ʼn vlinder fladder
om die blomgerf op jou graf
waaruit my smart spruit

                      ***

Versot
sny my wese
aartsdom spoor na joune
waar ons vlinders bandeloos fuif;
verlief

Lees ook

Die aap op jou rug – ’n idioomboeket

Le quattro stagioni

The post Vlinders in haikoe en cinquain appeared first on LitNet.

Skrywer: Maryke Roberts
Titel: Sypaadjie
Skrywer: Alma Rossouw
Uitgewer: Wenkbrou
ISBN: 9780799395150

Sypaadjie handel oor twee vroue, Leah en Hannah. Leah is Suid-Afrika se rykste vrou maar sy het haar lus vir die lewe verloor. Haar assistent, Ean, is verlief op haar, maar Leah is gay. Leah loop haar universiteitsliefde, Hannah, raak wanneer sy die Kaapse tak van haar onderneming kom regruk. Hannah is op die oogaf sorgeloos en geniet die lewe.

Leah dra egter 'n donkerte met haar saam en staan eintlik op die rand van die samelewing. Sy is 'n onvergenoegde voyeur. Hannah is iemand wat vir Leah weer in die kring van die lewe kan trek, maar Hannah se hart is yskoud.

Die boek word onder Lapa se nuwe druknaam, Wenkbrou, uitgegee. Dis die tweede boek wat ek onder hierdie druknaam lees. Uitgewers het met die bekendstelling van die druknaam gesê dat die mark reg is vir "aweregse stories" en ook vir stories wat nie noodwendig genre-gerig is nie. Wenkbrou "skroom nie weg van sensitiewe temas nie".

In hierdie boek kom die tema van die liefde tussen twee vroue wat baie gelowig is weer na vore, net soos in Smit Motors, die eerste boek onder die Wenkbrou-druknaam. Lesbiese liefde en seks word verwoord en kan dalk daartoe lei dat die boek se trefkrag nie so wyd strek nie.

Ek het die boek minder geniet as Smit Motors, maar bloot omdat Sypaadjie net 115 bladsye beslaan en dit vir my voel die storie teen 200 km per uur reis. Voor jy regtig kan identifiseer met elke karakter, het ons al weer aangeskuif. Dis jammer, want Alma se karakters is interessante mense en daar is beslis ruimte om baie meer oor hul kompleksiteit te vertel.

Maar dan lees ek 'n onderhoud op LitNet waarin vertel word dat Alma op haar Facebook-blad genoem het Sypaadjie is 'n "romanse, vol millenniër-kinkels". Sy vertel dat die "boek jou gaan laat ontspan, maar dit gaan jou ook uitdaag om anders oor dinge en mense te dink. Ek vermoed dit is waar die bemarking van 'millenniër-kinkels' inkom, 'n generasie wat net wil liefhê en in vrede wil leef gaan jou bietjie uitdaag om dieselfde te doen. Ek wonder of millenniërs ooit weet wat 'n millenniër werklik is. Is ek tussen 1981 en 1996 gebore, ja. Is ek verslaaf aan tegnologie en my selfoon? Ja, maar dit maak ook deel uit van my werk. Ek wil glo dat ek neig na die meer open-minded-do-gooders millenniër. Ek dink ook ek is bietjie meer hardwerkend as wat Generasie X die millenniër beskryf."

Hierdie stelling gooi my effe van spoor af: my indruk van millenniërs is dat hul fone 'n verlengstuk van hul arm is; dat hul aandagspan bitter kort is en dat hulle alles in 'n oogknip wil hê, ervaar of oordeel. Dat dinge moet gebeur soos hulle voorskryf; hulle maklik hul opinie lug en heeltemal gestroop is van die wag-voor-die-mond-sindroom wat só kenmerkend van Afrikaanssprekendes is.

Die boek slaag dalk met 'n millenniër-kinkel bloot as die millenniër die mark is, want jy kan dit binne 'n uur deurlees.

Die feit dat Alma sê hulle 'n "generasie is wat net wil liefhê en in vrede wil leef", is vir my effe vergesog.

Soos in my vorige resensie oor ’n Wenkbrou-boek genoem, het die uitgewers met die bekendstelling van Wenkbrou gesê dat hul teikenmark "mense wat lief is vir boeke buite genres" is. Maar sover is dié boeke juis weer binne hul eie genre: selfdegeslagliefde. En as dit 'n sensitiewe onderwerp is, moet dit dalk eerder in die hoofstroom gepubliseer word, sodat dit die onderwerp meer hoofstroom-verteerbaar kan raak en help om stereotipes af te breek.

Dis lekker ligte vermaak, ideaal vir jou handsak as jy in 'n lang ry moet sit en wag, by die spreekkamer vir 'n dokter wat laat is met afsprake, jou paspoort moet hernieu en binnelandse sake die ure laat draal, of 'n uur met 'n koffie en lekker boek wil ontspan.

Maar dit bied nie regtig pitkos of dieper insigte nie.

The post Resensie: <em>Sypaadjie</em> deur Alma Rossouw appeared first on LitNet.

In the dry, sweat-breathing afternoon,
We sit cross-legged on the baking linoleum floor,
Eyeball-burningly hot, legs kicking bored,
Arms and legs itching with dust,
Sipping on lukewarm borehole water,
Thick lips plastered together, tongues like paper;
We hope for soothing showers and dry lemon at sunset.
In the golden-light-gathering late afternoon,
We pick the struggling succulents
Sparsely scattered on the barely surviving
Bleached lawn, prickled with camel thorns;
Small, sadly crippled twigs puncture the flesh of these plants;
Our eyes sting from the sour aloe spray.

They become fathers, mothers, naked children;
Seedpods marked in the red soil demarcate:
Their boundaries, their homes,
Baobab pod beds, ants as pets;
For them, these aloe families,
We find small reserves of water,
Drops carefully collected from a slow-leaking garden tap
As the careless night blankets the drought-stricken horizon.

Also read

Autumn

Night Watch

The post Toy designers appeared first on LitNet.

<my eie nasie>

Die vaal-vinke kruip tussen die rooi-lissie-bottle-brush-bloeisels weg.
Net om daar sy eie nasie te bou
Die rooi-pit-granaat skiet sy bloedrooi pitte uit teen rypwordtyd
Net om daar hulle eie nasie te bou.
Die wynmaker stap deur die rooi-druif-trosse, pluk hier en daar ’n korrel
Net om sy eie druiwe-nasie te bou.

Iemand skiet die vaal-vink met ’n kettie (jou wetter)
’n barbaar gooi die granaat op ’n plaasgesin (jou etter)
Iemand versuip die wynmaker in sy eie bloed (jou werfetter)

Ek is my eie nasie en die antie in die pofkappie is my alles.

Lees ook

Die vismark

Tannie Hessie en die koorsblare

The post Anti-alles appeared first on LitNet.

Nightmares smoulder slowly
Scattered ashes of daydreams
Sweating, dehydrated subconscious

Also read

Flower festival

Zimbabwe

The post The fireburnt mind appeared first on LitNet.

In 1963 beland ek in die weermag. Dit was in die dae toe ons jongmanne se ma’s geen keuse gehad het as om hulle seuns aan die genade van die regering uit te lewer nie.

By die aankoms van die kamp waar jy moes aanmeld, was die eerste ding wat gebeur, jou hare word afgeskeer. Dit was baie onaangenaam want dit was in die tyd van die Beatles en ducktails. Ek het my hare soos die Beatles s’n gedra. En was voorwaar trots op die haardos wat pa en ma verafsku het.

Jy het jou hare lank laat groei – dan het jy ’n pee-pot onderstebo op jou kop gesit, en met ’n skêr al in die rondte gesny, tot dit gelyk het soos ʼn rondawel se dak. Maar die army barber het natuurlik net een styl geken, en dit was poenskop. Blybaar om kopluise te voorkom.

Daarna is ons uitgereik met uniform, sportklere, kouse en, natuurlik, die immergewilde stewels. Vir hulle het dit nie saak gemaak of die goed pas of nie, ons moes maar onder mekaar uitruil tot jy hét wat pas, of wat naastenby voel of dit pas. Ons is ook met ʼn helmet uitgereik wat ons sommer ʼn staaldak genoem het, asook ’n waterbottel, en ’n klein pik en graaf waarmee ons loopgrawe moes grou (en ander gate, sou die natuur op jou gil, terwyl jy jouself op een of ander bos-ekspedisie, in die hartjie van nêrens bevind).

Die belangrikste van alles was jou geweer. In daardie tyd was dit nog die ou drie-nul-drie.

Tesame met die strawwe oefening wat ons daagliks moes deurmaak, het die skietoefeninge ook begin. Die infanteriebataljon was baie streng en die opleiding was hard, maar ek het die geskietery op die skietbaan vreeslik geniet. Sien, ek het op ’n plaas grootgeword en my oorle’ pa het my van jongs af leer skiet. Hy was ’n baie goeie skut – en dit het my dus ’n groot voorsprong bo die stadsjapies gegee.

Ek is opgeroep vir nege maande, maar na die derde maand van skietopleiding was ek reeds so akkuraat dat ek ’n sertifikaat as skerpskutter verwerf het. My korporaal was baie trots op my. Ons was ses pelotons in die kamp en elke peloton het sy eie korporaal gehad. Ons hoor toe dat daar in een van die ander pelotons ook iemand gekwalifiseer het as skerpskutter. Onmiddellik reël my korporaal en die ander man se korporaal ’n skerpskut-kompetisie tussen die twee van ons. ʼn Shoot-off het hulle dit genoem.

Die kompetisie het op die skietbaan begin. Die reëls was eenvoudig en daar was vier posisies waaraan ons gemeet is:

Op vierhonderd meter lê ons plat op ons pense en skiet, staan dan op en hardloop twintig meter.

Dan val ons, tot op ons kniëe, skiet, staan op en hardloop ʼn verdere twintig meter.

Daarna gaan sit jy plat op jou alie, skiet, staan op, en hardloop weer twintig meter.

Laastens moes ons op ons koppe staan en skiet …

Beide van ons was so briljant dat ons daarin geslaag het om in al vier posisies kolskote te skiet. En so loop ons kop aan kop.

Terwyl die twee korporaaltjies nog so loop en bespiegel oor hoe hulle die kompetisie op ʼn reverdige manier tot ’n einde kan bring, vlieg daar so drie honderd meter van ons af, twee pampoentorre verby.

My opponent trek toe los en skiet die een tor dat die sop so spat. Ek laat waai en skiet die ander een raak, maar ek kwes hom net en hy vlieg weg. Nou loop die opponent met ’n halwe punt voor.

So vyfhonderd meter van ons af was daar ’n tamaaigroot skrootwerf. Dit is daar waar die ou Army-voertuie tot ruste gelê word om hulle laaste jare uit te dien. Onder andere staan daar toe ook ’n ou Spitfire met sy stert na ons kant toe gedraai. Díé dien blykbaar vandag sy laaste dae in Brittanje uit, omdat die Suid-Afrikaanse weermag geld vir ammunisie nodig gehad het …

Op vyfhonderd meter skiet my opponent die Spitfire se regter-, en ek die linker-truspieëls morsaf, en hy loop dus steeds met ʼn halwe punt voor.

Skielik raak ek keelvol vir die kompetisie-gedoente en dink so by myself – sy mal Aunt Tillie se nickle-plated-six-pack-woer-woer, hy gaan my nie wen nie.

Ek vra toe dat ons almal na die Uniegebou in Pretoria gaan vir die grand finale. Daar aangekom, klim almal op die Uniegebou se dak, op soek na ʼn teiken, elkeen toegerus met ʼn hengse teleskoop.

As jy Pretoria en omgewing ken, sal jy weet dat Hartbeespoortdam ongeveer so sestig kilometer van Pretoria, en spesifiek die Uniegebou af, lê. Ek wys toe vir die manne deur die teleskoop dat ’n tortelduif besig is om oor Hartbeespoortdam te vlieg.

Ek lê aan, mik, hou my asem op, trek die sneller en skiet.

Ek skiet ’n vlooi bo van daardie tortelduif se kop af, sonder om een enkele veer deurmekaar te krap! En net daar wen ek toe die kompetisie loshande.

My opponent het nie kans gesien om só ver te skiet nie, want hy was half blind in die een oog en die ander een was skeel.

Ek wen toe ’n pragtige trofee, ʼn medalje en beland pens en pote in die Pretoria News, waarna ek tot majoor bevorder word.

Ongelukkig kan ek dit vir niemand wys nie. Alle bewyse van my groot prestasie as skerpskutter het ʼn paar jaar gelede saam met my villa in Clifton afgebrand. Alle ooggetuies teenwoordig het die land reeds in die tagtigs weens erge politieke onluste verlaat.

Al wat ek vandag daarvan oor het, is my woord …

*Met dank en erkenning aan Oom Flip Verster

Lees ook

Is daar whisky in die hemel? Loretta Szikra skryf twee nuwe gedigte

The post Die skerpskutter – ’n ware (lieg)verhaal deur Fielies Fisant appeared first on LitNet.

Oor plante en gewasse

Kokerboom
Aloe dichotoma 

In ons barre Suid-Afrika waar die ongenadige son alles braai,
van Aggeneys deur dorre stof, sand en klippe tot by Alexanderbaai,
staan jy, kokerboom, ongestoord, onwrikbaar stewig in die grond gewortel
en steeds geelblom jy, hoe swaar ook, soos ons almal, want ons is gehard, taai.

Grasaalwyn
Aloe minima 

Grasaalwyn, oorlewingswenner vir almal in ons land,
veldvuur en vertrapping, hoe fel ook, maak jou nie van kant;
tussen  langer veldgras staan jy op  die  grond, nogal klein
en tog stoot jy jou stingel óp en blom aan die bokant.

Smutsvingergras
Digitaria eriantha 

Op alle grondsoorte floreer jy, Smutsvingergras,
selfs oorgeplant in Australië en Amerika;
hoe jy jou ook al loswikkel, jou wortels bly Afrikaans,
maar vir óns skrale lewensbrood is jy steeds nommerpas.

Oor mens en natuur

Verswakking

Die dokter vind verswakking in ’n orgaan,
niere, min suurstof in spiere van die hart;
ek is ’n ou hond wat styf-styf opstaan
en op drie pote probeer om bewerig te staan.

Moeilik loop 

Wat het geword van my voete en bene sonder weerga,
rats soos ’n ribbok, en nou brommend soos ’n gewonde by
moet ek spartel met ’n kierie om gewig te dra; driepoot
hond stryk ek sukkel-sukkel aan na plekke digby.

Lente

Sal ek nóg ’n winter lewend kan afsluit?
Vrolik is elke voël, vlinder, blom en by;
struike en rose spruit tere blaartjies uit,
maar vir my sal dit steeds laat-herfs bly ...

Armes

By hul lewe in leegtes van stof en modder leer ons van armes
dat met die strooi van deeglike stikstof van liefde en deernis
in die vlei se glibberige modder, gaan die wit vleiblom
oop in ’n glimlag en verbind ons met medemenslike gom.

The post Kwatryne oor plante, gewasse, mens en natuur appeared first on LitNet.

Opsomming

In hierdie artikel word die rol van Afrika-spiritualiteit ondersoek, spesifiek ten tye van siekte en krisis. Die doel is om deur middel van ’n pastoraal-hermeneutiese interpretasie ’n moontlikheid van inklusiewe spiritualiteit (beide Afrikaïese en Christelike spiritualiteite) voor te stel. Dit word voorgestel as ’n wesenlike alternatiewe reaksie vir Afrika-mense in hul stryd met siekte en krisis. Die veronderstelling is dat holistiese Christelike spiritualiteit ’n sterk basis van hoop aan Afrika-mense tydens siekte en krisis bied. Spiritualiteit is ’n wye begrip wat verskillende konsepte bevat en kan dus nie tot slegs ’n religieuse ervaring beperk word nie. Die navorsing het grotendeels van beskikbare literatuur rakende Afrikaïese wêreldbeskouings en Afrika-spiritualiteit gebruik gemaak, om sodoende nuwe insigte te ontwikkel. Daar is bevind dat spiritualiteit in Afrika deel is van alle mense se ervaringe en bewustheid wat spruit uit omgang met hul medemens, natuur en die bonatuurlike. Dit blyk dat spiritualiteit diepe betekenis vind tydens tye van krisisse en siektes. Hierdie krisistoestande wek vrees en onsekerheid omdat dit fisieke, geestelike, emosionele, sosiale en ekonomiese produktiwiteit teenwerk. Afrika-spiritualiteit is gegrond in Afrika-kulture en -tradisies, wat ’n basis van ondersteuning tydens siektes en krisisse bied. Binne die konteks van siekte kan Afrika-spiritualiteit werklik tot sy reg kom wanneer dit sy regmatige plek inneem en deel word van reaksiemeganismes in die stryd teen en uitdagings van siekte en krisis. Dus poog die artikel om ’n teoretiese raamwerk daar te stel wat Afrika-spiritualiteit binne die kulturele en tradisionele konteks bespreek. Dit poog verder om die fondament van Afrika-spiritualiteit as bousteen te gebruik om die aanslag van siekte en krisis te interpreteer en om sin daarvan te maak. Die oorkoepelende betoog van die artikel is om die rol wat holistiese Christelike Afrika-spiritualiteit vervul, te ondersoek en te poog om ’n inklusiewe spirituele raamwerk vir die hantering van siektes en krisisse voor te stel.

Trefwoorde: Afrikaïese wêreldbeskouing; Afrika-godsdienste; Afrika-kultuur; Afrika-spiritualiteit; Christelike spiritualiteit; holistiese/inklusiewe spiritualiteit; siekte; ubuntu

Abstract

Holistic Christian spirituality during times of illness and crisis: a hermeneutical-pastoral perspective

The article investigates holistic spirituality as a basis to reflect upon the role of African spirituality during times of illness and crisis. Although African history is by and large an oral history, the article makes use of diverse literature to explore African worldviews and cultures in addressing the question of spirituality during times of illness. In the last few decades various African authors have written books and articles on African culture and practices to gather the oral stories into written manuscripts for future preservation.

Africans have a strong spiritual awareness and a belief that supernatural or invisible realms are closely connected to their earthly existence. These views determine the entirety of African people’s experiences in different stages of life. They affect rites of passage as well as the ways in which illness, crisis and death are handled. The overarching belief is that both good and evil spirits influence human life and activities. Everything that happens is linked in one way or another to spirituality. This is very evident during various celebrations and social events, such as the birth of a child, puberty rites, weddings, or when someone dies. In all such cases, rituals are performed, overseen by elders who initiate contact with ancestors and petition the supreme beings on behalf of the living.

The African worldview is the undergirding philosophy that governs African thought and practices. It is therefore vitally important to study the impact of African worldviews and cultures in relation to illness. The article draws on the inspiration of African spirituality, which is vibrant and dynamic. The essence of any spirituality is best manifested during adverse times, hence the focus of this article on spirituality and illness. The theoretical basis for African spirituality is dealt with in order to establish a conceptual framework whereby the effect of spirituality on the experience of illness is interpreted. The broader definition of spirituality is introduced, and special reference is made to its meaning within the African context.

First, the article describes the main concepts of Africa spirituality as they translate to Africans’ understanding and perception of God during illness. It further demonstrates the fact that African spirituality is intertwined with African worldviews and cosmology. Many Africans perceive illness as having multiple causes and occurring for many reasons. Illness is not a mere biophysical dysfunction, but in many African minds is caused by spiritual forces and interventions. The main cause to which illness is attributed is broken relationships that could manifest at different levels of coexistence. This could be due to pain or hurt inflicted by or to another person, violation of environment, or disobedience to or sin against God. Such views and convictions about disturbances of relationships are based on African worldviews that advocate a close network of relationships between people, nature and the supreme being. This conviction serves as a vital source of inspiration during illness. Therefore, during illness and crises, many Africans resort to consulting ancestors and making sacrifices to appease them in an attempt to reverse the curse of illness. Appeasement rituals are crucial for restoration of relationships and maintaining of harmony.

Secondly, the role of culture during illness is explored and the concept of ubuntu introduced into the argument. African understanding of ubuntu emphasises the interdependence of people; humanity is a shared existence. The burden of illness of an individual is carried by the whole group. In other words, when a person is ill, the whole community is affected. The community or family support systems are important for a person facing illness, especially the knowledge that the family is rallying around the sick person. The elders are the leaders of African families and during illness they decide on the type of interventions in pursuit of healing for a sick person. There is a hierarchical order in African societies, with the highest decisions on family issues executed by the senior elders. It is difficult for any person to oppose the wishes or the decisions of the elders. At times there is a possibility of tension, especially in cases where the sick person does not want to consult traditional healers, against the expectations of the elders.

Thirdly, the relationship between African spirituality and Christian spirituality is explored. This is necessary as many people in Sub-Saharan Africa adhere to the Christian faith. The gospel message has played a vital role in challenging and transforming many African people’s approach to how life is viewed, how God is perceived, and how the course of life is interpreted. This is an important observation, as many African people embrace both cultural and Christian perspectives. For many African people there is no contradiction when they consult both Christian and traditional healers when experiencing illness. This argument is well developed in the article, and the embracing of both cultural and Christian perspectives should not be confused with syncretism, which mixes traditional and Christian beliefs in worshipping God.

Fourthly, the possibilities of a holistic, inclusive Christian African spirituality are investigated as a viable alternative mechanism for ill persons. The holistic spirituality correlates with the communal Africa worldview, which embraces every stranger as a friend who has not yet been met. Holistic spirituality should be complementary to open spirituality, which respects and welcomes various cultural expressions of different groups. In this sense, African spirituality is not regarded as inferior to Christian spirituality. There is a need for further research around the functionality of inclusive spirituality within the African context. Effective responses to illness will be feasible only when African culture is taken into consideration and its relation to and interplay with African spirituality explored. This engagement is interpreted from a pastoral-hermeneutical perspective. There is a need for further research on employing pastoral hermeneutics within the African context, with special focus on African worldviews and cultures.

Keywords: African culture; African religions; African spirituality; African worldview; holistic/inclusive spirituality; illness; ubuntu

1. Inleiding

Hierdie artikel het ten doel om die rol van ’n holistiese Christelike Afrika-spiritualiteit tydens siekte en krisis te bespreek. Spiritualiteit is ’n integrale komponent van menswees, want elke mens het ’n bepaalde spirituele ervaring wat sin en betekenis gee aan die doel en rede vir die mens se bestaan. Dit het veral ook te make met die wyse waarop persone met hulself, andere, die omgewing en die bonatuurlike omgaan. Hierdie integrasie van spiritualiteit binne die totale bestaan van die mens verleen sin en betekenis aan mense met Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouings. Om reg aan hierdie beskouing te laat geskied, poog die navorsing om eerstens die begrip spiritualiteit te ondersoek en dan ’n kort oorsig van Afrikaïese en Christelike spiritualiteite te bied. In die artikel word op holistiese Christelike Afrika-spiritualiteit gefokus, omdat Christenskap ’n bepalende rol speel in die lewe van baie mense in Afrika. Weens die realiteit van die impak en invloed van die Christelike geloof en spiritualiteit binne die Afrika-konteks is dit onmoontlik om Christelike spiritualiteit te ignoreer. Om hierdie rede moet enige poging om tydens siekte en krisis binne die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing ’n intervensie te maak, inderdaad gebruik maak van ’n holistiese Christelike Afrika-spiritualiteit, wat beide Afrikaïese en Christelike spiritualiteite insluit.

Die impak van siekte en krisis word voorts bespreek vanuit ’n konseptuele raamwerk wat belangrike aspekte van Afrika-spiritualiteit insluit. Verder word die rol van Afrika-spiritualiteit tydens siekte en krisis bespreek binne die raamwerk van ’n inklusiewe spiritualiteit. Dit is derhalwe belangrik om spiritualiteit in die breedste moontlike omvang daarvan te verstaan, maar om ook in besonder te verstaan hoe spiritualiteit tydens siekte en krisis in die Afrika-konteks manifesteer. Afrika-spiritualiteit gee uiting en uitdrukking aan alle uitdagings, ervaringe en gemoedstoestande wat vrese en angs veroorsaak, maar skep tog ook ’n verdieping in spiritualiteit wat die basis van geloof en hoop tydens siekte en krisis vorm.

2. Wat behels spiritualiteit?

Die term spiritualiteit kom van die Latynse woord spiritualitas, wat verband hou met spiritus en spiritualis, wat in Grieks vertaal word met pneuma en pneumatikos onderskeidelik en in die Bybel deur veral Paulus in sy briewe gebruik word. Hierdie interpretasie en verstaan van spiritualiteit is gehandhaaf gedurende die vroeë eeue van die kerk. Kourie (2009:155) toon aan dat die term spiritualiteit deur die eeue baie gebruike gehad het. Dit het sedertdien moeilik geraak om eenstemmigheid te kry oor die betekenis van die woord. Sheldrake (2007:1) erken dat dit selfs akademies uitdagend is om ’n korrekte balans tussen religie en spiritualiteit te formuleer, nietemin redeneer hy: “[Y]et, despite the fuzziness, it is possible to suggest that the word spirituality refers to the deepest values and meanings by which people seek to live” (Sheldrake 2007:2). Spiritualiteit dra dus by tot die ontwikkeling van die mens in totaliteit, wat tot positiewe sinsbetekenis en die nastreef van ’n doelgerigte lewe kan lei. Holder (2005:1–2) betoog dat Christelike spiritualiteit kompleks is en beter begryp en waardeer sal word alleenlik as verskillende benaderings in ag geneem word. Die dinamiese realiteit van spiritualiteit soos in geloofskringe, sekulêre kringe sowel as kultuurgemeenskappe gebruik, het die betekenis van hierdie konsep drasties verander. Die breër verstaan van die konsep spiritualiteit stel die verskillende kulture in staat om hul spiritualiteit met eie reg en uitdrukking daar te stel. Dit skep ook ruimte dat Afrikaïese en Christelike spiritualiteite in ’n verhouding van interaksie en dialoog met mekaar kan verkeer.

