak steeds vaag bly.

Die vyf kategorieë grond wat spesifiek hier gelys is, is ook interessant. Die Wet op Grondhervorming (Huurarbeiders) 3 van 1996 is van toepassing op ’n baie spesifieke kategorie okkupeerder, naamlik huurarbeiders, waarna kortliks hier bo verwys is.¹³⁰ Hoofstuk III van die wet maak voorsiening daarvoor dat ’n huurarbeider aansoek kan doen om, en toekenning ontvang van, ’n bepaalde stuk grond wat aan die grondeienaar behoort sodat huurarbeiderskap beëindig word en effektief in grondeiendomsreg omskep kan word. Dit is juis hierdie bepalings van die wet waardeur herverdeling van grond, hier bo na verwys,¹³¹ bewerkstellig word. Ten spyte daarvan dat hierdie proses sedert die inwerkingtreding van die wet in 1996 beskikbaar is, is die uitvoering daarvan geweldig problematies in die praktyk.¹³² Om hierdie redes het die Grondeisehof in Mwelase v Director-General for the Department of Rural Development and Land Reform¹³³ ’n spesiale “huurarbeidermeester”¹³⁴ aangestel om die afhandeling van die eise te bespoedig. In appèl is die hofbevel egter in Department of Rural Development and Land Reform v Mwelase¹³⁵ tersyde gestel en vervang deur ’n bevel waarin die Departement Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming opdrag gegee is om ’n plan voor te berei waarin duidelik uitgestip word hoe die uitstaande eise so spoedig moontlik hanteer gaan word. Hoewel onlangse ontwikkelings daarop gerig was om hierdie kategorie eise te bespoedig en af te handel, is daar dus steeds ’n hele aantal eise uitstaande. Waar sulke huurarbeideraansoeke nog nie gefinaliseer is nie, is die impak van die wetsontwerp onseker. Die begrip “huurarbeider” is, soos genoem, ’n tegniese begrip wat beteken daar moet aan al die tegniese vereistes van huurarbeiderskap voldoen word alvorens die eerste kategorie ter sprake kom. Dit is dus nie ’n breë magtiging om plaasgrond te onteien waar arbeiders teenwoordig is nie. Dit is slegs gerig op grond waar huurarbeiders, soos omskryf, teenwoordig is. Ongelukkig tree die ander relevante tegniese elemente nie duidelik in klousule 12(3) na vore nie, byvoorbeeld in watter stadium van die proses van huurarbeidereise die wetsontwerp se bepalings relevant sou wees.

Die tweede kategorie verwys na grond wat slegs vir spekulasie besit word. Hierdie formulering is bedrieglik eenvoudig. In die praktyk sou dit heel waarskynlik baie moeilik wees om hierdie kategorie grond te identifiseer. Daar sal eerstens duidelikheid verkry moet word oor wat onder “purely speculative purposes” verstaan word. Verder: Hoe gaan die stuk(ke) grond geïdentifiseer word, wat is die kriteria vir hierdie “klassifikasie”, op watter tydstip word die grondstukke geïdentifiseer, en deur wie of welke instansie? Is daar prioriteite – gaan stedelike grond eers en daarna landelike grond geïdentifiseer word? Is daar verder onder stedelike en landelike grond ook bepaalde prioriteitsoorwegings, byvoorbeeld eers grond in die stadskern of eerder eers grond in die buitewyke? Gesien in die lig daarvan dat hierdie grond vir spekulasiedoeleindes aangeskaf sou gewees het, wat dit ook al mag behels, is dit waarskynlik dat verbande hier ter sprake is. Hoewel klousule 18 na verbande verwys en in die breë daarvoor voorsiening maak dat verbande afgelos word voordat vergoeding betaal word, impakteer die moontlikheid van nul vergoeding direk hierdie kategorie. Dit is duidelik dat nog baie meer omskrywing en regulering van hierdie kategorie eiendom nodig gaan wees voordat die bepalings sinvol in die praktyk toegepas sal kan word. 

Die derde kategorie verwys na grond wat deur die staat of deur staatsbeheerde instansies besit word, dus effektief staatsgrond. Hou in gedagte dat slegs die staat onteieningsbevoegdheid het en dat eiendomsreg van onteiende goed ná die datum van onteiening in die onteieningsowerheid setel.¹³⁶ Met ander woorde: staatsgrond word weggeneem deur die staat en setel in ’n bepaalde datum in die staat. In gevalle waar sulke grond deur byvoorbeeld ’n maatskappy besit word, is formele oordrag wel noodsaaklik.¹³⁷ Hoewel tegniese oorwegings hierdie kategorie dus ietwat vertroebel, kan daar nie beswaar wees teen hierdie soort grond as ’n geoormerkte kategorie nie. Om sulke grond vir beter aanwending, in die openbare belang – byvoorbeeld vir grondhervorming – te identifiseer, maak sin. Nie net is daar ’n moontlikheid dat grond dus beter aangewend kan word en dat die openbare belang ook daardeur bevorder word nie, maar terselfdertyd is dit ook ’n sein dat privaateiendom nie sonder meer, eensklaps, op beslag gelê sal word nie. 

Die vierde kategorie verwys na grond wat deur die eienaar versaak is. Daar is heelwat voorbeelde van geboue, veral in die middestad van groot metropolitaanse gebiede, waar eienaars hul eiendom versaak het, met die gevolg dat geboue verwaarloos en soms “gekaap” word. In regspraak word dit dikwels weerspieël in uitsprake wat oor uitsetting handel of waar die oortreding van bouregulasies ter sprake kom.¹³⁸ Dit is moeiliker om vas te stel of plaasgrond, of grond in landelike gebiede, versaak is, al is daar groot dele grond wat onbewerk lê. Laasgenoemde kan ook toe te skryf wees aan seisoenale vereistes of die feit dat daar nie voldoende hulpbronne is om dit te bewerk nie. Behalwe dat dit in wese moeilik is om te bepaal of grond inderdaad versaak is, is daar ook sakeregtelik onduidelikheid oor die status van sodanige eiendom: Word dit res nullius (behorende aan niemand) of word dit staatseiendom?¹³⁹ Voordat dié kategorie grond intree, moet dit eers baie duidelik wees dat daar inderdaad versaking was.¹⁴⁰ Dit kan dus in die praktyk ’n baie komplekse kwessie wees wat tydrowend kan wees om te ontrafel. Behalwe die kwessie van versaking kom nog verdere vrae na vore: Op watter stadium word hierdie stukke grond geïdentifiseer, deur wie, en is daar ook hier, soos in die spekulasiekategorie hier bo, prioriteitslyste en klassifikasies ter sprake?

Die laaste kategorie verwys na markwaarde en staatsinvestering. Dit sou eerstens beteken dat markwaarde vasgestel moet word en daarna die waarde van staatsinvestering alvorens ’n slotsom bereik kan word en dié stukke grond geïdentifiseer kan word. Daar is verskillende benaderings en metodes om markwaarde te bepaal.¹⁴¹ Van belang is egter dat waar grond (of eiendom) vir grondhervormingsdoeleindes verkry word, die Property Valuation Act, waarna hier bo verwys word,¹⁴² ook toepassing vind. Die belyning van en wisselwerking tussen die Property Valuation Act en die Onteieningswet het dus ook op hierdie kategorie eiendom ’n impak. Soos hier bo kortliks na verwys, het onlangse uitsprake in die Grondeisehof helaas nie daartoe bygedra om hierdie belyning duideliker te maak nie.

Hoewel die vyf kategorieë gelys word en dus met die eerste oogopslag die indruk kan skep van regsekerheid, is dit egter nie die geval nie: daar kan nog kategorieë wees en daar kan in sekere gevalle wel vergoeding betaal word. Wat die vyf kategorieë betref, is daar nog baie onsekerheid: Hoe word die spesifieke stuk(ke) grond geïdentifiseer, deur wie / watter instansie, in welke stadium en volgens welke kriteria? – om net ’n paar vrae te noem. Van groter belang is egter: Waar gaan begin word as na die vyf kategorieë gekyk word – is daar ’n rangorde? Dalk eers by staatsgrond? En van groter belang: Wat word van die grond nadat dit geïdentifiseer en onteien is? Watter raamwerke en moniterings bestaan vir die proses na onteiening? Die naaste wat daar aan regsekerheid beweeg word, is dat die vyf kategorieë ten minstens ’n aanduiding is van stukke grond waar daar moontlik met onteiening, moontlik sonder vergoeding, begin kan word. Dus is daar op ’n manier tog ’n visier op bepaalde stukke grond gerig.

5.2.4 Die rol van howe

Die aanhef tot die wetsontwerp bevat artikel 34 en verwys spesifiek na die reg op toegang tot howe, wat in hoofstuk 6 van die wetsontwerp in meer besonderhede uiteengesit word. Ooreenkomstig klousule 21 kan ’n geskil oor die bedrag vergoeding na ’n hof verwys word vir bereddering indien ’n ooreenkoms nie bereik kon word nie en indien mediasie nie suksesvol was of nie gevolg was nie.¹⁴³ In gevalle van nul vergoeding behoort klousule 21 dus steeds te geld, omrede klousule 12(3) nie pertinent vergoeding uitskakel nie. Inteendeel: nul vergoeding kán ’n moontlikheid wees, soos hier bo verduidelik. Klousule 21(3) bepaal verder dat persone nie daarvan weerhou word om ’n hof te nader rakende “any matter relating to the application of the Bill” nie. Dus, ook wat die prosedurele en substantiewe kwessies betref, kan howe genader word. Hierby ingesluit is dus ook die identifisering van die vyf kategorieë grond waarna hier bo verwys is. Dit is dus heeltemal moontlik dat, ten spyte van die onderliggende motivering om grondhervorming te bespoedig, ook deur middel van onteiening, dit oorhoofs nog steeds ’n baie tydsame, uitgerekte proses kan wees. Hierdie proses kan nog verder uitgerek word as partye howe nader, soos hier bo verduidelik.

5.3 Bespreking

Dit het baie lank geneem om ’n Draft Expropriation Bill vir kommentaar te publiseer. Behalwe dat die proses nog nie afgehandel is nie en die wet dus nog nie in werking getree het nie, is die hersiening van artikel 25 van die Grondwet ook nog hangende. Dit sal dus na alle waarskynlikheid nog ’n geruime tyd duur voordat al die komponente wat met onteiening, vergoeding en grondhervorming verband hou, bymekaarkom.

Wat die onlangse ontwikkelings betref, is die Draft Expropriation Bill duidelik meer met die Grondwet belyn as die huidige 1975-Wet. As grondslag vir onteiening word openbare belang en openbare doeleindes deurlopend beklemtoon en uitgelig. Buiten hierdie duidelike uitgangspunte is daar ook ander elemente wat grondwetlikheid benadruk, byvoorbeeld dat onteiening nie arbitrêr mag wees nie. Administratiewe geregtigheid en toegang tot howe word ook duidelik onderstreep. 

Hoewel die hele onteieningsproses en alle fasette daarvan nie volledig in hierdie bydrae bespreek is nie,¹⁴⁴ bly dit ’n lang, komplekse proses, ten spyte van ’n streng tydlyn wat in die wetsontwerp uiteengesit is. Eienaardig genoeg is die wetsontwerp tegelyk lank en omslagtig én onvolledig. Hoewel prosesse breedvoerig uiteengesit word, is daar terselfdertyd groot leemtes en ontbreek besonderhede en inligting. Belangrike begrippe, soos “grond”, word byvoorbeeld nie omskryf nie. Onsekerheid oor beide die omvang en die resultaat van klousule 12(3), wat vir onteiening sonder vergoeding voorsiening maak, is reeds hier bo breedvoerig uitgelig. Daar is ten opsigte van elke kategorie eiendom waar onteiening moontlik sonder vergoeding kan plaasvind, probleme en onduidelikhede. Soos wat die vyf kategorieë tans uiteengesit word, kan dit kwalik geïmplementeer word. Benewens die leemtes binne elke kategorie, is daar ook geen aanduiding van prioriteite of ’n bepaalde rangorde wat die lys grondstukke betref nie.

Daar is ook verdere gapings in die wetsontwerp: Op watter punt spesifiek is onteiening ’n legitieme opsie, gegewe ’n poging tot “acquisition on reasonable terms”? In die hele uiteensetting van die onteieningsproses – vanaf die ondersoekfase tot die bedoeling om te onteien, is daar geen spesifieke melding van ’n eerste stap om eers die eiendom op billike terme te verkry nie. Die verkryging van grond, op welke tydstip ook al, betrek verder ook die Property Valuation Act, soos verduidelik. Ook in hierdie opsig is daar onduidelikhede wat na vore tree.

Gegewe die formaat van die wetsontwerp, ingesluit die gapings hier bo uitgelig en die moontlike rol van howe, die omslagtige prosesse en die geweldige administratiewe las wat dit op bestaande instansies asook te stigte instansies plaas, is dit hoogs onwaarskynlik dat dit enersyds onteienings en andersyds grondhervorming spesifiek gaan versnel. Die feit dat die wetsontwerp dit pertinent moontlik maak dat enige party ’n hof kan nader wat die toepassing van die wet betref, kan die motivering vir, of regverdiging van, onteiening in beginsel dus aangeveg word. Behalwe dat die grondslag van die wet aanvegbaar is, is die kwessie van nul vergoeding ook in wese aanvegbaar, omrede die spesifieke geval van onteiening, asook die vergoeding self, deur bepaalde omringende faktore en omstandighede gerig word. Daar is dus altyd ’n kans dat ’n bepaalde stuk grond dalk nie binne die vyf kategorieë val nie, of indien dit wel binne die strekwydte van die vyf kategorieë val, daar altyd ’n kans is dat vergoeding steeds betaal kan word. Die omvang en resultaat van klousule 12(3) spesifiek maak dus die deur oop vir verdere litigasie en oorlegpleging – kwalik ’n manier om grondhervorming te versnel. Hoewel onteiening ’n legitieme, grondwetlik gefundeerde meganisme is, bly dit ’n tydrowende, indringende proses, met of sonder die betaal van vergoeding.

6. Gevolgtrekking 

Die Suid-Afrikaanse geskiedenis benadruk die noodsaaklikheid vir ’n omvattende grondhervormingsprogram, ’n unieke program wat spesifiek op Suid-Afrikaanse toestande en behoeftes gerig is. Nie net moet dié program terugskouend weens en historiese ongeregtighede aanspreek nie, maar dit is ook kardinaal dat dit ’n oog op die toekoms moet rig. In hierdie konteks moet ’n hervormingsprogram ook eiendomspatrone aanpas en toegang tot Suid-Afrika se hulpbronne verbreed. Hoewel ’n omvattende program reeds meer as twee dekades gelede van stapel gestuur is en ’n verskeidenheid statutêre maatreëls in drie subprogramme gepromulgeer is, is die tempo en resultaat van hervorming weens ’n verskeidenheid faktore teleurstellend.

Dit is veral op die gebied van verbreding van toegang tot grond en herverdeling waar besware teen spesifiek die GVGK-beginsel na vore getree het. ’n Handvol nuwe inisiatiewe is die afgelope paar jaar ontwikkel om enersyds die tempo van grondhervorming en andersyds die resultaat daarvan te bevorder. Onderliggend hieraan is ’n aanduiding dat een of ander inmenging in die mark nodig is en dat ’n grondwetlike belyning van die statutêre onteieningsraamwerk noodsaaklik is. Onlangse ontwikkelings sluit in verskeie pogings tot ’n nuwe Onteieningswet, ’n Property Valuation Act, en sedert 2018 die hersiening van die eiendomsklousule, artikel 25 van die Grondwet. Die mees onlangse ontwikkeling is die Draft Expropriation Bill wat in Desember 2018 vir kommentaar gepubliseer is. 

Die bestaande 1975-Onteieningswet weerspieël nie die uitgangspunte van die Grondwet na behore nie en is inherent gebrekkig omdat dit slegs vir onteiening vir openbare doeleindes voorsiening maak. Ondanks die feit dat die Draft Expropriation Bill pertinent met die Grondwet belyn is, is daar tekortkominge en gebreke wat problematies is. ’n Nuwe Onteieningswet funksioneer uiteraard nie in isolasie nie, maar binne ’n bepaalde konteks en statutêre raamwerk. Afhangende van die spesifieke feite en omstandighede, kan ’n verskeidenheid van statutêre maatreëls in ’n bepaalde geval van onteiening en grondhervorming na vore tree, byvoorbeeld die Restitusiewet, waar grondeise ter sprake is en grond verkry moet word om restitusie moontlik te maak; die Uitbreidingswet, waar plaaswerkers of bewoners se grondregte die verkryging van grond noodsaaklik maak; of die Huurarbeiderwet, waar huurarbeiders se grondeise aangespreek moet word. Reeds in die bestaande raamwerk wat tans funksioneer, is daar leemtes en diskonneksies. Onlangse regspraak in die Grondeisehof onderstreep byvoorbeeld die noodsaaklikheid om die belyning van en wisselwerking tussen die Restitusiewet en die Property Valuation Act uit te klaar. Voeg by die bestaande (gebrekkige) raamwerk die nuwe Draft Expropriation Bill en die gapings en diskonneksies vergroot. Die presiese samehang van veral die Property Valuation Act en die Onteieningswet moet pertinent aangespreek word.

Intussen is die wysiging van die eiendomsklousule nie afgehandel nie. Ook in hierdie verband is daar vaaghede en onduidelikhede wat, in samehang met die kwessies voortspruitend uit die Draft Expropriation Bill, meer vrae as antwoorde na vore kan bring.

Die onrusbarendste van die Draft Expropriation Bill, in samehang met die moontlike wysiging van die eiendomsklousule en gesien in die lig van ons geskiedenis en die dringendheid van grondhervorming, is dat onteiening sonder vergoeding (selfs al word al die vaaghede in die wet inderdaad aangespreek) steeds nie die voortslepende probleme – op alle vlakke van grondhervorming – gaan aanspreek nie.¹⁴⁵ Daar moet ’n effektiewe belyning wees tussen die oogmerke van grondhervorming, die meganismes om dit te bereik en die suksesvolle implementering daarvan. Onderliggend hieraan is beleidsdokumente wat sin maak, wetgewing wat korrek toegepas en geïmplementeer word en daarna gemonitor word, in samehang met voldoende befondsing en effektiewe staatsdepartemente met die nodige politieke wil en kapasiteit, insluitende voldoende en toegewyde personeel, met effektiewe leierskap.

Hoe gaan onteiening sonder vergoeding hierdie belyning bevorder of die bestaande probleme oplos? Hoe gaan die wysiging van die eiendomsklousule, saamgelees met klousule 12(3) van die Draft Expropriation Bill, probleme met die formulering van beleidsdokumente, implementering van wetgewing en navestigingsondersteuning bevorder? En langtermyngevolge: beleggersvertroue, ekonomiese groei, voedselsekerheid – alles faktore wat ook spesifiek op grondhervorming impakteer?

Onteiening is grondwetlik gefundeer en het die potensiaal om ’n effektiewe grondhervormingsmeganisme te wees. Dit is dus jammer dat onteiening sonder vergoeding helaas nie die “silwer koeël” is nie. Dit is ’n (effens berekende) skoot in die donker. Dit is ’n skoot in die donker omdat die bestaande probleme verbonde aan grondhervorming voortsleep en onaangespreek bly. Dit is effens berekend omdat daar nou minstens vyf kategorieë grond is waarop die visier ingestel is. Hoewel die visier gerig is, is die teiken wat grondhervorming in die algemeen en herverdeling en verbreding van toegang tot grond in die besonder betref, nog nie getref nie. Inteendeel.

Bibliografie

Anon.: Section 25 review of the Constitution: public hearings, 6 September 2018. https://pmg.org.za/committee-meeting/27029 (3 Mei 2019 geraadpleeg)

Anseeuw, W. en C. Alden (reds.). 2010. The struggle over land in Africa: Conflicts, politics and change. Kaapstad: HSRC Press.

Bartlett, R.H. 2000. Native title in Australia. Sydney: Butterworths.

Beinart, W. 2001. Twentieth century South Africa. New York: Oxford University Press.

Beinart, W. en S. Dubow. 1995. Segregation and apartheid in twentieth century South Africa. Londen: Routledge.

Bennett, T.W. 1996. African land – A history of dispossession. In Zimmermann en Visser (reds.) 1996.

Boggenpoel, Z.T. 2018. Constitutional property law. Annual Survey of South African Law 2016, ble. 216–43.

Bozzoli, B. 2004. Theatres of struggle and the end of apartheid. Johannesburg: Wits University Press.

Brown M., J. Erasmus, R. Kingwill, M. Murray en M. Roodt. 1998. Land restitution in South Africa: A long way home. Kaapstad: Idasa.

Changuion, L. en B. Steenkamp. 2011. Omstrede land: die historiese ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse grondvraagstuk. Pretoria: Protea Boekhuis.

Chaskalson, M. 1995. Stumbling towards section 28: Negotiations over the protection of property rights in the interim Constitution. South African Journal of Human Rights, 11(12):222–40.

Cotula, I. 2012. Securing land rights in Africa – trends in national and international law. In Otto en Hoekema (reds.) 2012.

Devenish, G.E. 1987. The development of administrative and political control over rural blacks. In Rycroft, Boulle, Robertson en Spiller (reds.) 1987.

Du Plessis, E. 2011. Restitution of expropriated property upon non-realisation of the public purpose. Tydskrif vir Suid-Afrikaanse Reg, 3:580–92.

—. 2016. The public purpose requirement in the calculation of just and equitable compensation. In Hoops, Marais, Mostert, Sluysmans en Verstappen (reds.) 2016.

—. 2018. How the determination of compensation is influenced by the disjunction between the concepts of “value” and “compensation”. In Hoops, Marais, Van Schalkwyk en Tagliorino (reds.) 2018.

Evans, J. en D. Philips. 2001. When there is no safety in numbers. Fear and franchise in South Africa – the case of Natal. In Kirby en Coleborne (reds.) 2001.

Evans, L. 2012. South Africa’s Bantustans and the dynamics of “decolonisation”: Reflections on writing histories of the homelands. South African Historical Journal, 64(1):117–37.

Fay, D. en D. James. 2010. Giving land back or righting wrongs. In Walker, Bohlin, Hall en Kepe (reds.) 2010.

Feinstein, C.H. 2005. Economic history of South Africa. Cambridge: Cambridge University.

Giliomee, H. 2003. The Afrikaners: Biography of a people. Kaapstad: Tafelberg.

Godden, G. en M. Tehan (reds.). 2010. Comparative perspectives on communal lands and individual ownership. Abingdon: Taylor & Francis Group.

Hall, R. 2010. Two cycles of land policy in South Africa: Tracing the contours. In Anseeuw en Alden (reds.) 2010.

Helliker, K. 2011. Land reform and marginalised communities in the Eastern Cape countryside of post-apartheid South Africa. In Helliker en Murisa (reds.) 2011.

Helliker, K. en T. Murisa (reds.). 2011. Land struggles and civil society in Southern Africa. Trenton, NJ: Africa World Press.

High Level Panel: Report of the High Level Panel on the Assessment of Key Legislation and the Acceleration of Fundamental Change, November 2017. https://www.parliament.gov.za/storage/app/media/Pages/2017/october/High_Level_Panel/HLP_Report/HLP_report.pdf (5 April 2019 geraadpleeg).

Hoops, B. 2017. The legitimate justification of expropriation: A comparative law and governance analysis. Kaapstad: Juta.

Hoops, B., E.J. Marais, H. Mostert, J.A. Sluysmans en L.C.A. Verstappen (reds.). 2016. Rethinking expropriation law I. Kaapstad: Juta.

Hoops, B., E.J. Marais, L. Van Schalkwyk en N.K Tagliarino (reds.). 2018. Rethinking expropriation law III. Den Haag: Eleven International Publishing

Keegan, T. 1996. Colonial South Africa and the origins of the racial order. Kaapstad en Johannesburg: David Philip Publishers.

Kirby, D. en C. Coleborne (reds.). 2011. Law, history, colonialism: The reach of the empire. Manchester: Manchester University Press.

Lahiff, E. 2007. Willing buyer, willing seller: South Africa’s failed experiment in market-led agrarian reform. Third World Quarterly, 28(2):1577–97.

Leighton, L.G. 2015. Challenges confronting South Africa: Land reform. Strategic Analysis Paper – Future Directions International, ble. 1–8.

Lever, H. 1987. South African Society. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.

Marais, H. 2011. South Africa pushed to the limit: the political economy of change. Londen: Zed Books.

Miller, C.D. en A. Pope. 2000. Land title in South Africa. Kaapstad: Juta.

Mostert, H. en M.J. de Waal (reds.). 2011. Essays in honour of CG van der Merwe. Durban: LexisNexis.

Mostert, H. en A. Pope (reds.). 2010. The principles of the law of property. Oxford: Oxford University Press.

Ngcukaitobi, T. en M. Bishop. 2019. The constitutionality of expropriation without compensation. https://www.wits.ac.za/media/wits-university/faculties-and-schools/commerce-law-and-management/law/documents/constitutional-court-review-program/Ngcukaitobi%20Bishop%20Article%20(FINAL).docx (2 Augustus 2019 geraadpleeg).

Ntsebeza, L. en R. Hall (reds.). 2007. The land question in South Africa – The challenge of transformation and redistribution. Kaapstad: HSRC Press.

Otto, J.M. en A. Hoekema (reds.). 2012. Fair land governance: How to legalise land rights for rural development. Leiden. Leiden University Press.

Parlementêre Moniteringsgroep: Report of the ad hoc committee to amend section 25 of the Constitution of the Republic of South Africa, 1996. 13 Maart 2019. http://pmg.org.za/committee-meeting/28123 (20 Maart 2019 geraadpleeg).

Pienaar, G.J. 2015. The effect of the original acquisition of ownership of immovable property on existing limited real rights. Potchefstroom Electronic Law Journal, 18(5):1483–84.

Pienaar, J.M. 2011. Unlawful occupier in perspective: history, legislation and case law. In Mostert en De Waal (reds.) 2011.

—. 2012. Die betekenis van ’n ontneming weens ’n rasdiskriminerende wet of praktyk vir doeleindes van die Wet op die Herstel van Grondbesitregte 22 van 1994: ’n oorsig van ontwikkelings in regspraak. LitNet Akademies, 9(3):107–40.

—. 2014a. Land reform. Kaapstad: Juta.

—. 2014b. Reflections on the South African land reform programme: characteristics, dichotomies and tensions. Part 1. Tydskrif vir Suid-Afrikaanse Reg, 3:425–46.

—. 2014c. Reflections on the South African land reform programme: characteristics, dichotomies and tensions. Part 2. Tydskrif vir Suid-Afrikaanse Reg, 4:689-705

—. 2016. Land reform (1). Juta Quarterly Review.

—. 2018a. Willing-buyer-willing-seller and expropriation as land reform tools: What can South Africa learn from the Namibian experience? Namibian Law Journal, 10(1):41–64.

—. 2018b. Onteiening sonder vergoeding: ’n voorvereiste vir suksesvolle grondhervorming of populisme? LitNet Akademies. https://www.litnet.co.za/onteiening-sonder-vergoeding-voorvereiste-vir-suksesvolle-grondhervorming-populisme (17 Mei 2019 geraadpleeg).

Platzky, J. en C. Walker. 1985. The surplus people: Forced removals in South Africa. Johannesburg: Ravan Press.

Rautenbach, C. (red.). 2018. Introduction to legal pluralism. Kaapstad: LexisNexis.

Robertson, M.K. 1987. Black land tenure: disabilities and some rights. In Rycroft, Boulle, Robertson and Spiller (reds.) 1987.

Rycroft, A.J., L.J. Boulle, M.K. Robertson en P.R. Spiller (reds.). 1987. Race and the law in South Africa. Kaapstad: Juta.

Schoombee, H. 1985. Group areas legislation – the political control of ownership and of occupation of land. Acta Juridica: 77–107.

Sebola, M.P. en J.P. Tsheola. 2014. Economics of agricultural land restitution and redistribution in South Africa: willing-seller, willing-buyer business imperatives versus socio-political transformation? Journal of Human Ecology, 46(2):113–23.

Slade, B.V. 2016. Constitutional property law (3). Juta Quarterly Review.

Sparks, A. 2007. The mind of South Africa: The story if the rise and fall of apartheid. Kaapstad en Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.

Van den Brink, R., G.S. Thomas en H. Binswanger. 2007. Agricultural redistribution in South Africa: towards an accelerated implementation. In Ntsebeza en Hall (reds.) 2007.

Van der Merwe, C.G. 1989. Sakereg. 2de uitgawe. Londen: Butterworths.

Van der Merwe, D. 1998. Land tenure in South Africa: a brief history and some reform proposals. Tydskrif vir Suid-Afrikaanse Reg, 4:663–92.

Van der Walt, A.J. 2011. Constitutional property law. Kaapstad: Juta.

—. 2014. The modest systemic status of property rights. Journal for Law, Property and Society, 15(1):15–106.

Van der Walt, A.J. en P. Dhliwayo. 2017. The notion of absolute and exclusive ownership: A doctrinal analysis. South African Law Journal, 134(1):40–1.

Van der Walt, A.J. en E.J. Marais. 2012. Eiendomsverlies deur verkrygende verjaring: onteiening sonder vergoeding – of nie? LitNet Akademies, 9(3):298–321.

Van Wyk, J. 2017. Compensation for land expropriation. Tydskrif vir Suid-Afrikaanse Reg, 1:21–35.

Walker, C. 2008. Landmarked: Land claims and land restitution in South Africa. Johannesburg: Jacana Media en Athene: Ohio University Press.

Walker, C., A. Bohlin, R. Hall en T. Kepe (reds.). 2010. Land, memory, reconstruction and justice: Perspectives on land claims in South Africa. Athene: Ohio University Press.

Whitt, L. 2009. Science, colonialism and indigenous peoples. Manchester: Manchester University Press.

Zimmermann, R. en D. Visser (reds.). 1996. Southern cross: Civil and common law in South Africa. Kaapstad: Juta.

Eindnotas

¹ Bv. die impak van die Swart Grond Wet 27 van 1913 (voorheen die Naturelle Grond Wet) wat op 19 Junie 1913 in werking getree het en die Suid-Afrikaanse Ontwikkelingstrust en Grond Wet 18 van 1936 wat Suid-Afrika in wese in “swart kolle” en die res van Suid-Afrika verdeel het.

² Die Wet op Verbod op Onregmatige Plakkery 52 van 1951. Sien vir agtergrond Pienaar (2014a:662–7).

³ Die Wet op Groepsgebiede 41 van 1950 is sedert die inwerkingtreding daarvan gereeld gewysig. Daar word gesamentlik na die rassebasis van grondbeheer, drakoniese regulering van onregmatige besetting en die afdwing van rasgebaseerde ruimtelike beplanning as die “drie pilare van apartheid” verwys – sien Pienaar (2014a:104–13). Sien ook Bennett (1996:65–94).

⁴ Suid-Afrika het ’n regspluralistiese stelsel waarin verskillende regstelsels parallel funksioneer, bv. die nasionale reg wat histories hoofsaaklik Romeins-Hollands en Engelsregtelik van oorsprong is en verskillende inheemsregtelike stelsels, gekoppel aan bepaalde kultuuraffiliasies – sien Rautenbach (red.) ek verwys deurlopend na dieselfde bron: Rautenbach, C. (red.). 2018. Introduction to legal pluralism. Kaapstad: LexisNexis. Sy was die redakteur van die boek. 2018:3–16, en wat die eiendomsbegrippe en -benaderings betref, sien Rautenbach (red.) 2018:119–26.

⁵ Die benadering was dat die inheemse reg ondergeskik aan die nasionale reg is. Sien vir meer besonderhede Rautenbach (red.) 2018:37–9.

⁶ Sien o.m. die oogmerke van grondhervorming in die Witskrif op Grondbeleid (1997:7).

⁷ Dit het in beginsel beteken dat enige persoon, ongeag ras of kulturele agtergrond, in die ope mark, kompeterend en teen markverwante pryse toegang tot enige grond in Suid-Afrika kon verkry.

⁸ ’n Ope-mark-benadering, gekoppel aan die GKGV-beginsel, beteken dus dat enige persoon kon onderhandel om eiendom aan te koop op die basis dat onderhandelinge vrywillig plaasvind en dat konsensus die finale prys sou bepaal (Pienaar 2014a:280–2).

⁹ Chaskalson (1995:222–40).

¹⁰ Lahiff (2007:1577–97).

¹¹ Pienaar (2014a:341–60); Hall (2010:175–92); Helliker (2011:43–70).

¹² Besware is geopper dat dit ’n kunsmatige mark skep omdat daar nie werklik ’n gewillige koper is as die staat die enigste party is wat grond vir herverdelingsoogmerke aankoop nie en dat dit gevolglik markpryse opstoot. Die beginsel is dus omslagtig, duur en onvolhoubaar – sien bv. die memorandum tot die Property Valuation Act 17 van 2014. 

¹³ Pienaar (2018a:41–64); Walker (2007:132–51).

¹⁴ Sebola en Tsheola (2014:113–23); Marais (2011:123–4); Helliker (2011:1–43).

¹⁵ Sien vir agtergrond Pienaar (2018b). 

¹⁶ Report of the ad hoc Committee to amend section 25 of the Constitution of the Republic of South Africa, 1996, 13 Maart 2019, 1: “(a). To amend section 25 of the Constitution to make explicit that which is implicit in the Constitution, with regards to expropriation without compensation, as a legitimate option for land reform, so as to address the historic wrongs caused by the arbitrary dispossession of land, and in so doing ensure equitable access to land and further empower the majority of South Africans to be productive participants in ownership, food security and agricultural reform programs.”

¹⁷ Sien bv. “Section 25 review of the Constitution: public hearings, 6 September 2018”, aanlyn beskikbaar: https://pmg.org.za/committee-meeting/27029 (3 Mei 2019 geraadpleeg).

¹⁸ Die Parlementêre Moniteringsgroep het op 13 Maart 2019 ’n konsepverslag gepubliseer waarin voorgestel word dat die kwessie deur die nuwe parlement, na die Meimaand-verkiesings in 2019, afgehandel word: aanlyn beskikbaar by: http://pmg.org.za/committee-meeting/28123 (20 Maart geraadpleeg).

¹⁹ GK 1409 in SK 42127 21 Desember 2018.

²⁰ Sien die bespreking by par. 5.2.3 hier onder.

²¹ Sien veral Report of the High Level Panel on the Assessment of Key Legislation and the Acceleration of Fundamental Change, November 2017, asook beide Deel 1 en Deel 2 van Pienaar (2014b:425–46; 2014c:689–705).

²² In sprokies is ’n silwer koeël dikwels die enigste effektiewe manier om ’n vreesaanjaende antagonis, gewoonlik ’n weerwolf of heks, te dood. Daar word oor die oorsprong van mitiese silwer koeëls gespekuleer, o.m. dat dit voortvloei uit die legende van die Monster van Gèvauden, waar ’n reuseweerwolf slegs deur ’n silwer koeël uit die jagter Argent se geweer gedood kon word. Die broers Grimm het ook in een van hul sprokies, “Die twee broers”, die dood van ’n koeëlvaste heks beskryf nadat sy met ’n silwer koeël geskiet is. In moderne tye word die spreekwoordelike silwer koeël gebruik om ’n onmiddellike oplossing vir ’n knaende probleem te weerspieël; dus: ’n magiese oplossing wat eensklaps deur kompleksiteite sny en dadelik verligting bring.

²³ Amptelik vanaf 1948 met ’n oorwinning deur die Nasionale Party – Beinart (2001:145). Giliomee (2003:454) verduidelik egter dat die eerste skriftelike rekord van die gebruik van die woord apartheid in 1929 voorkom, gebruik deur ds. Jan du Plessis tydens ’n kongres van die Vrystaatse Nederduitse Gereformeerde Kerk in soverre die Woord gepredik moet word op so ’n manier dat dit die Afrika-“karakter, aard en nasionaliteit” bevorder. In daardie konteks het dit beteken dat afsonderlike swart kerke ondersteun moet word.

²⁴ Sien in die algemeen Lever (1978); Beinart en Dubow (1995); Brown e.a. (1998), Walker (2008), Changuion en Steenkamp (2011), Ntsebeza en Hall (2007); Platzky en Walker (1985); asook Bennett (1996:65–94); Fay en James (2010:41–61); Van der Merwe (1989:663–92) en Schoombee (1985:77).

²⁵ Van der Merwe (1989:685).

²⁶ Die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie het die Kaap as ’n halfwegstasie ontwikkel om verbygaande skepe van nodige voedsel- en ander voorraad te voorsien – sien Feinstein (2005:23); Giliomee (2003:8); Sparks (2007:5–9).

²⁷ Sparks (2007:xv) verwys na die bitteramandel- en braambosheinings wat ’n paar jaar na die aanland van die Nederlanders deur hulle aangeplant is om setlaars en inheemse inwoners uitmekaar te hou.

²⁸ Bennett (1996:66).

²⁹ Pienaar (2014a:5–7).

³⁰ Van der Merwe (1989:685).

³¹ Keegan (1996:47); Feinstein (2005:27); Changuion en Steenkamp (2011:22).

³² Sparks (2007:92); Bennett (1996:73–4).

³³ Pienaar (2014a:68–75).

³⁴ Die Bafokeng-gemeenskap het daarin geslaag om grond via sendelinge in 1870’s aan te koop terwyl die Motsha-Kgatlas grond van wit grondeienaars bekom het in ruil vir dienste gelewer – sien Changuion en Steenkamp (2011:66–7).

³⁵ Evans en Philips (2001:91–105).

³⁶ Voor Uniewording het die Natalse Eerste Minister die volgende uitlating gemaak rakende die “angstige manier van lewe”: “The ‘Native question’ is not a problem to be solved in a word, or a phrase, or a Law, but … is a problem, a living organism, which is always with us” (Tweede debat rakende die Swart Administrasie Wetsontwerp 2 van 1908, 25 Junie 1908, Natalse Wetgewer Debatte, vol. XLIV 146).

³⁷ Evans en Philips (2001:102).

³⁸ Pienaar (2014a:78–9).

³⁹ Sg. “black spots”. Sien ook Giliomee (2003:308–9); Changuion en Steenkamp (2011:132–3).

⁴⁰ Sien Pienaar (2014a:94–6, 106–10).

⁴¹ Pienaar (2014a:87–93).

⁴² Pienaar (2014a:100–13).

⁴³ Evans (2012:117–37).

⁴⁴ Pienaar (2014a:127–32); Bozzoli (2004:187).

⁴⁵ Beinart (2001:225–7); Lever (1978:273).

⁴⁶ 30 van 1950.

⁴⁷ Giliomee (2003:503) verklaar dat “[t]his law transformed apartheid from a loose body of segregation measures into a system, imposing a tight racial grid”.

⁴⁸ Pienaar (2011:309–30).

⁴⁹ Selfregerende gebiede was nog nie onafhanklike state nie en het beperkte wetgewende bevoegdhede gehad. Daar was ses selfregerende gebiede, naamlik Lebowa, KwaNdebele, KaNgwane, Gazankulu, Qwaqwa and KwaZulu. Sien ook Devenish (1987:31–2).

⁵⁰ Robertson (1987:125–6); Schoombee (1985:77) en in die algemeen Platzky en Walker (1985).

⁵¹ Evans en Philips (2001:91–105).

⁵² Pienaar (2014a:78–9).