Lombaard en Potgieter (2015:13) verduidelik dit soos volg:

Spiritualiteit is die gewaarwording, oor verskillende grade van bewustheid heen, van die opname van die individu of groep in ’n belewenis wat buite die gewone om en grootliks buite die vermoë van deskriptiewe taal om die mens meevoer tot ’n ontmoeting (“encounter”) met iets geheel konkreet maar tog onaanraakbaar, waardeur die mens sigself beleef as in direkte verbintenis met die buitengewone, die bowemenslike, die verhewene. (Lombaard en Potgieter 2015:13)

Spiritualiteit het te make met beleefde ervaringe, wat verwys na die funksie en impak van geloof of geloofstelsels wat godsdienstige ervaringe uitbeeld (Louw 2005b:49). Stevens en Green (2003) meen dat spiritualiteit ’n dinamiese ervaring van God in verskeie kontekste van die lewe is. Na aanleiding van laasgenoemde stelling is dit duidelik dat verskeie lewenservarings, hetsy werk, verhoudings, kerklike lewe of leef in die samelewing, bydra tot die ontdekking van dieper transendente realiteite van God. Spiritualiteit is ’n noodsaaklike deel van ’n spesifieke kultuur. Persone of ’n groep beskik oor onderliggende bindende wêreldbeskouings en -ervarings as dryfkrag. Dit kom tot uitdrukking in denkwyses, denkpatrone en gedragskodes. Louw (2005b:158) bevestig dat spiritualiteit te make het met die persoon in sy geheel, en nie net met godsdienstige of morele bewustheid nie.

Afrika-spiritualiteit is een van die belangrike kenmerke van Afrika-kultuur en -religie. Daar is inderdaad verskeie invloede wat Afrika-wees bepaal. Maluleke (2001:37) bevestig dat wat dit beteken om ’n Afrika-mens te wees, op verskeie maniere uitgedruk word. Daar is algemene konsensus dat ’n Afrika-religie en -spiritualiteit nie van ’n enkele oogpunt bekyk kan word nie (Magesa 2002:16, Kruger, Lubbe en Steyn 2009:35). Nietemin argumenteer Mbiti (1990:1) dat ten spyte van verskillende ervaringe en beskouinge van godsdiens en spiritualiteit, daar tog ’n enkele onderliggende godsdienstige filosofie in Afrika bestaan. Daar is dus erkenning dat sekere elemente van spiritualiteit algemeen ondervind word in Afrika-kulture. Die hibridiese aard van Afrika-godsdienste is ’n werklikheid in ons hedendaagse lewe omdat dit aanleiding gee tot ’n vermenging van tradisionele praktyke met Westerse praktyke. Dit is opvallend in gevalle waar mense tydens siekte van verskillende bronne gebruik maak. In dié verband stel Van den Bosch-Heij (2012:32) dit dat, weens werklike behoeftes, baie mense neig om van elke beskikbare terapie gebruik te maak, ongeag of verskillende terapieë komplementerend tot of teenstrydig met mekaar is.

Die feit dat Afrika-spiritualiteit nie ’n eenvormige gedaante het nie, maar op veelvoudige maniere uitgeleef word, is nie ’n teenstrydigheid wanneer daar na ’n Afrika-spiritualiteit verwys word nie. Afrika-spiritualiteit is ’n algemene verskynsel wat deur verskillende Afrika-groepe beoefen word en genoeg motivering vir akademiese ondersoek bied.

Dit is dus noodsaaklik om ’n breë begrip van spiritualiteit daar te stel wat as grondslag vir die artikel dien. Volgens Schneider (2005:15) word spiritualiteit as akademiese dissipline vanuit ’n eksistensiële werklikheid benader. Spiritualiteit word daarom beskou as is ’n weerspieëling van onder andere menslike handelinge (Waaijman 2002:563) wat ’n wye ervaringe van godsdiens, kultuur, ekonomie, akademie en politiek insluit.Waaijman (2007) toon verder aan dat spiritualiteit ’n veelvoudige verskynsel is wat in minstens 12 dissiplines gebruik word, elk met ’n unieke betekenis, wat op komplementerende en interdissiplinêre wyses gebruik kan word. Waaijman het agt vlakke geponeer om bogenoemde dissiplines met die sogenaamde “SPIRIN encyclopedia of spirituality”² uit te beeld. Die agt kategorieë van vlakke is woorde, voorwerpe, beelde, tekste, geskiedenis, prosesse, verhoudings en profesieë (Waaijman 2007:3). Die interaksie tussen die verskillende dissiplines met hierdie agt vlakke toon dat spiritualiteit verskeie betekenisse in verskillende kontekste bied. Spiritualiteit is gebonde aan ’n betrokke konteks en in dié verband stel Waaijman (2006:59) dit dat spiritualiteit een is met ’n kultuur waarbinne dit staan as ’n uitdrukking van geestelike ervaring. Maar dit verkeer ook in spanning, want hoe meer spiritualiteit sigself met ’n kultuur vereenselwig, hoe verder raak dit vervreem van die tradisie waarbinne dit bestaan. Dit noodsaak ’n proses van gedurige herontdekking. Louw (2012:181) argumenteer dat spiritualiteit te doen het met ’n proses van integrasie wat geloof met die lewe verbind deur die bou van verhoudinge, sosiale aktiwiteite, godsdiensbeoefening en die rol wat die kerk in die gemeenskap vervul. Spiritualiteit word dus beskou as ’n uitdrukking van die eksistensiële belewenis van menswees, wat uiting vind in godsdiensbeoefening.

Opoku (1993:67) bevestig dat tradisionele Afrika-godsdienste deel is van ’n menslike erfenis wat gebore is uit die ervaringe en diepe nadenke van voorouers van Afrika. Voorts bied dit antwoorde wat die menslike gees aanwakker en die bonatuurlike menslike ervaring versterk, soos geïnterpreteer deur Afrika se eie kultuurerfenis en insigte. Die rol wat godsdiens in Afrika vervul, verbind die alledaagse ervaringe, lewensuitkyke en geestelike inspirasie van Afrika-mense. Met dit in gedagte argumenteer Opoku (1993:67) tereg dat “the divine truth is beyond the reach of a single religious tradition”. Opoku se opmerking van die veelvoudigheid van godsdienste is ’n betoog vir die gelykheid van alle godsdienste. Dit is vanuit hierdie beskouing dat Afrika-godsdienste met ander godsdienste in dialoog tree.

3. ’n Holistiese Christelike spiritualiteit in Afrika

Spiritualiteit word met godsdienstigheid geassosieer, maar ook met die niegodsdienstige; met ander woorde die tipe gebruik en betekenis van spiritualiteit hang af van die konteks en woordeskat wat gebruik word (Lombaard en Potgieter 2015:15). Die feit dat spiritualiteit verskillende uitdrukkings het, bewys dat spiritualiteit nie van die samelewing geskei kan word nie en daarom nie net aan godsdienstige waarde gekoppel moet word nie (Knoblauch 2014:81). Die algemene, universele aspek van spiritualiteit is daardie soeke van ’n mens na die diepere en die verhewene wat betekenis aan mense se bestaan bied. Nes Christelike spiritualiteit is hierdie verlange na ’n dieper, hoë realiteit ook ’n uitstaande kenmerk van Afrika-spiritualiteit. Dit is in die besonder sigbaar tydens siekte en krisis, waar kontak met die opperwese deur voorvaders ’n wesenlike rol speel in pogings om onheil af te weer. Peterson (2005:27) verduidelik dat transendensie en immanensie fundamenteel is vir die verstaan van spiritualiteit. Transendensie beklemtoon dat daar in die lewe meer is as wat met die oog sigbaar is; en immanensie beklemtoon dat daar diep binne-in die mens ’n kernwese (“core being”) is wat op organiese wyse aan die transendente verbonde is.

Die rol van Afrika-spiritualiteit tydens siekte en krisis vorm die basis van hierdie artikel juis omdat ’n Christelike-spiritualiteit-benadering fundamenteel is vir die meeste mense in Sub-Sahara-Afrika wat hulle met Christenskap vereenselwig. Hierdie werklikheid noodsaak maniere om interaksie te bewerkstellig en ’n middeweg te baan tussen Afrika- en Christelike perspektiewe van spiritualiteit. As albei hierdie spiritualiteite se bestaansreg en waarde erken word, moet so ’n interaksie en samewerking binne inklusiewe of oop spiritualiteite plaasvind. Kourie en Kretzschmar (2000:12) verduidelik dat “there are attempts to provide a more integral and inclusive definition that spirituality is seen as an attempt to grow in sensitivity – to self, to others, to nonhuman creation and to God”. Spiritualiteit wat verandering onder Afrika-mense bewerkstellig, moet alle mense, hul gebeure, hoop, vrese en aspirasies insluit, want Afrika-mense is ’n gemeenskap wat aan die natuur gebonde is (Bellagamba 1987:107). Spiritualiteit moet relevant wees tot die behoeftes van die mense wat dit bedien en moet nie ’n abstrakte konsep wees wat ver verwyder van mense se ervarings en realiteite staan nie. Bellagamba (1987:99) waarsku ons teen die gevaar van “uprooted spirituality, cerebral spirituality, a spirituality which is apart from, and not part of life”, wat onste alle tye moet vermy. Spiritualiteit wat sin maak, moet kulturele en godsdienstige realiteite van Afrika-mense in ag neem.

Die uitstaande eienskap van ’n Afrika-spiritualiteit wat genoeg ruimte vir uitdrukking bied, word soos volg deur Lartey (1997:113 e.v.) beskryf: “a human capacity of relationship with self, others, world, God, and that which transcends sensory experience, which is often expressed in the particularities of given historical, special and social contexts, and which often leads to specific forms of action in the world”.

Die dilemma van vroeë Westerse sendelinge na Afrika was hul onvermoë om die Christelike boodskap te kontekstualiseer met die lewenservaringe van Afrika-mense. Kanyandogo (2001:118) beweer dat Afrika-mense hul eie godsdienstige ervaring en bewustheid het wat die Christelike boodskap vir kultureel relevante en responsiewe strategieë moet gebruik. In dié verband argumenteer Kretzschmar (1996:67) ten gunste van ’n holistiese spiritualiteit wat daarna streef om te integreer eerder as om mense in verskillende aparte dimensies te plaas. Hierdie soort spiritualiteit verstaan en interpreteer mense binne hul breër en noue verhoudings met hulself, God en ander mense.

Holistiese spiritualiteit kombineer aspekte van sielkundige volwassenheid en aspekte van teologiese volwassenheid. Louw (2005b:54) dui aan dat holistiese spiritualiteit daarna streef om die gehalte van menswaardigheid te verbeter. ’n Verhouding met God moet tot ’n hoë aansien van alle mense lei. Die innerlike en private dimensies moet verbind word met dimensies van publieke lewe en sosiale konteks. Dit sal meebring dat spiritualiteit nie abstrak staan van gemeenskaplike en sosiale werklikhede nie. Afrika-spiritualiteit beskik reeds oor fasette van heelheid as integrale deel omdat dit op kommunale en sosiale komponente gebou is. In dié sin sal holistiese spiritualiteit juis in die Afrika-konteks byval vind. Sodoende sal selfs ’n persoon wat siek is of ’n krisis beleef, nie as ’n individu alleen gelaat word nie, maar as ’n interafhanklike, geestelik-sosiale wese benader word. Nketia (2010) redeneer dat Afrikaïese Christelike spiritualiteit nie net tot formele aanbidding in kerke beperk moet word nie, maar ’n bydrae moet lewer in die kontemporêre konteks, as deel van skeppende kunste. Holistiese spiritualiteit is wenslik, want dit verhoed abstrakte en individuele spiritualiteit wat net op die siel gebaseer is, en verbreed dimensies van spiritualiteit tot totale menslike ervaring. Juis omdat Afrikaïese spiritualiteit breed en omvattend is, is dit oop vir Christelike interaksie en interpretasie. Louw (2005a:424) verklaar dat die debat oor spiritualiteit deel is van die mens se geestelike behoeftes, onder andere die bewussyn van transendensie en soeke na sin.

In dieselfde trant benadruk die pastorale teoloog D. Tieleman (1995:114) hoe nodig hernude vorme van Christelike spiritualiteit in ’n gesekulariseerde samelewing is. Hy wys daarop dat hierdie soort spiritualiteit ’n soeke is na ’n nuwe begrip van God en menswees wat tot herevaluering van menslike gemeenskaplikheid moet lei. Dit is daarom nie verrassend dat Peterson (2005:5) aandui dat daar in die laaste dekades in die breë samelewing ’n hernude belangstelling in spiritualiteit is nie.

Serfontein (2013:2) toon die voor- en nadele van oop spiritualiteit aan deur die positiewe aspekte van oop, breë en veelvoudige interpretasie as verryking te sien, maar erken ook die negatiewe aspekte van spiritualiteit wat vanuit persoonlike en subjektiewe beskouinge geïnterpreteer word. Die oop interpretasie wat verskillende sienswyses van spiritualiteit inkorporeer, gee aanleiding tot onsekerheid en frustrasie, omdat dit nie ’n definitiewe rigtingwyser is in tye van nood nie, spesifiek tydens siekte en krisis, wanneer mense meer sekerheid en vastigheid wat hoop verskaf, benodig. Oop spiritualiteit bied vele moontlike wyses van interpretasie, weens die feit dat dit nie beperk is tot ’n bepaalde identiteit, soos Christelike, Afrika- of enige ander spiritualiteit nie.

Nieteenstaande hierdie moontlike komplikasie is ons van mening dat die positiewe aspekte van Afrika- en Bybelse spiritualiteite alleenlik deur inklusiewe spiritualiteit na vore gebring kan word, wat dan tydens siekte en krisis vir Afrika-mense hoop bied. Die verwesenliking van ’n holistiese Christelike en Afrika-spiritualiteit moet gefundeer word op ’n teoretiese grondslag wat beide Afrikaïese en Christelike spiritualiteite konseptualiseer.

4. Die konseptualisering van Afrika-spiritualiteit

Daar is reeds aangedui dat spiritualiteit meer as ’n godsdienstige konsep is; in Afrika is spiritualiteit inderdaad gekoppel aan alle dimensies van menswees. In dié verband speel kultuur dus ’n bepalende rol in Afrika-spiritualiteit. Hierdie verhouding tussen kultuur en spiritualiteit word later breedvoerig bespreek.

Afrika-spiritualiteit kan die beste beskryf word as ’n sirkel wat ’n vorm van eenheid en gemeenskap binne die Afrika-konteks simboliseer. Die hele lewenspatroon binne die sirkel is gebaseer op die dinamiese lewenskrag (Nürnberger 2007:22) wat die kerndryfkrag van ’n gemeenskap is. ’n Goeie voorbeeld van hierdie lewenspatroon word weerspieël deur die beeld van ronde Afrika-hutte met die vuur as die middelpunt van alle aktiwiteite (Nürnberger 2007:22). Die familie sit in ’n kring om die vuur en handhaaf ’n spesifieke hiërargie, wat solidariteit illustreer. Hierdie lewenspatroon moet verstaan word as ’n geordende, hiërargiese struktuur. Dit is juis omdat ’n hele familie, groep of stam vanuit hierdie dinamiese kragposisie georganiseer is dat dit ’n deurslaggewende rol speel tydens siekte of krisis. Dié solidariteit maak dit in ’n sin makliker tydens siekte en/of ’n krisis juis omdat een persoon se siekte of noodlot saam deur die gemeenskap gedra word.

Afrika-spiritualiteit word veral visueel uitgebeeld, soos met dans, hande klap, tromme en dromme. Uzukwu (1991:101) argumenteer dat Afrika-mense se ritmiese tromslae en liggaamsbewegings emosies wakker maak. Sonder sang, instrumente en hande klap is enige vorm van liturgie dood. Simbole is diep gewortel in die Afrika-kultuur, want Afrika-mense het beeldryke denke en maak daarom gebruik van ’n sterk verbeelding (De Klerk 2001:286). Musiek en dans is universele verskynsels wat die lewendige bewegings van die liggaam insluit. Ofori-Atta-Thomas (1986:62) verduidelik dat danse gebruik word in tye van blydskap, hartseer en pyn, in ernstige krisistye, in voorspoed, en bloot net om vreugde uit te druk. Dit is dus belangrik om die rol van visuele vorme tydens siekte en krisis te beklemtoon.

De Klerk (2001:287) bevestig dat “emosies [...] geverbaliseer [word] in liedere, uitroepe, jubelklanke, klaaguitinge en individuele gebede waarmee aangedui word hoe die kernwaarheid van die dood en opstanding die gelowiges raak”. Sommige van hierdie vorme van emosionele uitdrukking word gebruik wanneer ’n siek persoon intervensies doen om genees te word. Grotendeels dieselfde rituele en rites word toegepas as tydens enige ander belangrike gebeurtenis. Die meeste Afrika-mense gee uiting aan daaglikse ervaringe deur musiek, ululering en dans. Die Khoikhoi was byvoorbeeld lief vir feesvier, sing en dans. Hulle het hulself met plantsappe in verskillende kleure geverf en dan allerhande danse rondom die kampvuur uitgevoer. Hulle het musiekinstrumente soos fluite en ramkies gemaak en tydens verskeie feeste en rituele bespeel. Rituele en rites en dans rondom die vuur is kenmerkend van baie Afrika-groepe as maniere om siektes, bose magte en lotgevalle af te weer. Rituele het ’n prominente betekenis wanneer dit gebruik word vir naamgewing, verskillende fases van grootword, huwelike, begrafnisse ens. Al hierdie praktyke is aanduidings dat Afrika-mense op unieke maniere aan hul spiritualiteit uiting gee.

Die konseptualisering van spiritualiteit in Afrika is nie dieselfde as dié van Christelike spiritualiteit nie, maar dit impliseer nie dat Afrika-mense nie spiritualiteit verstaan of beoefen het voor die koms van sendelinge nie. Mtetwa (1996) bevestig dat Afrika-spiritualiteit reeds gedurende die premoderne era ten volle gefunksioneer het en moontlik ook die postmoderne era sal oorleef, al moet dit transformeer en in ’n veranderde vorm voortleef. Die oorlewing van Afrika-spiritualiteit is gefundeer in die elemente wat eie is aan die unieke karakter van Afrika-kulture en -tradisies. Kalilombe (1994:216) benadruk dat Afrika-spiritualiteit ’n soort leefwyse is waar gesindhede, geloofsoortuigings en praktyke so geïntegreer is dat dit aan mense betekenis gee en hulle help om te strewe na bonatuurlike en sinvolle realiteite. Hierdie integrasie en strewe is ’n ontologiese proses waar die mens in verhouding staan met ’n superwese en die natuur (Mugambi en Magesa 1998:18–9). Bonatuurlike invloede en die uitwerking daarvan op die mens, hetsy goed of sleg, is ’n aanvaarde werklikheid in Afrika; daarom word geestelike teenmiddels spesifiek ingestel om heling en balans terug te bring. Lewe strek verder as dood, en dood word as ’n nodige oorgang na lewe beskou.

5. Siekte en krisis in Afrika-spiritualiteit

Siekte in Afrika moet breër en meer omvattend beskou word as dat dit net ’n fisieke disfunksie is. Die Wêreldgesondheidsorganisasie definieer gesondheid as volg: “Health is a state of overall physical, mental, and social wellbeing that does not consist solely in the absence of illness or infirmity” (World Health Organisation 1992). Dus is enige toestand waar daar nie wel-wees is nie, ’n vorm van siek-wees. Die Lutheran World Federation (2004) wys op die veelvoudige uitwerking wat siekte en krisis op die gemeenskap het deur aan te dui dat dit onder andere te make het met voorvaderlike woede, en toordery, en in die vorm van natuurlike elemente, soos storms, vloede, aardbewings ens. kan manifesteer. Die feit dat siekte (of ’n krisis³) beide individuele en kollektiewe elemente het wat in noue verband met mekaar staan, word ook deur Berinyuu (1989:71) bevestig. Daar sal verder op hierdie perspektief op siekte uitgebrei word, en dit vorm die uitgangspunt om Afrika-spiritualiteit tydens siekte en krisis te konseptualiseer.

In wese is mense spirituele entiteite wat sin van hul bestaan probeer maak en daarom koppel hulle dit aan die misterie van die ongesiene werklikhede. Daar is min plekke in die wêreld waar geloof in ’n superwese of bonatuurlike nie erken word nie. Die mens word dus gebore met ’n spirituele bewustheid of verlange na ’n bonatuurlike en superwese. Geen mens is “geloofloos” nie, want alle mense beskik oor ’n soort toewyding aan iets. Dit kan die vorm aanneem van aanbidding van die natuur, elemente van die sonnestelsel, bonatuurlike verskynsels, voorvaders, ens. In dié sin is spiritualiteit fundamenteel in die gees en lewe van ’n spesifieke kultuur en word dit gebind deur samehorige, onderliggende oortuigings en sienswyses van daardie spesifieke kultuur. In die ontwikkelende wêreld, wat twee derdes van die wêreldbevolking verteenwoordig, speel spiritualiteit ’n definiërende rol. Afrika is geen uitsondering nie, maar inderdaad ’n uitstaande voorbeeld van waar spiritualiteit die dryfkrag vir lewe is. De Klerk (2001:278) wys daarop dat die Afrika-mens baie godsdienstig is en iemand vir wie kultuur baie na aan die hart lê, wat dus meebring dat waardes, idees en handelswyses sterk deur godsdienstige handelinge gevorm word. Dit is daarom bepalend om te verstaan dat wanneer siekte en krisis binne die Afrika-konteks intree, dit ’n direkte verband met kultuur, spiritualiteit en effektiwiteit het.

Binne die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing het siekte en krisis groot spirituele implikasies vir die Afrika-mens, gevolglik word alle pogings aangewend om dood te vermy. Sodoende stry mense en strewe hulle voortdurend daarna om siekte en dood te oorwin. Die dinamiese verhouding tussen siekte en dood teenoor lewe en hoop word deur Abraham en Mbuy-Beya (1994) bevestig. Juis hierdie dinamika bevestig dat spiritualiteit in Afrika ’n breë, omvattende begrip is en daarom nie eng gedefinieer kan word nie, maar binne die totaliteit van menswees begryp moet word. In dié verband is dit belangrik om waaksaam te wees vir wat Kretzschmar (1996:69–70) beskryf as ’n noue, geprivatiseerde spiritualiteit. Volgens Kretzschmar is die eienskappe van geprivatiseerde spiritualiteit die volgende:

• Dit is individueel en dualisties, want dit verdeel die werklikheid in dimensies, bv. geestelik teenoor materieel, sekulêr teenoor heilig, sielsorg teenoor sosiale betrokkenheid.
• Dit vergeestelik die evangelie deurdat dit alles in die Bybel vanuit ’n spesifieke geestelike oogpunt waarneem.
• Dit beskou nie die realiteite wat mense ervaar, ernstig nie, maar vergeestelik eerder alles en daardeur het dit min agting vir die intellektuele domein.

Afrika-spiritualiteit staan lynreg teenoor geprivatiseerde spiritualiteit, juis omdat ’n individu binne die Afrika-spiritualiteit altyd binne die raamwerk van die gemeenskap verstaan word. Louw (2005b:51) maak ons bewus daarvan dat spiritualiteit juis die bewustheid van die transendente ontwikkel te midde van eksistensiële en sosiale konflikte. Sodoende word siekte en krisis nie net op ’n individuele vlak ervaar nie, maar raak dit verskillende fasette en verhoudings aan wat op horisontale vlak (tussen mense) en vertikale vlak (met God) manifesteer.

Die feit dat siekte en krisis die geestelike, emosionele, fisieke en sosiale vlakke van menswees affekteer, bedreig en belemmer die moontlikhede vir siek mense om hul volle potensiaal uit te leef. Siekte en krisis kan maklik mense se gees en ywer strem, spesifiek wanneer die liggaam verswak en begin agteruitgaan. As siekte en krisis nie beheer word en sin daarvan gemaak word nie, kan dit elemente van menswees en menswaardigheid belemmer. Baie maal is dit nie siekte wat tot dood lei nie, maar tree dood in wanneer ’n siek persoon hoop verloor en nie meer die wil het om te veg nie. In dié sin is dit juis wanneer elemente van menswaardigheid onderdruk word deur die aggressiwiteit van siekte dat dit veroorsaak dat mense die stryd verloor. Spiritualiteit speel dus ’n belangrike rol tydens siekte en krisis, omdat dit juis die potensiaal het om mense uit hul toestand te lig en dieper betekenis te laat vind te midde van pyn en smart. Siek mense en mense in krisis word dus geïnspireer om hul waardigheid te ontdek om sodoende hoop te ontwikkel wat aanleiding kan gee tot ’n positiewe en doelgerigte lewensuitkyk.

Binne die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing word eenheid in die gemeenskap sterk beklemtoon, met die gevolg dat elke lid van die gemeenskap as ’n integrale skakel beskou word. In dié sin is die begrip menswaardigheid ’n wesenlike deel van Afrika-spiritualiteit. Die gemeenskap-samehorigheid en -eenheid wat as ubuntu verwoord word, bevestig juis die wesenlikheid van menswaardigheid. Ubuntu impliseer juis dat in Afrika elke mens deel is van die geheel (De Klerk 2001:285–6). Ubuntu lê ten grondslag aan die gemeenskap se sorg en omgee vir mekaar. Getui en Theuri (reds.) (2002:176) toon dat verantwoordelikheid vir sorg en behoud van lewe, spesifiek omgee vir kinders en oumense, op die hele “village” berus. Hulle stel dit verder dat elke individu verantwoordelik is vir die algemene welstand van die gemeenskap. Die feit dat spiritualiteit die basis van menswaardigheid vorm, het implikasies tydens siekte en krisis en in die soeke na genesing en heling. Siekte en krisis val die kern van menswaardigheid en heelheid aan, daarom is die beklemtoning van menswaardigheid in spiritualiteit een manier om die impak van siekte en krisis teen te werk. Dit is moontlik alleenlik as spiritualiteit verstaan en beskou word as ’n noodsaaklike komponent van ’n persoon se bestaan en lewensuitkyk.

Gegewe die voorgaande bespreking, gaan daar vervolgens gepoog word om ’n breë omskrywing van Afrika-spiritualiteit te skets wat as basis gebruik sal word om oor siekte en krisis te besin. Spiritualiteit gee betekenis aan die lewensbestaan van ’n groep, dus is dit ’n essensiële komponent om selfs tydens siekte en krisis hoop te gee. Juis omdat Afrika-spiritualiteit binne ’n bepaalde raamwerk en konteks geïnterpreteer moet word, is dit noodsaaklik om te verstaan wat die eienskappe van Afrika-spiritualiteit is.