⁵³ Feinstein (2005:15–8); Giliomee (2003:320–3); Sparks (2007:130).

⁵⁴ Beinart (2001:122–3); Lever (1978:267).

⁵⁵ Sien in die algemeen Kirby en Coleborne (2001); Whitt (2009).

⁵⁶ Sien in die algemeen Cotula (2012:58–84).

⁵⁷ Sien Bartlett (2000); Godden en Tehan (2010).

⁵⁸ “Die staat moet redelike wetgewende en ander maatreëls tref om, binne sy beskikbare middele, toestande te skep wat burgers in staat stel om op ’n billike grondslag toegang tot grond te verkry” – art. 25(5) van die Grondwet.

⁵⁹ “’n Persoon of gemeenskap wie se besitsreg van grond regsonseker is as gevolg van wette en praktyke van die verlede wat op grond van ras gediskrimineer het, is geregtig, in die mate wat deur ’n parlementswet bepaal word, op óf besitsreg wat regseker is óf gelykwaardige vergoeding” – art. 25(6) van die Grondwet.

⁶⁰ “’n Persoon of gemeenskap wat na 19 Junie 1913 die besit van eiendom ontneem is as gevolg van wette of praktyke van die verlede wat op grond van ras gediskrimineer het, is geregtig, in die mate wat deur ’n parlementswet bepaal word, op óf teruggawe van daardie eiendom óf billike vergoeding” – art. 25(7) van die Grondwet.

⁶¹ Witskrif op Grondbeleid (1997:60 e.v.).

⁶² Walker (2008:132–51); Hall (2010:175–92).

⁶³ Sien in die algemeen Pienaar (2014a:hfst. 7).

⁶⁴ Dit is daarop gemik om bewoners wat met toestemming grond beset wat aan ander persone behoort, se verblyfregte te beskerm en hul okkupasieregte op te gradeer. Hierdie wet is veral in landelike gebiede van toepassing en staan ook as ESTA bekend, die verkorting van Extension of Security of Tenure Act – sien Pienaar (2014a:303–5).

⁶⁵ Die wet is daarop gemik om huurarbeiders (die term verwoord ’n tegniese begrip wat aan bepaalde vereistes gekoppel is), se verblyfregte te beskerm en prosedures daar te stel waardeur huurarbeiders aansoek kan doen om bepaalde stukke grond, gewoonlik grond wat reeds minstens twee generasies deur hulle gebruik word, in hul eie name te laat registreer – sien Pienaar (2014a:305–17).

⁶⁶ Sien Pienaar (2014a:322–3).

⁶⁷ Hall (2010:175–92).

⁶⁸ Pienaar (2014c:689–705).

⁶⁹ Spesifiek landbougrond – sien veral die Regulation of Agricultural Landholding Bill van 2017. Hfst. 7 van die wetsontwerp plaas ’n verbod op die verkryging van landbougrond deur nieburgers. Dit behels die volgende: Sodra die bepalings in werking tree, sal vreemdelinge (nie-Suid-Afrikaanse burgers) nie meer landbougrond kan koop nie. Die moontlikheid van langtermynhuur word in klousule 20 van die wetsontwerp uiteengesit. Die enigste uitsondering hierop is gevalle waar ’n maatskappy se meerderheidsaandele deur swart Suid-Afrikaansde burgers saam met nieburgers gehou word..

⁷⁰ Die Regulation of Agricultural Landholding Bill van 2017 maak voorsiening daarvoor dat beperkings geplaas word op die hoeveelheid grond wat elke individu of instansie mag besit. Die spesifieke kategorieë sou later deur middel van onderhandeling en samesprekings en in die lig van die bepaalde streeksvereistes, bv. die klimaat en die soort boerdery, bepaal word. Aanvanklik is bepaalde plafonne voorgestel, nl. 1 000 ha, 25 000 ha en 5 000 ha, met uitsonderings vir wildboerdery en hernubare-energie-plase tot 12 000 ha, maar die voorgestelde kategorieë is later laat vaar juis omrede verskillende boerderybedrywighede nie oor dieselfde kam geskeer kan word nie.

⁷¹ Sien vir ’n volledige uiteensetting Pienaar (2014a:142–51).

⁷² Persoonlike regte behels gewoonlik ’n prestasie wat slegs teen ’n bepaalde persoon afdwingbaar is, terwyl saaklike en beperkte saaklike regte in beginsel teen enige persoon, alle derdes in die algemeen, afgedwing kan word. Sien o.m. Mostert en Pope (2010:49–51).

⁷³ Herverdeling mag plaasvind indien ’n bewoner gebruik maak van art. 4 van die wet vir “op die plaas”-ontwikkeling sodat, indien al die vereistes nagekom is, ’n bepaalde stuk grond in die naam van die bewoner geregistreer mag word. Hier in gedagte is sg. agridorpies waar grondstukke saamgesnoer kan word om ’n dorpie vir plaaswerkers en/of bewoners te vestig. Sulke ontwikkelings benodig die samewerking van grondeienaars, bewoners en die plaaslike owerheid en is gevolglik ’n komplekse, omslagtige proses.

⁷⁴ Art. 10 vir persone wat reeds voor 4 Februarie 1997 op die grond woon en art. 11 vir persone wat na daardie datum grond bewoon.

⁷⁵ Sien in die algemeen Pienaar (2014a:395–431).

⁷⁶ Sien volledigheidshalwe ook Pienaar (2012:107–40).

⁷⁷ Restitution of Land Rights Amendment Act 15 of 2014 – GN 526 in SK 37791, 1 Julie 2014.

⁷⁸ Land Access Movement of South Africa v Chairperson, National Council of Provinces 2016 5 SA 635 (KH).

⁷⁹ Speaker of the National Assembly v Land Access Movement of South Africa 2019 3 BCLR 289 (KH).

⁸⁰ 1 Mei 1995 – 31 Desember 1998.

⁸¹ Sien vir ’n ontleding van die begrip “billike en regverdige vergoeding” Florence v Government of the Republic of South Africa 2014 6 SA 456 (KH).

⁸² Art. 2 van die Wet op Herstel van Grondbesitregte 22 van 1994 – sien vir ’n volledige ontleding Pienaar (2014a:543–64).

⁸³ Bakgatla-Ba-Kgafela Communal Property Association v Bakgatla-Ba-Kgafela Tribal Authority 2015 6 SA 32 (KH).

⁸⁴ Van den Brink e.a. (2007:183).

⁸⁵ Lahiff (2007:1677–579); Leighton (2015:2–4).

⁸⁶ Van den Brink e.a. (2007:183).

⁸⁷ Annual Report 10.

⁸⁸ Sedert 1996 is rasseklassifikasie uit aktes en registrasies verwyder, met die gevolg dat ’n titelakte van onroerende eiendom nie die eienaar se ras weerspieël nie.

⁸⁹ Waar grond privaat aangekoop of verkry is sonder dat dit deel van die grondhervormingsprogram uitmaak en sonder dat daar van staatfondse of -subsidie gebruik gemaak is.

⁹⁰ Art. 12(1)(a) bepaal dat waar eiendom vir doeleindes van grondhervorming geïdentifiseer is, dit deur die kantoor van die Waardeerder-Generaal waardeer moet word, binne ’n gegewe raamwerk met kriteria, prosedures en riglyne.

⁹¹ Sien parr. 3.1–3.4 hier bo.

⁹² Art. 1.

⁹³ Artt. 8–10.

⁹⁴ Art. 4.

⁹⁵ Art. 5.

⁹⁶ Art. 6.

⁹⁷ Ibid.

⁹⁸ Sien veral Du Plessis (2018:210–3).

⁹⁹ Sien egter die bespreking by par. 4.2.2 hier onder.

¹⁰⁰ Goewermentskennisgewing Regulasie 1321 in SK 42064 van 30 November 2018.

¹⁰¹ Hier onder gelys is ’n uiteensetting van hoe waardasie moet plaasvind t.a.v. die huidige gebruik van die eiendom; die geskiedenis van die verkryging en gebruik van die eiendom; die markwaarde van die eiendom; die omvang van regstreekse belegging en subsidie deur die staat t.o.v. die verkryging en voordelige kapitaalverbetering van die eiendom en die doel van die onteiening.

¹⁰² Art. 12(1)(b).

¹⁰³ Ibid.

¹⁰⁴ Art. 12(2).

¹⁰⁵ Art. 15.

¹⁰⁶ Moloto Community v Minister of Rural Development and Land Reform, ongerapporteer, gelewer op 4 Februarie 2019, saaknr. LCC204/2010.

¹⁰⁷ Emakhasaneni Community v Minister of Rural Development and Land Reform and Others ongerapporteer, gelewer op 4 Maart 2019, saaknr. LCC03/2009.

¹⁰⁸ Art. 14 Wet 22 van 1994 maak voorsiening daarvoor dat die Kommissie op die Herstel van Grondbesitregte ’n aangeleentheid na die Grondeisehof vir verdere hantering en afhandeling kan verwys.

¹⁰⁹ Sien vir ’n breedvoerige bespreking rakende die kompleksiteite gekoppel aan die berekening van vergoeding waar onteiening vir grondhervormingsdoeleindes plaasvind, veral Van Wyk (2017:21–35) en Du Plessis (2016:369–87).

¹¹⁰ 2016 5 SA 513 (LCC). Sien vir ’n bespreking van die saak Slade (2016:2.1), Boggenpoel (2018:235–42) en Van Wyk (2017:27–30).

¹¹¹ Uys v Msiza 2018 3 SA 440 (HHA) – sien die bespreking van die uitspraak deur Ngcukaitobi en Bishop (2019). Die mede-outeur, Ngcukaitobi, was die waarnemende regter in die Grondeisehof wat die uitspraak gelewer het.

¹¹² Sien par. 5.1 hier onder.

¹¹³ First National Bank of South Africa t/a Wesbank v Commissioner for the South African Revenue Service 2002 4 SA 768 (KH).

¹¹⁴ Van der Walt (2014:15); Van der Walt en Dhliwayo (2017:40–1).

¹¹⁵ First National Bank of South Africa t/a Wesbank v Commissioner for the South African Revenue Service 2002 4 SA 768 (KH); Van der Walt (2011:12, 16); Du Plessis (2011:580–92).

¹¹⁶ Van der Walt en Marais (2012:298–321); sien ook Hoops (2017, hfst. 6).

¹¹⁷ Pienaar (2014a:179–82); Van der Walt (2011:15).

¹¹⁸ Sien vir agtergrond Van Wyk (2017:30–4).

¹¹⁹ Expropriation Bill [B4B-2015].

¹²⁰ B 2013 van 15 Maart 2013 – Explanatory Memorandum on the Draft Expropriation Bill, 2013.

¹²¹ Sien vir ’n oorsig van ontwikkelings op hierdie gebied in die tydperk 2008–2016 Pienaar (2016).

¹²² Art. 1.

¹²³ Sien Du Plessis (2018:190–2) vir ’n bespreking van wie mag onteien, m.a.w., die onteieningsowerheid.

¹²⁴ Dit is belangrik om ’n onderskeid te maak tussen “openbare belang” as motivering vir onteiening enersyds en as ’n faktor by die berekening van vergoeding andersyds – sien breedvoerig Du Plessis (2016:369–87).

¹²⁵ Kl. 2(1).

¹²⁶ Sien kl. 12(3).

¹²⁷ “On reasonable terms” – kl. 2(3).

¹²⁸ Sien par.5.1 hier bo.

¹²⁹ Die eerste vier kategorieë grond is ook deur Ngcukaitobi en Bishop (2019) voorgestel.

¹³⁰ Sien art. 1 van die wet vir die omskrywing en vereistes van ’n huurarbeider. Sien ook par. 3.2 hier bo.

¹³¹ Sien par 3.2 hier bo.

¹³² Sien in die algemeen Pienaar (2014a:307–17).

¹³³ Ongerapporteer, gelewer op 8 Desember 2016, saaknr. ZALCC 23.

¹³⁴ “Special master for labour tenants”.

¹³⁵ 2018 3 SA 46 (HHA).

¹³⁶ Kl. 9.

¹³⁷ Die Government Immovable Assets Management Act 19 van 2007 bevat voorskrifte oor die regulering van onroerende eiendom en is dus ook hier relevant.

¹³⁸ Sien bv. City of Johannesburg v Changing Tides 74 (Pty) Ltd 2012 6 SA 295 (HHA).

¹³⁹ Sien Pienaar (2015:483–4).

¹⁴⁰ Van der Merwe (1989:227); Miller en Pope (2000:58); Mostert en Pope (2010:141).

¹⁴¹ In Wollach NO v Government of the Republic of South Africa, ongerapporteer, gelewer op 2018-01-15, saaknr. ZALCC 1, word vier metodes uiteengesit, naamlik: (a) die vergelykbare of markdatabenadering; (b) die inkomste, investerings- of ekonomiese metode; (c) die grondreswaardemetode; en (d) die kostemetode.

¹⁴² Sien par. 4.2.

¹⁴³ Kl. 21(2).

¹⁴⁴ Sien veral Du Plessis (2018:198–210).

¹⁴⁵ Sien veral Report of the High Level Panel on the Assessment of Key Legislation and the Acceleration of Fundamental Change, November 2017; Pienaar (2014c:689–705).

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Grondhervorming: Is onteiening sonder vergoeding die magiese “silwer koeël” of is dit ’n (berekende) skoot in die donker? appeared first on LitNet.

Sêgoed van Engemi Ferreira Wat bekoor, betower, boei, sjarmeer haar die meeste? “Musiek. Altyd musiek. Kleintyd wou ek altyd graag ’n harp hê.” (Aan Fanus Rautenbach, Rooi Rose, 4 Oktober 1995) Hoe word sy geïnspireer? “Ek dink die gewone dinge wat met ongewone mense gebeur. Of ongewone dinge wat met gewone mense gebeur. Ek lees graag biografieë. My kinders inspireer my.” (Rooi Rose, 4 Oktober 1995) Oor die mense wat haar beïnvloed het: “Die ryk stem van Elize Lindes (wat later Elize Botha geword het) en wat ek as juffrou Elize leer ken het, het my as tien jaar oue meisietjie al betower. Ook omdat sy my nie soos ’n kind behandel het nie. En verstaan het van die ding wat soos ’n vuur in my gebrand het: Die Woord – die Letterkundige Woord. Dit was vir my poetic justice (’n toegif-tekkie?) toe my uitgewer, sonder dat ek dit weet, Elize Botha vra om die flapteks vir my debuutroman te skryf – nog ’n sirkel voltooi.” (Rooi Rose, 4 Oktober 1995) “I always found it enormously fulfilling to inspire people to discover their own truths and during the last sixteen years I have been using creative processes with words and sound, whether rhythmical or musical, as well as movement – in dance and gesture – to the background of every participator’s intrinsic biography. It is not only a fun process, but also intrinsically healing.” (http://www.temenos.org.za/blog/introducing-engemi-ferreira-participating-in-our-festival) “I have been writing as long as I can remember, I love words in any way and know how to use them. I also love life and death, and everything in between, stones and stars and dunes and tunes.” (http://whoswho.co.za/engemi-ferreira-67294)

Engemi Ferreira is op 10 Oktober 2019 oorlede. Hieronder is haar ATKV-skrywersalbum, wat op 27 Augustus 2014 volledig bygewerk is.

Gebore en getoë

Engemi Ferreira is op 19 Maart 1943 in Bloemfontein gebore as die jongste van drie susters. Sy vertel aan Fanus Rautenbach (Rooi Rose, 4 Oktober 1995) dat haar lewe baie gewoon begin het in Bloemfontein, maar soos dit gaan, “daardie plek waar jy jou eerste skree gee, vloed op jou in vir die res van jou lewe. My drie susters is nou nog kwaad vir my, want ek is gebore op hulle atletiekdag. Al die aandag was op die baba – ek het ver gewen.”

Nie lank na haar geboorte nie is haar ouers na Suidwes-Afrika (nou Namibië), waar sy haar grootwordjare deurgebring het. Haar twee oudste susters se mans het albei in Nederland studeer en op 10-jarige ouderdom is Engemi vir ’n jaar na hulle toe. Dáár het sy gereeld tussen Amsterdam en Utrecht gereis en sy meen dat dit is waar haar liefde vir reis sy ontstaan gehad het.

Nadat sy na Suid-Afrika teruggekom het, is sy na Pretoria, waar sy in 1960 op 16-jarige ouderdom aan die Hoërskool Langenhoven matrikuleer.

Haar eerste gedigte het in Tydskrif vir Letterkunde verskyn toe sy nog maar in standerd 9 (graad 11) was. Dit was ook die jaar waarin sy sanglesse by Albrecht Lewald begin neem het. Haar joernalistieke en skryfliefde kom ook toe na vore toe sy sonder aansporing van enigiemand anders ’n skoolkoerant van stapel stuur en al die rolle – redakteur, verslaggewer en verspreider – vervul.

Musiek was nog altyd deel van haar lewe. “Toe ek nie ’n harp kry nie, wou ek sing. Soos Elizabeth Schwarzkopf,” vertel sy aan Rautenbach. “Een keer het Cecilia Wessels by ons tuisgegaan op Marienthal (in Suidwes). Sy het in die badkamer gestaan en gesing terwyl sy haar tande borsel. Wonderskoon. Tot vandag toe sing ek ook as ek my tande borsel – dis dié dat ek sulke simpel tande het.”

Oor ander dinge wat Engemi aantrek, vertel sy aan Rautenbach dat mans haar nog altyd gefassineer het, “seker oor ek self net drie ouer sussies hadde en nooit verstaan het hoe werk ’n man se kop nie. My pa was ’n stil, teruggetrokke mens en boonop was my ma nie juis iemand wat vriendskappe tussen haar dogters en mans aangemoedig het nie; alles natuurlik teelaarde vir ’n gesonde obsessie.”

Sy het teenoor Fanus Rautenbach gebieg dat sy mal verlief geraak toe sy ongeveer agt jaar oud was, op Jasper Naudé. “Oe, vir hom sou ek die honderd treë wen, sommer so. Maar sy suster Liena was ouer, en wyser, en wou boetie beskerm teen opdringerige verliefde meisietjies met bybedoelings. Sy het my verseker ek sal met my kaal pooie nie ’n duik maak in die naelloop nie. Ek het ook nie. Toe sy en ’n maatjie na die wedloop vir my giggel, beloof ek deur my trane ‘Wag net tot ek my tekkies gekry het’.”

Maar dit was nie lank nie, of Jasper is vergete en in sy plek het mnr Brönn gekom, die standerd 2-meneer, en Engemi was sy witbroodjie. “’n Mooie man. Dis al so lank gelede, maar ek dink aan bruin hare, blou oë, lang vingers. Ek moes die klas se boeke oortrek, oor ek dit so netjies kon doen – en toe ek gisteraand na 43 jaar die miljoenste boek oortrek vir Joshua [haar seun], toe sê ek vir my man: nee, ek is nou klaar, van nou af kan hulle dit self doen, en dit sluit Wieland in, wat eers komste jaar groot skool toe gaan.

“Ek was ook mnr Brönn se stuurder. Oral, ook briewe gepos. Hy het gereeld aan Mej Iemand geskryf. Ek is jaloers en hierdie engel se groen duiwel stoom die brief oop. Ek lees en grens en storm poskantoor toe en skryf mnr Brönn af, maar mnr Brönn is nie klaar met my nie.

“Sy Mejuffrou skryf vir hom en sê van die oopgestoomde brief. Hy sê vir my ma en sy foeter my. Van toe af haat ek onderwysers. Ook my sub A-juffrou Van Rijn. Een keer toe sy uit is, klouter ek op die tafel en sing. Sy kom terug en gil: ‘Wat dink jy doen jy?’

“‘Ek thing,’ lispel ek haasbek. ‘Ga!’ ga sy en vat my na die prinsipaal toe. Hy tel my djiem op en slat my, vyf of ses of agthonderd houe. Nog ’n tekkie wat ek nooit gekry het nie, want hoewel my sangmeester, Albrecht Lewald, my oor en oor geprys het dat ek ’n stem het wat ’n klip se hart sal roer … het my stem … elke keer daarna wat ek op ’n verhoog gestaan het om te sing … het my keel toegetrek.

“Ná mnr Brönn is ek Holland toe vir ’n jaar. My ma kon nie meer met my huishou nie. Op ’n manier was Holland seker vir my ook nog ’n tekkie.”

Terwyl Engemi saam met haar ouers op Marienthal gewoon het, het ’n Ovambo haar leer lees nog voordat sy skool toe begin gaan het, vertel sy aan Rautenbach in Rooi Rose: “Van ‘Die jakaras en die orretjie’, overgezet: Die jakkals en die otjie! Dit was daar waar die roeringe van self stories vertel begin het, want ek het dit my eie gemaak. In Holland, toe ek tien was, het my swaer my Gulliver’s reizen present gegee, en ek het besef ’n mens kan enige ding op aarde skryf, mits jy ’n storie het om te vertel en dit kan inklee met jou verbeelding.

“Elke keer wat ek nie ’n opdrag van my ma uitgevoer het nie en slae gekry het as ek nie die waarheid vertel het nie, het ek geleer: volgende keer vertel haar alles wat sy wil hoor. Was die onderwysers nie tevrede met my verskonings as ek nie my huiswerk gedoen het nie, dan dink ek ’n ‘ware verhaal’ uit wat hulle dadelik tevrede stel.”

Verdere werk en studie

Ná skool studeer Engemi drama onder leiding van Anna Neethling-Pohl, Truida Pohl en Francois Swart aan die Universiteit van Pretoria. Hier kan sy haar liefde vir die toneel en teater wat al van kinderjare by haar gevestig is, verder verstewig. Sy onderleg haar ook in onder andere beeldhou- en skilderkuns aan die Pretoria Technikon. Haar kunssinnige veelsydigheid word verder onderstreep toe sy haar as liriese sopraan vestig met die klem op Lieder. Benewens drama neem sy ook moderne tale, filosofie en sielkunde aan Tukkies.

Sy was ook een van die stigterslede van die Max Stibbe Waldorfskool in Pretoria in samewerking met Mario en Margaret Schliess, waar sy ook vir ’n ruk onderwys gegee het. Engemi skeep nie haar joernalistieke werk in hierdie tyd af nie en werk vryskut, wat meebring dat sy later redakteur word van die Carletonville Herald se vroueafdeling.

Engemi is getroud met Johan, wat ’n “boomboer is. ’n Houtkapper, maar ook ’n houttowenaar”. Hulle het op ’n stadium op ’n plaas in die Houtboschloopvallei in Mpumalanga gewoon. Hulle het sewe kinders. Een van die seuns, Benedikt, het later as Benedikt Sebastian naam gemaak as model, akteur en sanger.

Gedurende die jare in die Laeveld het Engemi haar besig gehou met ’n verskeidenheid van bedrywighede, soos kurator van die plaaslike kunsforum tesame met Leigh Voigt. Hulle was onder andere verantwoordelik vir die aankoop van skilderye vir die dorp.

Sy het ’n koerantjie, Die Boekbrief, begin, wat sy op eie inisiatief na leeskringe in die hele land gestuur het sodat hulle inligting oor nuwe Afrikaanse publikasies kon bekom. Dit het ’n ernstige leemte veral op die platteland gevul. Sy het lesers ook bygestaan om boeke en bandjies in die hande te kry wat nie plaaslik te verkry was nie.

Haar debuutwerk, Die jaar toe my ma begin sing het, word in 1988 gepubliseer nadat sy in 1984 die eerste Skryfskool in Kreatiewe Kuns aan die Potchefstroomse Universiteit bygewoon het, en dit het onmiddellike sukses behaal. Dit het talle herdrukke beleef en dit was vir jare op die voorgeskrewe lys vir skole. Lizette Potgieter skryf in Die Burger van 12 Mei 1999 dat Die jaar toe my ma begin sing het tien jaar na die verskyning daarvan nooit uit druk was nie.

In die novelle kan ondertone van As I lay dying en The Hotel New Hampshire bespeur word. Dit vertel die storie van ’n gesin – ’n ma, ’n pa en sewe kinders. Die jongste, wat erg gestrem is, word op ’n baie gewelddadige wyse met ’n broodmes doodgemaak en die hele gesin se lewens word omvergegooi.

Potgieter gaan voort: “Baie boeke is al geskryf oor gesinsgeskiedenisse en familieverwantskappe. Wat lesers egter noop om hierdie klein literêre juweel weer en weer te koop (dit word dikwels weggegee en dan wil die eienaar dit weer lees) is die feit dat dit die totale mens aanspreek en vol universele waarhede is.”

Gert Basson, destyds hoofuitgewer van algemene boeke by Van der Walt Uitgewers  (vandag LAPA), het dit bevestig dat “’n hele paar mense hierdie boek al 'n paar keer gelees het”. Die eerste keer toe Basson die manuskrip van Die jaar gelees het, het hy in die trein gesit en die getikte letters was so dof dat hy dit teen die venster moes hou om dit gelees te kry, maar hy het dadelik geweet dat dit ’n besonderse boek is. Hy het ook die versorging van die manuskrip gedoen.

Verskeie faktore het saamgespan om die boek so suksesvol te maak: die akademiese mark, leeskringe, teater en boekwinkels. By ’n onderwyskollege in KwaZulu-Natal wou die eerstejaars op aanbeveling van die tweedejaarstudente ook Die jaar as voorgeskrewe boek hê.

Die jaar toe my ma begin sing het is ook deur twee akteurs in verhoogverwerkings op die planke gebring. By die eerste KKNK in 1995 is ’n verhoogverwerking van Wim Vorster van hierdie novelle op die planke gebring as ’n solostuk met Hannes van Wyk. Die spelleiding was deur Gert van Niekerk.

Die stuk is in die feesgids as volg beskryf: “Dié eenmanvertoning met Hannes van Wyk handel oor die lewe van ’n doodgewone vrou, op ’n doodgewone plaas, gesien deur die oë van haar ses kinders. Wat begin het as ’n doodgewone jaar, verander geleidelik wanneer die vrou deur ses Bybelse plae moet worstel. Die sewende een kry haar onder en dan begin sy sing.

“Konstans, die kind wat naaste aan sy ma was, vertel die storie van die ses kinders. Hy soek ná sy ma se dood na die waarheid en oplossing vir ’n geheim wat net sy ma die antwoord van ken, of dalk ook nie …” (http://kknk.co.za/nuus/hannes-van-wyk-by-eerste-fees).

In 1997 het Elma Potgieter Die jaar toe my ma begin sing het ook vir die verhoog verwerk en is dit in die Witbank Stadsteater aangebied as deel van hulle solo-aanbiedinge. Sy het dit ook in 1998 by die Aardklop Kunstefees aangebied met haar man, Schalk Jacobz, as die regisseur.

“Toe ek die roman gelees het, het ek gelag en gehuil en ek het dit weer gelees,” het Elma aan Beeld (10 Oktober 1997) gesê as verduideliking vir waarom sy die verhaal aangepak het.

Schalk Jacobz het haar gehelp om ses karakters in die roman uit te beeld. In die eenvrouvertoning is Potgieter die rasionele Wilmien, die emosionele Hermione, die neurotiese en paranoïese Trien, die flambojante Roald, die wetenskapgerigte Konstans en die vrygeestige Hjalmar. Ná haar optrede by Aardklop het Elma Potgieter ’n staande toejuiging ontvang.

Toe Engemi Ferreira haar debuutnovelle geskryf het, het sy “probeer om true te skryf, sonder pretensie, en nie om die leser te vermaak nie,” het sy aan Lizette Potgieter vertel. “Alhoewel ek André P Brink se werk bewonder het, kon ek nie in Gerugte van Rëen die Afrikaner kry wat ek gesoek het nie. Ek skryf toe oor Afrikaners waarop ek kon trots wees en sou wou ken. Soos die sentrale ma-figuur wat waarskynlik almal aanspreek: sy is wys, sterk, toon begrip en verstaan bowenal die liefde.”

Engemi het die hoop uitgespreek dat haar lesers sal besef dat “ons almal baie wyser is as wat ons dink. Ek beskou self nie my werk as ‘wysheidsliteratuur’ nie. Wyshede word kwytgeraak om ’n tafel, soos wat ons dag tot dag leef. Dit is dan ook wat ek probeer bereik het met my karakters: humane persoonlikhede wat elk sy eie lewenspaadjie volg op soek na die waarheid.”

Lizette Potgieter het afgesluit: “Ons lewe in ’n tyd van radikale vereensaming van die individu. Die jaar toe my ma begin sing het bied voedsel vir die gees, ’n lied vir die hart. Met kenmerke van die esoteriese en aanduidings van ’n religiositeit wat privaat en subjektief is, bied hierdie novelle ’n spirituele belewenis. En boonop seëvier die liefde. Dit is waarom hierdie boekie ná meer as ’n dekade steeds gekoop word.”

Elize Botha het in die 1999-uitgawe ’n voorwoord geskryf: “Dit is ’n klein gesinsgeskiedenis, waarin subtiel en met piëteit getas word na die soet dwingelandy van liefde en lojaliteit wat deur familieverwantskappe tot stand gebring word. Dit is ’n verhaal van buitengewone dinge: ’n sonderlinge gesin en ’n sonderlinge gebeurtenis, vir ’n goeie storie.” (Beeld, 29 Maart 1999)

Die verhaal is in sewe hoofstukke ingedeel en ses kinders vertel die storie, want die sewende kind is as ernstig gestremde gebore. In die sewende hoofstuk is een van die dogters vir die tweede maal die verteller en dan vind die leser uit wat gebeur het in die jaar “toe my ma begin sing het”.

Vir Heilna du Plooy (Beeld, 28 November 1988) is die ma die figuur wat alles oorheers. “Sy bepaal die atmosfeer in die huis, vorm die kinders en versorg hulle met wat beskikbaar is. Haar dryfkrag dra die gesin, en haar insinking bring almal tot verslaenheid. (...) Dit is ’n boeiende storie, ’n dramatiese en sterk verhaal. En miskien moet dit net so gelees word. Vir my smaak is alles en almal uiteindelik te uitsonderlik om te bly oortuig en die talle artistieke verwysings na die literatuur, die teater, ensovoorts, bly vir my los en soms selfs kunsmatige invoegsels.

“Die materiaal waaruit die verhaal opgebou is, is myns insiens sowel die groot bate as die groot probleem in die novelle, want die skryfster skryf gemaklik en vloeiend.”

In Volksblad (8 Oktober 1988) skryf Anna van Zyl: “Die novelle praat met die leser, en by herlees vang jy al meer drade wat inmekaar geknoop is, staan die mens, Ma, al duideliker as heroïese, grootse figuur, en die kinders bly maar kinders in hul siening van hul ma al is dit 21 jaar waaroor hulle terugkyk. Met dié besondere novelle het die skryfster iets treffends bygedra tot ons literatuur, miskien selfs ons wysheidsliteratuur. Die verhaal voltrek hom op meer as een vlak; gesinstorie en diepe ontrafeling en het daarom wye trefkrag.”

Ook Barrie Hough het gunstige kritiek oor Die jaar uitgespreek in Insig van Oktober 1989 en het Engemi beskryf as ’n “skryfster met vars en oorspronklike idees, iemand wat iets het om te sê en dit met ’n slag doen”.

Dit was net André P Brink in De Kat van November 1989 wat nie oorgeloop het van opgewondenheid oor die debuutnovelle van Engemi Ferreira nie. Volgens hom het die werk wel “die grondstof vir ’n boeiende en verwikkelde teks, maar dit was krimineel van die uitgewer om dit in dié konsepvorm te publiseer, voordat dit déúrgewerk is”. Hy eindig sy bespreking as volg: “In ’n verhaal wat by uitnemendheid ingestem behoort te wees op die ‘vroulike grammatika’, bly die skrywer uiteindelik self gevange in manlik-bepaalde vertelstrukture wat nòg haar hoofkarakter nòg sy self kan deurbreek.”

Engemi het in die De Kat-uitgawe van Februarie 1990 op Brink se resensie gereageer. Sy het so afgesluit: “En voor man en vrou nie grootword om mens te word en dié intrinsieke tweeledigheid van die godhead erken nie, sal die ragnarok bly voortduur.”

In 1995 verskyn daar ’n bundel kortverhale getiteld Brood vir die engele, weer by Van der Walt Uitgewers. Johann de Lange skryf in Rapport (12 November 1995) dat Engemi met hierdie bundel die belofte wat haar debuut daargestel het, bevestig. Vir hom het sy in Die jaar toe my ma begin sing het gewys dat sy groot sensitiwiteit aan die dag kan lê as dit kom by die sielkundige dimensies van haar karakters. Sy het ook ’n fyn begrip aan die dag gelê vir die intrige en menseverhoudings.

Daar is ses verhale in die bundel en al ses beïndruk De Lange as gevolg van hulle “rypheid en insig, soms die oer-wysheid van die verteller. Dis verhale dié wat vir die leser ’n ‘slice of life’ gee, bittersoet en vrank; en haar karakters in hulle aspirasies en falings bly vir ’n ruk lank in die gedagte.”

Van die onderwerpe in die verhale is vigs, ’n huwelik wat na dertig jaar nie wil doodloop nie, twee skoolvriendinne wat mekaar na ’n lang tyd herontmoet en mekaar se lewenstyl begeer. Daar is ook ’n novelle getiteld Die metateks oor haar ervarings tydens die Wits Winterforum in 1993.

Vir Helize van Vuuren in Karring van Somer 1995 was die bundel van Engemi ’n teleurstelling en was dit nie op dieselfde vlak as Die jaar nie, behalwe “Die metateks”.

Joan Hambidge het Brood vir die engele beskryf as ’n “klein bundel met ’n lieflike omslag na Carvaggio, met sterk, filosofiese verhale wat die teenstrydighede van menswees ondersoek”. Ook vir Hambidge is die interessantste en beste verhaal “Die metateks”. “Ferreira se verhaal is nie net ’n verhaal wat op sigself inbuig nie; dit word ook ’n knap ondersoek na hóé ’n mens op verskillende vlakke onthou en interpreteer. (...) Op ’n ander vlak is dit ’n skerp analise van ons literêre toneel met sy nydighede, rugstekery, gewaande roem en media-beheptheid.”

Die verhale in Brood vir die engele is volgens Hambidge nie net toeganklik vir die gewone leser nie, maar vir die leser wat filosofies lees en postmodernisties ingestel is, is daar baie eksperimente wat kan interesseer.

PC van der Westhuizen (Beeld, 23 Oktober 1995) is dit eens met die meeste van die ander resensente dat Engemi Ferreira met Brood vir die engele haar duidelike talent bevestig en dat dit ’n bundel is wat, hoewel daar enkele swakkere verhale is, soos “Tee op die stoep” en “Wiegelied”, nie ligtelik beskou moet word nie.

In Insig van September 1995 het Ia van Zyl egter voorbehoude, net soos wat sy gehad het met Die jaar. “Aan die een kant boei die verhale weens hul broeiende intensiteit en – weer eens – die uitsonderlike verhaalgebeure. Aan die ander kant lei juis hierdie eienskappe ten slotte tot ’n gevoel van oordaad. (...)

“‘Die opvallendste aspek van hierdie bundel is die popular-filosofiese trant daarvan.’ Aldus die lokteks. Hier lê egter die knoop. Terwyl sommige verhalings as vertellings boei, word ander ondermyn deur filosofiese konsepte – soms vir die leser duister. Ek dink hier aan ‘Die herder van Torrabilly’, ‘Die Wiegelied’ en enigermate ook die tegnies nogal vernuftige ‘Die metateks’.”

Oor hierdie resensie van Ia van Zyl was daar in die Januarie 1996-uitgawe van Insig ’n brief van HA van Emmenis van Sunnyside waarin hy dit stel dat Van Zyl nie die gebreke in die boek uitgewys het nie, maar dat daar groter gebreke in die insig van die resensent was.

Engemi was ook in die jare 1990 ’n gereelde deelnemer aan die ATKV-Kampustoneelfees met haar dramas. In 1991 is haar drama Sewe stasies, oftewel, Een aand op die trein na Pretoria deur studente van die Universiteit Stellenbosch onder regie van Herman Pretorius opgevoer. Diane de Beer (Pretoria News, 9 April 1991) het gevoel dat die stuk te lank was en dat die redigering strenger kon gewees het. In die produksie, wat ’n kabaret is, word daar na die sewe doodsondes getoer. Die reisiger word deur duiwels en ’n Rooi Engel op ’n treinrit deur die land gelei, skryf Gary Kitching in Beeld (9 April 1991). Die reis se begin is in Kaapstad en sy einde in Sin City, waar siele uitverkoop word. Ook Kitching meen dat die stuk net sou gebaat het by ingrypende besnoeiing en herstrukturering.

In 1992 is Engemi se Des Coninx Bode op die planke gebring. Die kunsredakteur van Insig (Mei 1992) het gemeen dat daar ’n “verhoogstuk vol ideërykdom vasgestrengel is” in die stuk, maar dat daar wat betref die tema van die stuk om ’n “duideliker omlyning vra en die struktuur skree om vereenvoudiging en ’n duideliker kern”.

Engemi is ook lief vir kinderteater en het stukke soos Ghwarriebos en Nxharra – kinderteater met Boesmans – en Lepel hou konsert – in opdrag van haar kinders se destydse plaasskool vir die kleuterklasse – geskryf. Ander stukke sluit in Die Verhemeltes – effens dramatiese stuk oor depressielyers, Die vierde Wyse Man – ’n Kersspel en Bidsprinkaan en Maan – ’n sprokie vir die verhoog.

Engemi stig ’n skrywerskring in Nelspruit, waaraan 20 lede met meerdere en mindere sukses deelneem. Tussen 1990 en 1996 woon sy in die gesin se dorpshuis in Lydenburg ter wille van skool vir die kinders. Hier tree sy op as impresario en gaan voort met wat vandag algemene praktyk is, maar in daardie jare effe meer ongewoon was en waarmee sy reeds in die vroeë tagtigerjare in Nelspruit begin het: sy nooi die opkomende kunstenaars van die land uit vir Afrikaanse Aande met Konsert en Kos, waartydens ook Afrikaanse boeke en CD’s verkoop is. Sy word deel van die Bacchus-kwartet, ’n a capella-groep wat oral in die Laeveld en in Pretoria opgetree het.

Engemi was ook die samesteller en regisseur van die baie gewilde en suksesvolle Jannie en die Tannie, met Jannie du Toit en Christa du Toit. Hierdie aanbieding was nie net plaaslik ’n sukses nie, maar ook oorsee.

Engemi woon tans op Vermont, naby Hermanus, in die Suid-Kaap.

Publikasies:

Artikels oor Engemi Ferreira beskikbaar op die internet:

• Elferink, Rita: Lewendige toneel op sondige stasies (Kampustoneelfees 1991)l
• Elma in “Moervrug” te sien
• Engemi Ferreira
• Engemi Ferreira
• Kitching, Gary: Van doodsondes tot ’n boere-blyspel (Kampustoneelfees 1991)
• Nieuwoudt, Stephanie: Elma Potgieter in trane oor gehoor haar staande toejuig

Nota van samesteller:
Aan die einde van die onderhoud met Fanus Rautenbach in Rooi Rose van 4 Oktober 1995 het hy gevra: “Jy’t alles opgemaak, nè?” en Engemi het geantwoord: “Omtrint. Alles.”

Bronne

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

Bygewerk: 2014-08-27
Inligting verouderd/onvolledig? Stuur 'n e-pos aan album@litnet.co.za.

The post Engemi Ferreira (1943–2019) appeared first on LitNet.