6. Eienskappe van Afrika-spiritualiteit

Die volgende is paar van uitstaande kenmerke van Afrika-spiritualiteit wat in baie gevalle eens is met tipiese tradisionele ervaringe van baie kulture van die wêreld:

6.1 Toeganklikheid van ’n Opperwese of God

In Afrika-spiritualiteit word God beskou as beide verwyderd en naby, transendent en immanent. God word gesien as Opperwese wat by alledaagse handelinge van mense betrokke is en wat dié wat ongehoorsaam is, straf. Han (2013:97) bevestig die feit dat Afrika-mense God verstaan as betrokke by hul daaglike lewens, maar ook ver verwyderd. God kan dus nie direk aanbid of benader word nie, behalwe deur bemiddeling van voorvaders. Ekeke en Ekeopara (2010:213) toon dat Afrika-mense glo in God wat beide verwyderd en naby is. ’n Mens is altyd afhanklik van God en moet dus ’n goeie verhouding met God handhaaf om voorspoedig te wees. Ongehoorsaamheid word met onder andere noodlot, siektes en droogtes gestraf, terwyl gehoorsaamheid met gesondheid, voedsel en voorsienigheid beloon word. Hierdie verstaan van God as Opperwese beteken dat God bereikbaar is vir alle mense, maar onbekend bly in sy wese. Hierdie soort benadering kan tot ’n soort fatalistiese siening van die lewe lei waar alles aan God se wil oorgelaat word en wat mense dus volgens Louw (2005b:16) en Long (2000:25) passief laat vir wat die lewe bied.

6.2 Konkretisering van God

Kulturele beelde en godsbeelde wat deel van ’n Afrika-spiritualiteit uitmaak, word gevorm deur ondervindinge van stamme, familiegroepe en sosiale assosiasies. God is die groot voorvader⁴ wat deur die aardse voorvaders namens die lewendes benader word, deur die bring van offers en die doen van rituele. Geestelike wesens soos voorvaders dien dus as skakels deur wie offers en gebede tot die Opperwese gebring word (Ekeke en Ekeopara 2010:215). Konkretisering van God is nie ’n vreemde verskynsel nie, want Afrika-kulture is gekoppel aan die visuele en tasbare realiteite van die lewe. ’n Voorbeeld hiervan is tyd, wat bepaal word deur die opkoms en ondergaan van die son.

6.3 Verhouding met die bonatuurlike

Afrika-godsdienste funksioneer vanuit die kommunale en antroposentriese. In dié verband word Jesus as “groot broer” beskou (Nyamiti 1984:23). Sodoende word die bonatuurlike gesien as die dryfkrag wat die mensdom beïnvloed en reguleer en hul lot in die lewe bepaal (Setiloane 1989:34). God as lewenskrag penetreer alles, en binne die misterie van die werklikheid word sekere berge, riviere en plekke beskou as berge, riviere en plekke met goddelike krag wat kan genees, versoen of sekere oorwinnings of deurbrake kan bied. Die Afrikaïese wêreldbeskouing het ’n inklusiewe lewensbenadering wat die bonatuurlike deel maak van alledaagse uitdagings wat mense teister.

6.4 Skande as sosiale euwel

Daar is ’n element van skande in Afrika-kultuur, nietemin word skuld vanuit ’n gemeenskaplike oogpunt verstaan. As iemand verkeerd optree, word dit as skandepleging teen die gemeenskap gesien, dus bly baie mense stil as hulle iets verkeerd doen weens vrees vir isolasie. Afrika-spiritualiteit beklemtoon die sosiale gevolge wat skande meebring, eerder as persoonlike verantwoordelikheid en gevolge Dwane (2002:19 e.v.). Die bogenoemde kenmerke van Afrika-spiritualitiet word verder verryk deur vyf belangrike dimensies van Afrika-spiritualiteit wat Lartey (1997:111–23) noem, naamlik:

6.4.1 Die verhouding met die transendente. Die argument is dat spiritualiteit universeel deur mense ervaar word in verhouding met die bonatuurlike krag. Hierdie ervaring met die transendente is ver bo die alledaagse menslike lewe, maar tog ook deel van menswees. Die reaksie van Afrika-mense teenoor die transendente is in die vorm van kultureel gepaste religieuse rites en praktyke.

6.4.2 Intrapersoonlike verhoudings, wat te make het met die wyse waarop mense met hulself in verhouding is, omdat beter selfwaardering tot dinamiese spiritualiteit lei.

6.4.3 Interpersoonlike verhoudings, wat weerspieël hoe individue met ander persone in verhouding staan. Dit is ’n integrale deel van Afrika-spiritualiteit, waar ’n ek-u-verhouding met ander uitgebeeld word deur waardes van respek, verantwoordelikheid en vriendskaplikheid. Hierdie soort verhoudings word gekenmerk deur faktore van solidariteit, betrokkenheid asook die bou van ’n gees van samehorigheid. Afrika-mense het baie feeste en rituele wat bande van eenheid tussen groepe versterk.

6.4.4 Ruimtelike verhoudings, wat in Afrika-spiritualiteit betekenis aan plekke en dinge gee. As mense het ons ’n verhouding met die natuur en ons omgewing. Die natuur dra groot geestelike werklikhede vir Afrika-mense. Dit word meestal in Afrika-spiritualiteit uitgebeeld deur simbole en lewensiklusse wat op die natuur gebaseer is en in Afrika-spiritualiteit bevestig word.

Kasambala (2004:44) is van mening dat Lartey se vyf dimensies van spiritualiteit ons help om Afrika-spiritualiteit te verstaan juis “when compared to other spiritualities in different contexts of the world. The outstanding feature that has important significance for spirituality in Africa is its emphasis on the corporate (relationships among people) dimension.” Hierdie dimensies is egter nie teenstrydig met die hoofeienskappe wat vroeër aangedui is nie, maar vorm ’n raamwerk waarbinne die eienskappe geïnterpreteer moet word. Die relevansie van bogenoemde dimensies vir Afrika-spiritualiteit is onteenseglik. Dit is duidelik dat Afrika-spiritualiteit die gom is wat verskillende fasette van Afrika-lewe saambind. Hierdie spiritualiteit vind uiting deur die verhouding met God, voorvaders, medemense en die natuur. Die wêreld word beskou as ’n geestelik-historiese realiteit wat ’n kosmoteandriese visie voorstel waar God, die mens en die natuur in ’n simbiotiese verhouding staan. Dié konsep bestaan uit drie elemente, naamlik kosmos (wêreld), theos (God) en andros (mens). Brinkman (2007:151) en Panikkar (1993:72–7) beskryf kosmoteandrisme as “a concept in which God, human beings and the whole creation are interwoven together without lapsing into pantheism”. Afrika het inderdaad verskillende begrippe en konsepte oor God; desnieteenstaande toon Ekeke en Ekeopara (2010:215) dat daar ’n algemene aanvaarding is van een Opperwese wat bo alle gode is, en dat dít die fokus van alle aktiwiteite soos aanbidding, rites, rituele of offerandes word. Daar is ’n sterk verband of verhouding tussen die bonatuurlike, die mens en die natuur, wat in ’n geslote sisteem verkeer. Dus is dit verstaanbaar as Afrika-mense tydens siekte en krisis die oorsake van hul lot toeskryf aan die verbreking van die ekwilibrium of harmonie in hul fisiese en bonatuurlike verhoudings.

7. Oorsake van siekte in Afrika-perspektief

Die konsep van siekte het beide individuele en kosmiese implikasies binne die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing. Siekte word nooit apart van gemeenskap en verhoudings gesien nie. In dié verband sê Berinyuu (1989:71) dat siekte gebeur as gevolg van ’n versteuring in verhoudings, hetsy met lewendes of met die voorvaders. Hierdie siening word ook bevestig deur Louw (2005b:169), wat siekte en siektetoestand in Afrika met individuele en kosmiese fasette verbind, maar verder die noue verband tussen siekte en die gedrag of optrede van ’n individu uitwys. Binne Afrika-spiritualiteit is daar minstens vier sterk indikators wat bydra tot siektes:

7.1 Persoonlike handelinge, wat lei tot ’n oortreding teen ’n gemeenskaplike norm of verwaarlosing van die verhouding met die voorvaders.

7.2 Sondes van naasbestaandes in die verlede, wat as generasievloeke van geslag tot geslag oorgedra word.

7.3 Gebroke menslike verhoudinge en die verontagsaming van belangrike menslike waardes (Dwane 2002:26). Siekte en krisisse word grotendeels toegeskryf aan diskonneksie met of verbreking van generasiebande wat fundamenteel vir eenheid is.

7.4 Die invloed en uitwerking van bose magte wat negatiewe gevolge op die mensdom het. Afrika-kosmologie handhaaf geloof in goeie geeste wat beskerm en slegte geeste wat siekte en noodlot bring, sowel as bonatuurlike en toormagte wat lewendes voordelig of nadelig beïnvloed. Daar word algemeen aanvaar dat fisiese en geestelike wêrelde in ’n voortdurende verhouding met mekaar en met die gemeenskap staan; daar is geen afstand tussen die materiële en geestelike, sigbare en onsigbare wêrelde nie.

Binne die Afrika-konteks is daar verskeie soorte siektes: sommige is van psigosomatiese aard en word geassosieer met geestelike versteuringe; ander is van kulturele aard, soos toordery, demoniese geeste, histerie, vergiftiging en besoedeling (Maboea 2002:66–8). In tradisionele Afrika-godsdienste word geestesversteurings soos psigiese versteurdheid en skisofrenie toegeskryf aan disharmonie tussen die mens en die bonatuurlike. Inderdaad, die hoofrede vir psigiese versteurdheid word aan bose aanvalle gekoppel. Swartz (1997) dui aan dat die inheemse Suid-Afrikaanse gemeenskappe glo dat daar harmonie moet wees tussen die individu en die voorouers, omdat dit belangrik is vir die handhawing van ’n gesonde geestestoestand. Die harmonieuse situasie word bewerkstellig wanneer individue en hul families sosiale en spirituele verpligtinge teenoor die voorouers nakom. Sommige geestessiektes tree met ander woorde in wanneer die verhouding tussen die voorouers en die lewendes versteur word. Hierdie soort siektes wat as gevolg van disharmonie manifesteer, word deur tradisionele genesers behandel, wat juis intree om die wanbalans tussen die familie en die voorouers te herstel.

Msomi (2008:99) toon aan dat die Zoeloes siektes toeskryf aan natuurlike of bonatuurlike oorsake. Die natuurlike val onder wat umkhuhlane genoem word, dis siektes wat net kom en waaraan daar geen keer is nie, soos byvoorbeeld verkoues, masels, ens. Aan die ander kant moet bonatuurlike siektes ernstig bejeën word. Hierdie siektes word izifo zababantu of “Afrika-siektes” genoem, en toordery is die hoofoorsaak daarvan. Die meeste Afrika-mense meen dat sogenoemde Afrika-siektes nie deur Westerse medisyne genees kan word nie. Msomi (2008:107) bevestig dat siektes wat deur toordery veroorsaak word, nie deur Westerse metodes behandel kan word nie.

Die argument tot op hierdie punt in die artikel bevestig die Afrika-spirituele wêreld as ’n wêreld waar bonatuurlike wesens ’n groot rol betreffende die denke en aksies van mense speel. Vir die meeste Afrika-mense is spirituele ervaringe dus ’n werklikheid, wat gekoppel word aan die wete dat goeie en slegte geeste in ’n konstante stryd verkeer om beheer van hul lewens te neem. Siekte of gesondheid is ’n spirituele werklikheid vir baie Afrika-mense, wat onderhewig is aan die stand van mense se verhoudings met hul medemense, voorvaders, die natuur en die bonatuurlike. Spiritualiteit wat ’n daadwerklike verskil aan mense maak, moet binne die kultuur en tradisie van ’n betrokke groep uiting vind.

8. Kultuur en tradisies in oënskou in Afrika-spiritualiteit

Kultuur is ’n moeilike konsep om te definieer. Clifford Geertz (1973:89) stel dit dat “culture denotes a historically transmitted pattern of meanings embodied in symbols, a system of inherited conceptions expressed in symbolic forms by means of which men communicate, perpetuate, and develop their knowledge about attitudes toward life”. Die studie van kultuur moet nie slegs op die uiterlike of die opmerklike handelinge konsentreer nie, maar die diepe betekenis van elke kultuur ondersoek en probeer verstaan. Die woord kultuur het ’n Latynse oorsprong: cultus of cultura, met verskeie betekenisse: verbou (landboukundig), bewoon, religie (godsdienstig) en bewaar (moreel) (Eagleton 2000:2). Cultus of cultura verwys na arbeid of optrede deur mense. Kultuur is ’n kollektiewe gerigtheid van ’n bepaalde groep wat deur middel van reëls, waardes, gelowe en gebruike hul gemeenskaplikheid beleef en onderlinge identiteit bepaal (Van Zyl 2010:2). Kultuur as gemeenskaplike identiteit vorm ons om te word wat ons alreeds is deur die natuurlike proses van internalisering van ’n gemeenskap deur te deel in waardes, simbole, gebruike en bepaalde vorme van gedrag. Parekh (2006:143) definieer kultuur soos volg: “Culture is ... a system of beliefs and practices in terms of which a group of human beings understand, regulate, and structure their individual and collective lives. It is a way of both understanding and organizing human life.” Alle mense het ’n kultuur wat gemeenskaplike uitdrukking en sin gee aan hul omgewings en hul rol daarin. Kulture van verskillende mense het oor die eeue ontwikkel en is dus voortdurend aan die transformeer. Kirsten (1984:287) beskryf kultuur as “’n dinamiese verskynsel waarin mens en natuur tesame betrokke is en in beweging kom. Dit is die omvormingsproses waarin die natuur gewysig word en waarin tegelykertyd die mens homself voortdurend vernuwe.” Juis daarom beskou ons Afrika-spiritualiteit as ’n sentrale deel van Afrika-kultuur. Dit word verder bevestig deur Ezeh (2003:37), wat aandui dat daar ’n deurlopende band tussen kultuur en godsdiens is omdat kultuur vir baie Afrika-mense nes godsdiens is en andersom.

Geertz (1973:123) argumenteer dat die interaksie tussen kultuur en godsdiens die rol van spiritualiteit in die lewe van ’n individu of ’n groep selfs duideliker uitbeeld. Dit dien as ’n bron van besondere konseptualisering van die wêreld, die self en onderlinge verhoudings. Godsdiens vervul dus ’n oriënterende funksie wat individue of ’n gemeenskappe help om identiteit en hul plek binne die wêreld te ontdek. Kultuur beïnvloed hoe siekte, siek wees en gesondheid gekonseptualiseer word. Elke kultuur het dus sy eie verklarings vir siekte. Maraich (2003) merk op dat elke menslike gemeenskap eie kulturele sisteme het om te reageer tydens siekte en om herstel te bevorder tydens siekte. Die verskillende kulturele werklikhede wat mense ontwikkel, hetsy geloofsbelydenis, waardes, tale, institusies of wette, het ’n invloed op hoe mense funksioneer en uiteindelik selfs siekte definieer.

Dit is duidelik dat Afrika-spiritualiteit verstaan en begryp moet word vanuit Afrika-kultuur en
-denke. Dit noodsaak dat ons die Afrika-kultuur en -tradisie moet definieer en die rol wat dit in spiritualiteit speel, bepaal. Nürnberger (2007:v) redeneer dat geen kultuur staties is nie, maar blootgestel is aan veranderinge; dit geld ook Afrika-kulture. Dit is belangrik om die teoretiese raamwerk waarvolgens Afrikaïese kosmologie funksioneer, te verstaan sodat ons Afrika-spiritualiteit beter kan begryp. In dié verband merk Kalu (2000:56) op: “Africans operate with three-dimensional perception of space: the sky, the earth, and the ancestral world, which is located under the earth ... Each space dimension is imbued with divinities, territorial spirits, and a host of minor spirits.” Hierdie sentimente word ook deur Buys (2000:12–4) bevestig in sy bydrae oor die dinamiese wêreldbeskouing van Afrika. Daar is verbindings tussen die fisiese en die onsigbare werklikhede, in so ’n mate dat daar selfs na die dood konneksies is met die lewendes en dié wat vooruitgegaan het. In dié sin bevestig Skhakhane (1995:11) dat gemeenskap met beide lewendes en dooies ’n kerndeel van Afrika-spiritualiteit uitmaak. Dit spreek van ’n noue band tussen Afrika-mense en hul voorvaders. Voorvaders vervul ’n belangrike rol in die gemeenskap, as punt van kontak tussen die gemeenskap en die geestelike wêreld. Kasambala (2005:53) toon verder dat Afrika-kosmologie deel vorm van Afrika-spiritualiteit, en beide spiritualiteit en kosmologie werk met die veronderstelling dat die lewe beïnvloed word deur verhoudings tussen mense, wat sigbaar en onsigbare dimensies bevat.

Afrikaïese kosmologie is rondom hiërargiese orde gesentreer (Bujo 1992:20). Bujo wys daarop dat hierdie hiërargie bestaan uit beide die sigbare en die onsigbare wêrelde. Afrika se lewens- en wêreldbeskouing het nie ’n begrip van persoonlike sonde nie, want oorsake van enige oortreding of onheil word vanuit ’n kosmologiese perspektief beskou. Hiervolgens word skuld binne die gemeenskapsverband of as ’n natuurlike ramp beskou. Waar daar deur ’n persoon of ’n gemeenskap oortree word, is ’n versoeningsproses nodig. Die gebroke verhouding moet herstel word deur verskillende offers, rituele en seremonies uit te voer met die doel om die voorvaders tevrede te stel. Die versoeningsproses word behartig deur ’n senior familielid wat namens die familie met die voorvaders in gesprek tree. Dit is ’n noodsaaklike praktyk, want daar word verstaan dat voorvaders die mag het om goed of skade aan ’n groep of individu te doen.

Mpolo (1994:24) bevestig dat goeie en slegte geestelike magte die mensdom beheer. Aldridge (2000:35) veronderstel dat siekte ’n manifestasie is wat aantoon dat heelheid of harmonie in die liggaam versteur is. Binne hierdie konteks speel spiritualiteit ’n belangrike rol in die wyse waarop siekte en gesondheid verstaan en hanteer word. Siekte, binne die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing versteur en destabiliseer die sosiale orde, ekwilibrium en harmonie (Louw 2005b:169).

9. Kontinuïteit en diskontinuïteit tussen Christelike en Afrika-spiritualiteite

Daar is ongetwyfeld baie elemente van die spiritualiteite wat mekaar komplementeer, tog is daar ook duidelike verskille waarvan kennis geneem moet word. Die feit dat daar geen enkele, universele wêreldbeskouing is oor hoe siektes en krisisse ontstaan of bekamp kan word nie, toon dat elke kultuur oor ’n eie konseptuele raamwerk vir siekte en genesing beskik. Sodi en Bojuwoye (2011:349) bevestig dit deur daarop te wys dat daar verskillende kulturele konseptualiserings is rakende die werklikhede van siekte en genesing en waarsku teen die toepassing van universele gesondheidsisteme op alle kulture. Daar moet gewaak word teen terapeutiese benaderings wat universele toepaslikheid of superioriteit op alle ander sisteme wil afdwing (Moodley en Sutherland 2010). Daar moet doelbewus na verskillende elemente uit kulture, gelowe en benaderings gesoek word om inklusiewe metodes te gebruik. Moila (2002:20) dui aan dat daar ’n wederkerige interaksie moet wees tussen die Afrika-perspektief van gesondheid, siekte en genesing en die Afrika-siening van die Bybelse God. Hy verduidelik dat hierdie interaksie nie die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing sal vernietig nie, maar eerder kan lei tot die ontwikkeling van nuwe perspektiewe (Moila 2002:20). Dit is juis binne die interaksie tussen Bybelse en Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouings waar die ontwikkeling van nuwe perspektiewe kan lei tot ’n dieper en meer betekenisvolle waardering van ervaringe met siekte en gesondheid vir die Afrika-mens. Dit kan ook ’n geleentheid bied vir beide perspektiewe om krities en konstruktief met mekaar in gesprek te tree. Daar moet juis gewaak word teen sinkretisme van Bybelse en Afrika-praktyke tydens die soeke na genesing van sieke. Jenkins (2011:45) waarsku om nie genesingspraktyke van Onafhanklike Kerke soos die Sionistekerk (ZCC) as sinkretisties te sien nie, maar dit eerder te aanvaar as eg Christelike en kultureel relevante praktyke. Turyomumazima (2009) stel dat tydens genesingspraktyke dit wensbaar is om Afrika rituele en gebruike te integreer as deel van ekumeniese integrasie; en moet nie noodwendig as sinkretisme gereken word nie. Veral in Afrika is dit onmoontlik om die Christelike boodskap te skei van kultuur. In Afrika word gedurig daarna gestreef om die Christelike boodskap te versoen met Afrika-kosmologie met betrekking tot die posisie van Jesus Christus.

Soos reeds aangedui, word Christus beskou as die groot broer wat ’n belangrike voorvaderlike rol speel (Brinkman 2007:225). Christus het gesterf, maar anders as enige voorvader, het Christus die dood oorwin en opgestaan en regeer nou in heerlikheid. Hierdie begrip word duidelik uitgespel deur Paulus in 1 Korintiërs 15:20.Die idee van die eerste vrug is ’n metafoor uit die Ou Testament wat verwys na die eerste porsie van enige opbrengs wat met danksegging aan God geoffer word (Ciampara en Rosner 2010:761). ’n Diepe beskouing van inklusiewe spiritualiteit wat ’n wedersydse uitwerking het op Afrikaïese en Christelike spiritualiteite moet altyd rekening hou met uniekheid en diversiteit. Die kritiese balans tussen kulturele en Bybel-hermeneutiese interaksie moet gebruik word om die band van kontinuïteit te versterk. Hierdie interaksie is belangrik om ’n grondslag te bied vir verdere dialoog, gesprekvoering en die ontwikkeling van ’n terapeutiese raamwerk vir ’n reaksie van hoop vir siek mense. Die ontwikkeling van ’n terapeutiese raamwerk moet binne ’n multi-inklusiewe spiritualiteit plaasvind, om sodoende ’n funksionele alternatief tydens siekte en krisis te bied.

10. Slotsom

Die oorsake van en redes vir siekte en krisis het ’n omvangryke impak binne die Afrika-konteks. Binne die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing word mense wat siek is of ’n krisis beleef, uitgedaag, en daarom moet daar na alternatiewe intervensietegnieke gesoek word om genesing te bewerkstelling. Siekte en krisisse is ’n ware bedreiging vir die produktiewe voortbestaan van die Afrika-vasteland, spesifiek vir jong mense, wat die meerderheid van die bevolking uitmaak. Siekte en krisis is so oud as die mensdom, en dus deel van menswees. Maar in Afrika is dit ’n onvermydelike en katastrofiese werklikheid weens die ekonomiese, sosiale, politieke en geestelike uitdagings wat die meeste mense tans ervaar.

Die artikel het geensins probeer om ’n siekte- en krisisvrye Afrika voor te stel nie, maar eerder om die realiteit van siekte en krisisse, en die vernietiging wat dit meebring, aan te toon, en spiritualiteit as ’n alternatiewe respons daarop te bespreek. Die doel was om ondersoek in te stel na die spirituele dimensie van die Afrika-mens tydens siektes en krisisse. Alhoewel siekte en krisisse demotiverend, teenproduktief en lewensbedreigend van aard is, en baie mense wat hulle daarin bevind, met wanhoop worstel, het die artikel gepoog om juis binne dié werklikheid die onverskrokke en positiewe deurslag uit te beeld wat Afrika-spiritualiteit ontlok.

Die ubuntu-filosofie waarop Afrika-spiritualiteit gebaseer is, maak dit moontlik om tydens siekte en krisis ondersteuningsmeganisme daar te stel wat hoop kan bied. Die grootste bron van Afrika-spiritualiteit is die mens-tot-mens-verhoudings en die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing wat moontlikhede skep om ondersteuning te bied te midde van stryd en pyn. Baie Afrika-mense het hoë agting vir die rol wat voorouers in hul lewens vervul. Siekte en krisis word nie ligtelik benader nie, maar word direk verbind met die versteuring van verhoudings met die voorouers. Afrika-spiritualiteit is dinamies en blootgestel aan transformasie deurdat Afrika-kultuur in gedurige wisselwerking met ander kulture en Christenskap is. Afrika-kultuur is dus weens globale en eksterne invloede in ’n deurlopende ontwikkelende en vormende proses. Die feit dat kulture dinamies is en in interaksie met ander beskawings transformeer, is ’n faktor wat die Afrika-mens konstant beïnvloed. Dit word dus baie moeilik om van Afrika-spiritualiteit te praat asof dit ongeaffekteerd is deur ander kulture en godsdienste. In Sub-Sahara-Afrika speel geloof, hetsy Christelik of Moslem, ’n deurslaggewende rol. Baie Afrika-kulture het ’n metamorfose ondergaan weens die invloede van die Christendom, Islam en verwestersing.

Dit is nodig dat Afrika-spiritualiteit in konstruktiewe interaksie met Christelike spiritualiteit moet verkeer, spesifiek in Suidelike Afrika waar die meeste Afrika-mense die Christelike geloof aanhang. Die artikel poog daarom om te argumenteer ten gunste van ’n holistiese Christelike Afrika-spiritualiteit. Hierdie soort spiritualiteit sal lei tot ’n inklusiewe en integrale benadering wat beide Afrikaïese en Christelike spiritualiteite op kreatiewe maniere by mekaar laat invleg. Binne dié benadering is dit moontlik dat siekte en krisis op so ’n wyse aangespreek kan word dat dit Afrika-mense in staat sal stel om hoop en sin te kan ervaar te midde van die uitdagings wat hulle beleef.

Bibliografie

Abraham, K.C. en B. Mbuy-Beya. 1994. Spirituality of the third world. Maryknoll, New York: Orbis.

Aldridge, D. 2000. Spirituality, healing and medicine. Return to silence. Londen: Jessica Kingsley.