Loftus Marais kan gedigte toor uit fisika en oliebore. Anders as Louw gebruik hy nie ’n beiteltjie wat klink en blink nie; dié rocksterdigter gebruik ’n “fokken lugdrukboor” om die klanke van sy semantiese skoonheid te skep.

Karin Schimke could turn geometry into an orgasm and she was able to create poetry from the tools found in her dad’s workshop. She might have done something far more meaningful at Sunday’s meet of local high-performance engines, but then she was not there. I was.

Sondagoggend om 07h00 buite McDonald’s by N1-stad. Blikskottel. Een na die ander kom hulle aan: motors wat ek nog net in tydskrifte gesien het.

A geek like yours truly is more familiar with the cadence of the iambic pentameter, but I do read about vehicles and I know when a hypercar rocks up. Besides, even if you do not know anything about cars, you could just have closed your eyes and listened. These monsters arriving at the McDonald’s parking lot at 07h00 on a Sunday were no ordinary family cars. They were high-performance animals waiting to be unleashed. Stuff iambic pentameters. These guys could scream crescendos at full blast.

Die TT het tien silinders. Langs hom staan ’n Audi-stasiewa met agt. Wat? Vir ’n gesinsmotor? Die Lamborghini het ook tien silinders. Langs die Lambo staan ’n Nissan. Net ses suiers, maar warm gemaak en met die hand oorgebou deur Tetsushi Matsumoto. Seshonderd perde gaan nie genoeg wees om die een te stop nie.

Hulle parkeer in ’n ry en begin raas.

Ten cylinders on the TT. Next to it a family car with eight. My word. I try to figure out what the Lamborghini has stashed under its hood and it looks like ten more. The menacing Nissan next to it has only six pistons, but the entire vehicle has been hand-built by Tetsushi Matsumoto. These four took centre stage and started screaming.

Wat maak ek hier? Dis my seun. Hy is die karmaniak. Hy het gevra dat ek saam met hom kom. En heimlik rittel ek van die lekkerkry elke keer as ek ’n motor sien waaroor ek nog net gelees het.

Why I am here? Because my son is a petrol head. Deep down this geek trembles with pleasure every time I recognise a vehicle I have only seen pictures of up to now.

Ek en my seun het uitgewerk dat die motors saam ver meer as R100 miljoen werd was.

The total value of these vehicles far exceeded R100 million.

Daar is ’n hele subkultuur van motorbyeenkomste waarvan ek nie weet nie. Die uitnodiging om deel te neem aan hierdie byeenkomste is oop vir almal, maar jy moet weet waar om die uitnodigings te kry. My seun weet. Dis hoe ek daar beland het.

The events are open to the public. Anyone can seemingly pitch up, but you’d need to know where to find the invitations. My son does. This one was organised by TunedIn, with the escooterclub.com, BSZA, Midnight Racing, Social Crew and the R Club SA also mentioned.

Die lawaai was indrukwekkend, en van die ouens het gewys wat hulle karre kan doen, maar nooit op plekke waar die publiek sou seerkry nie. Voor die rit na Kalkbaai is daar ’n deeglike gesprek gevoer waarin dit duidelik gemaak is dat geen kanse gevat mag word op die openbare paaie nie.

What impressed me about the event was the order. The noise was everywhere, but we were in an empty parking lot. During the route briefing, clear instructions were given that no doughnuts or burnouts would be allowed on the public roads. Some drivers did show some remarkable driving, wheel spins and even speed, but only under well-controlled conditions where the general public would not be inconvenienced.

Met ’n tikkie nostalgie het ek die GTi-ouens gesien. In my dae was daardie karre die room.

To the one side a few solid GTi badges were seen. I still remember the days when those were South Africa’s only supercars.

Die verstommende deel van die hele storie was hoe normaal die eienaars van hierdie megamotors omgegaan het met doodgewone ouens soos ek. Hulle was vriendelik, het geselsies aangeknoop en sommige het selfs gevra of hulle hulle deure groter of kleiner moet oopmaak as hulle sien ek soek ’n hoek om teen af te neem.

There were no douchebags. The rich okes had the hardware and they allowed the plebs, like me, to drool. They even engaged in chats and were considerate when I wanted to take pictures.

Van Goodwood af is die groep met die M3 oor Boyes Drive na die Kalkbaaihawe. Ek en my seun het uitgewerk dat ’n Toyota Avanza nie met ’n M4 sal kan meeding nie; ons het dus kortpad gekies en was in Kalkbaai toe die groot enjins begin opdaag.

From Goodwood the cars and bikes drove on the M3 and to Kalk Bay Harbour via Boyes Drive.

Soos die motors met harde knalle en gille die hawe begin verlaat het, moes ek hiervan probeer sin maak. Nooit sal ek ’n motor met veertig kleppe kan bekostig nie. Wat maak ’n sosialistiese semiotikus dus met sulke duur motors wat verby hawelose mense ry? Toe “kry” ek dit. Ons verkoop elke maand duisende romanses. Een van ons lesers het dit so mooi opgesom: “As ek dit by die huis gekry het, sou ek hulle nie gelees het nie.” ’n Mens mag mos maar droom.

As the cars began leaving Kalk Bay, I tried to wrap my brain around the event. I will never be able to own a vehicle that screams at the world with forty valves. What do so many cars, often worth far over a million each, say about a country where many people cannot afford taxi fares? The semiotics bugged me for a while. Perhaps the fact that I, with a ten-year old seven-seater, was there and was welcomed into the mix, could be what we should concentrate on. Is that not why people read romance novels? If they got it at home, they would not need to read them.

Dit was ’n boemelaar wat uiteindelik die saak beklink het.

My son, dressed to the nines in designer gear for the occasion, picked up a conversation with a young dude who had clearly slept under the railway bridge the night before. I could not help hearing the guy, in hand-me-downs, say to my son: “Nah, I’d like to a buy a really fast car. I want a Bugatti.”

Ek is boonop nie ’n digter nie. Hierdie sou dus nie ’n gedig gewees het nie. Maar in my hand was ’n kamera. So vrinne, kom ons droom.

I am no poet, nor can I compose music. The screams of amazing engines and squealing tyres could not be done justice by my words. I do like to take pictures, though. Here they are.

Toe ons wegtrek, trap ek my 1500 cc se enjin plat. Ek rev die kar soos nog nooit. Niemand neem ’n foto nie, maar my seun lag saam met my omdat ek so simpel is. Die oomblik is mooi.

As we drove off, I revved my 1500 cc Avanza really hard. Nobody took a picture, but my son laughed with me. Life was good.

The post Poësie in petrol | Poetry in petrol appeared first on LitNet.

Abstract

The dawning of a new constitutional dispensation necessitated an in-depth and all-encompassing land reform programme, given the South African history of dispossession embedded in colonialism and apartheid. A uniquely South African programme was required, as it had to redress the impact of past racially based land control approaches while simultaneously being forward-looking: promoting access to land and tenure security. In this regard three inter-connected sub-programmes were developed, constituting redistribution (broadening access to land), tenure reform (upgrading insecure rights) and restitution (restoring land and rights in land lost after 19 June 1913). All of these sub-programmes are constitutionally grounded in section 25(5), (6) and (7) respectively, and further bolstered by section 25(8) of the Constitution. With regard to redistribution specifically, a market-based or market-assisted approach was followed, founded on the willing-buyer-willing-seller principle. Increasingly this approach was criticised – for being too complex and burdensome, but more importantly, for making land reform far too expensive and thus unsustainable. It was in this context that a twofold intervention was called for: adjustment or regulation of the market in terms of which land and property could be acquired for land reform purposes on the one hand and reconsideration of the framework within which expropriation operated on the other. Recent developments in this arena include the promulgation of the Property Valuation Act in 2014, embarking on a review process of section 25, the property clause in 2018, and the publication of the Draft Expropriation Bill on 21 December 2018. For the first time provision was made for the possibility of expropriation with nil compensation with respect to five categories of land in particular.

This contribution explores the recent developments in light of the land reform programme, in particular whether expropriation with nil compensation is indeed the solution so desperately needed. This is approached by first providing a historical background in terms of which the combined effect of land control measures, regulating the movement of persons to and from rural and urban areas, controlling natural resources and regulating labour, all on the basis of an individual’s racial background, underscores the need for an all-encompassing land reform programme. This is followed by a brief exposition of the three sub-programmes referred to above, while indicating whether, and if so, to what extent expropriation could be a useful tool in the particular sub-programme. Having provided the necessary background recent interventions encapsulating the Property Valuation Act and the Draft Expropriation Bill of 2018 are thereafter analysed in detail.

It is clear that the Property Valuation Act has an important role to play and that this act, coupled with the 2018 regulations, can go a long way towards making expropriation more affordable. However, despite the Property Valuation Act’s specifically providing that valuation has to take place where property is acquired for land reform purposes, it is not clear whether the Office of the Valuer-General has a role to play in all such acquisitions, or perhaps only in some instances. That is the case following recent judgments handed down by the Land Claims Court. While the alignment between the Property Valuation Act, relevant land reform measures (e.g. the Restitution of Land Rights Amendment Act 15 of 2014), section 25(3) of the Constitution and expropriation measures is crucial, case law provides no guidelines as yet. This calls for urgent attention.

As the Expropriation Act 63 of 1975, still in use, is not a true reflection of constitutional imperatives and is inherently flawed as it provides only for expropriation for public purposes, realignment was also necessary in this context. The discussion shows that the Draft Expropriation Bill is indeed aligned with the Constitution: with section 25 in particular, but also with regard to section 33, which provides for administrative justice, and section 34, which provides for access to courts. However, there were various shortcomings in and problematic aspects to the bill. Concerning expropriation with nil compensation, provided for in clause 12(3), five categories of land are identified where nil compensation may be possible, having regard to all the relevant circumstances. In this context the bill remains vague regarding (a) the scope, as more than five categories could in actual fact become relevant; and (b) the result, as there may be compensation paid, again depending on the circumstances. While it may seem at first glance as if the bill provides legal certainty, this is not the case in reality. With respect to each of the five categories listed, various problematic aspects are further pointed out in the discussion.

A new expropriation act does not operate in isolation, but functions within a particular constitutional and statutory framework. Depending on the particular facts and circumstances, a variety of measures may be relevant, for example, the Restitution Act where land is to be acquired to restore to communities or individuals; the Extension of Security of Tenure Act 62 of 1997 where land is to be acquired for farm workers, or the Labour Tenant Act 3 of 1996, applicable to labour tenants’ claims. A plethora of disconnections and problems have already emerged in the existing statutory networks. The exact alignment of the various relevant measures is as yet unclear, as alluded to above regarding the Property Valuation Act.

Expropriation is legitimate and constitutionally grounded. It has the potential to be a very effective land reform tool. However, given the prevailing problems with land reform – at all levels – it is highly unlikely that expropriation with nil compensation is going to solve the land reform question. It is not the “silver bullet” so desperately needed. More is needed, including: a clear alignment between the objectives of land reform, the mechanisms to achieve those objectives, and their successful implementation. Undergirding these endeavours is a need for sound policies, effective legislation, careful monitoring, sufficient funding and government departments with capacity and the necessary political will, steered by effective leadership. Expropriation with nil compensation is not going to address these prevailing concerns. 

Therefore, while not being the silver bullet, it is at least a calculated shot. It is calculated because there is an indication that five categories of land can in principle be expropriated without compensation. However, it is still a shot in the dark. That is the case because there could be more than these five categories and there may even be compensation paid, including very low compensation, depending on the particular facts and circumstances of each case.

Keywords: expropriation; expropriation without compensation; history of racially based land control; land claims court; land reform; Office of the Valuer-General; property valuation; redistribution

Lees die volledige artikel in Afrikaans

Grondhervorming: Is onteiening sonder vergoeding die magiese “silwer koeël” of is dit ’n (berekende) skoot in die donker?

The post Land reform: Is expropriation without compensation the magical “silver bullet” or is it a (calculated) shot in the dark?  appeared first on LitNet.

Titel: Helene de Kock Keur 4
Skrywer: Helene de Kock
Uitgewer: Human & Rousseau
ISBN: 9780798177580  

Drie van Helene de Kock se ouer romans word saam in hierdie bundel uitgegee.

Digby Grootgewaag vertel die verhaal van drie susters, Zia, Bettina en Carola, se lief en leed. ’n Verhaal van diep, intense liefde; van offervaardigheid en ootmoed. Die hoofkarakters worstel almal met aanvaarding – nie net van hul eie lewens nie, maar van die liefde en van ander. Carola se jeugdigheid laat haar verlief raak op ’n sepiester, terwyl Zia die slagoffer van ’n ryk, pretensieuse, liefdelose man was. Bettina blyk almal se staatmaker te wees, maar sy het ’n donker verlede wat haar gaan inhaal.

Die boek is oorspronklik in 1983 deur Tafelberg uitgegee.

In Kronkelpad na Vergenoeg kom besoek Tessa, ’n internasionale konsertpianis, haar mense in die Oos-Vrystaat. Sy is as klein dogtertjie van haar beste maatjie, Mossie, geskei en met haar terugkoms vind sy uit dat die lewe nie net uit hoogtepunte bestaan nie. Haar lewe is in Italië en konsertsale regoor die wêreld waar sy met haar klavierspel bekoor, maar haar hart het in die Riemland agtergebly. Sy moet luister na haar hart se versugting van internasionale roem, maar haar voete is stewig op die Vrystaatse aarde by ’n bruingebrande man met oë soos waterpoele, wat maklik vertroebel as hy seerkry. Hoe gemaak om daardie twee wêrelde te probeer versoen?

Die boek is oorspronklik in 1986 deur Human & Rousseau gepubliseer.

In Sonder winter is dr Karen Marais ’n vrou wat liefde geken en weer verloor het. En dan kry sy die kans om daardie liefde terug te wen wanneer sy na die platteland terugkeer. Maar daar het baie water in die see geloop sedert sy vier jaar tevore haar koffers gepak het en Londen toe is.

Die boek is oorspronklik in 1979 deur Human & Rousseau uitgegee.

Al drie boeke speel in die Riemland in die Oos-Vrystaat af en Helene se beskrywings van die omgewing; hoe na die boere aan die natuur leef; die wye oop vlaktes wat mense se harte en siele vernuwe, is aandoenlik en tasbaar. Jy is onmiddellik daar op die plase en kan byna die ou plaashuise se plankvloere hoor kraak as die wind deur die bome suis. Jy ken uit jou eie kinderdae die stiltes in daardie kolossale plekke; hoe, as daar om ’n groot seer geleef word, niemand die seer by die naam wil noem nie, maar almal weet dit is daar.

Die eerste twee boeke volg op mekaar en dis een van my gunstelingstyle. Ek hou daarvan as jy die karakters van kindsbeen af leer ken en dan saam met hulle stap tot hulle self kinders het. Dit maak volronde karakters van wie jy swaar afskeid neem. En des te beter as dit in een boek kan wees, dat jy nie hoef te wag vir ’n opvolg nie.

Die laaste boek is aansienlik dunner as die ander twee en voel byna te skraps om behoorlike karakterontwikkeling toe te laat. Hoewel die hoofkarakters ’n geskiedenis het en die hele hofmakery dus nie nodig is nie, is die storie se lyf vir my effe te yl. Dis die oudste van die drie boeke en dit is natuurlik te verstane dat Helene toe nog besig was om haar stem te vind. Dit doen egter vir my afbreuk aan die eerste twee in hierdie keur.

In die eerste twee boeke is die Grensoorlog en die nadraai daarvan deel van die storie: óf een van die karakters is die slagoffer van die oorlog óf die oorlog word die finale breuk tussen twee mense.

In die tweede boek word ’n rehabilitasiesentrum opgerig vir soldate wat vermink of gestremd terugkom van die grens af.

Mens vergeet so gou die hele generasie wat direk deur die oorlog geraak is; en nog te meer die geslagte daarna wat dit met hulle gaan saamdra. Ek was baie klein tydens die oorlog en het die gegewens vanuit ’n romanperspektief baie insiggewend gevind.

In 1988 is Kronkelpad na Vergenoeg benoem vir die ATKV-prys vir goeie gewilde prosa. Helene het verskeie pryse op haar kerfstok en een van haar boeke, Somersneeu, was ’n finalis vir die ATKV Woordveertjies (2010) in die kategorie liefdesverhale. Sy gee gereeld lesings oor die skryfkuns by die ATKV Skryfskool en spreek gereeld leeskringe toe.

Helene is ’n ervare woordsmid en dat sy uitgeknip is om met woorde te toor, is gewis. Ek het die boek oor die algemeen baie geniet, maar sou tog die laaste verhaal weggelaat het uit hierdie bundel. As jy ’n Helene de Kock-aanhanger is, is hierdie egter net die boek om heeldag in ’n sonkol te sit en lees.

The post Drie ouer verhale bied lekker leesvermaak appeared first on LitNet.

16-18 OKTOBER 2019

...........

Woensdag 16 oktober 2019

[Faculteitszaal, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Blandijnberg 2, Gent]

15h00: Inaugurale rede door Leerstoelhouder Louise Viljoen (Stellenbosch Universiteit)

16h00: Receptie

[Aula UGent,Volderstraat 9, Gent]

20h00: Annual Mandela Lecture waar Breyten Breytenbach wordt geïnterviewd door prof. Margriet van der Waal [in Engels]

Muziek door Filip Kowlier.

Registratie: https://eventmanager.ugent.be/MandelaBreytenbach

...........

Donderdag 17 oktober 2019

[Rector Vermeylenzaal & Dormitorium, Het Pand, Universiteit Gent, Onderbergen 2, Gent]

9h00: Registratie met koffie

9h30: Opening door Timothy Colleman, Yves T’Sjoen en Annelies Verdoolaege

9h40: Keynote lezing door Ronelda Kamfer

10h30: Sessie 1

Taalkundige sessie

• 10h30: Gaan haal die sjampanje! Een corpusanalyse van complex initials, door Liesbeth Augustinus & Peter Dirix (KU Leuven)

• 11h00: Dialect interference in the writing of first-year Afrikaans students, door Donovan Lawrence (Universiteit van Westkaapland)

• 11h30: Objective “vir” on the rise? Een diachroon corpusonderzoek naar het gebruik van vir als objectsmarkeerder, door Dario Rens (Universiteit Gent)

Letterkundige sessie

• 10h30: Die representasie van “verbeelde Afrikas” in die latere poësie van Breyten Breytenbach (van 1984–2014), door Alwyn Roux (UNISA)

• 11h00: Breytenbach door de ogen van Gerrit Komrij. Politieke beeldvorming van een vroege persona poetica, door Yves T’Sjoen (Universiteit Gent)

• 11h30: Die etiese en die estetiese by Breytenbach, door Willie Burger (Universiteit van Pretoria)

12h00: Lunch

13h00: Keynote lezing door Gerald Stell (Hong Kong Polytechnic University): Sociolinguïstische stratificatie in het Namibisch Afrikaans: Percepties en huidige variatiepatronen

14h00: Sessie 2

Taalkundige sessie

• 14h00: Lezing door Timothy Colleman (Universiteit Gent)

• 14h30: ‘n Spectacular vernacular: hoor wat sê Kaaps vir taalwetenskaplikes, door Theresa Biberauer (Cambridge University)

Letterkundige sessie

• 14h00: Die (re)konstruksie van die outobiografiese self in Breyten Breytenbach se “ʼn brief van hulle vakansie” (Die ysterkoei moet sweet, 1964), door Ihette Jacobs-Senekal (UNISA)

• 14h30: Trauma theorie en Die ongedanste dans, door Francine Maessen (Universiteit van Leiden)

15h00: Koffie

15h30-17h00: Vertalerspanel in samenwerking met de Vakgroep Vertalen, Tolken en Communicatie (UGent) en het Centrum voor Literatuur in Vertaling – ingeleid door professoren Désirée Schyns en Yves T’Sjoen, met:

• Jerzy Koch
• Louise Viljoen
• Georges Lory
• Breyten Breytenbach

18h00: Diner in Theater Tinnepot

20h30: Toneelopvoering Korreltjie Kantel in Theater Tinnenpot, Tinnenpotstraat 21, Gent

...........