Bellagamba, A. 1987. New attitudes towards spirituality. In Shorter (red.) 1987.

Berinyuu, A.A. 1989. Towards theory and practice of pastoral counseling in Africa. Frankfurt: Peter Lang.

Brinkman, M.E. 2007. The non-Western Jesus. Jesus as bodhisattva, avatra, guru, prophet, ancestor or healer? Londen: Equinox.

Bujo, B. 1992. African theology in its social context, vertaal deur John O’Donohue. Nairobi: St. Paul Communications.

Buys, G. 2000. Competing worldviews in Africa: The search for an African Christian worldview. REC Theological Forum, 28(3&4):8–27.

Ciampara, R.E. en B.S. Rosner. 2010. The first epistle to the Corinthians. Grand Rapids, Michigan: William Eerdmans.

De Klerk, B.J. 2001. Liturgie, transformasie en die Afrika-renaissance. Verbum et Ecclesia, 22(2):273–91.

Dwane, S. 2002. Between two stools – issues of gospel and culture. Genadendal: Genadendal Drukkery.

Eagleton, T. 2000. The idea of culture. Massachusetts: Blackwell.

Ekeke, C.E. en C. Ekeopara. 2010. God, divinities and spirits in African traditional religious ontology. American Journal of Social and Management Sciences, 1(2):209–18.

Ezeh, A.U. 2003. Jesus Christ the ancestor. Berne: Peter Lang.

Geertz, C, 1973. The interpretation of cultures: selected essays. New York: Basic Books.

Getui, M.N. en M.M. Theuri (reds.). 2002. Quests for abundant life in Africa. Nairobi: Acton.

Han, Y.S. 2013. The understanding of God in African theology: contributions of John Samuel Mbiti and Amba Odeyoye. DTh-proefskrif, Universiteit van Pretoria.

Holder, A. 2005. The Blackwell companion to Christian spirituality. Oxford: Blackwell Publishing.

Jenkins, P. 2011. Notes from the global church – South African “Zionist”. Christian Century, 16 Junie.

Kalilombe, P. 1994. Doing theology at the grass roots: theological essays from Malawi. Gweru: Mambo.

Kalu, O. 2000. African Christianity: an African story. Universiteit van Pretoria.

Kanyandogo, P., N. Fogliacco, D. Kyeyune e.a. 2001. Inculturating the church in Africa. Theological and practical perspectives. Nairobi: Paulines.

Kasambala, A.E. 2004. The interplay between God-images and healing in pastoral ministry: engaging an African spirituality. DTh-proefskrif. Universiteit Stellenbosch.

Kirsten, J.M. 1984. Wat is kultuur? ’n Filosofiese antwoord. Koers, 49(3):282–294.

Knoblauch, H. 2014. Popular spirituality. InHense, Jespers en Nissen (reds.) 2014.

Kourie, C. 2009. Christianity and the university. Verbum et Ecclessia, (30)1:148–73.

Kourie, C. en L. Kretzschmar (reds.). 2000. Christian spirituality in South Africa. Pietermaritzburg: Cluster Publications.

Kretzschmar, L. 1996. A holistic spirituality: a prerequisite for reconstruction of South Africa. Journal of Theology for Southern Africa, 95:63–100.

Krüger, J.S., G.J.A. Lubbe en H.C. Steyn. 2009. The human search for meaning: a multireligion introduction to the religions of humankind. Pretoria: Van Schaik.

Lartey, E. 1997. In living colour: An intercultural approach to pastoral care and counseling. Londen: Cassel.

Lartey, E., D. Nwacchucku en K. Wa Kasonga (reds.). 1994. The church and healing – echoes from Africa. Frankfurt, Main: Lang.

Lombaard, C. en H. Potgieter. 2015. Spiritualiteit en musiek: gevleuelde dissplines. Vir die Musiekleier, 42:9–24.

Louw, D. 2005a. Geloofsvolwassenheid en Christelike spiritualiteit binne die knyptang van prestasiedruk tydens vroegbejaardheid. In die Skriflig, 39(3):423–39.

—. 2005b. A pastoral hermeneutics of care and encounter. Wellington: Lux Verbi.

—. 2012. Network of the human soul on identity, maturity and life skills. Stellenbosch: SUN Media.

Lutheran World Federation. 2004. Ancestors and healing in African spirituality: Challenges to churches in Africa. www.lutheranworld.org/WhatWeDo/DTS/Programs/Spiritualism-Africa (26 Augustus 2018 geraadpleeg).

Maboea, S.I. 2002. The influence of life-giving power in the African traditional religion and Zionist churches in Soweto – a comparative study. Pretoria: Unisa.

Madu, N.S. (red.). 2003. Contributions to psychotherapy in Africa. Sovenga: University of the North Press.

Magesa, L. 2002. African religion: The moral traditions of abundant life. Maryknoll, New York: Orbis.

Makobane, M. e.a. (reds.). 1995. The church and African culture. Germiston: Lumko.

Maluleka, T.S. 2001. Identity and integrity in African theology: A critical analysis. Religion and Theology, 8(1):26–39.

Maraich, L. 2003. Psychotherapy in Africa. In Madu (red.) 2003.

Mbiti, J.S. 1990. African religions and philosophy. Oxford: Heinemann.

Moila, M.P. 2002. Challenging issues in African Christianity. Pretoria: Unisa.

Moodley, R. en P. Sutherland. 2010. Psychic stress in other places: clients who seek healing with traditional healers and psychotherapists. Counselling Psychology Quarterly, 23(3):267–82.

Mpolo, J.M. 1994. The Church and Healing – Echoes from Africa. In Lartey, Nwacchucku en K. Wa Kasonga (reds.) 1994.

Msomi, V.V. 2008. Ubuntu contextual African pastoral care and counselling. Pretoria: Unisa.

Mtetwa, S. 1996. African spirituality in the context of modernity. Bulletin for Contextual Theology in Southern Africa and Africa, 3(2):21–5.

Mugambi, L.N.K. en L. Magesa. 1998. Jesus in African Christianity. Nairobi: Action.

Nketia, J.H. 2010. African spirituality and African culture. www.edinburgh2010 (19 Augustus 2018 geraadpleeg).

Nürnberger, K. 2007. The living dead and the living God. Pietermaritzburg: Cluster.

Nyamiti, C. 1984. The incarnation in the light of African understanding of personal­ity. In Christology from some African perspectives (mimeo). Nairobi: CHIEA.

Ofori-Atta-Thomas, G. 1986. The African inheritance in black church worship. The Journal of the Interdenominational Theological Centre, 14(1,2):43–74.

Olupona J.K. en S.S. Nyang (reds.). 1993. Religious plurality in Africa: Essays in honour of John S. Mbiti. Mouton de Gruyter: Berlin.

Opoku, K.A. 1993. African traditional religion: An enriching heritage. Olupona en Nyang (reds.) 1993.

Panikkar, R. 1993. The Cosmotheandric experience: emerging religious consciousness. Maryknoll, New York: Orbis.

Parekh, B. 2006. Rethinking multiculturalism. A cultural diversity and political theory. Hampshire, Palgrave: Macmillan.

Peterson, E.H. 2005. Christ plays in ten thousand places: A conversation in spiritual theology. Londen: Hodder & Stoughton.

Schneider, S.M. 2005. What is Christian spirituality? In Blackwell Companion to Christian spirituality. Holder (red.) 2008.

Serfontein, A. 2013. Op soek na missionale spiritualiteit: ’n prakties-teologiese verkenning in die lig van die bydraes deur David Bosch en Eugene Peterson. MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.

Setiloane, G.M. 1989. African theology: An introduction. Johannesburg: Skotaville.

Sheldrake, P. 2007. A brief history of spirituality. Malden: Blackwell Publishing.

Shorter, A. (red.). 1987. Towards African Christian Maturity. Kampala: St. Paul.

Skhakhane, J. 1995. African spirituality. In Makobane e.a. (reds.) 1995.

Sodi, T. en O. Bojuwoye. 2011. Cultural embeddedness of health, illness and healing: Prospects for integrating indigenous and Western healing practices. Journal of Psychology in Africa, 21(3):349–56.

Stevens, R.P. en M. Green. 2003. Living the story. Biblical spirituality for everyday Christians. Grand Rapids: William Eerdmans.

Swartz, L. 1997. Culture and mental health. Kaapstad: Oxford Press.

Tieleman, D. 1995. Geloofscrisis als gezichtsbedrog: Spiritualiteit en pastoraat in een postmoderne cultuur. Kampen: Kok.

Turyomumazima, B. 2009. Christ as liberator of healing African traditions. www.africafiles.org/article.asp (1 September 2018 geraadpleeg).

Uzukwu, E.E. 1991. African symbols and Christian liturgical celebration. Worship, 65(2):98–112.

Van den Bosch-Heij. 2012. Spirit and healing in Africa. A reformed pneumatological perspective. Bloemfontein: Sun Media.

Van Zyl, C.F. 2010. Die invloed van religieuse en kulturele diversiteit op morele oriëntasie in die huidige Suid-Afrikaanse samelewing – ’n uitdaging vir die kerk. PhD-proefskrif, Universiteit van Pretoria.

Waaijman, K. 2002. Spirituality: Forms, foundations, methods. Leuven: Peeters.

—. 2006. SPIRIN encyclopedia of spirituality. Studies in Spirituality, 16:287–326.

—. 2007. Spirituality – A multifaceted phenomenon. Interdisciplinary explorations. Studies in Spirituality, 17:1–113.

World Health Organisation. 1992. Basic documents. Geneva: WHO.

Eindnotas

¹ Die artikel is moontlik gemaak deur die finansiële bydrae van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns.

² Die “SPIRIN encyclopedia of spirituality” van K. Waaijman word verduidelik in Studies in Spirituality, 16:287–326.

³ Krisis ontstaan wanneer mense ’n situasie ervaar wat totaal nuut of oorweldigend is sodat hul gewone hanteringsmetodes onvoldoende is. Gevolglik ondervind mense gevoelens van onsekerheid en magteloosheid wat geleidelik tot sielkundige, sosiale en fisieke wanbalans of disekwilibrium lei. Die krisis kan veroorsaak dat ’n individu beheer verloor en verward raak, en dikwels gevoelens van vrees en skuld en onaangename emosies ervaar.

⁴ Afrikaïese wêreldbeskouing en kultuur is grotendeels ’n paternalistiese beskouing wat voorouers en God met manlike metafore en beelde vereenselwig. In gevalle waar ons na Afrika-sieninge betreffende voorouers en God verwys, sal ons die manlike vorm behou om konsekwent te wees met die meerderheid Afrika-benamings van hierdie konsepte.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Holistiese Christelike Afrika-spiritualiteit tydens siekte en krisis: ’n Pastoraal-hermeneutiese perspektief appeared first on LitNet.

Abstract

The article investigates holistic spirituality as a basis to reflect upon the role of African spirituality during times of illness and crisis. Although African history is by and large an oral history, the article makes use of diverse literature to explore African worldviews and cultures in addressing the question of spirituality during times of illness. In the last few decades various African authors have written books and articles on African culture and practices to gather the oral stories into written manuscripts for future preservation.

Africans have a strong spiritual awareness and a belief that supernatural or invisible realms are closely connected to their earthly existence. These views determine the entirety of African people’s experiences in different stages of life. They affect rites of passage as well as the ways in which illness, crisis and death are handled. The overarching belief is that both good and evil spirits influence human life and activities. Everything that happens is linked in one way or another to spirituality. This is very evident during various celebrations and social events, such as the birth of a child, puberty rites, weddings, or when someone dies. In all such cases, rituals are performed, overseen by elders who initiate contact with ancestors and petition the supreme beings on behalf of the living.

The African worldview is the undergirding philosophy that governs African thought and practices. It is therefore vitally important to study the impact of African worldviews and cultures in relation to illness. The article draws on the inspiration of African spirituality, which is vibrant and dynamic. The essence of any spirituality is best manifested during adverse times, hence the focus of this article on spirituality and illness. The theoretical basis for African spirituality is dealt with in order to establish a conceptual framework whereby the effect of spirituality on the experience of illness is interpreted. The broader definition of spirituality is introduced, and special reference is made to its meaning within the African context.

First, the article describes the main concepts of Africa spirituality as they translate to Africans’ understanding and perception of God during illness. It further demonstrates the fact that African spirituality is intertwined with African worldviews and cosmology. Many Africans perceive illness as having multiple causes and occurring for many reasons. Illness is not a mere biophysical dysfunction, but in many African minds is caused by spiritual forces and interventions. The main cause to which illness is attributed is broken relationships that could manifest at different levels of coexistence. This could be due to pain or hurt inflicted by or to another person, violation of environment, or disobedience to or sin against God. Such views and convictions about disturbances of relationships are based on African worldviews that advocate a close network of relationships between people, nature and the supreme being. This conviction serves as a vital source of inspiration during illness. Therefore, during illness and crises, many Africans resort to consulting ancestors and making sacrifices to appease them in an attempt to reverse the curse of illness. Appeasement rituals are crucial for restoration of relationships and maintaining of harmony.

Secondly, the role of culture during illness is explored and the concept of ubuntu introduced into the argument. African understanding of ubuntu emphasises the interdependence of people; humanity is a shared existence. The burden of illness of an individual is carried by the whole group. In other words, when a person is ill, the whole community is affected. The community or family support systems are important for a person facing illness, especially the knowledge that the family is rallying around the sick person. The elders are the leaders of African families and during illness they decide on the type of interventions in pursuit of healing for a sick person. There is a hierarchical order in African societies, with the highest decisions on family issues executed by the senior elders. It is difficult for any person to oppose the wishes or the decisions of the elders. At times there is a possibility of tension, especially in cases where the sick person does not want to consult traditional healers, against the expectations of the elders.

Thirdly, the relationship between African spirituality and Christian spirituality is explored. This is necessary as many people in Sub-Saharan Africa adhere to the Christian faith. The gospel message has played a vital role in challenging and transforming many African people’s approach to how life is viewed, how God is perceived, and how the course of life is interpreted. This is an important observation, as many African people embrace both cultural and Christian perspectives. For many African people there is no contradiction when they consult both Christian and traditional healers when experiencing illness. This argument is well developed in the article, and the embracing of both cultural and Christian perspectives should not be confused with syncretism, which mixes traditional and Christian beliefs in worshipping God.

Fourthly, the possibilities of a holistic, inclusive Christian African spirituality are investigated as a viable alternative mechanism for ill persons. The holistic spirituality correlates with the communal Africa worldview, which embraces every stranger as a friend who has not yet been met. Holistic spirituality should be complementary to open spirituality, which respects and welcomes various cultural expressions of different groups. In this sense, African spirituality is not regarded as inferior to Christian spirituality. There is a need for further research around the functionality of inclusive spirituality within the African context. Effective responses to illness will be feasible only when African culture is taken into consideration and its relation to and interplay with African spirituality explored. This engagement is interpreted from a pastoral-hermeneutical perspective. There is a need for further research on employing pastoral hermeneutics within the African context, with special focus on African worldviews and cultures.

Keywords: African culture; African religions; African spirituality; African worldview; holistic/inclusive spirituality; illness; ubuntu

Lees die volledige artikel in Afrikaans

Holistiese Christelike Afrika-spiritualiteit tydens siekte en krisis: ’n Pastoraal-hermeneutiese perspektief

The post Holistic Christian spirituality during times of illness and crisis: a hermeneutical-pastoral perspective appeared first on LitNet.

Titel: Soekmekaar
Skrywer: Dana Snyman
Uitgewer: Tafelberg
ISBN: 9780624088660

Soekmekaar, die nuutste boek deur Dana Snyman, is alles wat mens verwag van Snyman se skryfwerk. En dalk meer.

Soos wat ek gelees het, het ek probeer onthou wat in al sy vorige boeke geskryf staan. Ek wil my verbeel dat sy boeke oor die jare al meer en meer persoonlik geword het. In Soekmekaar onthul hy sommer baie van homself en sy familie. Die familie het natuurlik lank op die klein dorpie Daniëlskuil in die Noord-Kaap gewoon, maar mens moet ver soek in sy skryfwerk om iets oor Daniëlskuil op te spoor. In Soekmekaar is daar egter ’n vertelling van ’n Republiekdagviering op dié dorp in 1971 waarby die familie betrokke was, en waar hy ook ’n paragraaf of twee skryf oor sy mees onlangse besoek aan die dorp.

Dit is egter Snyman se uitgebreide vertellinge van Ventersdorp en sy mense waar die boek uiters onthullend word. Vir myself as ’n boorling van Noordwes, is dit ’n wêreld wat mens dink jy ken. En tog ook nie. Ek onthou ook die 1990’s en vir Eugène Terre’Blanche goed. Ek het eenkeer na ’n prosessie van die Afrikaner-Weerstandsbeweging (AWB) in die dorpie Bloemhof gaan kyk. ’n Prosessie met perde, as mens dit so kan noem. En die onsinnige magsvertoon van kinders, wat geen indruk op my gemaak het nie. Snyman skryf oor sy verhouding met Terre’Blanche, en hulle gedeelde liefde vir die Afrikaanse poësie. Snyman se predikantvader had ’n rang van hoofkapelaan in die AWB, en was uiteraard dus huisvriende met Terre’Blanche. In een van die dramatiese vertellinge in die boek, hoofstuk 22, getiteld “Ventersdorp – ’n ware lewensdrama”, met as subtitel tussen hakies “(Opsomming vir ’n boek wat nie geskryf gaan word nie)”, vertel Snyman hoe hy as Huisgenoot-joernalis deur sy redakteur verplig is om ’n ongemaklike onderhoud met Terre’Blanche te gaan voer. Die drama wat daar afspeel, kan mens skoon aanvoel soos jy lees.

Die tyd het egter alles verander. Die AWB kon die nuwe Suid-Afrika nie stop nie. En Snyman vertel later roerend hoe sy ma uiteindelik uit die Hervormde Kerk begrawe is omdat die Afrikaanse Protestantse Kerk nie die familie se swart arbeiders wou toelaat by die begrafnis nie.

Dana Snyman se grootste kritici verwyt hom konstant daarvoor dat sy boeke wemel van wit skuld. Diesulkes moet maar liefs ver wegbly van Soekmekaar af. Of nee, miskien moet ek niemand ontmoedig om die boek te lees nie. Maar wees gewaarsku. Gelukkig is dit darem ook nie alles net politiek politiek politiek nie. Tipies van Snyman is daar ook sosiale kommentaar. Hoofstuk 18, getiteld “John-Henry”, ’n stuk kritiek teen die sogenaamde goedvoelteologie, het ek al voorheen gelees, maar dit is so treffend dat mens dit sommer weer wil lees. Daar is ook ’n hoofstuk oor Karel Schoeman – die groot skrywer van wie baie mense ook hulle eie ervaringe kan vertel. En daar is ’n stuk oor die skrywer JP Nel. In hoofstukke 51 en 52 reis Snyman na Suid-Afrika se buurland Mosambiek, waar hy besoek aflê by die Trichardt-gedenkmuur, ter nagedagtenis aan die mense van die Trichardt-trek wat tydens die Groot Trek van 1838 daar oorlede is. Die verhaal getiteld “Barend”, wat om ooglopende redes my aandag getrek het, en wat ek eerste gelees het, sou egter weer vierkantig onder die vaandel van blanke skuld kon ressorteer.

Daar is verskeie ander hoofstukke waarop mens hier sou kon voortborduur, maar in essensie is Soekmekaar weereens ’n briljante boek deur ’n geliefde Afrikaanse skrywer. Dit is ’n boek wat lesers gaan aangryp en roer. Heelwat van die verhale is al voorheen  in die media en sosiale media gepubliseer, maar ek vermoed nie almal nie. Die vertelling van Snyman se reis na Bloemfontein na sy verloofde, Anette Roberts, se tragiese heengaan, is ook opgeneem in die boek. Op sy kenmerkende manier worstel Snyman in Soekmekaar voort met Afrikaneridentiteit. Daar is ook hoofstukke waar hy besin oor Steve Hofmeyr en die laertrekkery van sy mense. Dit word dan weer gebalanseer met die verval van die land en die wanhoop en armoede, wat hom egter telkens weer uitbring by stories van hoop. Dit is hierdie nimmereindigende siklus van Snyman se skryfwerk waarvan sy aanhangers net nooit genoeg kan kry nie. Omdat dit so eerlik is en jy jouself daarin herken, en ook jou eie wêreld daarin kan raaksien.

Snyman se predikantvader het ’n getekende kopie gehad van Andries Treurnicht se boek Credo van ’n Afrikaner. Ek onthou die boekie. Dit was in so ’n geel omslag, en ek het self eens deur daardie opstelle van Treurnicht geworstel. In die slotverhaal vertel Snyman egter hoe hy van die boek ontslae raak, want “dit is ’n padkaart na nêrens” (bl 229). Treurnicht was eens ’n prominente leier binne die Nasionale Party, ’n sterk kandidaat vir latere presidentskap van die land, maar het uiteindelik die leier van die wegbreek-Konserwatiewe Party (KP) geword. In ’n hoofstuk met dieselfde titel as daardie boek lys Snyman ’n versameling gesegdes waarvan baie vandag verdag is, maar wat sy lesers sal eien as tipiese Afrikaanse sêgoed uit die verlede. Hy kom dan tot die volgende ontnugterde gevolgtrekking: “Soveel van wat ek is, is onder beleg en verdenking. Ek is ’n onseker, wankelende Afrikaner (150).

Soekmekaar is ’n boek vol van onsekerheid, maar ook een van sekerheid kry van wat agtergelaat moet word op die pad vorentoe.

Lees ook:

Op pad deur Dana Snyman: ’n lesersindruk

The post <em>Soekmekaar</em> deur Dana Snyman: 'n lesersindruk appeared first on LitNet.

Hier is PEN Afrikaans se oorsig van Afrikaanse resensies wat in September 2019 verskyn het en digitaal beskikbaar is. Daar is ook skakels na boekbesprekings of -gesprekke en voorlesings wat op die radio of TV uitgesaai is.

Boeke24

Die volgende resensies en boekverwante artikels het gedurende September in die Afrikaanse dagblaaie verskyn – onder redaksie van Laetitia Pople, die nasionale kuns- en vermaakredakteur, en Jo Prins, nasionale boekeredakteur:

2 September

Kunsblad: Nataniël tik 1ste roman ‘met 1 vinger’

Onderhoud met Nataniël oor sy eerste roman.

Kunsblad: Debuutskrywer gooi es met ’n Zola in sy misdaadroman

Onderhoud met die diger Johan Jack Smith oor sy prosadebuut

Boekeblad: Nes van misdadigheid oor grense oopgekrap

Francois Bekker resenseer Vloek deur Rudie van Rensburg

Boekeblad: Storie binne-in storie boei

Clari Niemand resenseer Dooiegety deur Bets Smith

3 September

Kunsblad: Kyk wie is (weer) op Bookerkortlys

Benoemings van dié gesogte letterkundeprys

6 September

Kunsblad: Hulle wen ATKV-Woordveertjies

Die wenners van die ATKV-Woordveertjies is bekend gemaak.

7 September

Kunsblad: Breyten se 80ste gevier op fees op Wellington

Voorafberig oor die Tuin van Digters in Wellington

8 September

Kunsblad: Miché: Nou biologiese ouers se tyd om uit te reik

Gesprek met Miché Solomon, alombekend as Zephany Nurse, by die Open Book-fees

9 September

Kunsblad: Lapa se nuwe kortverhaalboek wil nie super-Afrikaans wees

Lapa se kortverhaalboek vir leerlinge wat Afrikaans as derde of vierde taal praat

Boekeblad: Verse versteen die argeologie van vrees

Daniel Hugo resenseer Kryt deur Hennie Nortjé

Boekeblad: Om jou plek in die heelal te vind

Moryn Hanzen resenseer Z-A-K: Die blou planeet deur Theresa van Baalen

Boekeblad: Boek om jonges weer aan’t lees te kry

Willem Fransman jr. resenseer Puntemasjien deur Christo Meyer

Boekeblad: Lieflike, liriese Bildungsroman vang troebel tydsgees vas

Jonathan Amid resenseer Halley se komeet deur Hannes Barnard

10 September

Kunsblad: Loots se 2de roman snoer talle verhale saam

Debbie Loots praat oor haar tweede roman

11 September

Kunsblad: Dié boek gaan oor meer as net seks

Onderhoud met Erla Diedericks oor haar boek Seks, leuens en die internet

12 September

Kunsblad: Op die spoor van Breyten se woordklippies

Talle mense praat oor die digter Breyten Breytenbach

14 September

Kunsblad: Kostelike konyn kry weer lewe

Die wenner van die MER-prys vir illustrasies

Kunsblad: Debute blink uit by kykNETRapportpryse

Wenners van die kykNETRapportpryse

15 September

Kunsblad: Breyten se rooibors-liefdesverse goël opnuut met drome

Onderhoud met Charl-Pierre Naudé oor sy samestelling van ’n Breytenbach se verse in ’n versamelbundel

16 September

Kunsblad: Tannie Maria in haar vellies is terug

Onderhoud met die skrywer Sally Andrew

Boekeblad: Dis g’n gewone storie dié

Gert van der Westhuizen resenseer Doodslied vir Duitsland deur Philip Kerr

Boekevat-rubriek (Jo Prins): Hoe om ’n goeie boek uitmuntend te maak

Jo Prins deel sy wenke oor hoe om 'n uitmuntende boek te skryf. 

17 September

Kunsblad: SA celebs dra by tot lieflike kinderboek

Berig oor bekendes se verhale in een boek saamgestel

23 September

Boekeblad: Onthutsende debuut verras

Francois Bekker resenseer Klikbek deur Sidney Gilroy

Boekeblad: Subtiele, boeiende verhaal

J.B. Roux resenseer Die wolkversamelaars deur Nadia de Kock

Boekevat-rubriek (Jo Prins): Teenvoeter is onverbiddelik skeppend wees

Rubriek deur Jo Prins

24 September

Kunsblad: Boek bekyk Eoan-groep se operageskiedenis

Berig oor nuwe operaboek

25 September

Kunsblad: Antoinette Louw skryf 1ste kinderboek

Onderhoud met Antoinette Louw oor haar eerste kinderboek

27 September

Berig: Adam Small in Brussel gehuldig

Wyle prof. Adam Small is as deel van die Week van die Afrikaanse roman in Nederland in deBuren-sentrum vir sy enorme bydrae tot die Suid-Afrikaanse literatuur gehuldig

30 September

Boekeblad: Snyman se verhale graansilo’s op aandag

Koos Kombuis resenseer Soekmekaar deur Dana Snyman

Boekeblad: Wanneer jou suster ’n mak krokodil is

Johannes Meyer resenseer Grilgrypers 5: Die groen watergraf deur De Wet Hugo

Boekeblad: Storie vir kinders smeul behoorlik

J.B. Roux resenseer Brand deur Fanie Viljoen

Boekeblad: ’n Outentieke stem sonder fieterjasies en versierings

Herman Lategan resenseer Tronkhond deur China Mouton

Die Groot Ontbyt

Leonie van Rensburg het in September die volgende boeke op kykNET se ontbyt-TV-program bespreek:

3 September

• ’n Goeie jaar vir rose deur Santie van der Merwe
• Sushi en Shosholoza deur Erns Grundling
• Die Claude-reeks deur Alex T. Smith (Vertaler: Jaco Jacobs)
• Towerponie en die reënboogbollie deur Emma Adams (Vertaler: Nandi Lessing-Venter)

10 September

• • Uit die hart van ’n vrou deur Rozaan de Wet
  • Papierblomme deur Helena Hugo
  • Vegters deur Lucia Prinsloo

17 September

• Soekmekaar deur Dana Snyman
• Karlien kan nie kook nie! deur Karlien van Jaarsveld en Izelle Hoffman
• Kyk na my deur Nataniël

 LitNet

 Die volgende Afrikaanse resensies en skrywersonderhoude het in September op LitNet verskyn:

Book review: The echo of a noise: A memoir of then and now by Pieter-Dirk Uys

Resensie: Tussen toeval en willekeur deur Kobus Lombard

Die vrou van die klippesee deur Meg Vandermerwe, vertaal deur Kirby van der Merwe

Verslag deur Clinton V du Plessis: ’n lesersindruk

Boekresensie: Koebesie deur Trienke Laurie

Boekresensie: Ek kom terug deur Adriaan van Dis (vertaal deur Daniel Hugo)

Peter Pan en Laurie deur Marié Heese: ’n lesersindruk

Resensie: Melk en vleis en Bloed en bodem dur Marina Albertyn

Resensie: Koningin Lear deur Tom Lanoye

Seks, leuens en die internet deur Erla-Mari Diedericks: ’n resensie  

Book review: Verwoerd: My journey through family betrayals by Wilhelm Verwoerd

Zola deur Johan Jack Smith: ’n onderhoud en ’n lesersindruk

Boekresensie: Liefde agter tralies deur Carla van der Spuy

’n Leser se indrukke van The Rise & Demise of the Afrikaners deur Hermann Giliomee

Book review: Triangulum by Masande Ntshanga

Die boek van gelukkige eindes: ’n onderhoud met Debbie Loots

Twyfelaars wat glo: 'n onderhoud met Chris van der Merwe

Week van de Afrikaanse roman 2019: onderhoud met Eben Venter

Week van de Afrikaanse roman 2019: onderhoud met Riana Scheepers

Week van de Afrikaanse roman 2019: onderhoud met Valda Jansen

Video: Bekendstelling van Hond se gedagte deur Kerneels Breytenbach

Gedeeltelik bewolk: ’n onderhoud met Ruan Kemp

Zola deur Johan Jack Smith: ’n onderhoud en ’n lesersindruk

Onderhoud met Rachelle Greeff oor die Swartland-skryfskool

Skrywersonderhoud: Willem S van der Merwe oor Nuwe vrese

Skrywersonderhoud: Carla van der Spuy oor Liefde agter tralies

Rapport

Die volgende resensies het gedurende September in Rapport, onder redaksie van Johan van Zyl, verskyn:

 1 September

 Resensie: Herman Wasserman resenseer For the People: A Small Town’s Struggle Against Apartheid deur Anelia Schutte

Resensie: Deborah Steinmair resenseer Zola deur Johan Jack Smith

Resensie: Magdel Vorster resenseer Spoekie deur Jason Reynolds (Vertaling: André Trantraal) en Sweepslag deur Annerle Barnard

Nuut op die rak: “’n Golf van gedigte”

• Kryt deur Hennie Nortjé
• I Wish I’d Said… Vol. 2 saamgestel deur Johann de Lange en Mandla Maphumulo
• Vandag is boordensvol deur Pablo Neruda, vertaal deur De Waal Venter
• Die trouservies deur Benno Barnard, vertaal deur Daniel Hugo
• Chrisalis deur Christo van der Westhuizen

8 September

Resensie: Jonathan Amid bespreek Vloek deur Rudie van Rensburg

Resensie: Deborah Steinmair resenseer Halley se komeet deur Hannes Barnard

Nuut op die rak: “’n Vloedgolf niefiksie”

• The Bosasa Billions: How the ANC sold its soul for braaipacks, booze and bags of cash deur James-Brent Styan
• After Dawn: Hope After State Capture deur Mcebisi Jonas
• Black Tax: Burden or Ubuntu? saamgestel deur Niq Mhlongo
• The Night Trains deur Charles van Onselen
• One Day in Bethlehem deur Jonny Steinberg
• South Africa’s Survival Guide to Climate Change saamgestel deur Sipho Kings en Sarah Wild
• Against All Odds: The Epic Story of the Oceanos Rescue deur Andrew Pike
• Sushi en Shosholoza: Rugbyreise en pelgrimstogte in Japan deur Erns Grundling
• My African Conquest: Cape to Cairo at 80 deur Julia Albu

Resensie: “Sprokies net waar jy kyk” – Magdel Vorster resenseer kinderboeke:   

• Bennie Boekwurm se mooiste sprokies deur Louise Smit
• My Storiekis deur Leon Rousseau
• Jan breek die boontjierank, Aspoestertjie se balletskoene, Sneeuwitjie, die sokkerster en Word wakker, Doringrosie! deur Sue Nicholson (Vertaler: Kobus Geldenhuys)

15 September

Nuusberig: kykNET-Rapportboekpryse

Nuusberig: Wenners van resensiepryse

V&A met fiksiewenner: Andries Buys/Lodewyk G. du Plessis

V&A met niefiksiewenner: Jeremy Vearey

V&A met filmwenner: Chase Rhys

V&A met Jan Rabie-Rapportpryswenner: Charl-Pierre Naudé

22 September

Resensie: Bibi Slippers oor The Testaments deur Margaret Atwood

Resensie: Marian van Wyk resenseer Sushi en Shosholoza: Rugbyreise en pelgrimstogte in Japan deur Erns Grunding

Resensie: Jonathan Amid resenseer Doodslied vir Duitsland deur Philip Kerr, vertaal deur Zirk van den Berg

29 September

Resensie: Jonathan Amid oor Klikbek deur Sidney Gilroy

Resensie: Kay Karriem resenseer Living Coloured deur Yusuf Daniels 

Resensie: Juliana Coetzer resenseer Noorman deur S.D. Fourie

Resensie: Karin Eloff bespreek Seks, liefde en die internet deur Erla-Mari Diedericks

Maroela Media

Die volgende resensies het gedurende September op Maroela Media, onder redaksie van Suné van Heerden, verskyn:

3 September

Die kind uit die wingerd deur Helene de Kock

Ek het heerlik aan hierdie blitsblaaier van ’n historiese liefdesverhaal gelees en beveel dit sonder skroom aan.

Lees die resensie

10 September

Die kinders van Spookwerwe deur Lize Albertyn-du Toit

Al gaan die storie oor verlies en die rimpeleffek daarvan, is dit nie ’n swaar stuk leeswerk nie. Daar is ook vrolikheid.

Lees die resensie

18 September

Christelike leesstof vir selfverryking

Die mens is meesterlik aanmekaargesit – liggaam, siel en gees. Die heel beste jy is ʼn alles-in-een-handleiding wat ʼn mens inspireer om die heel beste jy te word en Jy is kosbaar is ʼn Bybelstudie waarin jy in ses weke ontdek hoe om vry van skaamte te leef en jou selfvertroue in Christus te vind.

Lees die resensie

23 September

Zola deur Johan Jack Smith

Johan Jack Smith se debuut, Zola, is ʼn aanduiding van dié soort roman wat meer is as (meesleurende) misdaadfiksie: Dit is ook ʼn verhaal van Johannesburg, kompleet met feitelike geografiese, maatskaplike en historiese bagasie.

Lees die resensie

27 September

Webslim: Hoe om aanlyn veilig te bly deur Ben Hubbard

Hierdie broodnodige gids vir die lewe aanlyn is geskik vir kinders nege jaar en ouer. Saam met die oulike karakters, Anzil en Chris, ontdek kinders die wonders van die internet en leer hulle ook oor die gevare daarvan.

Lees die resensie

Skrywers en boeke (RSG)

Potgooie van die volgende boekgesprekke, wat gedurende September op RSG uitgesaai is, kan hier afgelaai word.

Woensdag 4 September

Ilse Salzwedel gesels met Nadia de Kock oor haar roman Die Wolkversamelaars. Francois Lötter vertel van die Tuin van Digters wat op 13 en 14 September by die Breytenbachsentrum in Wellington plaasvind, en Johan Myburg gesels onder meer oor die pas afgelope Edinburgh-boekefees.

Woensdag 11 September

Ilse Salzwedel gesels met Andries Buys, skrywer van die veelbekroonde boek Die dao van Daan van der Walt. Dit is verlede week aangewys as die wenner van die gesogte ATKV-Prosaprys. Hulle gesels oor die boek se ontstaan, en hoekom hy besluit het om dit onder 'n skuilnaam te publiseer. Die boek is reeds voorheen met drie literêre pryse bekroon.

Woensdag 18 September

Luister na ’n argiefonderhoud met wyle prof. Ampie Muller. Die ATKV Woordveertjiewenners word aangekondig, en Ilse gesels met twee wenners. Ons hoor ook wie die wenners is van die KykNET/Rapport-boekpryse. En Johan Myburg gesels onder meer oor die kortlys van die Bookerprys.

Woensdag 25 September

Calvyn van Niekerk gesels met Ilse Salzwedel oor sy nuwe roman, Die man van Quatro. Jy kan ook hoor hoe verander die Du Toitskloof Mobiele Biblioteek die lewe van plaaswerkers en hulle kinders. Johan Myburg gesels oor die internasionale letterkunde, en jy kan luister na 'n kort onderhoud met die Britse skrywer Zadie Smith.

Vers en klank (RSG)

Potgooie van die poësievoorlesings, wat gedurende September op RSG uitgesaai is, kan hier afgelaai word.

Dinsdag 3 September

Die digter en vertaler, Daniel Hugo, gesels oor, en lees gedigte voor uit die nuwe bundel wat hy vertaal het, Die trouservies deur Benno Barnard, 'n Nederlandse skrywer van 'n veelsydige oeuvre wat poësie, prosa, essays, toneeltekste en vertalings insluit. Die digter se tegniese vernuf is klinkklaar, en Hugo se teksgetroue en soepel vertaling is merkwaardig.

Dinsdag 10 September

Corné Coetzee se debuutbundel, wat in 2017 uitgegee is en in dieselfde jaar benoem is vir die Ingrid Jonker-prys, bevat verskeie temas, maar is veral deurspek met voorbeelde van die vrou se ervaringswêreld – hetsy haar daaglikse taakverrigting in en om die huis, haar rol as dogter, as moederlike figuur of as geliefde. Sy put uit die eietydse, veeldimensionele wêreld om haar, die groei en verbrokkeling, en vreugde en pyn van verhoudings, die aarde en die hier-en-nou soos gesetel in die gang van lewe en dood. Juanita Swanepoel lees die gedigte voor.

Dinsdag 17 September

Ons vier Breyten Breytenbach se 80ste verjaardag. Digter, skrywer, denker, skilder, akademikus en letterkundige, dramaturg, wêreldburger, aktivis, vryheidsvegter, uitgewekene, ingeperkte, BB Lasarus, Janblom, Jan Afrika, en soos 'n artikel in die New Yorker in November 1993 se opskrif lui: "An Afrikaner Dante". Die program is gevul met van sy mooiste verse wat Dawid Minnaar voorlees, en daar is toonsettings van sy gedigte.

Dinsdag 24 September

Luister na gedigte oor die hart, in die gees van Wêreld Hartdag wat hierdie week gevier word. Waldemar Schultz lees verse van Breyten Breytenbach, Rosa Keet, Abraham Fouché, Theunis Engelbrecht, Joan Hambidge, Gilbert Gibson, I.L. de Villiers en Fanie Olivier.

Woorde wat weeg

Prof. Joan Hambidge se blog, Woorde wat weeg, is ’n webtuiste waar dié digter-literator sowel gedigte as boekbesprekings, rubrieke en gedagtes rondom die letterkunde versamel en aanbied.

In September het sy die volgende boeke vir Fine Music Radio geresenseer:

Die wolkversamelaars deur Nadia de Kock

In ’n land sonder voëls deur Harry Kalmer

Versindaba

 Op hierdie webblad wat gewy word aan die Afrikaanse digkuns en gesprek rondom die poësie, vind besoekers al die mees onlangse resensies en onderhoude in die regterkantste kiesbalk. In dié kiesbalk is ook skakels na nuwe gedigte en blogs oor die poësie.

In September is die volgende resensies en onderhoude geplaas:

4 September

Dewald Koen resenseer Vlug van die gees deur Cas Vos

18 September

Marlies Taljaard resenseer I wish I’d said... Vol. 2 (redakteurs: Johann de Lange en Mandla Maphumulo)

24 September

Nini Bennett resenseer Voorspraak deur Hendrik J. Botha

30 September

Gisela Ullyatt resenseer Kryt deur Hennie Nortjé

Vrouekeur

Willie Burger het gedurende September die volgende resensies en rubrieke gelewer: 

7 September

Kies ’n boek: Jan Smuts: Van boerseun tot wêreldverhoog

14 September

Kies ’n boek: Die vrou van die Klippesee en Lessons from the Frogs I’ve Kissed

21 September

Kies ’n boek: Die lang man sonder skaduwee deur Antoinette Pienaar

28 September

Kies ’n boek: Hond se gedagte deur Kerneels Breytenbach

The post PEN Afrikaans: Afrikaanse resensies en boekgesprekke in September 2019  appeared first on LitNet.

Late night
Draaiboek: Mindy Kaling
Regie: Nisha Ganatra
Akteurs: Emma Thompson, Mindy Kaling, John Lithgow, Hugh Dancy, Reid Scott

Wat ’n onverwagte plesier is hierdie film nie! En baie daarvan is te danke aan die puik draaiboek deur Mindy Kaling, wat ook teenoor Emma Thompson in die hoofrol speel.

Thompson is Katherine Newbury, die Britse aanbieder van ’n Amerikaanse laataand-geselsprogram. Ná 28 jaar op TV is sy ’n legende, maar ongelukkig ook uit voeling met die nuwe wêreld van Twitter, Instagram en dies meer. Kortom, haar program het outyds en voorspelbaar geraak en die netwerk dreig om haar te vervang met ’n jonger man. Ironies, want haar span teksskrywers wat net uit mans bestaan, is deel van die probleem.

Molly Patel (Mindy Kaling) is ’n fabriekwerker met ’n brandende begeerte om komediant te word én ’n groot bewonderaar van Katherine. Deur ’n sameloop van omstandighede word Molly aangestel in die plek van die teksskrywer wat pas afgedank is. Sy is vasberade om alles te gee in haar nuwe droomwerk, maar Katherine is allesbehalwe ’n aangename baas, om nie te praat van haar vyandiggesinde manlike kollegas nie.

Late night doen soveel dinge net reg: van uitstaande toneelspel deur Thompson (Kaling het die rol spesiaal vir haar geskryf) tot die raak uitbeelding van vroue wat moet veg vir gelyke staanplek in ’n manswêreld en die bedrieglikheid van die sosiale landskap wat in die laaste dekade onherroeplik verander het. En ónder al die skerp kwinkslae word fyn gekyk na menseverhoudings en dinge soos eerlikheid, opregtheid en getrouheid – waardes wat deur al die eeue nog nooit hulle belangrikheid verloor het nie.

Hoog aanbeveel vir kykers wat hou van komedie met skop!

Sterre: 4

Kyk die lokprent hier:

The post Filmresensie: <em>Late night</em> appeared first on LitNet.

Inleiding

Die doel van hierdie artikel is om kortliks die historiese ontwikkeling van die plaas Voorburg (wat tans as Bridgewater Manor bekend is) te bespreek. Die plaas was aanvanklik aan die oostelike oewer van die Lourensrivier, Somerset-Wes in die Hottentots-Hollandkom, geleë.

Die skrywer se soektog na en bestudering van inligting, en sy kommunikasie met ander kundiges en belangstellendes het daarop gedui dat ontbrekende inligting en gapings in die historiese ontwikkeling van Voorburg/Bridgewater aan die orde van die dag was.

In hierdie verband waarsku die kultuurhistorikus Matilda Burden (2012) juis: “Probleme en wanopvattings ontstaan telkens rondom ou Kaapse plase as gevolg van veronderstellings en afleidings wat gemaak word na aanleiding van huidige plaasname. Die wyse waarop plase onderverdeel of vergroot is en die belangrike saak watter deel die oorspronklike naam dra en geboue huisves, lei dikwels tot hierdie probleme.”

By die skryf van hierdie artikel is deurentyd daaarteen gewaak om in hierdie soort slaggat te trap. Aan die einde van die artikel word voorstelle gemaak oor die beste roete wat gevolg behoort te word om die geskiedenis van Voorburg/Bridgewater volledig en betroubaar te dokumenteer.

Oordrag, konsolidasie en ontwikkeling van Voorburg

Philip Morkel (*27.2.1677, †12.4.1735) het in 1708 in die Kaap aangekom op die skip Oosterstyn wat voorrade ingeneem het op die roete van die Verre Ooste terug na Nederland. Hy keer in 1709 weer op die Noordbeeck na die Kaapkolonie terug vanaf Duitsland. Philip Morkel was aanvanklik werksaam as ’n artilleris in die Kasteel die Goeie Hoop in Kaapstad en ontvang op 28 November 1709 volle burgerregte van die kolonie. Hy het ook in die Distrik Stellenbosch militêre diensplig verrig en as ’n heemraad opgetree.

Philip Morkel is twee keer getroud, die eerste keer op 25 Maart 1708 met Maria Biebow en na haar dood met Catharina Pasman op 17 September 1713. In 1718 erf Catharina Morkel (née Pasman) die plaas Onverwacht (van ongeveer 500 morge) wat in die Hottentots-Hollandkom geleë was. Na haar dood (in 1764) erf Philip en Catharina Morkel se enigste seun Willem Morkel die plaas. Die oordrag het ook twee ander plase, Mosterdsbaai en Voorburg, ingesluit, sowel as ’n kleiner plaas (ook as Voorburg bekend) van Philip Morkel wat hy op 13 Augustus 1720 bekom het (kyk Figuur 1). Voorburg is dus op hierdie tydstip tot een groot plaas gekonsolideer.

Op die ongedateerde kaart in Figuur 1 word die grense van die kleiner plaas Voorburg as ’n eiendomsplaas aangedui en as Original Stellenbosch Freehold (OSF 1.249) gekarteer. Die groter erfpagplaas Voorburg waarna in die oordrag na Willem Morkel verwys is, word as SQ 2.47 (Stellenbosch Quitrent) in Figuur 1 aangedui. Waarom die datum van die oordrag as 2 Januarie 1816 op die kaart aangedui word, is egter nie vir my duidelik nie, en blyk ‘n teenstrydigheid te wees. Daar is dus twee gelyktydige stappe (Morkel 2019) gedoen in die aanvanklike oordrag en konsolidasie van die groter plaas Voorburg.

Betreklik min erkende sekondêre bronne wat die voorafgaande en verdere historiese ontwikkeling van Voorburg verduidelik, waarvan Heap (1977), Hopkins (1969), Morkel (2002) en Van der Merwe (2013) as voorbeelde genoem kan word, is beskikbaar. Na Willem Morkel (sr) se dood in 1788 is Voorburg deur sy tweede seun (ook Willem Morkel) geërf. Teen 1815 was 32 slawe in diens op Voorburg en in 1825 was daar ongeveer 80 000 wingerdstokke op Voorburg en Mosterdsbaai gesamentlik (Morkel 2002).

Kandaza

 ’n Verdere belangrike historiese feit is dat Ebrahim Rhoda (ongedateerd) die wortels van die Strandse Moslemgemeenskap op grond van sy genealogiese navorsing na Voorburg terugvoer. Die twee broers Leander en Jakobus was as slawe geregistreer in die slaweregister van Willem Morkel, die eienaar van Voorburg. Hulle is onderskeidelik op 1 Maart 1819 en 1 September 1824 gebore. Hul moeder, Kandaza, is op 5 Desember 1816 op 25-jarige ouderdom as ’n slaaf op Voorburg geregistreer en die register dui aan dat sy in 1791 in die Kaap gebore is, na alle waarskynlikheid op Voorburg. Na die vrystelling van die slawe (1838) het Kandaza en haar twee seuns hulle in die omgewing van die huidige Strand gevestig en by die plaaslike Moslem-gemeenskap ingeskakel. Kandaza se naam is na Jaria verander, en Leander na Faggedien, terwyl Jacobus die naam Samodien gekry het.

Figuur 1. Kaart wat die ligging van die gekonsolideerde plaas Voorburg aandui. (Fotobron: Stellenbosch Museum, Dept Kultuursake en Sport)

Die matriarg van die Moslem-familie Rhoda is dus (na alle waarskynlikheid) op Voorburg gebore.

Die H-vormige plaasopstal is volgens Hans Fransen (2004) tussen 1788 en 1803 opgerig. Teen 1840 is Voorburg deur ’n nuwe eienaar (ene dr Mills, volgens Van der Merwe 2013) aangekoop, en die naam is daarna na Bridgewater verander.

Figuur 2. Kaart met die ligging van die drie aanliggende historiese plase Voorburg,  Onverwacht (hier as Groote Verwachting aangedui) en Rome. (Fotobron: Raymond Smith 2017)

Deel II van hierdie artikel verskyn binnekort.

Bibliografie

Burden, M. 2012. From Waarburg to Matjieskuil: investigating an old Cape farm. South African Journal of Cultural History, 26(2): 1-30.

Fransen, H. 2004. The old buildings of the Cape. Jeppestown: Jonathan Ball Publishers.

Heap, P. 1977. The story of Hottentots Holland. Sir Lowry’s Pass: Peggy Heap.

Hopkins, HC. Nederduits Gereformeerde Gemeente Somerset-Wes 1819-1969. Paarl: Paarlse Drukpers.

Jonker, H. 2019. Persoonlike kommunikasie, 26 September.

Morkel, AT. 2002. Suid-Afrika se stamouers. https://www.stamouers.com/stamouers/k-to-m/341-morkel-philip

Morkel. AT. 2019.  Persoonlike kommunikasie, 30 Augustus.

Rhoda, E. Ongedateerd. Researching family roots and the Strand Muslim community: from ‘Voorburg’ to Lower Gordons Bay Road, Strand. https://family.morkel.net/wp-content/uploads/rhoda-voorburg-to-lower-gordons-bay-road.pd

Van der Merwe, G. 2013. Die Morkels van Die Bos. Drie eeue tien gelagte een plaas. Somerset-Wes: G van der Merwe.

The post Voorburg/Bridgewater, verlede en hede (deel 1) appeared first on LitNet.

Opsomming

Die swak leesprestasie van Suid-Afrikaanse kinders bly ’n bekommernis vir opvoeders.¹ Uit die navorsing wat ons oor die afgelope aantal jare gedoen het, het ons tot die slotsom gekom dat perseptuele vaardighede, konsepvorming en die uitvoerende funksie van die brein ’n belangrike rol speel in die bemeestering van leesvaardigheid. Die voorskoolse fase is ’n belangrike tydperk in die lewe van die klein kind vir die ontwikkeling van hierdie vaardighede. In hierdie artikel is hierdie vaardighede teoreties bekyk en in verband gebring met ’n aantal aktiwiteite om die toepaslikheid van die aktiwiteite vir die ontwikkeling van hierdie aspekte by die voorskoolse kind te ondersoek. Die vraag onderliggend aan dié navorsing is of die aktiwiteite wat deur ons vir voorskoolse kinders in die praktyk voorgestel is, wel daarop gerig is om die genoemde drie vaardighede te bevorder. In ’n ondersoekende studie is ’n gemengde navorsingsmetode gebruik om hierdie navorsingsvraag te beantwoord. Die metode sluit ’n vraelys sowel as die Delphi-tegniek² vir die evaluering van die aktiwiteite in. Die vraelys is by ’n werkswinkel voltooi en die evalueringslys vir die toepaslikheid van die aktiwiteite, is aan ’n aantal kundiges voorgelê vir beoordeling. Die meeste werkswinkelgangers wat die vraelys voltooi het, was nie bewus van die uitvoerende funksie van die brein en die rol daarvan in konsepvorming nie. Die kundiges wat die voorgestelde aktiwiteite geëvalueer het, was dit met ons eens oor die toepaslikheid van die aktiwiteite vir die verwerwing van perseptuele vaardighede, konsepte en die uitvoerende funksie van die brein.

Trefwoorde: aktiwiteite; konsepvorming; perseptuele vaardighede; uitvoerende funksie van die brein; voorskoolse kinders

Abstract

Perceptual skills, concept formation and the executive function of the brain at pre-primary level – an exploratory study

Perceptual skills, concept formation and the executive function of the brain have an important role in the mastering of learning and reading skills (Cartwright 2012; Andrich, Hill and Steenkamp 2015; De Witt and Lessing 2018a). These skills are not inherent to a person and the acquisition of the essential aspects already takes place at preschool stage (Anderson 2002; Kovács and Mehler 2009; Cartwright 2012). Mastering of these skills enhances the possibility for successful reading at entry level of formal schooling (Nicolopoulou 2010; Education and Training 2019) and should therefore be the focus in preschool activities. The role of these skills in a number of activities for preschoolers is reflected in the study. The aim of the research is embedded in the research question: To what extent do our proposed activities for preschoolers enhance the perceptual skills, concept development and the executive function of the brain?