Vrijdag 18 oktober 2019

[Dormitorium & Sacristie, Het Pand, Universiteit Gent, Onderbergen 2, Gent]

9h30: Registratie en koffie

10h00: Gastlezing door Nathan Trantraal (Rhodes University): Taalvariatie in het Afrikaans – Literair oeuvre van Breyten Breytenbach

10h30: Sessie 4

Taalkundige sessie

• 10h30: Die Roomse gevaar: ‘n Katolieke variasie in die Afrikaanse taal, door Anastasia de Vries (Universiteit van Westkaapland)

• 11h00: Prehistorisch taalcontact tussen Bantoe-talen en Khoisan-talen in zuidelijk Afrika, door Hilde Gunnink (Universiteit Gent)

• 11h30: Meertaligheid in het Zuid-Afrikaanse hoger onderwijs: translanguaging en epistemologische toegang, door Alexander De Soete (Universiteit Gent)

Letterkundige sessie

• 10h30: Breytenbach as Nederlandse kultuuragent in mineur, door Hein Viljoen (Noordwes-Universiteit)

• 11h00: “uit watter taal waar sal ek die sin moet haal”: die “moedertong” in gesprek met ander tale in Breyten Breytenbach se Op weg na kû (2019), door Louise Viljoen (Stellenbosch Universiteit)

• 11h30: Alchemistiese transformasie binne Breyten Breytenbach se digkuns, door Karen Kuhn (Adam Mickiewicz University)

12h00: Gastlezing door schrijver-academicus Fanie Olivier (professor-emeritus van die Universiteit van Venda): Oorblyfsels en ander klein dinge

12h30: Lunch

• Meer informatie

Lees ook

Geanimeerd 5e Colloquium voor het Afrikaans in Gent

5e Gents Colloquium over het Afrikaans: fascinerend en toekomstgericht colloquium over het Afrikaans en Zuid-Afrikaanse literatuur

Jacques Brel: 5e Gents Colloquium over het Afrikaans

The post Programma: 6de internationale colloquium over het Afrikaans (Gent) appeared first on LitNet.

......................................

Wiskunde met LitNet: Priemgetalle- en bekendstellingsvideo

Wiskunde

• Graad 1: selfmerktoets vir wiskunde

Wiskunde

• Graad 2: selfmerktoets vir wiskunde

Algemeen

• Departementele toetse: November 2011
  Afrikaans, Engels, Xhosa, Sotho, Wiskunde
• Departementele toetse: 2016
  Afrikaans, Engels, Xhosa, Sotho, Wiskunde

Gesyferdheid

• Junie: Vraestel en memorandum

Wiskunde

Wiskunde met LitNet: Graad 4 - Waarde en plekwaarde van getalle

• Kwartaal 1 toets en memorandum: Heelgetalle, getalsinne, optelling en aftrekking
• Kwartaal 1 toets en memorandum: Getalpatrone, vermenigvuldiging en deling
• Kwartaal 1 toets en memorandum: Tyd
• Kwartaal 3 toets en memorandum: Volume en kapasiteit, breuke, heelgetalle, 2D-vorms, aansigte en patrone
• Junie: Vraestel en memorandum
• November: Vraestel en memorandum
• November: Vraestel en memorandum

Afrikaans Huistaal

• Junie: Afrikaans Huistaal ‒ vraestel en memorandum

Natuurwetenskappe en Tegnologie

• Junie: Natuurwetenskappe en Tegnologie ‒ vraestel en memorandum

Wiskunde

Wiskunde met LitNet: graad 5 – breuke

• Kwartaal 1 toets en memorandum: Heelgetalle, getalsinne, optelling, aftrekking, getalpatrone, vermenigvuldiging, deling en tyd
• Kwartaal 3 toets en memorandum: Heelgetalle, breuke, massa, faktore, temperatuur, 2D-vorms, transformasies en vermenigvuldiging
• Junie: Vraestel en memorandum
• November: Vraestel en memorandum
• Wiskunde werkkaart en memorandum: getalbegrip

Algemeen

• Departementele vraestelle: November 2011
  Afrikaans, Engels, Xhosa, Sotho, Wiskunde, Sosiale Wetenskappe, Natuurwetenskappe en Tegnologie
• Departementele vraestelle: November 2016
  Afrikaans, Engels, Xhosa, Sotho, Lewensvaardigheid, Natuurwetenskap en Tegnologie, Sosiale Wetenskappe en Wiskunde.

Afrikaans Huistaal

• September: oefenvraestel 1 en memorandum
• September: oefenvraestel 2 en memorandum
• September: oefenvraestel 3 en memorandum

Wiskunde

Wiskunde met LitNet: Graad 6, derde kwartaal — skryfwyse van getalle

• November: Vraestel en memorandum
• Kwartaal 1 toets en memorandum: Heelgetalle, getalsinne, optel, aftrek, breuke en tyd
• Kwartaal 1 en 2: Vraestel en memorandum

Algemeen

• Leesbegripoefening

Afrikaans Huistaal

• Junie: oefenvraestel 1 en memorandum
• Junie: oefenvraestel 2 en memorandum
• Junie: oefenvraestel 3 en memorandum

Wiskunde

• Kwartaal 1 toets en memorandum: Telgetalle, eksponente en meetkunde van 2D-figure
• Junie: Vraestel en memorandum

Sosiale Wetenskappe

• Geografie en Geskiedenis: oefenvraestel en memorandum (1)
• Geografie en Geskiedenis: oefenvraestel en memorandum (2)
• Aardrykskunde: oefenvraestel en memorandum (1)
• Aardrykskunde: oefenvraestel en memorandum (2)
• Geskiedenis: oefenvraestel en memorandum (1)
• Geskiedenis: oefenvraestel en memorandum (2)

Tegnologie

• Tegnologie: PowerPoint-skryfies, kwartaal 1

Afrikaans Huistaal

• Toets: Vraestel 1
• Mei: Vraestel 3
• November: Vraestel 1
• Skryfstuk: Vraestel 3

Afrikaans Eerste Addisionele Taal

• Taaltoets: Woordstrukture en sinstrukture
• November: Vraestel en memorandum
• Woordeskat en spelling
• Leestoets

Wiskunde

Wiskunde met LitNet: breuke, graad 8

• Junie vraestel 1: Vraestel en memorandum
• November: Vraestel en memorandum

Natuurwetenskappe

• November: Vraestel en memorandum
• Junie: Natuurwetenskappe ‒ vraestel en memorandum

Algemeen

• Departementele vraestelle: November 2016
  Afrikaans, Engels, Xhosa, Sotho, Skeppende Kunste, Lewensoriëntering, Ekonomiese- en Bestuurswetenskappe, Natuurwetenskappe, Tegnologie, Sosiale Wetenskappe, Wiskunde

Afrikaans Huistaal

• November: Vraestel 1

Afrikaans Eerste Addisionele Taal

• Februarie: Poësietoets en memorandum
• Julie: Vraestel en memorandum
• November: Vraestel 1
• November: Vraestel 2
• Toets: Begripstoets, poësie en taal

Wiskunde

• Junie: Vraestel 2
• Volledige jaar se werk: Vraestel en memorandum
• November: Vraestel en memorandum

Natuurwetenskappe

• November: Vraestel en memorandum

Algemeen

• Departementele vraestelle: November 2016
  Wiskunde, Fisiese Wetenskappe

Afrikaans Huistaal

• Vrae oor “Seun van my hart” deur Ingrid Jonker

Wiskunde

• Wiskunde werkkaart en memorandum: faktorisering
• Junie vraestel 1: oefenvraestel en memorandum
• Junie vraestel 2: oefenvraestel en memorandum
• Jaareindvraestel 1: oefenvraestel en memorandum
• Jaareindvraestel 2: oefenvraestel en memorandum
• Wiskundige Geletterdheid 1: oefenvraestel en memorandum
• Wiskundige Geletterdheid 2: oefenvraestel en memorandum

Wiskunde Geletterdheid

• Vraestel 1
• Vraestel 2

Fisiese Wetenskappe

• Vraestel 2 (Chemie): vraestel en memorandum
• Junie: Fisiese Wetenskappe (Fisika): vraestel 1 en memorandum
• Junie: Fisiese Wetenskappe (Chemie) ‒ vraestel 2 en memorandum

Afrikaans Eerste Addisionele Taal

• Julie: Vraestel en memorandum
• Prosatoets: Willem Poprok
• Skryfvaardighede-werkkaart

Wiskunde

• Vraestel 1: oefenvraestel en memorandum (1)
• Vraestel 2: oefenvraestel en memorandum (1)
• Vraestel 1: oefenvraestel en memorandum (2)
• Vraestel 2: oefenvraestel en memorandum (2)

Wiskundige Geletterdheid

• Vraestel 1
• Vraestel 2

Fisiese Wetenskappe

• Chemie (vraestel 2): Vraestel en memorandum

Rekeningkunde

• Junie: Rekeningkunde (hele jaar se werk), vraestel en memo

Algemeen

• Nasionale Senior Sertifikaat: vorige eksamenvraestelle
• Mind the gap studiegidse in Afrikaans beskikbaar
  Wiskunde, Wiskundige Geletterdheid, Rekeningkunde, Ekonomie, Lewenswetenskappe, Geografie, Fisiese Wetenskappe (Chemie en Fisika)
• Mind the gap study guides available in English
  Mathematics, Mathematical Literacy, Accounting, Economics, Life Sciences, Geography, Physical Sciences (Physics and Chemistry)
• Graad 12-rekordeksamen 2017: vraestelle en memoranda
• Matriekeindeksamen 2017: oorlewingsgids

Afrikaans Huistaal

• Luisteroefening: Faan se trein
• Voorgeskrewe letterkunde: hulpgids (2017)
• Begripstoetse

Afrikaans Eerste Addisionele Taal

• Mei: Vraestel 2
• Julie: Vraestel 1 en 2
• September: Vraestel 1 en 2
• Toets: Lien se lankstaanskoene
• Toets: Hoopvol
• Toets: Poësie
• Voorgeskrewe letterkunde: hulpgids (2017)
• Lien se lankstaanskoene deur Derick van der Walt: eenstopskolehulp

Wiskunde

• Notas: Rye en reekse
• November 2009/2010: Hersieningsvraestelle
• November 2011: Hersieningsvraestelle
• November 2012: Hersieningsvraestelle
• November 2013: Hersieningsvraestelle
• November 2014: Hersieningsvraestelle
• November 2015: Hersieningsvraestelle

Inligtingstegnologie

• Februarie/Maart: Vraestel 1 en 2

Fisiese Wetenskappe 

• Februarie/Maart: Chemie en Fisika
• Junie: Fisika vraestel en memo

Visuele kunste

• Junie: Vraestel en memo

Verbruikerstudies

• Junie: Vraestel en memo

Vir leerders

• Wiskunde eksamenwenke: Graad 7–11
• Begripsleesoefening: Pad na jou hart
• Voornaamwoorde: Powerpoint-skyfies
• CAPS Werkboeke 2017: Graad R-9 in Afrikaans en Engels beskikbaar
• Studiehandleiding: Ons is nie almal so nie deur Jeanne Goosen
• Bespreking: Chokers en survivors deur Nathan Trantraal
• Kreatiewe skryfwerk: algemene foute
• Raad vir die maak van ’n plakkaat
• Praktiese studiewenke vir ouers, onderwysers én leerders
• Juffrou Marelize Swanepoel: Hoe eet jy die Afrikaanse olifant? – hulpbronne vir Afrikaans

Vir ouers

• Wiskunde eksamenhulp vir ouers: Intermediêre fase (Rubriek)

Vir onderwysers

• Les-idees en werkkaarte: Hoopvol (Derick van der Walt)
• Les-idees en werkkaarte: Pad na jou hart
• Riglyne vir die opstel van eksamenvraestelle
• Notas oor leesonderrig
• Elektroniese hulpbronne vir onderwysers en leerders

The post Indeks: notas, toetse en vraestelle appeared first on LitNet.

Die Week van de Afrikaanse Roman 2019 het van 20 tot 29 September 2019 plaasgevind. Kyk Philip du Plessis se video van die fees van een van die paneelbesprekings oor die ontstaansgeskiedenis van Afrikaans hier.

Kyk ook:

Week van de Afrikaanse Roman 2019: video met Eben Venter, Valda Jansen en Pieter Odendaal

Week van de Afrikaanse Roman 2019: video met Riana Scheepers en Karin Brynard

The post Week van de Afrikaanse Roman 2019: video van paneelbespreking oor die ontstaansgeskiedenis van Afrikaans appeared first on LitNet.

Jan Vermeulen praat met Naomi Meyer oor sy boek Oopmond.

Jan, baie geluk met jou boek Oopmond. Vertel my van die titel. "Oopmond leef", is ’n frase wat in die boek gebruik word.

Oopmond leef is vir my in die eerste plek simbolies van leef met ’n oop gemoed. Wanneer ’n krisis soos ’n lewensbedreigende oorgeërfde hartkwaal jou tot op die rand van tou opgooi bring, is dit ’n oop gemoed vir die lewe wat jou kan laat oorleef. ’n Oop gemoed (oop mond) maak ook ander dimensies van lewe vir jou oop. ’n Oop mond is ’n kanaal wat nie net smaak nie, maar ook suurstof, water en voedsel vir jou bring. In die boek is daar ’n teenpoolkarakter, Wendy, wat oopmond leef tot ’n skadelike ekstreem voer.

Wat was die sneller en die inspirasie vir die verhaal?

In ’n gastehuis in Stellenbosch het ek in die sitkamer tussen ou boeke en argiewe afgekom op ’n oorspronklike brief wat ’n moeder gedurende die Tweede Boereoorlog geskryf het. In die brief vertel sy van haar jong seun wat daardie dag tragies op die slagveld gesneuwel het. En ek het vir myself gevra wat sou gebeur het as hierdie seun in ’n ander dimensie kon voortleef en nog ’n kans op die liefde en vrede kon kry. Sê maar  hy kon in hierdie nuwe dimensie weer vir Koba, die liefde van sy lewe, ontmoet. Sou hulle dié keer by mekaar kon uitkom? Sê maar hulle vind uit hulle eerste ontmoeting was eintlik nog ’n paar honderd jaar vroeër.

So het die karakters van Brand (Buks) en Madelein (Koba) lewe gekry.

Is daar 'n hartoorplanting in jou lewe, iewers? Of tieners? Hoe het jy jou navorsing gedoen?

Hartoorplanting kan weer eens simbolies gesien word van ’n nuwe kans om dié keer oopmond te leef.

Geen hartoorplanting in my lewe nie. Wel tieners in my bediening wat groot hartoperasies ondergaan het. Volwassenes wat orgaanoorplantings gehad het, wat op harte gewag het, maar nooit was daar ’n geskikte skenker betyds nie. So ek moes intensief navorsing doen tov oorplantingsprosedures, komplikasies, nasorg, hartkwale ens. Ek het ware oorplantingsverhale gelees en op webtuistes gaan loer.

Die verskyning van vreemde jong meisies wat vreemde tale praat: Het jy dit beplan, of het hulle net in jou storie ingestap, ongenooid, soos jou karakters (of so ongenooid soos in jou hoofkarakter se lewe)?

Enige verhaal wat vanaf die aanvanklike idee (vonk) begin ontwikkel, vra mettertyd sekere karakters om die verhaal verdere groeikrag te gee. Dit is nie karakters wat van die eerste oomblik deel was van die verhaal nie, maar dit is ook nie karakters wat net tegnies ontwikkel en ingeskryf word nie. Dit is asof hulle in die skadu gesit en wag het en op die regte oomblik in jou verhaal instap en jy besef dat jy nie sinvol verder kan skryf sonder hulle nie. Daarom bly die aktiwiteit van skryf steeds vir my ’n mistieke proses wat ver bo die beplanning en vermoë van ’n skrywer gaan. Daarvoor moet ’n skrywer natuurlik ook ’n oop gemoed hê.

Sy is ouer as drie honderd jaar in haar drome. Daar is 'n mengsel van angs en van opwinding in die lewe wat sy nou beleef. Hoe het jy, die skrywer, navorsing oor hierdie lewe gedoen? En wat het jou hierdie idees gegee, die idees van die vorige tydperk van eeue gelede?

Ek self kry soms weird drome van myself in ander lewens, ander eeue. Daarbý fassineer die idee van tydreise my al vir baie jare. Tydreise sou vir my die prentjie en sin van my eie bestaan kon uitlê. My eie navorsing oor die praktiese en wetenskaplike haalbaarheid van tydreise het my egter laat verstaan hoe onwaarskynlik dit vir die gewone mens is. En tog getuig baie mense van sulke ervarings. Daar moet dus ’n manier wees. Daar moet ’n kanaal na ander eeue wees. En die oop gemoed was vir my die antwoord.

Ek het Madelein se bestaanskrisis dus gesien as ’n geleentheid vir haar om die buitengewone, selfs bonatuurlike reise te onderneem om by selfverstaan uit te kom. En ook die onvernietigbare krag van ware liefde te ontdek, selfs oor eeue heen.

As jongmens was ek versot op die ou Kaapse verhale, seegevegte en swaardgevegte, ook oorlogverhale. In Oopmond kry ek die geleentheid om terug te gaan na daardie voorliefde en self brokkies oorlog en swaardgevegte op seilskepe in te werk.

Waarom vir jongmense skryf?

Ek het as jongmens ’n liefde vir lees en ’n begeerte om self te skryf ontwikkel toe ek eers kinderboeke en spoedig daarna volwassene-boeke soos die werke van Heinz G Konsalik, Elmar Steyn en CF Beyers Boshoff ontdek het. Nou wil ek iets daarvan in ander jongmense se harte ook laat gebeur. Ek wil op so ’n manier vir hulle skryf dat die wêreld van lees en self skryf vir hulle kan oopgaan. En sommer net dat hulle kan gaan reis en ontspan in die wêrelde wat boeke vir hulle kan skep.

Jy het ook al vir volwassenes geskryf. Wat verskil vir jou van dié soort skryf, of die aard van die onderwerpe en taalgebruik?

Kinders, tieners, jong volwassenes en volwassenes leef fisies saam in een wêreld. Kom ons sê ek wil ’n verhaal skryf oor ’n sikloon wat ’n klein dorpie tref. Dit sal beteken dieselfde sikloon tref met dieselfde mag en krag elke volwassene én elke jongmens op die dorpie. My volgende vraag sal nou wees: Wil ek my verhaal fokus op die ervaring van die dorpie se jongmense of die volwassenes? Dit bepaal of ek ’n jeugroman of ’n volwassene-roman oor die sikloon sal skryf. Vir my gaan dit dus nie in die eerste plek om te skryf oor die issues van jongmense of die issues van volwassenes nie. Dit gaan vir my oor hoe jongmense en/of volwassenes die vraagstukke van die lewe beleef en hanteer. Natuurlik sal dinge soos taalgebruik en lewensuitkyk dan moet aanpas by die ouderdomsgroep op wie die verhaal fokus.

Het jy 'n skryfroetine?

Ek het geen vaste roetine nie, maar ek probeer soveel as moontlik geleentheid vir myself skep om te skryf. Soms sal ek vroegoggend begin en tot laataand skryf. Ander dae steel ek hier ’n uur en daar ’n halfuur. Deurentyd is gesinstyd en leeftyd saam met my liefste vir my belangrik Maar wanneer ’n boek sy einde nader of persklaar gemaak moet word, sal ek elke oggend ’n paar uur vroeër opstaan en inklim.