For the purpose of this research perceptual skills are defined as the result of the process of extracting and organising information – giving meaning to what we see or hear. Meaningful reading requires different perceptual skills, including figure background discrimination, perception of form, sequence, analysis, synthesis, association and memory. Meaning of the reading passage is acquired only when the child has acquired the applicable concepts (Andrich, Hill and Steenkamp 2015; De Witt and Lessing 2018a).

We see a concept as a mental representation or building block for knowledge which is used to organise and categorise experience (Bjorklund 2000; Sander 2011; Education and Training 2019). Forming concepts is therefore the result of a system of cognitive organising by means of which characteristic features of previous experience are utilised in recognising new objects (Sander 2011; Charlesworth and Lind 2012; De Witt 2016). This recognition is possible only when the concepts of assimilation, accommodation and retention are mastered. Forming concepts is not only an effective way to organise experiences in the memory, but also serves to identify objects, to form analogues, and to draw conclusions to use as building blocks for more complex skills (Gelman 1998, 2009; Sander 2011). Acquiring perceptual skills and development of concepts already commences with the pre-school child while input from the environment and more in particular educators’ involvement play an important role in the process (Gelman 2009; Charlesworth and Lind 2012).

In neuroscience the learning process is known as the executive function of the brain which refers to a group of interrelated processes resulting in purposeful behaviour. The executive function of the brain enables one to control behaviour, work purposefully and manage complex cognitive processes. The executive function of the brain involves a variety of motor and cognitive activities to order successive actions to achieve a particular objective. By means of the executive function of the brain one can simultaneously plan, focus attention, remember instructions and execute different tasks (Diamond 2012). The executive function of the brain is characterised by the following cognitive processes: attention control, cognitive flexibility, inhibition control, initiation, meta-cognition, organising, planning, self-regulation, switching and a working memory (Cartwright 2012). Although development is a lifelong process, many of the critical aspects already take place during the preschool phase.

We selected a number of activities which focus on enhancing perceptual skills, concept formation and the executive function of the brain of the preschool child. The activities address shape consistency, sound consistency, sequence and pattern completion, collection, anticipation, schema matching, thought and relationships. Concepts acquired by means of activities are based on perceptual skills and go hand in hand with appropriate aspects of the executive function of the brain. A workshop on the subject of perceptual skills, concept development and the executive function of the brain was presented to teachers in the Preprimary Phase. With a view to the outcome of the research question the workshop participants completed a questionnaire. 

The questionnaire was compiled to determine:

1) to what extent the research participants included activities for the development of concepts in their daily programme
2) whether participants, after having attended the workshop, could indicate the importance of the executive function of the brain for concept development
3) to what extent participants could suggest appropriate activities for the development of the executive function of the brain.

Some questions were included in the questionnaire for workshop participants for their comments and recommendations.

We further analysed the proposed activities with regard to perceptual skills, concepts and appropriate aspects of the executive function of the brain and presented it to ECD experts in table form. With each of the activities the underlying perceptual skills, the concepts in question and the appropriate executive functions of the brain as viewed by the researchers were indicated. The Delphi technique (Salkind 2012) was used to obtain the view of the ECD specialists. The participating specialists were requested to evaluate our point of view and to provide suggestions for activities with a view to enhancing and refining the three key skills concerned.

Participants were purposefully selected and 19 people completed the questionnaire. Pre-primary teachers that were delegated to attend the workshop were selected to participate in the research. The experts involved in evaluating the Delphi commentary list were selected on the basis of their involvement in the Preprimary Phase as well as on their appropriate qualifications, knowledge and experience in the field. Eight participants assessed the activities, and apart from the teachers, a school principal as well as a university lecturer was included. We adhered to the necessary ethical measures.

By means of the research it was determined that most of the participants included activities focused on development of concepts in their daily programmes at preprimary schools. Most of the participants that completed the questionnaire were not aware of the executive function of the brain and its role in concept formation. After having attended the workshop, participants could indicate the importance of the executive function of the brain in developing concepts. Participants could, however, not suggest appropriate activities to enhance the executive function of the brain. This inability as indicated by the majority, is most likely due to the fact that they previously had no knowledge of the executive function of the brain

Qualitative findings of open questions in the questionnaire did not contribute much to the research. Participants indicated that the most important concepts for children in the Preprimary Phase were covered by the workshop. It was also found that knowledge of the executive function of the brain in concept development was new information for the majority of the participants.

The experts that evaluated the proposed activities were in agreement regarding the relevance of the proposed activities for acquiring the skills concerned. However, two of the specialists indicated that working memory, planning and organising are applicable to all the activities.

The conclusion we draw as a result of this explorative investigation is that perceptual skills, concept formation and the executive function of the brain can be developed by means of activities. We are convinced that inadequate mastering of reading and learning skills can be ascribed, inter alia, to insufficient stimulation regarding development of concepts and the different aspects of the executive function of the brain. To support such a conviction would require a longitudinal study where reading achievement of children that were subjected to such a purposeful programme at pre-primary level, will be compared with results from a control group.

Keywords: activities; concept formation; executive function of the brain; perceptual skills; pre-primary children

1. Agtergrond

Opvoeders klop dikwels by ons aan vir hulp met kinders wat leesuitdagings ervaar. Hierdie nood van opvoeders het nie net tot ons as kundiges op preprimêre- en remediërende-onderwysvlak gespreek nie, maar ook as navorsers. Ons soeke na ’n oplossing vir die leestekorte van leerlinge het tot ’n verskeidenheid vrae gelei wat die volgende insluit: Wat behels die leeshandeling? Wat is die voorvereistes vir die bemeestering van die leeshandeling? Waaraan moet onderwysers en navorsers aandag gee om leerlinge, insluitende tweedetaalleerders, tot leessukses te lei? Watter handelinge en konsepte is onderliggend aan leesvaardigheid en wat is die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die verwerwing van leesvaardigheid? Waaraan moet op voorskoolse vlak aandag gegee word met die oog op konsepvorming en gevolglik leesverbetering?

Ons navorsingsreis na aanleiding van die vrae het in 1996 begin en ons op verskillende paaie geneem. In ons soeke na ’n antwoord is navorsing oor lees en leesverwante sake vanuit ’n verskeidenheid invalshoeke gedoen. Aandag is gegee aan riglyne vir die samestelling van ’n leesprogram vir tweedetaalleerders, ’n uitkomsgebaseerde benadering tot leesonderrig, vroeë geletterdheidsvaardighede van graad R-leerders, opvoedkundig-sielkundige aspekte wat lees by kinders beïnvloed, die invloed van ’n skoolgereedmakingsprogram op taal en fonologiese vaardighede, die ondersteuning van die voorskoolse kind met betrekking tot ontluikende leesvaardigheid, die dekonstruksie en begrip van voorgeletterdheidsontwikkeling en onlangs ook die rol van konsepvorming en die uitvoerende funksie van die brein ter verbetering van voorleesvaardighede wat reeds voorskools behoort plaas te vind. Navorsing oor die onderwerpe het tot die publikasie van ’n verskeidenheid artikels in geakkrediteerde tydskrifte gelei. 

Die verwerwing van perseptuele vaardighede deur spel en ander aktiwiteite is ’n belangrike komponent in die preprimêre-onderwysprogram. Ons soeke na ander moontlike belangrike aspekte op voorskoolse vlak het gelei tot die dekonstruksie van die leeshandeling (De Witt en Lessing 2018a) met die oog op die identifisering van onderliggende konsepte waaraan aandag gegee behoort te word op voorskoolse vlak. Hierdie soeke het tot nuwe rigtings in ons denke gelei en ons het begin wonder oor die doelgerigte vorming van konsepte op voorskoolse vlak en die rol van die uitvoerende funksie van die brein daarin. In die soeke na konsepte onderliggend aan die leeshandeling is gekyk na visuele en ouditiewe vaardighede en die rol van dié vaardighede in konsepvorming, asook in die leeshandeling. Die vaardighede is vervolgens in verband gebring met konsepte onderliggend aan die leeshandeling. Die aanvangsleser wat byvoorbeeld die perseptuele vaardigheid bemeester het om tussen belangrike en onbelangrike inligting te onderskei (figuur-agtergrondonderskeiding), is in staat om op bepaalde woorde of sinne in die leesstuk te fokus. Die leser sal die vaardigheid kan toepas slegs indien die konsep van vormkonstantheid bemeester is. Die bemeestering van die konsep vormkonstantheid is dus ’n voorvereiste vir figuur-agtergrondonderskeiding voor-leesvaardigheid. Hierdie konsep word bewustelik of onbewustelik reeds voorskools gevorm. Dit blyk derhalwe dat die verwerwing van die voorvereistes vir die leeshandeling (voor-leesvaardighede) en konsepvorming hand aan hand loop (Lessing en De Witt 2017).

Die vorming van konsepte onderliggend aan die leeshandeling berus egter op die funksionering van die brein deur bepaalde kognitiewe prosesse (Stauffer, Abrams en Pikulski 1978; Campbell 2015). Hierdie kennis het ons fokus verskuif na die neuro-ontwikkeling en die belangrikheid van die uitvoerende funksie van die brein in die leeshandeling. Ons indringende ondersoek na die verband tussen konsepvorming, lees en die belangrikheid van die uitvoerende funksie van die brein tydens die leeshandeling het gelei tot ’n teoretiese besinning oor die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die leeshandeling (Lessing en De Witt 2017). Ons as wetenskaplikes is deeglik bewus van die feit dat die vorming van konsepte ’n neurologiese proses is wat plaasvind in die prefrontale korteks (Guy en Byrne 2013) asook die neurale areas wat met die prefrontale korteks verbind is (Diamond en Ling 2016). Hierdie ingewikkelde neurologiese prosesse onderliggend aan die vorming van konsepte en die bemeestering van die uitvoerende funksie van die brein word dus deur ons erken, maar is nie die fokus van hierdie artikel nie.

Deur ons bestudering van die literatuur en praktiese ervaring het ons tot die slotsom gekom dat daar onder andere drie belangrike fasette in suksesvolle leesbemeestering is, naamlik

1) bemeestering van perseptuele vaardighede
2) konsepvorming
3) voldoende bemeestering en toepassing van die uitvoerende funksie van die brein.

Ons is van mening dat hierdie drie fasette ’n onlosmaaklike eenheid vorm en dat leeraktiwiteite met voorskoolse kinders onder andere op die vorming en versterking van hierdie aspekte behoort te fokus.

Ons ondersteun die siening van Lukie, Skwarchuk, LeFevre en Sowinski (2014) wat in hulle navorsing bevind dat die blootstelling van leerders aan letter- en syferkundige konsepte die grondslag vir akademiese vaardighede vorm. Verder beklemtoon ons die rol van spel in hierdie proses. Ons meen ook dat die kind wat die drie bogenoemde fasette voorskools bemeester het, ’n groter kans op leessukses het wanneer die formele skoolsituasie betree word, vanweë die feit dat die uitvoerende funksie van die brein in talle leertake ’n rol speel. In ons fokus op hierdie drie fasette negeer of ontken ons nie dat daar ook ander belangrike aspekte is wat ’n rol in leesbemeestering speel nie. Om die leerhandeling – wat lees insluit – baas te raak vereis benewens die kognitiewe prosesse ook motivering en toepaslike gedrag (Guthrie, McRae en Klauda 2007).

Alhoewel neurowetenskaplike studies heelwat inligting verskaf oor kognitiewe gedrag soos leer en geheue, word daar in die onderwyspraktyk weinig van die inligting toegepas (Geake en Cooper 2003; Guy en Byrne 2013). Diamond en Ling (2016) maak melding van ’n verskeidenheid navorsingstudies, maar dui aan dat dit meestal handel oor die verbetering van konsentrasie en die werkende geheue. In ons literatuursoektog kon ons min navorsing oor aktiwiteite vir die voorskoolse kind opspoor wat spesifiek gerig is op die ontwikkeling van die uitvoerende funksie van die brein en die integrasie daarvan met konsepte. Opvoeders het ’n behoefte aan rigtinggewende aktiwiteite ter verbetering van kinders se leer- en leesvaardigheid en ons argumenteer dat die ontwikkeling van perseptuele vaardighede, doelgerigte konsepvorming en die toepassing van die uitvoerende funksie van die brein op voorskoolse vlak in die aktiwiteite ingebed moet wees.

In ’n werkswinkel vir ’n aantal voorskoolse onderwyseresse is die belangrikheid van perseptuele vaardighede, konsepvorming en die rol van die uitvoerende funksie van die brein daarin aan die hand van ’n verskeidenheid aktiwiteite geïllustreer. Die doel van die navorsing is ingebed in die navorsingsvraag: Tot watter mate spreek die aktiwiteite wat ons vir voorskoolse kinders voorstel die ontwikkeling van perseptuele vaardighede, die vorming van konsepte en die bemeestering en toepassing van die uitvoerende funksie van die brein aan? Om die vraag te beantwoord het ons eerstens ’n vraelys saamgestel om te bepaal tot watter mate die deelnemers aan die navorsing aktiwiteite vir die vorming van konsepte toepas. Verder wou ons deur middel van die vraelys bepaal of hulle ná die bywoning van die werkswinkel die belangrikheid van die uitvoerende funksie vir konsepvorming kon aandui en toepaslike aktiwiteite vir die ontwikkeling daarvan kon voorstel. Ons het ook ons siening van toepaslike perseptuele vaardighede, konsepte en uitvoerende funksies van die brein aan die hand van enkele aktiwiteite aangedui. Hierdie samestelling is volgens die Delphi-tegniek (Salkind 2012) aan ’n aantal kundiges voorgelê met die versoek om die voorgestelde aktiwiteite in terme van die drie fasette te beoordeel. Deur die gebruik van die Delphi-tegniek kan die aktiwiteite hopelik deur die insette van die kundiges verbeter en verfyn word en die navorsingsvraag vir moontlike toekomstige meer omvattende navorsing beantwoord.

2. Teoretiese raamwerk

Daar is ’n verskeidenheid redes waarom kinders leestekorte ervaar of oor onvoldoende leesvaardigheid beskik (Guthrie, McRae en Klauda 2007). Daar bestaan bepaalde vaardighede, wat verkieslik die fokus van voorskoolse programme moet wees, wat leesbemeestering bevorder en wat alreeds op voorskoolse vlak verwerf kan word (McConnell en Rabe 1999). In hierdie artikel fokus ons nie op die leeshandeling as sodanig nie, maar op aktiwiteite vir die voorskoolse kind wat gerig is op die drie vaardighede waarop die navorsing betrekking het. Soos reeds genoem, begin en ontwikkel hierdie vaardighede alreeds voorskools en behoort dit in die preprimêre-onderwysfase aangespreek te word, omdat dit tot verbeterde leer- en leesvaardigheid kan lei (Nicolopoulou 2010; Education and Training 2019).

Vervolgens let ons kortliks op enkele perseptuele vaardighede en die belangrikheid daarvan vir die leeshandeling. Verder kyk ons na konsepte onderliggend aan die leeshandeling en die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die vorming van die konsepte. Laastens stel ons eksemplaries ’n aantal aktiwiteite voor vir die verwerwing van die drie vaardighede.

2.1 Die rol van persepsie in die leeshandeling

Die leeshandeling is ’n komplekse proses waarin perseptuele, kognitiewe en taalprosesse ’n rol op ’n kontinuum van herkenning en ontsyferingsvaardighede tot begrip en integrering van inligting speel (Stauffer, Abrams en Pikulski 1978; Campbell 2015). Goedontwikkelde funksionele leesvaardighede, soos ontsyfering, fonologiese en fonemiese bewustheid, morfologie en sintaktiese kennis, is baie belangrik vir leessukses en berus op die bemeestering van sensoriese integrasie wat visuele en ouditiewe perseptuele vaardighede insluit (Zygouris-Coe 2001; Kaiser en Hemmeter 2014).

Die leeshandeling behels ’n verskeidenheid perseptuele vaardighede wat figuur-agtergrondonderskeiding, vormwaarneming, volgorde, ontleding, sintese, assosiasie, geheue en herroeping insluit en met konsepte verband hou. Leesbegrip berus nie slegs op die integrasie van die verskillende sensoriese modaliteite nie, maar ook op die vorming van konsepte en die akkommodasie en assimilasie van konsepte in die bestaande kennis (Andrich, Hill en Steenkamp 2015; De Witt en Lessing 2018a). So sal die blootstelling aan ’n verskeidenheid klanke die ontwikkeling van neurale bane onderliggend aan ouditiewe persepsie tot gevolg hê. Die ontwikkeling van ouditiewe persepsie vorm die grondslag vir hoër-orde-prosesse soos spraak en taalbegrip (Greenough in Bick en Nelson 2016) wat ’n rol speel in leesverwerwing.

Tabel 1 gee ’n aanduiding van die groot verskeidenheid ouditiewe en visueel-perseptuele vaardighede wat ’n rol in die leeshandeling speel. Die doel van hierdie artikel is egter nie om in besonderhede op die aard van perseptuele vaardighede en die leeshandeling in te gaan nie, maar om aktiwiteite saam te stel wat gerig is op die verwerwing en integrasie van perseptuele vaardighede, konsepvorming en die uitvoerende funksie van die brein. Aangesien die uiteindelike doel van die integrasie van hierdie modaliteite die lees- en leerhandeling kan bevorder, word daar vervolgens gelet op die eerste komponent van die navorsingsvraag, naamlik die rol van perseptuele vaardigheid in die verwerwing van leesvaardighede.

Tabel 1. Die belangrikheid van perseptuele vaardighede vir leesbemeestering (Aangepas uit De Witt en Lessing 2018b)

Konsepvorming loop hand aan hand met perseptuele vaardigheid en die vorming daarvan begin reeds in die suigelingfase van die kind (Sander 2011). Om leesbegrip te verwerf, vereis sowel perseptuele as kognitiewe prosesse met die vorming van toepaslike konsepte as uitkoms.

2.2 Konsepte

’n Konsep is ’n idee of kognitiewe oortuiging wat gevorm word deur die samestelling van die waargenome eienskappe van ’n voorwerp, situasie of gebeurtenis deur ervaring (Dictionary.com; Education and Training 2019). Konsepte, wat op perseptuele vaardighede berus, stel die mens in staat om inligting te organiseer en te kategoriseer (Charlesworth en Lind 2012). Sodoende kan begrip verkry word van rigting, posisie, getalle, hoeveelhede, volgorde, dimensies, grootte, ooreenkomste en verskille, situasies en gebeure. Volgens die internetartikel “Concept formation and reading”, word konsepvorming gesien as die vermoë van ’n persoon om belangrike ooreenkomste in verskillende voorwerpe, situasies of gebeurtenisse waar te neem en die waargenome eienskappe dan in voorwerpe, situasies of gebeurtenisse wat hulle nog nie voorheen gesien het nie, te herken (Sander 2011; Teaching Efficient Reading s.j.). Volgens Rushton, Rushton en Larkin (2010) moet dit in gedagte gehou word dat die vorming van konsepte beïnvloed word deur die verhouding tussen die self en die fisiese omgewing en dat sommige mense dit moeilik vind om verbande raak te sien, wat kan veroorsaak dat konsepte nie maklik deur alle mense gevorm word nie (Teaching Efficient Reading s.j.).

Die vorming van konsepte is dus die uitkoms van ’n kognitiewe organiseringstelsel waardeur die kenmerkende eienskappe van vorige ervaring benut word in die herkenning van nuwe voorwerpe en gebeure. Hierdie herkenning lei tot ’n proses van assimilasie as dit bekend is of akkommodasie in die geval van nuwe kennis en die berging daarvan as konsepte (Sander 2011; Charlesworth en Lind 2012; De Witt 2016). As gevolg van die insette uit die omgewing, en volgens Gelman (2009) veral die bemoeienis van opvoeders, is konsepvorming ’n voortdurende proses (Charlesworth en Lind 2012). Konsepte moet nie noodwendig in isolasie gesien word nie, maar ook met oorkoepelende kennisstrukture gekoppel word (Gelman 2009; Sander 2011).

Kinders vorm skemas en organiseer denkpatrone vir inligting wat hulle deur ervaring kry en wat lei tot die vorming van konsepte (Bjorklund 2000; Sander 2011; Education and Training 2019), waardeur begrip verkry word van byvoorbeeld wat gelees word. Die vorming van konsepte is nie net ’n effektiewe wyse om ervaring in die geheue te organiseer nie, maar dien ook om voorwerpe te identifiseer, analogieë te vorm en afleidings te maak en dien as boublokke vir meer komplekse vaardighede (Gelman 1998; 2009). Die vorming van konsepte is dus ’n baie belangrike aspek in die leer- en leeshandeling. Om die kind, in terme van Vygotsky se teorie, tot die verkryging van kennis te begelei is dus nie slegs om geletterdheidsvaardighede, soos die herkenning van letters, aan te leer nie, maar ook om ’n wye verskeidenheid kognitiewe en sosiale vaardighede te bemeester wat die grondslag vir toekomstige leer kan vorm (Nicolopoulou 2010; Education and Training 2019).

Afgesien van die rol wat sogenaamde rypheid en ervaring in die vorming van konsepte speel, het opvoeders ’n belangrike taak om jong kinders te ondersteun in die vorming van konsepte. Die elemente van die Concept-Oriented Reading Instruction (CORI) wat deur Guthrie e.a. (2007) ontwikkel is, kan aangepas word vir toepassing op voorskoolse vlak deur die gebruik van spel vir die verwerwing van die verskillende vaardighede. Spel en ander relevante aktiwiteite kan gebruik word om die belangrikheid van ervaring (agtergrondskennis), bevraging, soeke, opsomming, organisering en strukturering vir die preprimêre kind te leer.

Goeie begrip van verskillende konsepte stel die kind in staat om opdragte te volg en om sinvolle gesprekke te voer. Konsepte kan toepaslik gebruik word slegs wanneer kinders ’n goeie begrip van die betekenis daarvan het (Gelman 1998; Kid Sense 2018). Ontoereikende konsepvorming word gekenmerk deur: probleme om opdragte uit te voer; onvermoë om die self verbaal uit te druk; swak begrip van wat gehoor word; onvermoë om prentjies te teken en legkaarte te voltooi; ontoereikende probleemoplossingvaardighede en onvoldoende lees- en skryfvermoëns (Kid Sense 2018).

Die vraag wat by ons ontstaan het, was of daar spesifieke konsepte bestaan wat verband hou met perseptuele vaardigheid, onderliggend is aan die leeshandeling en waarop ons kon fokus in die samestelling van ons beplande aktiwiteite. Uit die bestudering van die literatuur kon ons bepaalde vaardighede identifiseer, maar die konsepte wat nodig is om die vaardighede te bemeester word nie eksplisiet in die literatuur genoem nie en ons was genoodsaak om op grond van ons ervaring en op vernuwende wyse toepaslike konsepte af te lei.³

’n Verskeidenheid konsepte wat onderliggend aan die leeshandeling is, is geїdentifiseer en word vir die doel van hierdie artikel soos volg gegroepeer: vorm- en klankkonstantheid, volgorde en patroonvoltooiing (reeksvorming, ordening en patroonvorming), versameling (groepering, klassifikasie en vergelyking), verwagting⁴ (skatting en voorspelling), skemapassing (segmentering, een-tot-een-ooreenkoms en assosiasie), denke (logiese denkhandelinge, probleemoplossing, divergente denke, konvergente denke en oorsaak en gevolg) en verhoudings (ruimtelike verhoudings, oorsaak-en-gevolg-verhoudings) (Lessing en De Witt 2017). Figuur 1 is ’n vereenvoudigde skematiese voorstelling van die konsepte en perseptuele vaardighede wat by die leeshandeling betrokke is.

Figuur 1. Konsepte onderliggend aan perseptuele vaardighede as onderbou van die leeshandeling (Aangepas uit De Witt en Lessing 2018a)

Die verskillende perseptuele vaardighede (Figuur 1) is oorbekend aan onderwysers en vorm deel van die kurrikulum vir die besondere fases (National Departement of Basic Education 2012; De Witt 2016). Dit is ook aspekte wat deur terapeute en onderwysers wat leerders met leertekorte ondersteun, aangespreek word. Die verwerwing van perseptuele vaardighede en konsepvorming neem reeds by die voorskoolse kind ’n aanvang (Sander 2011) en behoort in die voorskoolse onderrigprogramme ingesluit te word. In ons soeke na ’n oplossing vir die swak leesprestasie van Suid-Afrikaanse leerders het ons ons fokus na die neurowetenskap en kognitiewe handelinge verskuif. Ons kennis van die neurowetenskap en leerhandeling het daartoe gelei dat ons met verhoogde belangstelling begin kyk het na die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die vorming van konsepte by die voorskoolse kind.

2.3 Uitvoerende funksie van die brein

Die proses waardeur leer plaasvind, staan in die neurowetenskap bekend as die uitvoerende funksie van die brein wat dui op ’n groep verwante prosesse wat die individu in staat stel om sy gedrag te beheer, doelgerig te werk en komplekse kognitiewe prosesse te bestuur (Anderson 2002; Cartwright 2012). Die uitvoerende funksie van die brein behels ’n verskeidenheid motoriese en kognitiewe aktiwiteite om opeenvolgende handelinge te orden vir die bereiking van ’n bepaalde doel. Deur die uitvoerende funksie van die brein en selfreguleringsvaardighede kan die mens beplan, aandag fokus, opdragte onthou en verskillende take gelyktydig uitvoer (Diamond 2012). Volgens Cartwright (2012) word die uitvoerende funksie van die brein deur die volgende kognitiewe aspekte gekenmerk: aandagbeheer, kognitiewe buigsaamheid, inhibisiebeheer, inisiëring, metakognisie, organisering, beplanning, reaksie op terugvoer, selfregulering, die vermoë om van een aktiwiteit na ’n ander oor te skakel en ook die gebruik van die werkende geheue. Die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein word skematies in Figuur 2 geïllustreer.

Figuur 2. Die uitvoerende funksie van die brein

Die uitvoerende funksie van die brein en selfregulerende vaardighede word nie aangebore nie, maar die mens het ’n innerlike potensiaal om die vaardighede te ontwikkel. Alhoewel die ontwikkeling lewenslank geskied, vind talle van die kritieke aspekte reeds in die voorskoolse jare plaas. Volgens Kovács en Mehler (2009) kan die uitvoerende funksie van die brein deur oefening verbeter en begin die ontwikkeling daarvan reeds in die suigelingfase. Op die ouderdom van vier maande begin die suigeling al aandag op voorwerpe vestig en tekens van geheue toon. Driejariges gee ’n aanduiding dat hulle inligting vir die voltooiing van take kan onthou, aandag van een aspek van ’n taak na ’n ander kan verskuif en in staat is om gedragsbeheer uit te oefen (Anderson 2002; Cartwright 2012).

Volgens die Sentrum vir die Ontwikkelende Kind (Center on the Developing Child 2018) en ook Diamond (2013) berus die verwerwing van vaardighede op drie tipes verwante breinfunksies, naamlik die werkende geheue, kognitiewe buigsaamheid en selfinhibisie. Die werkende geheue stel die mens in staat om inligting vir ’n kort periode te behou en te verwerk. Deur kognitiewe buigsaamheid word die aandag verskuif volgens bepaalde eise wat vir ’n taak gestel word en word toepaslike reëls vir situasies gebruik. In alle handelinge moet die mens inhibisiebeheer toepas deur prioriteite te stel en impulsiewe reaksies te weerstaan. Uit hierdie kernvaardighede word verdere hoër-orde- uitvoerende funksies soos redenering, probleemoplossing en beplanning onderskei (Diamond 2013).

Wanneer na die uitvoerende funksie van die brein (Figuur 2) in terme van die drie verwante breinfunksies gekyk word, kan die verskillende prosesse soos volg gekombineer word om by bogenoemde denkrigting aan te sluit. Kognitiewe buigsaamheid word gekenmerk deur aandagbeheer, metakognisie, organisasie, beplanning, reaksie op terugvoer en oorskakeling na ’n ander aktiwiteit. Selfbeheer gaan hand aan hand met inhibisie, inisiëring en selfregulering, en die werkende geheue speel ’n voortdurende rol in al hierdie prosesse. Ons gedagte oor die belangrikheid van die uitvoerende funksie van die brein vir konsepvorming sluit grootliks aan by dié van die Sentrum vir die Ontwikkelende Kind (Center on the Developing Child 2018).

Die uitvoerende funksie van die brein, en spesifiek die drie kernvaardighede, speel ’n belangrike rol in die leeshandeling. Dit kan soos volg geïllustreer word: Die lees van ’n sin vereis nie slegs die gebruik van die werkende geheue nie, maar ook kognitiewe buigsaamheid om op die korrekte betekenis van woorde te besluit en inhibisiebeheer om te verseker dat gelees en nie geraai word nie. Die bemeestering van die konsep assosiasie stel die leser in staat om die vaardigheid van assimilasie of akkommodasie in die leeshandeling toe te pas (De Witt 2016). Die handeling van assimilasie kan volvoer word slegs wanneer die leser woorde wat gelees word, met bestaande woorde in die geheue kan assosieer of in die geval van ’n onbekende woord die nuwe woord in die geheue kan akkommodeer. Die kognitiewe proses (lees) en verkryging van begrip (deur assosiasie) vereis aandagbeheer, die gebruik van die werkende geheue, reaksie op terugvoer (ken of nie ken nie van die woord) en kognitiewe buigsaamheid, wat aspekte van die uitvoerende funksie van die brein is. Die vorming van die konsep assosiasie berus dus op die toepassing van die uitvoerende funksie van die brein (Lessing en De Witt 2017). Ons kan derhalwe redeneer dat neurologie, en spesifiek die uitvoerende funksie van die brein, ’n baie belangrike rol speel in die vorming van die konsepte sowel as in leesbemeestering.

Figuur 3 is ontwikkel na aanleiding van ons siening van die verband tussen konsepte, die uitvoerende funksie van die brein en die leeshandeling. Ons kyk in besonder na die rol van die uitvoerende funksie van die brein in terme van die vorming van die volgende groepe konsepte by die voorskoolse kind: vorm- en klankkonstantheid, volgorde en patroonvoltooiing, versameling, verwagting (antisipasie), denke en verhoudings. Die vorming van konsepte by die voorskoolse kind is ’n onbewuste proses en ouers en onderwysers het dus ’n belangrike rol ten opsigte van kinders se konsepvorming (Geake en Cooper 2003). Hulle het ’n rol van begeleiding van die kind, ten opsigte van die uitvoerende funksie van die brein wat deur spel en toepaslike aktiwiteite bewerkstellig en ingeoefen moet word ten einde konsepte te ontwikkel, geïdentifiseer.

Figuur 3. Die verband tussen konsepte, die uitvoerende funksie van die brein en die leeshandeling (Lessing en De Witt 2017)

Vervolgens kyk ons na die uitvoerende funksie van die brein soos van toepassing op die voorskoolse kind:

1) Aandagbeheer, wat verwys na die vermoë om op ’n bepaalde taak te fokus ongeag aandagafleiers of vermoeidheid. Dit impliseer dat die jong kind se aandag gefokus moet word op die speletjie of aktiwiteit wat gerig is op die vestiging van bepaalde konsepte.

2) Kognitiewe buigsaamheid, wat verwys na die vermoë om by veranderinge aan te pas en op verskillende wyses na ’n saak te kyk (Diamond en Ling 2016). Kognitiewe buigsaamheid stel die kind in staat om gelyktydige oorweging aan ’n verskeidenheid grepe inligting te gee en om tussen die grepe inligting te beweeg. Aktiwiteite met betrekking tot kognitiewe buigsaamheid is onder andere gerig op die kind se waarneming van ooreenkomste en verskille, volgorde en patrone. Die uitvoerende funksie “kognitiewe buigsaamheid” sal die voorskoolse kind in staat stel om byvoorbeeld verskillende kleure krale volgens kleur te rangskik omdat die konsep van volgorde bemeester is. Colé, Duncan en Blaye (2014) het in hulle studie bevind dat kognitiewe buigsaamheid in die koördinering van fonologiese en semantiese inligting ’n belangrike rol in leesbegrip speel.

3) Inhibisiebeheer, wat verwys na die vermoë om normale of gewoontereaksies te vermy en ten nouste saamhang met aandagbeheer. Volgens Diamond (2013) behels inhibisiebeheer die weerstand teen aanvanklike impulse en die neiging om impulsief op te tree. Die uitvoerende funksie inhibisiebeheer voorkom dat die kind uitgelewer is aan omgewingstimuli, innerlike impulse en gewoontes (Diamond en Ling 2016). Inhibisiebeheer stel die voorskoolse kind in staat om aandag te gee aan die opdrag en moontlik ’n werkswyse vooraf te beplan asook die opdrag van ander impulse te onderskei en spesifiek aan die uitvoering daarvan aandag te gee.

4) Inisiëring, wat die kind in staat stel om inersie (stolling) te oorkom en ’n taak aan te pak. ’n Swak waaghouding, min selfvertroue en die belewing van mislukking kan daartoe lei dat die klein kind weier om ’n aktiwiteit aan te pak.

5) Metakognisie, wat verwys na die vermoë om terug te staan en denke, perspektiewe en verstandsprosesse se effektiwiteit te evalueer. Reeds vanaf ’n baie vroeë ouderdom kan die kind begelei word om sy pogings te evalueer en die positiewe en negatiewe aspekte uit te wys.

6) Organisering, wat ’n belangrike funksie vir die ordening van voorwerpe is. Organisering behels die ontwikkeling van ’n stelsel as onderbou vir logika en begrip en lê die grondslag vir die bestuur van inligting en voorwerpe. Die daarstelling van struktuur stel die voorskoolse kind in staat om die konsep van organisering te bemeester.

7) Beplanning, wat verwys na die vermoë om take te bepaal en die belangrikste take uit te lig wat nodig is vir die bereiking van ’n doelwit. Die bemeestering van die konsep beplanning stel die kind in staat om take op ’n logiese wyse te voltooi. Die voorskoolse kind kan geleer word om byvoorbeeld die bou van ’n legkaart te beplan deur eers die hoeke te soek, dan die buitelyne en dan die binnekant, of om ’n gedeelte van die legkaart, soos ’n boom, eerste te voltooi.

8) Reaksie op terugvoer is ’n verdere funksie – dit is die vermoë om op terugvoer oor ’n handeling te reageer en gedrag volgens die nuwe inligting te verander. Die opvoeder speel ’n belangrike rol in die vestiging van die kind se reaksie op terugvoer oor ’n bepaalde handeling van die kind. Die kind kan ondersteun word om gedrag en optrede te evalueer. So sal aanmoediging en aanprysing vir korrekte gedrag ’n belangrike rol speel.

9) Selfregulering, wat verwys na die beheer van gedrag en emosies ten einde doelstellings te bereik. Selfregulering as uitvoerende funksie is ’n belangrike aspek in die totale leerproses. Duidelikheid oor die doel van ’n taak dien as motivering en help die kind om op die taak te fokus. Volgens Charlesworth en Lind (2012) stel selfregulering die mens in staat om die uitkoms van gebeure te bevraagteken en na beter oplossings vir ’n taak of ’n probleem te soek.

10) Omskakeling, wat verband hou met kognitiewe buigsaamheid en die vermoë impliseer om aandag en fokus van die oorspronklike idee af na ’n nuwe idee te verplaas. Hierdie vaardigheid ontwikkel wanneer die kind deur selfregulering insig in sy optrede verkry.

11) Werkende geheue, wat die mens in staat stel om inligting in die geheue te hou (stoor) totdat ’n taak voltooi is. Die funksie van die werkende geheue behels egter berging terwyl ander verstandsprosesse, soos die ordening en die assosiasie van die inligting met bestaande kennis plaasvind (Diamond en Ling 2016). Die werkende geheue speel veral by die voorskoolse kind, wat nog nie baie ervaring het nie, ’n groot rol, en doelgerigte aandag moet deur die opvoeder aan die ontwikkeling daarvan gegee word (Anderson 2002; Cartwright 2012; Colé e.a. 2014; Diamond en Ling 2016; De Witt en Lessing 2018b).

2.4 Aktiwiteite ter bevordering van konsepte en die rol van die uitvoerende funksie van die brein

Lees moet nie slegs as ’n psigolinguistiese aktiwiteit beskou word nie, want dit is ook ’n komplekse kognitiewe handeling wat ’n verskeidenheid vaardighede vereis, insluitende perseptuele vaardighede, konsepte en verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein (Cartwright 2012). ’n Groot verskeidenheid aktiwiteite, wat spel insluit, kan ingespan word vir die ontwikkeling van die voorvereistes vir die leeshandeling. Konsepte wat gevorm word deur die gebruik van die liggaam en spel deur die kind, berus op perseptuele vaardighede en gaan hand aan hand met toepaslike aspekte van die uitvoerende funksie van die brein. Opvoeders moet voortdurend bewus wees van die rol van die uitvoerende funksies van die brein wat onderliggend is aan die verskillende aktiwiteite om te verseker dat dit voorsien word in aktiwiteite, toegepas is en ingeoefen word en die konsepte sodoende vasgelê word.

Tabelle 2 tot 9 gee ter illustrasie voorbeelde van enkele aktiwiteite wat met die voorskoolse kinders gedoen kan word en verskaf ons interpretasie van die toepassing van onderliggende perseptuele vaardighede en konsepte sowel as die toepaslike aspekte van die uitvoerende funksie van die brein in aktiwiteite met die voorskoolse kind.

Alhoewel die potensiaal tot konsepvorming ’n gegewe is (Sander 2011), moet die opvoeder bewus wees van die feit dat dit nie lukraak en toevallig gaan plaasvind nie. Die doelbewuste daarstel van aktiwiteite, met inagneming van die uitvoerende funksie van die brein is noodsaaklik vir optimale vorming van konsepte en die aktualisering daarvan. Opvoeders het ’n rol van begeleiding van die kind ten opsigte van die uitvoerende funksie van die brein wat deur spel en toepaslike aktiwiteite bewerkstellig en ingeoefen moet word ten einde konsepte te vorm. In die samestelling van die aktiwiteite kyk ons in besonder na die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die volgende groepe konsepte by die voorskoolse kind: vorm- en klankkonstantheid, volgorde en patroonvoltooiing, versameling, verwagting (antisipasie), skemapassing, denke en verhoudings.

2.4.1 Vorm- en klankkonstantheid

2.4.1.1 Vormkonstantheid

Vormkonstantheid is die kognitiewe vermoë om vorme te herken en te manipuleer en ’n uitkoms te visualiseer (Kaiser en Hemmeter 2014; De Witt 2016). Bemeestering van die konsep vormkonstantheid lei tot die herkenning van ’n voorwerp in verskillende kontekste, ongeag die verandering in grootte, vorm en rigting (Petelin 2014; Andrich e.a. 2015). Die suksesvolle voltooiing van ’n aktiwiteit soos die sortering van krale of knope volgens verskillende vorme en kleure impliseer dat die kind reeds die perseptuele vaardighede van figuur-agtergrondonderskeiding en kleurherkenning bemeester het. Die kognitiewe funksies wat deur hierdie aktiwiteit ingeoefen word, sluit aandagbeheer, kognitiewe buigsaamheid (waarneming van verskillende vorme en kleure), bereidheid om die opdrag uit te voer en die waarneming van ’n korrekte respons, al dan nie, in. In Tabel 2 word die onderlinge verband tussen die uitvoerende funksie van die brein, konsepte en persepsie op ’n vereenvoudigde wyse deur praktiese voorbeelde aangedui.

Tabel 2. Vormkonstantheid

Die konsep vormkonstantheid is belangrik in die bemeestering van die leeshandeling, aangesien dit die kind in staat stel om letters en woorde te herken. Om egter suksesvol te wees, is dit nodig om aandag te gee aan en te begin met die bepaalde aktiwiteit, verskillende moontlikhede te oorweeg en die aktiwiteit aan te pas indien dit onsuksesvol is.

2.4.1.2 Klankkonstantheid

Ouditiewe persepsie behels ’n aantal geïntegreerde vaardighede en vorm die basis vir die interpretasie van inligting wat via die gehoor na die brein versend word (De Witt 2016). Ouditiewe onderskeiding maak dit moontlik dat die kind tussen verskillende klanke op grond van die kwaliteit en intensiteit van die klank kan onderskei. Ouditiewe geheue verwys weer na die vermoë om klanke wat gehoor is, in die geheue te stoor wat die onderbou van die leeshandeling vorm (Deacon 2012). Ouditiewe voorgrond-agtergrondonderskeiding verwys na die vermoë om klanke te onderskei ten spyte van agtergrondsgeraas, terwyl ouditiewe denke abstrakte denke via die gehoor moontlik maak (De Witt 2016). Klankkonstantheid en die aktivering van die verskillende modaliteite van die ouditiewe vermoë moet doelbewus gestimuleer word met die oog daarop om leesvaardigheid te ontwikkel. Die samevoeging van klanke en letters ( assosiasie) lei uiteindelik tot die vermoë om te kan lees (Johnston en Nahmad-Williams 2009).

Tabel 3. Klankkonstantheid

Volgens Johnston en Nahmad-Wiliams (2009) asook Fielding-Barnsley en Hay (2012) is die bewustheid van die fonologiese eenhede van spraak, ritme, alliterasie en kennis van die alfabet van die beste voorspellers van suksesvolle aanvangsleesverwerwing. Taalaktiwiteite soos die opsê van rympies en gediggies, die sing van liedjies en die klap van verskillende ritmes is bydraende aktiwiteite tot klankbewustheid (Landry, Swank, Smith, Assel en Gunnewig 2006; Hay en Fielding-Bramsley 2009). Om egter suksesvol te wees, is dit nodig om aandag te gee aan en te begin met die aktiwiteit, verskillende moontlikhede te oorweeg en die aktiwiteit aan te pas indien dit onsuksesvol is. As hier opgelet word na die rol van die uitvoerende funksie van die brein soos in Tabel 2 aangedui beklemtoon dit die belangrike rol van die opvoeder se ingreep in die beplande aktiwiteite.

2.4.2 Volgorde en patroonvoltooiing

Volgorde en patroonvoltooiing as konsepte vereis dat die kind items kan vergelyk in terme van sekere kriteria en dit dan in ’n bepaalde rangorde of volgorde kan weergee (Kaiser en Hemmeter 2014). Hierdie vaardigheid vorm ’n belangrike basis vir latere lees (Priyadarshi, Goswami en Madhuban 2012) en die interpretasie van abstrakte entiteite soos die geskrewe taal of syfers. Patroonvoltooiing verg die vermoë om te onderskei tussen verskillende vorme en simbole ongeag posisie en die grootte van die voorwerp. Kleur, grootte, vorm, rangorde en sekwense is almal veranderlikes wat hier ’n rol kan speel. Dit is egter belangrik om in die beplanning van die aktiwiteit bewus te wees van hoeveel veranderlikes die kind op ’n bepaalde ouderdom kan hanteer.

Tabel 4. Volgorde en patroonvoltooiing

Wanneer kinders die konsep van volgorde bemeester het, stel dit hulle in staat om letters in ’n bepaalde volgorde waar te neem, ’n woord daaruit te vorm en begrip van die geleeste stuk te verkry. Geheue speel hier ’n belangrike rol, aangesien die kind moet kan onthou wat waargeneem is. Om egter suksesvol te wees, is dit nodig om te fokus, te begin met die aktiwiteit, verskillende moontlikhede te oorweeg en die aktiwiteit aan te pas indien dit onsuksesvol is. Die toepaslike perseptuele vaardighede, konsepte en aspekte van die uitvoerde funksie van die brein vir die voltooiing van die aktiwiteite met betrekking tot volgorde en patroonvoltooiing word in Tabel 4 aangedui.

2.4.3 Versameling

Versameling het te doen met die vermoë om voorwerpe te groepeer in terme van dieselfde eienskappe of kriteria (De Witt 2016). Die kind is dus in staat om bymekaar te voeg wat bymekaar hoort in terme van die voorgeskrewe kriteria. Die kind sal ook reeds beskik oor die vaardigheid en begrip dat daar vergelykbare determinante tussen sekere voorwerpe is. Woorde word byvoorbeeld in ’n bepaalde orde gegroepeer en die leser moet op die orde kan fokus ten einde leesbegrip te verkry (Priyadarshi e.a. 2012). Weer eens speel geheue ’n baie belangrike rol wat meebring dat die kind dit wat waargeneem is, kan onthou en dan op bepaalde maniere bymekaar te voeg.

Tabel 5. Versameling

2.4.4 Verwagting (antisipasie)

Met die konsep verwagting kan die kind nou deur ervaring sekere voorspellings maak. Dit is moontlik slegs indien die kind op ’n ryk ervaringswêreld staat kan maak en onderlinge verbande kan insien. Daar kan dus van die kind verwag word om deur logiese denke sekere afleidings van gegewe inhoud te maak. Hierdie konsep ontwikkel eers teen ’n latere ouderdom en is afhanklik van die stimulerende ervaringe wat aan die kind gebied word deur sy omgewing. Verwagting impliseer heelwat bepalers, soos voorspelling, vergelyking, klassifikasie, meting, oorsaak. skatting, logiese denke en vergelyking (Tabel 6).

Tabel 6. Verwagting (Antisipasie)

Verwagting of voorspelling is ’n belangrike aspek om die leser se leesspoed en begrip te verhoog, omdat die leser met ’n verwagting van moontlike gebeure lees. Foutiewe verwagting kan egter tot leesregressie lei en daarom is die toepassing van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie baie belangrik.

2.4.5 Skemapassing

Die vaardigheid tot segmentering en ’n begrip van een-tot-een verhouding speel ’n groot rol in die vaardigheid van skemapassing (De Witt 2016). Samevoeging van dele van ’n objek om ’n sinvolle geheel te vorm vereis van die kind ervaring waarop teruggeval kan word. ’n Ervaringsryke omgewing is noodsaaklik omdat die kind hoofsaaklik op vorige ervaringe en stimulering die konsepte sal kan bemeester. Afparing, of een-tot-een verhouding, vorm die basis vir wiskunde en is ’n integrale deel van skemapassing.

Tabel 7. Skemapassing

Skemapassing speel ’n belangrike rol in die leeshandeling. Dit stel die leser in staat om woorde en gebeure uit ervaring te herken. Om egter suksesvol te wees, is dit nodig om aandag te gee en te begin met die aktiwiteit, verskillende moontlikhede te oorweeg en die aktiwiteit aan te pas indien dit onsuksesvol is. Die werkende geheue speel ’n groot rol in skemapassing en indien die leser geen skema het waarby ’n woord geassimileer kan word nie, moet ’n nuwe skema gevorm word – dit vereis herordening en die trek van verwantskappe (Diamond en Ling 2016). Piaget (Johnston en Nahmad-Williams 2009) beskryf skemapassing as denkstrukture wat kognisie moontlik maak en lei tot hoë-orde-denke op ’n latere ouderdom.

2.4.6 Denke

Die konsepte wat die vaardigheid tot denke moontlik maak, is omvangryk. Konsepte soos logika, denkhandelinge, probleemoplossing, divergente denke, konvergente denke en oorsaak en gevolg bring mee dat die kind toegang kan verkry tot hoër-orde-denke. Denke met die meegaande konsepte vorm die basis vir sinvolle leer in die kind se lewe (Pomerantz en Pierce 2013). Omdat denke persepsie in sy volle omvang insluit, beteken dit dat al die sintuie van die kind ontwikkel moet wees. Denke en die volle ontwikkeling daarvan is afhanklik van die vorming van al die genoemde konsepte en denke vereis selfmonitering, semantiese organisering, opsomming, interpretering, kognitiewe voorstelling, gebruik van bestaande kennis en metakognisie (Owen 2008).

Tabel 8. Denke

Denke neem verskillende vorme aan: voorspelling, skatting, insien van oorsaak en gevolg en een-tot-een-verhoudings, asook die toepassing van divergente en konvergente denke. Deur denke is die mens in staat om onbekende woorde in die leesproses te ontsyfer en ook om woorde en sinne saam te voeg om betekenis te verkry (De Witt en Lessing 2018b). Denke stel ook die leser in staat om dit wat gelees word te beoordeel en moontlik te bevraagteken.

2.4.7 Verhoudings

Verhoudings en die konsepte wat daarmee saamgaan, naamlik ruimtelike verhoudings, oorsaak-en-gevolg-verhoudings, ordening en volgorde omsluit ook die reeds genoemde konsepte. Ruimtelikheid en sensomotoriese integrasie (De Witt 2016) is noodsaaklik en moet in enige stimulasieprogram ingesluit word. Probleemoplossing vorm ’n belangrike komponent omdat dit die basis vorm van byvoorbeeld die insien van oorsaak-gevolg.

Tabel 9. Verhoudings (Perseptuele vaardighede)

Die verhouding tussen klanke en letters stel die leser in staat om woorde te herken. Die waarneem van en denke oor onderlinge verhoudinge wat in ’n leesstuk voorkom, stel die leser in staat om begrip te kry van wat gelees is. Die insien en samehang van verskillende verhoudings word gerugsteun deur die aktualisering van verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein.

3. Navorsingsontwerp

3.1 Metodes van datagenerering

Om die betroubaarheid van die studie te verhoog is ’n gekombineerde metode van datagenerering, wat kwantitatiewe sowel as kwalitatiewe metodes insluit, gevolg (Neuman 2006). Die gekombineerde metode verskaf nie slegs algemene kwantitatiewe inligting nie, maar gee ook diepgaande insig in perspektiewe van kundiges (Creswell en Garrett 2008; Creswell en Plano Clark 2017). Metodes van datagenerering sluit ’n vraelys en die Delphi-tegniek in. Kwalitatiewe sowel as kwantitatiewe inligting is aan die hand van die vraelys gegenereer. Die samestelling van die vraelys en aktiwiteite is gegrond op literatuurnavorsing sowel as ons praktiese ervaring.

Die doel van ’n vraelys was om te bepaal tot watter mate preprimêre onderwyseresse aktiwiteite in die daaglikse program insluit met die oog op die ontwikkeling van perseptuele vaardigheid en konsepte. Die vraelys was ook gerig op die versameling van inligting oor die perspektief van die preprimêre onderwyseresse op die belangrikheid van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein vir die vorming van konsepte (Cohen, Manion en Morrison 2000).

In die kwalitatiewe ondersoek van hierdie navorsing is ’n aantal vrae in die vraelys ingesluit vir kommentaar en aanbevelings deur die deelnemers aan die werkswinkel. Verder het ons in die soeke na ’n antwoord op die navorsingsvraag ’n aantal aktiwiteite voorgestel vir die ontwikkeling van perseptuele vaardighede, toepaslike konsepte en die aspekte van die uitvoerende funksie van die brein wat by die aktiwiteite betrokke is. Deur die toepassing van die Delphi-tegniek (Salkind 2012) is hierdie samestelling in die vorm van ’n tabel aan ’n aantal kundiges voorgelê vir die evaluering van ons siening en kommentaar en aanbevelings vir die verbetering daarvan.

Die vraelys wat by die werkswinkel voltooi is, bestaan uit vier afdelings, naamlik biografiese en relevante inligting (Afdeling A), die gebruik van aktiwiteite vir konsepvorming (Afdeling B), deelnemers se perspektief ten opsigte van die belangrikheid van die rol van die verskillende uitvoerende funksies van die brein ten opsigte van bepaalde konsepte (Afdeling C) en ’n aantal oop vrae (Afdeling D). Afdeling B bestaan uit 21 stellings oor die belangrikheid van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein in die vorming van konsepte. Elke stelling is voorsien van vier moontlike antwoordkeuses volgens die Likertskaal, naamlik “stem beslis saam”, “stem saam”, “stem nie saam nie” en “stem geensins saam”. In Afdeling C word die deelnemers se perspektief ten opsigte van die belangrikheid van die uitvoerende funksie van die brein ten opsigte van verskillende konsepte bepaal. Elke aspek van die uitvoerende funksie van die brein is met betrekking tot ses groepe konsepte van vier moontlike antwoordkeuses volgens die Likertskaal voorsien, naamlik: “baie belangrik”, “tot ’n mate belangrik”, “nie baie belangrik nie” en “geensins belangrik”. In Afdeling D het deelnemers aan die vraelys geleentheid om onder andere kommentaar te lewer en voorstelle te maak vir toepaslike aktiwiteite.