Hoe het jy gevoel om in die vel in te klim van 'n agtienjarige skoolmeisie? Dink jy dat mens as skrywer 'n storie kan vertel van enige karakter in enige vel, enige ouderdom, enige tydperk? Wat is die beperkinge, wat is die uitdagings en wat is die vryhede?

Ek dink die uitdaging vir elke skrywer is om in die vel van enige karakter te klim, hetsy dit ’n dier, ’n reptiel, ’n zombie, ’n skoolmeisie, ’n bejaarde, ’n psigopaat of wie ook al is. Dit is wat van jou ’n skrywer maak en nie bloot net ’n verslaggewer van gebeure nie. Die kuns is om met siel en liggaam daardie karakter te word. In die geval van Oopmond glo ek dit het my gehelp dat ’n vrydenkermoeder my grootgemaak het, dat ek self twee dogters kon grootmaak, dat ek nou weer ’n laerskooldogter in my huis het en dat ek vir jare lank onder andere berading met tieners (seuns en meisies) kon doen. Natuurlik is daar beperkinge. Ek weet beslis nie presies hoe fisieke aanraking vir ’n tienermeisie voel nie, want ek was net ’n tienerseun, nooit ’n meisie nie. Maar ek het die vryheid om my haar unieke ervaring in te dink, veral omdat elke meisie se ervaring beslis ook nie identies aan elke ander meisie s’n is nie.

Waaraan werk jy op die oomblik, of as jy dalk eerder daaroor wil praat, wat is nog ander gunstelingtydverdrywe?

Die eerste konsep van my derde misdaadriller is amper klaar. Sodra ek hom ingestuur het, wag ’n nuwe jeugroman wat ek nog net moet afrond en ook ’n paar kortverhale waaraan ek werk. En dalk, net dalk, sal ek voor Kersfees eindelik tyd kry om weer ‘n bietjie te skilder ook.

The post Skrywersonderhoud: Jan Vermeulen praat oor sy boek <em>Oopmond</em> appeared first on LitNet.

Elifas praat met Job

4 Elifas van die land van Teman het beginte praat. Hy’t gesê:

² “Job, djy sallit sieke nie like as ek vi jou iets proebee sê nie. Maa ek kannie stilbly nie.

³ Luiste na my, djy het vi baie mense gelee hoe hulle moet liewe, djy het mense wat moedeloos was, wee stêk gemaak.

⁴ ʼn Paa mense wou gevallit, maa djy het hulle gehelp om op hulle biene te bly staan, djy het hulle stêk gemaak om an te hou liewe.

⁵ Maa nou gattit sleg met jou, en nou is djy moedeloos, nou gebeerit met jou, en nou is djy bang.

⁶ Djy het altyd vi God gedien, djy was ʼn goeie man, djy het heeltemal reg geliewe. Dis hoekô djy nou moet hoep en wiet dat dit wee bieter sal gan.

⁷ Dink ʼn bietjie hie’oo: Is daa iemand wat onskuldig was en doodgegan het? Is daa ʼn eerlike mens wat vedwyn het?

⁸ Ek sien dat dit sleg gan met die mense wat slegte dinge doen, ek sien dat die mense wat anner mense wil lat swaakry, self swaakry.

⁹ God wôd kwaad vi hulle, en hulle gat dood. God vie hulle weg van die aarde af.

¹⁰ Die leeus kan brul en grom, maa as ʼn leeu sy tanne veloo,
¹¹ dan kan hy niks vangie, dan gat hy dood van hongerte, en sy kleintjies wôd oral vesprei.”

¹² Ek het gehoo dat iemand sag praat. Ek kon nie lekke gehoorit wat hy sê nie.

¹³ Dis toe ek gedroemit, toe amal vas an die slaap gewies het.

¹⁴ Ek het geskrik, en ek het bang gewôd, my hele lyf het gebiewe.

¹⁵ ʼn Wind het oo my gewaai, die hare op my lyf het regop gestaan.

¹⁶ Daa het iemand gestaan, maa ek kon nie sien wie dit issie, maa ek het gehoo soes hy gefluisterit:

^{17 “}Sal God kan sê dat ʼn mens reg reg liewe?
Sal ʼn mens onskuldig kan wies voo die Een wat hom gemaakit?

¹⁸ Nee, God wiet dat sy dienaars in die hiemel nie altyd doen wat hulle moet doenie.
Hy wiet dat sy engele oek foute maak.

¹⁹ Die mense wat Hy gemaakit van klei en stof, maak nog meedere foute; ʼn mens kan daai mense platdruk soes motte.

²⁰ Mense gan elke dag dood, hulle vedwyn vi altyd, en niemand sien dittie.

²¹ Hulle gan dood en hulle vedwyn, sonner dat hulle wysheid gekry het.”

The post Die Bybel in Kaaps: Job 4 appeared first on LitNet.

Coffee Snobs (Foto: YouTube)

“Ek het weer besef watse harde werk ware liefde is, of dit nou in ’n liefdesverhouding, gesinsverband of vriendskapsverhouding is. Ware liefde is om mekaar te dra, al is dit swaar. Dit is om mekaar vas te hou, mekaar regop te hou.”

Só vertel Vernette Wessels van die duo Coffee Snobs oor hulle nuwe inspirerende enkelsnit, “Sal jy”. Dié enkelsnit handel oor haar en Marius Wessels, haar man en medelid van Coffee Snobs, se verhouding en huwelik. Vernette vertel dat sy en Marius vanjaar 10 jaar getroud is en dat die lirieke handel oor hoe ’n mens jou geliefdes moet bystaan deur dik en dun.

Die lirieke vra onder andere: “Sal jy my dra, al is dit swaar? Sal jy my vashou, sal jy my regop hou?”

Die liedjie word begelei met ’n musiekvideo waarin die aangrypende verhaal van Tania van Twisk vertel word. Tania was agt jaar gelede in ’n ernstige motorongeluk, waarin sy haar rug en nek gebreek het. Teen alle verwagting in het sy dit oorleef, maar moes van voor af leer om die basiese dinge te doen, soos sluk en regop sit. Sy is op pad na herstel, maar sou dit nie kon regkry sonder die liefdevolle ondersteuning van haar naaste mense nie.

Vernette meen ’n mens word daagliks gebombardeer met “negatiewe nuus, hartseer, moord en haat”, en dat inspirerende stories soos Tania s’n nie genoeg in die media vertel word nie.

“Ek dink ons land se mense het nodig om sulke stories te sien en te hoor. Ware verhale wat mense hoop gee en bemoedig en wat hulle weer laat glo in liefde.”

Vernette vertel meer oor “Sal jy” se positiewe boodskap en die liedjie se musiekvideo.

Vertel ons asseblief meer oor julle nuwe enkelsnit “Sal jy” – waar kom die inspirasie vir die lirieke vandaan?

Ek en Marius is hierdie jaar 10 jaar getroud. Ek het een oggend vroeg met my kitaar gesit en sommer gedink oor die afgelope 10 jaar. Dit was ’n wonderlike tien jaar met baie goeie tye maar ook baie opdraandes, soos dit maar in elke huwelik gaan. Ek het weer besef watse harde werk ware liefde is, of dit nou in ’n liefdesverhouding, gesinsverband of vriendskapsverhouding is. Ware liefde is om mekaar te dra, al is dit swaar. Dit is om mekaar vas te hou, mekaar regop te hou. En dit is dan ook die lirieke van “Sal jy”.

Die musiekvideo vir “Sal jy” fokus op die inspirerende verhaal van Tania van Twisk – vertel asseblief meer oor hierdie uitsonderlike verhaal van haar.

Tania se storie is een van wonderwerke! Gaan kyk gerus na haar eie website, www.taniavantwisk.co.za, vir al die besonderhede oor haar ongeluk en pad van herstel. Sy was agt jaar gelede in ’n motorongeluk waarin sy haar nek en rug gebreek het. Haar kans op oorlewing was baie skraal, maar sy het ’n ongelooflike veggees en haar pad van herstel tot op hede is eintlik bonatuurlik!

’n Skermgreep uit die musiekvideo (Foto: YouTube)

Hoe het dit gekom dat julle besluit het om haar verhaal in die musiekvideo te inkorporeer?

Ek en Tania het mekaar op sosiale media raakgeloop. Ek het haar storie begin volg en was net verstom oor als wat sy aanpak en regkry. Toe ons die liedjie klaar opgeneem het, het die idee by my opgekom om haar vir die video te gebruik, juis omdat haar storie eintlik so perfek by die lirieke pas. Ek het haar gekontak en gevra of sy bereid sal wees om haar storie op hierdie wyse te deel en sy het ingestem.

Tania is self betrokke met die maak van musiekvideo’s en het baie nou saam met die vervaardiger gewerk aan die video. Dit was ook haar idee om haar familie in die video te gebruik – dis die mense wat haar gedra het en haar regop gehou het deur alles. En ek dink dit is wat die video so ongelooflik spesiaal maak, want dit is nie akteurs nie maar regte mense met hul emosies wat hierdie moeilike pad saam met haar stap.

’n Skermgreep uit die musiekvideo (Foto: YouTube)

’n Skermgreep uit die musiekvideo (Foto: YouTube)

Wat is die boodskap wat julle wou oordra met hierdie liedjie?

Ons word so gebombardeer met negatiewe nuus, hartseer, moord en haat. Stories soos Tania s’n word nie genoeg vertel in die media nie. Ek dink ons land se mense het nodig om sulke stories te sien en te hoor. Ware verhale wat mense hoop gee en bemoedig en wat hulle weer laat glo in liefde.

Wat hou die toekoms vir julle in – tree julle binnekort iewers op?

Ja, ons is lekker besig en het ’n hele rits optredes tot en met die einde van die jaar. Ons doen ook nog ons musikale produksie Donkernag Pantoen, wat deur Riana Scheepers saamgestel is, by verskeie geleenthede, insluitend Woordfees 2020! Mense kan gerus op ons webblad of Facebook-blad gaan loer om te sien waar ons optree.

’n Skermgreep uit die musiekvideo (Foto: YouTube)

• Vir meer inligting oor die Coffee Snobs en waar hul volgende gaan optree, besoek hulle webtuiste of Facebook-blad.

Lees ook

Coffee Snobs gereed om die teater aan te pak

The post Coffee Snobs wil positiewe boodskap oordra met nuwe enkelsnit "Sal jy" appeared first on LitNet.

Athol Fugard’s Statements after an arrest under the Immorality Act is now showing at the Fugard Theatre in Cape Town until 26 October, following its premiere at the Klein Karoo Nasionale Kunstefees.

Presented by Eric Abraham and the Fugard Theatre, in partnership with the Klein Karoo Nasionale Kunstefees, the production is directed by Greg Karvellas and stars Marlo Minnaar and Liezl de Kock. The production received five Kanna Award nominations at the KKNK.

Set in apartheid South Africa, Statements after an arrest under the Immorality Act tells the story of two lovers, a coloured man and a white woman, who secretly meet in the library where the woman works. A neighbour reports them to the police, and eventually the couple is arrested under the then universally pilloried Immorality Act.

Karvellas tells more about the play.

Greg Karvellas

Statements after an arrest under the Immorality Act debuted at the KKNK, was nominated for five Kanna Awards and is now showing at the Fugard Theatre. How do you feel about the success of the play?

I am hugely proud of this production. It’s one of Fugard’s least produced pieces, and that it has resonated with audiences and had the reception it had at the KKNK is hugely encouraging.

This is a play by the legendary South African playwright, Athol Fugard. Can you tell us a bit more about the storyline of the play for anyone who is unfamiliar with it?

Statements after an arrest under the Immorality Act is set in apartheid South Africa, where relationships across the colour bar were a criminal offence. Two lovers – a coloured man and a white woman – meet secretly in the library where the woman works, to make love and share their hopes and fears. A neighbour reports them to the police, who secretly photograph them from the informant’s backyard and eventually break in and arrest the couple under the then inhuman and universally pilloried Immorality Act.

This play was written in 1972 and set in apartheid South Africa. Why do you think it is still relevant today?

There are so many parallels and elements that remain relevant today – the themes of surveillance, human rights abuses and the invasion of privacy by government and/or unseen powers. Also, the need and desire for two people to love and be loved, against the odds of the society in which they live.

Why did you decide to bring this play to the stage?

The Fugard Theatre has a wonderful relationship with the KKNK, and we were looking for something to co-produce. In a meeting with the artistic director, Hugo Theart, we were looking at Fugard texts to celebrate the 25th anniversary of the KKNK, and Statements jumped right out at us. It is also one of Athol Fugard’s lesser produced plays, and it has always been a dream of mine to direct this rich and compelling exploration of the human condition.

Did you stay true to the original text, or did you adapt it in some ways, and if so, why?

Yes, we stayed true to the original text; the only change was that we introduced a recorded voice, instead of a physical actor, for the third character reading back the statements. This aimed to heighten the sense of being watched over. I wanted the audience to feel like they, like the characters on stage, are surrounded. Charl-Johan Lingenfelder and David Classen’s incredible sound design helped achieve this.

What is it about Athol Fugard’s plays that stand out for you personally?

That we are still dealing with the trauma of apartheid, and how, in many ways, so little has changed. In our research, we spoke to people who actually experienced the Immorality Act, and seeing their pain has highlighted how divided we still are as a nation, and how we are yet to recover from this pathology of racism. It’s a fever that is yet to break.

Please tell us more about the actors portraying the characters in the play.

Marlo Minnaar and Liezl de Kock have been a director’s dream to work with on this production. They have given so generously of themselves, trusted the process of collaboration, and bravely and boldly put their bodies on the front line of this exploration into Errol and Frieda.

What have been some of the challenges and highlights of the journey of bringing this play to life, thus far?

Statements is an incredibly layered and complex text, so unpacking it and ensuring that we were understanding it was something we spent a lot of time on. We wanted to strike the perfect balance between representing the time period, and finding ways for the themes and story to resonate with our audience.

An absolute highlight has been working with the actors and my creative team. What an incredible group of highly talented artists who went down this road with me. It has been a beautifully creative process.

What has the audience’s reaction been upon watching the play?

In a word, stunned. After each show, it feels as though all the air has been sucked out of the room, that there is a vacuum, a space that maybe an audience has not been able to access. Then comes the emotion. Our production is a bit of a sensory experience, both in terms of the lighting and sound, and, in equal measure, with the performances by the actors.

Why should people come watch this play?

This is an utterly compelling production that cautions us on the devastating impact of human rights abuse, in whichever form it comes, and hopefully makes us more understanding of our common humanity. It is also an incredible complete piece of theatre, with outstanding performances and innovative design and soundscape that bring the play right up to date.

...............

Tickets from R160 to R220 can be booked through the Fugard Theatre box office on 021 461 4554, or through the Fugard Theatre’s website at www.thefugard.com.

Performances take place Tuesdays to Saturdays at 8 pm, with a Saturday matinee at 4 pm.

• Photos: Claude Barnardo

The post Athol Fugard’s <i>Statements after an arrest under the Immorality Act</i> showing at the Fugard Theatre appeared first on LitNet.

South Africa has an exciting new musical on the way and audiences have the chance to be part of it.

A showcase reading of The MP’s New Suit will be presented at the Artscape Arena on Sunday 27 October starting at 18h00.

The reading is directed by industry legend Roy Sargeant with musical direction by acclaimed music director José Dias. The MP’s New Suit introduces the team of composer Attie Esterhuizen and lyricist/book writer, Télan Hamer, to South African audiences.

The duo is also currently working on a new musical with John van de Ruit, the bestselling author of Spud.

“The MP’s New Suit is a comedic take on contemporary South African politics, full of good laughs and delightful music,” says Sargeant. “Télan has a sharp satirical eye and an impressive ear for the range of lyrics he writes. Attie has created music for the songs which can be instantly absorbed by listeners and is the kind of music which can be happily whistled as one leaves the theatre. I am delighted to be working with this powerhouse team of talent, who are rising new stars in the musical theatre field.

Télan Hamer

“We are so looking forward to sharing this showcase reading, taking the musical from page to stage and obtaining feedback from the audience,” says Sargeant.

The cast for the reading is Chris Gxalaba (Nkululeko, The Suitcase), Mvelisi Mvandaba (Spud 3: Learning to Fly, Forced Love), Sanda Shandu (King Kong, Orpheus in Africa), Zolina Ngejane (The Lion King, African Angels), Busisiwe Ngejane (Tsotsi the Musical, Tiger Bay the Musical), Tailyn Ramsamy (Macbeth, Richard III) and Conroy Scott (Calling Me Home,Don Pasquale).

Set in South Africa today, The MP’s New Suit is a modern-day adaptation of the much beloved Hans Christian Andersen fairy tale, The Emperor’s New Clothes.

The musical tells the tale of a self-absorbed minister who has an acute obsession with clothing and his appearance. In his office we meet his wives, Ayize and Ayanda, who sympathise with him only for his money, and his secretary, Clever, who seems to be in it for the greater good.

Attie Esterhuizen

After the MP discovers that he has not made front page news with his latest media appearance, outraged, and pinning it down to the state of his attire, the MP decides to put out a tender to design the most fabulous suit ever made, for him to wear at his upcoming press conference where he will announce that he will be running for president.

Enter the seemingly humble but sly and cunning clothiers, The Brothers Bullsheeta.

Attie Esterhuizen is a composer of musicals and classical music, having composed most of his work abroad in Paris and New York. Télan Hamer is a South African born lyricist and writer who has been working with Esterhuizen since 2016. Hamer’s work has been recognised by Tony Award-winning lyricist, Glenn Slater (Sister Act, Gallavant, Tangled, School of Rock) as well as his composer, Alan Menken.

• The showcase reading of The MP’s New Suit takes place on Sunday 27 October at 18h00. 

• To enter the draw to win tickets to be part of this exciting first, email  thempsnewsuit@gmail.com with your name, surname, cell and contact details.

• Photos: provided 

The post Press release: Experience South Africa’s exiting new musical <i>The MP’s New Suit</i> appeared first on LitNet.

Is ’n dorpie in die Oos-Kaap ver genoeg om weg te kruip vir die gevolge van Apartheidsvergrype? Marietta, ’n sterk, karnivoriese vrou, en haar oudbrigadier-man verruil in 1997 die groen en pers weelde van Pretoria vir ’n vaal dorpswerf waar ’n handjievol skaap wei.

In 2017 voer die slagter se dogter vir haar vet seuntjie viennas terwyl haar pa in die agterplaas in ’n wendyhuis woon – opgevreet deur gangreen en die geweld van sy verlede.

Maar is dié twee vroue die slagoffers van die mans se wandade of die medeskrywers daarvan? Is almal se hande besoedel met bloed? En het waarheid en versoening enige betekenis?

Vleis word in hierdie boeiende roman geslag, voorberei en verorber. Die senings wat agterbly in tande wil maar nie wyk nie.

“Dit is ’n verhaal met meanders en stroomversnellings, met breedvloeiende diepte en met ’n ritme waarvan ’n mens gaandeweg bewus word.” – Johan Myburg

Lees ook 

Du Toitskloof | LitNet Eerste Slukkie: Jan Braai Vegetaries deur Jan Braai

Du Toitskloof | LitNet Eerste Slukkie: Hond se gedagte deur Kerneels Breytenbach

Die reis gaan inwaarts deur Cas Wepener: ’n LitNet Akademies-resensie-essay

Syferfontein, ’n onderhoud

The post Pasverskyn: <i>Die Slaghuis</i> deur Cas Wepener appeared first on LitNet.

Verklaring deur Universiteit Stellenbosch: 10 Oktober 2019
Uitspraak in die Konstitusionele Hof
Konstitusionele Hof lewer uitspraak ten gunste van die Universiteit Stellenbosch se Taalbeleid

Die Universiteit Stellenbosch (US) verwelkom die eenparige uitspraak van die Konstitusionele Hof op 10 Oktober 2019 insake ons Taalbeleid, wat in 2016 goedgekeur is.

Die uitspraak sê duidelik dat ons Taalbeleid grondwetlik geregverdig is. Dit bevestig ook die doel van die Taalbeleid: om toegang tot die Universiteit en meertaligheid te bevorder, en die akademiese en beroepsukses van studente en personeel te ondersteun.

Die Hof het ook bevind dat die proses wat die Universiteit gevolg het om die Taalbeleid te aanvaar, deeglik , omvattend en inklusief was, en dat daar behoorlike oorlegpleging plaasgevind het.

Die Universiteit neem kennis van die Hof se verwysing na die beskerming van minderheidstale. Buiten die gebruik van Engels, is die US verbind tot die gebruik van Afrikaans en isiXhosa. Dit is ook die drie amptelike tale van die Wes-Kaap, die provinsie waaruit die meeste van die US se voorgraadse studente kom.

Die Hof het ook bevind dat die Taalbeleid nie daarop uit is om Afrikaans “op enige manier te elimineer” nie. Ingevolge ons Taalbeleid, bly ons verbind tot die gebruik van Afrikaans – tesame met Engels – as onderrigtale, in die konteks van inklusiwiteit en meertaligheid.

Dit is ook die US se ervaring dat die implementering van die Taalbeleid ’n bevestiging is dat daar aan die eis van meertaligheid voldoen word – ook wat betref die besondere plek van Afrikaans in onderrig, die administrasie en in die leefomgewing aan die US.

Die Taalbeleid ondersteun die bevordering van ’n transformerende studente-ervaring, een van die ses kern- strategiese temas van die US se Visie 2040 en Strategiese Raamwerk 2019–2024. Deur die gebruik van meer tale word toegang en inklusiwiteit bevorder. Sowel Engels as Afrikaans word as onderrigtale gebruik – Engels sodat niemand uitgesluit word nie, en Afrikaans omdat daar steeds ʼn vraag na onderrig in Afrikaans is.

• Besoek www.sun.ac.za/taal vir meer inligting oor die US Taalbeleid.
• Klik hier vir die volledige uitspraak van die Konstitusionele Hof (saak CCT 311/17)

MEER INLIGTING

Hoe word die US se Taalbeleid toegepas?

Vir voorgraadse modules is Afrikaans en Engels die tale van leer en onderrig. Waar dit redelikerwys uitvoerbaar en opvoedkundig verantwoordbaar is, sal lesings afsonderlik in Afrikaans en Engels vir groot groepe aangebied word, maar tutoriale en praktika sal studente van albei taalgroepe weer in een sessie saamtrek.

In lesings waar Afrikaans én Engels gebruik word, word alle inligting minstens in Engels oorgedra, aangevul met ’n samevatting of beklemtoning in Afrikaans. Vrae word in dieselfde taal as die vraag beantwoord. Vir eerstejaarmodules sal intydse tolking gedurende elke lesing beskikbaar wees. In verdere studiejare sal tolking op versoek van die fakulteit voorsien word.

Voorgraadse lesings kan in een taal aangebied word net waar die aard van die leerstof dit regverdig, die dosent slegs in een taal kan klas gee, of die klasgroep per stembrief eenparig vir een taal stem. Vir ten minste eerstejaarstudente sal intydse tolking na die "ander" taal beskikbaar wees.

Studente sal verder in Afrikaans én Engels ondersteun word deur konsultasies in kantoortyd; roetine-tutoriale en -praktika; inligtings- en kommunikasietegnologie ondersteunde leer (klank- en video-opnames); en die dienste van die US Taalsentrum.

Alle verpligte leesstof wat deur dosente geskep word (dws buiten gepubliseerde materiaal) sal beskikbaar wees in Engels en ook in Afrikaans. US-moduleraamwerke en -studiegidse is in Engels én Afrikaans beskikbaar. In voorgraadse modules word vraestelle vir toetse, eksamens en ander assesserings in Afrikaans én Engels opgestel, en kan studente alle assesserings en geskrewe werk in Afrikaans of Engels voltooi. Die meertalige model ondersteun Afrikaanse studente wat in hul eerste studiejaar nog nie Engels op ʼn akademiese vlak bemeester het nie. Ons vertrekpunt is kennisoordrag deur meer as een taal, ingestel op die behoeftes van studente. Teen hul finale studiejaar sal studente in staat wees om nasionaal en internasionaal ook Engels mee te doen, waar dít die taal van besigheid en ander interaksies is.

https://www.litnet.co.za/category/menings/universitysa/

Gelyke Kanse: ’n onderhoud met Philip Spies

Gelyke Kanse: Afrikaans, die sondebok

Aanvaar Afrika(ans) aan die US

Multilingual schools, multilingual universities: an interview with Russell Kaschula and Michael Kretzer

"Afrikaans: Kom saam | Come along"-simposium by Sol Plaatje-universiteit: ’n onderhoud

The post Persverklaring: Konstitusionele Hof lewer uitspraak ten gunste van die Universiteit Stellenbosch se Taalbeleid appeared first on LitNet.

Danie van Wyk

Op 10 Oktober is uitspraak in die Konstitusionele Hof gelewer ten gunste van die Universiteit Stellenbosch se taalbeleid. Lees die volledige uitspraak hier. Danie van Wyk reageer op die hofbeslissing.

Die uitspraak van die Konstitusionele Hof oor Gelyke Kanse se hofsaak oor die taalbeleid van die Universiteit Stellenbosch gaan beslis verreikend wees. Dit het ’n onomkeerbare situasie geskep wat sal afwentel na Afrikaanse skole op primêre sowel as sekondêre vlak. Afrikaans is ’n gevoelige slag toegedien.

Dit is ’n jammer dag vir Suid-Afrika waar een van die grootste bates van die land, naamlik die Afrikaanse taal, tot niks nie gereduseer is, en Engels verhef word as die belangrikste taal ten koste van al die tale soos vervat in die Grondwet, en waarvolgens alle amptelike tale op ’n gelyke basis geplaas is en dus veronderstel is om almal dieselfde status te geniet.

Dit laat my dink aan die boek van George Orwell, Animal farm, waarvolgens die plaasdiere almal dieselfde status sou hê en gelykes sou wees. Die proklamasie “All animals are equal, but some animals are more equal than others” is tekenend wat hierdie hofuitspraak tot gevolg het – Engels is nou meer gelyk as al die ander amptelike tale, alhoewel hulle veronderstel is om dieselfde grondwetlike status te hê.

Baie Suid-Afrikaners kan nie op hierdie tydstip hul gevoelens verwoord nie. Dit is ook ’n gevoelige slag vir meertaligheid, nie slegs aan die US nie, maar ook vir die land. Dit strook ook nie met uitsprake van die President soos onlangs in Upington uitgespreek tydens Erfenisdag, dat alle tale in die land gelyk is nie. Dit was slegs lippetaal waarvan die teendeel nou bewys is. Engels is verhef tot die belangrikste taal in Suid-Afrika. Die ander amptelike tale is op die sylyn gerangeer en sal daar stagneer tot wie weet wanneer. Die kanse op die ontwikkeling van die inheemse tale is ook ’n slag toegedien. Uit die aard van die saak besef ons nie wat die langtermyngevolge van hierdie uitspraak gaan wees nie. Suid- Afrika is ná vandag taalkundig armer.

Vir Afrikaans as onderrigtaal is dit ’n groot terugslag. Hoe die taal hierna op tersiêre vlak gaan herstel, is byna onmoontlik indien daar nie vanuit Afrikaanse geledere aggressiewe pogings aangewend gaan word om Afrikaans as onderrigtaal lewend te hou nie. Om pro-Afrikaans te wees beteken nie om anti-Engels te wees nie. Daarvoor het ons begrip. Dit gaan hier om die amptelike erkenning van ’n taal en alles wat daarrondom gebeur. Dit gaan hier oor die aantasting van ’n basiese mensereg, naamlik die handhawing van ’n taal.

Die koste-aspek wat genoem word om Afrikaans en Engels as onderrigtaal by die US as gelyk te hanteer, dring in teen ? neem nie in ag ... nie? die feit dat Afrikaans reeds ’n ontwikkelde taal is. Parallelmedium sou die oplossing wees en daarvoor kon ’n oplossing gevind word.  Dit kon as voorbeeld aangewend gewees het om ook die ander inheemse tale tot ’n hoër status te ontwikkel. Afrikaans kon die voertuig geword het om dit te verwesenlik.

Vyftig jaar gelede het die destydse Zambiese adjunkpresident, Simon Kapwepwe, die onderrig van Engels as hoofvak aan Zambiese skole veroordeel. Hy het dit bestempel as ”giftig” en die “beste manier om Afrika-kultuur en -karakter te vernietig”. Kapwepwe het verder gesê die onderrig van Engels veroorsaak ’n minderwaardigheidskompleks by kinders. Hulle kan eerder in plaaslike tale onderrig word. Sy mening was nie gegrond op haat vir die koloniale stelsel nie, maar op nugterheid en die noodsaaklikheid daarvan om Zambiërs ’n voller en meer betekenisvolle lewe te verseker.

Ghana het sewe jaar gelede hul onderwysstelsel hersien en groter klem gelê op moedertaalonderrig en hoe die miskenning van meertaligheid ’n negatiewe effek op die gehalte van onderwys gehad het. Suid-Afrika kan hieruit leer.

Die verontagsaming van Afrikaans as onderrigtaal kan in dieselfde lig gesien word as die Zambiese en Ghanese ervarings. Meertaligheid is deur die Konstitusionele Hof met die spreekwoordelike badwater uitgegooi. ’n Geleentheid tot ware nasiebou is daarmee heen. Ons het ’n soeke na kohesie en die bou van ’n Suid-Afrikaanse samelewing waarin alle inwoners en spraakgemeenskappe tuis sal voel. Dit gaan nie spoedig gebeur nie. Op die politici kan ons nie staat maak nie.

Jou taal verleen menswaardigheid aan jou. Hierdie uitspraak verteenwoordig beslis ’n erge aantasting van die menswaardigheid van ses miljoen Afrikaanssprekendes. In die Wes-Kaap in besonder is dit ’n hartseer dag vir veral arm bruin, meestal plattelandse leerders/studente. Weer eens word hulle, soos in die verlede, toe die US ’n eksklusiewe instansie was waar bruin leerders/studente nie toegang geniet het nie, benadeel. Vir ’n tweede keer word daar gediskrimineer teen hulle, hierdie keer op grond van taal en nie van velkleur nie.

Daar is nie begrip vir die sosio-ekonomiese behoeftes van hierdie studente nie en die hofuitspraak is ’n groot terugslag ook vir hulle.

Ons onderwysstelsel verkeer reeds in ’n krisis, en die negering van moedertaalonderrig op tersiêre en skoolvlak dra grootliks by tot hierdie situasie. Parallelmediumonderrig sou die oplossing wees aan die US om gelyke kanse aan almal wat daar studeer, te bied. Engelssprekende studente word dus bevoordeel en baat by hierdie bevestiging van die taalbeleid.

By die US brand die vure hoog en word fees gevier oor hierdie “oorwinning”, maar in baie Afrikaanse huise en skole is daar vandag hartseer. Dit was ’n grootse poging van Gelyke Kanse om Afrikaans te red. Daarvoor salueer ek hulle.

’n Waardevolle geleentheid tot kwaliteit- hoër onderwys is ons ontneem.

Afrikaanssprekende, jy is op jou eie.

Ek treur.

Danie van Wyk, Suid-Afrikaanse Onderwysontwikkelingstrust

https://www.litnet.co.za/category/menings/universitysa/

Persverklaring: Konstitusionele Hof lewer uitspraak ten gunste van die Universiteit Stellenbosch se Taalbeleid

Gelyke Kanse: ’n onderhoud met Philip Spies

Gelyke Kanse: Afrikaans, die sondebok

Aanvaar Afrika(ans) aan die US

Multilingual schools, multilingual universities: an interview with Russell Kaschula and Michael Kretzer

"Afrikaans: Kom saam | Come along"-simposium by Sol Plaatje-universiteit: ’n onderhoud

The post Konstitusionele Hof wys weer hy dien Engelse kolonialisme: Danie van Wyk reageer op hofbeslissing appeared first on LitNet.

Op 10 Oktober is uitspraak in die Konstitusionele Hof gelewer ten gunste van die Universiteit Stellenbosch se taalbeleid. Lees die volledige uitspraak hier. Izak de Vries reageer.

So, ons land se hoogste hof het Gelyke Kanse se aansoek teen die Universiteit Stellenbosch se taalbeleid uitgegooi. Ek is nie ’n regskenner nie en sal geensins op die fyner aspekte van die reg probeer ingaan nie. Hierdie saak is op tegniese gronde geveg en al hou ek nie noodwendig daarvan nie, glo ek dat die regbank tegnies die saak oordink het en daarvolgens gehandel het.

Dus?

Dalk moet ons heeltemal anders kyk. Dalk moet ons nie bloot na Afrikaans kyk nie. Dalk moet ons verder kyk.

Ek is van beroep ’n uitgewer. Nie baie lank gelede nie is my beroep onder die loep geneem hier in Afrika.

Op 13 en 14 Junie 2019 het 200 mense uit 40 lande in die Movenpick Hotel in Nairobi, Kenia vergader. Dit was die tweede keer dat die Internasionale Vereniging van Uitgewers ’n konferensie in Afrika gehou het.

Die 81-jarige Ngugi wa Thiong’o het die amptelike openingsrede gevoer. In Engels het hy gesê: “English was the language of glory, while African languages were the languages of gory.” Hy moedig uitgewers toe aan om meer boeke uit te gee in Afrika se eie tale. “If Iceland, with 300 000 people, can sustain literary culture, why not Africa, where there are 40 million speakers of Yoruba, or 60 million Hausa, and 100 million speaking Swahili?” was sy vraag aan die uitgewers.

Bodour Al Qasimi, die ondervoorsitter van die vereniging, is vlot in Swahili. Sy het ’n indrukwekkende paar sinne in Swahili gesê, maar toe oorgeslaan na Engels en gesê Afrika is “one of the most widely misunderstood regions in the world and also one of the most under-represented regions in global literature and culture”.

Gaaf. Wat het dit met Stellenbosch te doen?

Alles.

Kom ons bepaal ons by die laaste paar sinne deur Al Qasimi. Afrika is nie teenwoordig in die groot wêrelddebatte of -letterkundes nie. Ja, daar is name soos Ngugi wa Thiong’o, Zakes Mda, dalk selfs Deon Meyer, wat raakgesien word. Hoeveel wenners van die Nobelprys vir letterkunde het egter in Afrikatale geskryf? Ek weet nie van een nie.

Kimani Njogu het tydens ’n werkswinkel, ook in Nairobi, ’n paar dae ná wa Thiong’o se lesing só gereageer: “It needs a larger, government-involved ecosystem. Local-language books are hardly visible. Local bookshops rarely stock them. There are a lot of local-language manuscripts and writers but few willing publishers due to the costs involved.”

Hier lê die antwoord. Ekosisteme vir ons tale.

Njogu sê sonder ’n ekosisteem vir inheemse tale gaan ons hulle nie koester nie; dan gaan studente nie daarvoor vra nie.

Hoe anders sou ons land daar uitgesien het as #RhodesMustFall by die Universiteit Kaapstad vervang is deur #Sifuna-isiXhosa!

By UKZN sou ons dan oproepe van #Sifuna-isiZulu gesien het.

As dít gebeur het, sou daar dan genoeg studente wees wat #OnsSoekAfrikaans wou skree.

Die koue feit is egter dat nie genoeg mense op Stellenbosch of in Kaapstad of Johannesburg aangedring het op inheemse tale nie. Nie op Afrikaans nie. Nie op Zoeloe nie. Nie op Venda nie.

Wat my bring by Ngugi wa Thiong’o se uitdaging aan mý beroep: Gee uit in Afrikatale. Wel, ons het al. Ek het al by verskeie maatskappye boeke in Afrikatale uitgegee. Ek het persoonlik Amathol' eendaba en Ikhelwo lityala van prof Peter Mtuze uitgegee en was betrokke by talle vertalings na Afrikatale.

Daardie boeke verkoop egter nie. Hoekom nie? Want ons het geen ekosisteem daarvoor nie. Rwanda se regering koop op groot skaal handboeke aan. In Suid-Afrika? In Suid-Afrika word uitgewers gedreig as ons vrae vra oor waar die geld heengaan wat geoormerk word vir boeke.

Nogeens sou ’n mens dus moet vra: As die regering nie wil help nie, wat van ander opsies? In Suid-Afrika het ons inisiatiewe soos die FunDza Letterkundetrust wat ongelooflik goeie werk doen, maar in Nigerië word selfone gebruik om boeke te publiseer en te verkoop. Chidi en Chika Nwaogu, ’n Nigeriese tweeling, het ’n digitale platform genaamd Publiseer geskep. Hulle gee boeke uit in die inheemse tale van Nigerië. Mense koop dit en die uitgewers betaal tantieme. Dit werk.

Dus?

Dalk moet ons, soos in Nigerië, nie na die regering kyk nie. Die Afrikaanse boekbedryf word deur privaatgeld aangedryf. Afrikaanse boeke vaar steeds baie goed – ver beter selfs as Engelse titels in Suid-Afrika. Afrikaans het nog ’n ekosisteem; een wat tans nog Afrikaanse boeke en musiek aan die lewe hou. Ons ekosisteem is egter nie sterk genoeg om ’n kritieke massa te skep van mense wat daarop aandring om in Afrikaans te studeer nie, daarom gebeur dit nie. Die akademiese uitgewerye in Afrikaans is ook morsdood. Dele van ons ekosisteem is reeds dood, maar ten minste het ons een.

Nou vir die olifante in die ekosisteme: Juis omdat Afrikaans nog ’n klein, immer krimpende ekosisteem het wat deur privaatgeld aan die lewe gehou word, kan ons uit ’n bevoorregte posisie sien dat ander inheemse tale se ekosisteme totaal verkrummel.

In Ysland word ander tale se ekosisteme nie bedreig deur hulle eie ekosisteem nie.

In Suid-Afrika was Afrikaans se ekosisteem dekades lank kunsmatig vergroot en dit het ernstige skade aan die ander tale se ekosisteme veroorsaak.

Ons jongmense sien dit. Ons jongmense verstaan van bevoorregting. Hulle wil versoen.

Dalk moet elke Afrikaansspreker begin moeite doen om ’n ander taal te begin omarm en te lees. Ek praat nie van Duits nie. Ek sê Afrikaanse mense moet begin vra vir boeke en klasse in Zoeloe, of Xhosa, of Sotho.

Afrikaans se toekoms lê in die beskerming van ander tale se ekosisteme.

Die dag as genoeg Zoeloes begin aandring op tersiêre onderrig in Zoeloe, die dag as Kaapstad se kampus dreun van ’n aandrang op Xhosa, die dag as die Universiteit van Venda in Venda gaan klasse aanbied, daardie dag gaan Afrikaans ook weer terugkeer na klaskamers.

As Afrikaans ons kwynende ekosisteem wil red, moet ons ander tale se ekosisteme help voed.

Ons moet veeltalig dink.

Dit gaan nie maklik wees nie, maar dit is noodsaaklik.

https://www.litnet.co.za/category/menings/universitysa/

US-taalbeleid en Gelyke Kanse: Konstitusionele Hof se volledige uitspraak

Aanvaar Afrika(ans) aan die US

Persverklaring: Konstitusionele Hof lewer uitspraak ten gunste van die Universiteit Stellenbosch se Taalbeleid

Konstitusionele Hof wys weer hy dien Engelse kolonialisme: Danie van Wyk reageer op US taalbeleid-hofbeslissing

Gelyke Kanse: ’n onderhoud met Philip Spies

Konstitusionele Hof, Gelyke Kanse en Universiteit Stellenbosch

The post US-taalbeleid en die Konstitusionele Hof se beslissing: Afrikaans? Afrikatale? Stellenbosch? appeared first on LitNet.