Die Delphi-metode is in hierdie navorsing gebruik om die voordele van groepskommunikasie en die bereiking van konsensus van opinie oor ’n bepaalde onderwerp te verkry (Salkind 2012). Om gesamentlike besluite van die paneel en konsensus deur groepskohesie te voorkom, is die kundiges wat vir die evaluering van die ontleding van die voorgestelde aktiwiteite genader is, nie aan mekaar bekend nie (Mulder 2017). Indien daar by die eerste ronde van evaluering nie konsensus in die beoordeling van die aspekte verkry is nie, word die prosedure, nadat die kundiges se voorstelle in die kommentaarlys ingewerk is, herhaal totdat voldoende konsensus tussen die lede van die paneel verkry is (Delbecq, Van de Ven en Gustafson 1975; Burnes 1992).

Die Delphi-kommentaarlys⁵ is noukeurig beplan en ontwikkel na aanleiding van ons navorsing oor die afgelope aantal jare. Die Delphi-kommentaarlys word voorafgegaan deur inligting oor die navorsing en die uitvoerende funksie van die brein wat in die aktiwiteite aangespreek word. Die doel van die agtergrond is om die deelnemers in te lig oor die navorsing asook die doel en samestelling van die aktiwiteite. Gegrond op die navorsingsargument is ’n aantal toepaslike aktiwiteite voorgestel ten opsigte van vormkonstantheid, klankkonstantheid, volgorde en patroonvoltooiing, versameling, verwagting, skemapassing, denke en verhoudings. By elk van die aktiwiteite is die onderliggende perseptuele vaardighede, die konsepte wat ter sprake is en die toepaslike uitvoerende funksies van die brein, soos ons dit sien, aangedui. Die deelnemende kundiges is versoek om kommentaar te lewer en wenke te gee vir die evaluering en verfyning van die perseptuele vaardighede, konsepte en aspekte van die uitvoerende funksie van die brein vir die voorgestelde aktiwiteite.

3.2 Navorsingskonteks

In die keuse van die deelnemers is ’n gerieflikheid- en doelgerigte steekproef gedoen. Preprimêre onderwyseresse wat afgevaardig is om ’n werkswinkel oor die uitvoerende funksie van die brein en die belangrikheid daarvan vir die vorming van konsepte by te woon, is uitgesoek om aan die navorsing deel te neem. Die bepaalde werkswinkel was deel van ’n groter simposium oor wiskunde wat in Augustus 2017 in Pretoria aangebied is. Die werkswinkel het gefokus op wiskunde en het die skoolstelsel in sy geheel betrek. Belangegroepe is in die verskillende fases verdeel, naamlik Preprimêre Fase, Grondslagfase, Intermediêre Fase en Sekondêre Fase. Die deelnemers aan die betrokke werkswinkel was onderwysers uit die praktyk en spesifiek betrokke by die Voorskoolse en Grondslagfase. Die bepaalde werkswinkel oor konsepvorming is aangebied vir die onderwysers in die Preprimêre Fase en Grondslagfase. 

Die kundiges wat betrek is om die Delphi-kommentaarlys te evalueer, is geselekteer op grond van hul betrokkenheid in die Preprimêre Fase asook die feit dat hulle oor toepaslike kwalifikasies, kennis en ervaring beskik. Benewens die onderwysers, is ook ’n skoolhoof en ’n dosent aan ’n universiteit vir kommentaar betrek.

3.3 Etiese oorwegings

Ons het die volgende etiese aspekte nagevolg: objektiwiteit en integriteit; eerlikheid en noukeurigheid in die opskryf en verwerking van die data; etiese beginsels onderliggend aan die bekendmaking van bevindinge; deelnemers se kennis en bewustheid van die doel van die navorsing en die vertroulikheid en anonimiteit van die deelnemers. Die deelnemers het ook ’n keuse tot deelname gehad en kon op enige stadium hulle deelname aan die navorsing onttrek (Gay, Mills en Airasian 2006; McMillan en Schumacher 2006). 

3.4 Die dataverwerking

Die kwantitatiewe data is in Excel verwerk. Beskrywende statistiek en spesifieke persentasies word in die aanbieding van die data gebruik. Waar moontlik is tabelle gebruik om die leser met een oogopslag ’n oorsig van die data te gee. Die interpretasie van die vraelys wat deur ’n beperkte aantal deelnemers voltooi is, is nie gerig op die trek van verbande en die berekening van korrelasies nie. Die vraelys is bloot gebruik om die mening van ’n groep deelnemers aan ’n werkswinkel te ondersoek ten einde ’n idee te vorm oor die siening en kennis van onderwysers met betrekking tot die rol van die neurowetenskaplike aspekte in leer en meer in besonder die rol van die uitvoerende funksie van die brein en vorming van konsepte as grondslag vir toekomstige leer.

Die terugvoer van die kundiges op die Delphi-kommentaarlys is noukeurig gelees en ons siening van die rol van persepsie, konsepte en die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein vir die voorgestelde aktiwiteite is dienooreenkomstig aangepas, waarna dit vir ’n verdere ronde na die kundiges uitgestuur is. Alle kommentaar op die aktiwiteite is in ag geneem om konsensus oor die inhoud te verkry.

4. Aanbieding van die data

4.1 Bevindinge uit die vraelys en bespreking daarvan

4.1.1 Agtergrond van die deelnemers

Van die 19 respondente wat die vraelys voltooi het, is 14 betrokke by preprimêre skole, drie gee onderwys in die grondslagfase en twee hou nie op die oomblik skool nie. Slegs drie van die deelnemers is opgelei as preprimêre onderwyseresse, drie het opleiding in die grondslagfase (waarvan een ook preprimêre opleiding het) en twee deelnemers het geen onderwyskwalifikasie nie. Die oorblywende tien deelnemers het ander kwalifikasies en een deelnemer is ’n student in preprimêre onderwys.ing

Twaalf van die 19 deelnemers (63%) toon tevredenheid met hulle aanvanklike opleiding met betrekking tot die ondersteuning van kinders met konsepvorming en 13 (68%) dui aan dat hulle aktiwiteite beplan om konsepvorming by kinders te bevorder. Tien van die deelnemers integreer aktiwiteite vir konsepvorming in die daaglikse aktiwiteitsprogram en almal is van mening dat hulle een of ander vorm van konsepvorming met die leerders doen.

4.1.2 Kwantitatiewe bevinding

4.1.2.1 Aktiwiteite om verskillende konsepte te ontwikkel

Tabel 10 is ’n opsomming van die mate waarin die deelnemers aktiwiteite in die daaglikse program insluit om die verskillende konsepte te vorm.

Tabel 10. Die insluiting van aktiwiteite vir konsepvorming in die daaglikse program

*benaderingseffek

Volgens die inligting in Tabel 10 sluit die meeste van die deelnemers in ’n mindere of meerdere mate (altyd of tot ’n mate) aktiwiteite vir die vorming van konsepte in die daaglikse program by die preprimêre skool in. Dit blyk egter dat 5–11% van die deelnemers voorbehoude het ten opsigte van aktiwiteite met betrekking tot vergelyking, voorspelling, segmentering, assosiasie, divergente en konvergente denke, denke met betrekking tot oorsaak en gevolg en reekse. Verder het 26% van die deelnemers aangedui dat hulle nie aktiwiteite ten opsigte van segmentering in die daaglikse program aanbied nie. Die deelnemer wat nog ’n student is en dus nie betrokke is by ’n preprimêre skool nie, het nie die vraag oor die mate waarin aktiwiteite vir konsepvorming in die daaglikse program ingesluit is, beantwoord nie. Met die uitsondering van segmentering (47%+21%=68%), reeksvorming (58%+6%=64%) en konvergente denke (47%+32%=79%) het meer as 80% (altyd + tot ’n mate) van die deelnemers aangedui dat hulle ingestel is op aktiwiteite vir die vorming van konsepte. Hierdie bevinding is in ooreenstemming met die tevredenheid van 63% van die deelnemers met die insluiting van voldoende konsepvorming in hulle basiese opleiding. Volgens die bevinding uit die vraelys het 88% van die deelnemers aangedui dat hulle aktiwiteite ter bevordering van konsepvorming in die daaglikse program insluit, terwyl dit aanvanklik deur slegs 68% van die deelnemers aangedui is. Hierdie teenstrydigheid kan moontlik daaraan toegeskryf word dat die aanvanklike vraag (by biografiese en ander inligting) ’n globale skatting was wat deur die spesifieke vrae in afdeling B van die vraelys, na die aanbieding van die werkswinkel, ’n meer realistiese aanduiding van die toedrag van sake gebied het.

4.1.2.2 Die rol van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein ten opsigte van bepaalde konsepte

In Tabel 11 is die deelnemers se siening van die toepaslikheid van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein vir konsepvorming as persentasies weergegee. Die persentasies is tot heelgetalle afgerond. Drie van die deelnemers het dele van die vraelys nie voltooi nie. Die Likertskaal-tellings “baie belangrik” en “belangrik” asook “min” en “geensins” is vir die bespreking gekombineer.

Tabel 11. Die rol van die uitvoerende funksie van die brein in konsepvorming

*benader tot heelgetalle

Globaal gesien blyk dit dat – afgesien van verwagting (74%), 75% en meer van die 19 deelnemers – die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein as baie belangrik en belangrik ag vir die vorming van die konsepte onder bespreking. Ses persent en minder van die deelnemers beskou die aspekte as van min of geen belang vir die vorming van die konsepte.

Alhoewel nie noemenswaardig laer nie, word ’n laer persentasie ten opsigte van die belangrikheid van inisiëring (63%) en organisasie (68%) vir die konsep skemapassing aangedui. Metakognisie word ook minder belangrik geag met betrekking tot die konsepte groepering (69%) en verhoudings (69%). Van die deelnemers meen ook dat organisasie (68%) en beplanning (69%) minder belangrik is vir die vorming van die konsep verwagting.

4.1.3 Kwalitatiewe bevindinge uit oop vrae in die vraelys

Die inligting wat uit die oop vrae van die vraelys verkry is, was teleurstellend, aangesien sewe van die 19 deelnemers geen kommentaar gelewer het nie. Die deelnemers wat wel die kwalitatiewe gedeelte van die vraelys voltooi het, het aangedui dat die belangrikste konsepte in die aanbieding van die werkswinkel gedek is. Vir die oorgrote meerderheid van die deelnemers was die inligting oor die rol van die uitvoerende funksie van die brein in konsepvorming nuwe inligting. Slegs vyf van die 19 deelnemers was tot ’n mate bewus van die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die vorming van konsepte. Afgesien van die gebruik van die pyltjieskaart⁶ is geen aktiwiteite deur enige van die deelnemers verduidelik vir die inoefening van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein vir konsepvorming nie.

Die betreklik onbevredigende terugvoer van deelnemers kan ’n aanduiding daarvan wees dat onderwysers wel bewus is van konsepte, maar nie werklik die identifisering en toepassing daarvan in hul beplanning akkommodeer nie. Die beperkte terugvoer kan ook daaraan te wyte wees dat die deelnemers onvoldoende en beperkte kennis het oor die rol van die uitvoerende funksie van die brein in konsepvorming, soos deur hulle aangedui. Die ondersoekende aard van hierdie kleinskaalse navorsing stel ons as navorsers nie in staat om afleidings uit die bevindings te maak nie, maar gee tog ’n aanduiding van die noodsaaklikheid van opleiding en toepassing van die rol van die neurowetenskap in leer.

Een van die deelnemers het die gebruik van die pyltjieskaart as aktiwiteit vir die verwerwing van verskillende konsepte en as aanduiding van die rol van die uitvoerende funksie van die brein in ’n aktiwiteit voorgestel. Die gebruik van die pyltjieskaart dien tot ’n groot mate die doel van die ontwikkeling van ’n verskeidenheid aspekte van die uitvoerende funksie van die brein, aangesien die leerling moet aandag gee en fokus op die rigting van die pyltjie. Die uitvoering van die opdrag om óf die rigting van die pyltjie met die arm aan te dui, óf dit verbaal weer te gee, betrek ’n verskeidendheid van die aspekte van die uitvoerende funksie van die brein, naamlik inisiëring, metakognisie, beplanning, selfregulering en die werkende geheue. Indien die kind ’n foutiewe antwoord regstel, impliseer dit ook die gebruik van reaksie op terugvoer en oorskakeling na ’n ander aktiwiteit. Verder betrek die pyltjieskaart ook konsepte soos vormwaarneming en ruimtelikheid.

Aangesien die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die vorming van konsepte vir die meeste van die deelnemers “nuwe” inligting was, is dit moontlik dat die inhoud van die werkswinkel oorweldigend was en dat dit vir hulle nuwe insigte gebring het. Ons wil aanneem dat die deelnemers aan die werkswinkel bewus geword het van ’n nuwe aanslag tot konsepvorming. Een van hulle het uitdruklik gesê: “Ek het baie geleer.” Van die deelnemers het aangedui dat aspekte rondom die uitvoerende funksie van die brein vir hulle ’n onbekende veld was. Ons kan dus ook aanneem dat die keuse van aktiwiteite wat gerig is op die ontwikkeling van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein tot nuwe insigte kon lei en dat hulle baie uit die werkswinkel geleer het.

4.2 Bevindinge uit die Delphi-kommentaarlys 

4.2.1 Agtergrond van die deelnemers

Die deelnemers wat kommentaar moes lewer op die lys is almal gekies omdat hulle betrokke is by die Preprimêre Fase en oor die nodige ervaring en toepaslike naskoolse opleiding beskik.

4.2.2 Bevindings uit die Delphi-kommentaarlys

Die Delphi-kommentaarlys is aan 10 kundige persone uitgestuur en agt persone het dit geëvalueer en aan ons terugbesorg. Die terugvoer wat ons van die kundiges ontvang het, kan onder drie hoofde bespreek word, naamlik eenstemmigheid, aanvulling van die aspekte van die uitvoerende funksie van die brein en voorstelle vir verdere aktiwiteite. 

Die terugvoer op die Delphi-kommentaarlys was eenstemmig. Al agt die deelnemers het aangedui dat hulle met ons siening van die ontwikkeling van toepaslike perseptuele vaardighede, konsepte en aspekte van die uitvoerende funksie van die brein saamstem ter bevordering van lees- en leerbemeestering.

Ons siening van die aspekte van die uitvoerende funksie van die brein is deur twee van die deelnemers aangevul met “werkende geheue”, “beplanning” en “organisasie”. Albei het aangedui dat die werkende geheue ’n belangrike rol speel in aktiwiteite vir vormkonstantheid, en een van hulle motiveer dit as: “... omdat die leerder met behulp van vorige ervaring (inligting) die taak moet voltooi”. Verder is dit ook gestel dat inhibisiebeheer ingeoefen moet word en belangrik is in aktiwiteite met betrekking tot volgorde en patroonvoltooiing: “Die normale reaksie sal wees om te begin ryg of bou na hartelus. Die kleuter moet egter wag, kyk en luister na spesifieke instruksies en dit volg.” Aspekte met betrekking tot die uitvoerende funksie van die brein ten opsigte van “versameling” is ook uitgebrei met “organisasie”: “... die kleuter organiseer voorwerpe volgens bepaalde kriteria.”

Na afloop van die terugvoer is die kommentaarstuk met die volgende inligting uitgebrei:

1) “werkende geheue” is bygevoeg by aktiwiteite vir die inoefening van “vormkonstantheid”
2) “organisasie” by “versameling”
3) “organisasie” en “beplanning“ tot alle aktiwiteite.

Die Delphi-kommentaarstuk is aangevul met die voorstelle van die deelnemers en in ’n tweede ronde met behulp van ’n e-pos aan die deelnemers uitgestuur vir hulle aanvaarding en kommentaar. Konsensus is bereik oor die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein wat toepaslik is vir die verwerwing van perseptuele vaardighede en konsepte wat onderliggend aan die leeshandeling is.

’n Groot verskeidenheid moontlike aktiwiteite is deur sommige van die deelnemers voorgestel. Alhoewel die voorstel van aktiwiteite nie die doel van die Delphi-kommentaarlys was nie, het dit interessante en toepaslike inligting verskaf.

5. Gevolgtrekking en aanbevelings

Die doel wat ons met die voltooiing van die vraelys wou bereik, is tot ’n mate verwesenlik, naamlik om te bepaal of die deelnemers na die bywoning van die werkswinkel die belangrikheid van die uitvoerende funksie van die brein vir konsepvorming kon aandui. Die deelnemers kon egter nie toepaslike aktiwiteite vir die ontwikkeling van die uitvoerende funksie van die brein voorstel nie en die onvermoë is na alle waarskynlikheid daaraan toe te skryf dat die meerderheid van hulle aangedui het dat hulle nie kennis van die uitvoerende funksie van die brein dra nie. Preprimêre onderwysers is goed vertroud met die perseptuele vaardighede wat voorskools verwerf moet word met die oog op die bemeestering van konsepte wat belangrik is vir die leeshandeling. Slegs enkele van die deelnemers was egter voor die werkswinkel bewus van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein en die rol daarvan in konsepvorming. Van die 19 deelnemers wat die vraelys voltooi het, het slegs twee soos versoek aktiwiteite voorgestel om konsepvorming en die uitvoerende funksies van die brein te bevorder. Alhoewel hierdie navorsing slegs ’n klein groepie onderwysers betrek het, het hierdie bevinding ons vermoede versterk dat preprimêre onderwysers moontlik oor beperkte kennis beskik oor die bevordering van konsepvorming deur die uitvoerende funksie van die brein te bevorder. Ons hoop dat die bywoning van die werkswinkel die deelnemers sal prikkel om bedag te wees op die belangrikheid van die uitvoerende funksie van die brein en die rol daarvan in die ontwikkeling van konsepte by die voorskoolse kind ten einde latere lees- en leerbemeestering te bevorder.

Konsepvorming en die gebruik van konsepte in leer en die leeshandeling berus eerstens op die verwerwing van perseptuele vaardighede en die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein (Stauffer, Abrams en Pikulski 1978; Campbell 2015). Die kundiges se positiewe evaluering van ons voorgestelde aktiwiteite versterk ons argument dat perseptuele vaardighede, konsepvorming en die uitvoerende funksie van die brein interafhanklik is en onlosmaaklik deel van die leer en leeshandeling is. Die data wat deur die Delphi-evalueringslys gegenereer is, bevestig dat die voorgestelde aktiwiteite perseptuele vaardighede, konsepvorming en die uitvoerende funksie van die brein bevorder.

Op grond van dié bevestiging maak ons die volgende aanbevelings:

1) dat in die opleiding van onderwysers ook aandag gegee word aan die rol van uitvoerende funksie van die brein in konsepvorming
2) dat onderwysers daarvan bewus gemaak word dat kognitiewe ontwikkeling nie slegs ’n groeiproses is nie, maar daadwerklik bevorder kan word
3) dat spel en liggaamlike bewustheid ’n groot rol in kognitiewe integrasie speel en in die daaglikse program aangespreek moet word.

Die gevolgtrekking waartoe ons kom, is dat perseptuele vaardigheid, konsepvorming en die toepassing van die uitvoerende funksie van die brein deur toepaslike aktiwiteite bevorder kan word. Opvoeders is nie noodwendig bewus van die rol en belangrikheid van die uitvoerende funksie van die brein in leer nie. Dit is noodsaaklik dat preprimêre onderwysers aktiwiteite sal kies wat gerig is op die ontwikkeling van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein. Ons is daarvan bewus dat ons met hierdie navorsing ’n onbekende terrein betree het en dat daar veel meer navorsing gedoen moet word om die belangrikheid en toepassing van die uitvoerende funksie van die brein in die bemeestering van die leesvaardigheid in die praktyk te vestig. As navorsers is ons daarvan oortuig dat ontoereikende lees- en leerbemeestering onder andere toegeskryf kan word aan onvoldoende stimulering ten opsigte van die vorming van konsepte en die verskillende aspekte van die uitvoerende funksies van die brein. Om so ’n oortuiging te bevestig vra ’n longitudinale studie waarin die leesprestasie van kinders wat op preprimêre vlak aan sodanige doelgerigte program onderwerp is, met die leesprestasie van ’n kontrolegroep vergelyk word.

Ten slotte word ons gedagtes en optimisme in die volgende woorde saamgevat: “A mind when stretched by a new idea never regains its original dimensions.” (Anoniem)

Bibliografie

Anderson, P. 2002. Assessment and development of executive function (EF) during childhood. Child Neuropsychology, 8:71–82.

Andrich, C., A. Hill en A. Steenkamp. 2015. Training Grade R teachers to impart visual perceptual skills for early reading. Reading and Writing, 6(1):1–9.

Bick, J. en C.A. Nelson. 2016. Early adverse experiences and the developing brain. Neuropsychopharmacology, 41(1):177–96.

Bjorklund, D.F. 2000. Children’s thinking: Developmental function and individual differences. Belmont, CA: Wadsworth. 

Burnes, B. 1992. Managing change: A strategic approach to organisational dynamics. 2de uitgawe. Londen: Pitman.

Campbell, S. 2015. Feeling the pressure: Early childhood educators’ reported views about learning and teaching phonics in Australian prior-to-school settings. Australian Journal of Language and Literacy, 38(1):12–26.

Cartwright, K.B. 2012. Insights from cognitive neuroscience: The importance of executive function for early reading development and education. Early Education and Development, 23:24–36.

Center on the Developing Child, Harvard University. 2018. Executive function and self-regulation. https://developingchild.harvard.edu/science/key-concepts/executive-function (11 Junie 2018 geraadpleeg).

Charlesworth, R. en K. Lind. 2012. Math and science for young children. Wadsworth: Cengage Learning. 

Cohen, C., L. Manion en K. Morrison. 2000. Research methods in education. 4de uitgawe. Londen: Routledge. 

Colé, P., L.G. Duncan en A. Blaye. 2014. Cognitive flexibility predicts early reading skills. Frontiers in Psychology, 5:565.

Creswell, J.W. en A.L. Garrett. 2008. The “movement” of mixed methods research and the role of educators. South African Journal of Education, 28(3):321–33.

Creswell, J.W. en V.L. Plano Clark. 2017. Designing and conducting mixed methods research. Thousand Oaks: Sage.

Deacon, S.H. 2012. Sounds, letters and meanings: The independent influences of phonological, morphological and orthographic skills on early word reading accuracy. Journal of Research in Reading, 35(4):456–75.

Delbecq, A.L., A.H. van de Ven en D.H. Gustafson. 1975. Group techniques for program planning: A guide to nominal group and delphi processes. New York: Scott Foresman.

Department of Basic Education. 2014. Report on the annual national assessment of 2014, Grades 1 to 6 and 9. http://www.saqa.org.za/docs/repannual/2014/REPORT %20ON%20THE%20ANA%20OF%202014.pdf (2 Mei 2019 geraadpleeg). 

De Witt, M.W. 2016. The young child in context: A psycho-social perspective. 2de uitgawe. Pretoria: Van Schaik.

De Witt, M.W. en A.C. Lessing. 2018a. The deconstruction and understanding of preliteracy development and reading acquisition. Early Child Development and Care, 88(12):1841–54.

—. 2018b. Concept formation and the neurological executive function underlying a training program to improve pre-reading skills. Early Child Development and Care, 188(12):1633–47.

Diamond, A. 2012. Activities and programs that improve children’s executive functions. Current Directions in Psychological Science, 21(5):335–41.

—. 2013. Executive functions. Annual Review of Psychology, 64:135–68.

Diamond, A. en D.S. Ling. 2016. Conclusions about interventions, programs, and approaches for improving executive functions that appear justified and those that, despite much hype, do not. Developmental Cognitive Neuroscience, 1:34–48.

Dictionary.com. Concept. http://www.dictionary.com/browse/concept (30 Junie 2017 geraadpleeg).

Education and training. 2019. Concept development and vocabulary. https://www.education.vic.gov.au/childhood/professionals/learning/ecliteracy/interactingwithothers/Pages/conceptsdevelopmentandvocabulary.aspx (22 April 2019 geraadpleeg).

Fielding-Barnsley, R. en I. Hay. 2012. Comparative effectiveness of phonological awareness and oral language intervention for children with low emergent literacy skills. Australian Journal of Language and Literacy, 35(3):271–86.

Gay, L.R., G.E. Mills en P. Airasian. 2006. Educational research. Competencies for analysis and applications. 8ste uitgawe. Pearson: Merrill Prentice Hall.

Geake, J. en P. Cooper. 2003. Neuroscience: Implications for education? Westminster Studies in Education, 26(1)1:7–20.

Gelman, S.A. 1998. Concept development in preschool children. Referaat gelewer by Forum on Early Childhood Science, Mathematics, and Technology Education. Washington, DC. 6–8 Februarie.

—. 2009. Leaning from others: Children’s construction of concepts. Annual Review of Psychology, 60:115–40. https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev.psych.59.103006.093659 (21 April 2019 geraadpleeg).

Goldstein S. en J.A. Naglieri (reds.). 2014. Encyclopedia of child behavior and development. Boston: Springer.

Grové, M.C. en H.M.A.M. Hauptfleisch. 1979. Remediërende onderwys in die primêre skool. Pretoria: HAUM.

Guthrie, J.T, A. McRae en S.L. Klauda. 2007. Contributions of concept-oriented reading: Instruction to knowledge about interventions for motivations in reading. Educational Psychologist, 42(4):237–50. 

Guy, R. en B. Byrne. 2013. Neuroscience and learning: Implications for teaching practice. Journal of Experimental Neuroscience, 7:39–42.

Hay, I. en R. Fielding-Barnsley. 2009. Competencies that underpin children’s transition into early literacy. Australian Journal of Language and Literacy, 32(2):148–62.

Howie, S., S. van Staden, M. Tshele, C. Dowse en L. Zimmerman. 2012. PIRLS 2011 summary report: South African children’s reading literacy achievement. Universiteit van Pretoria: Centre of Evaluation and Assessment.

Kaiser, A.P. en M.L. Hemmeter. 2014. Introduction to special issue on the center on response to intervention in early childhood: Developing evidence-based tools for a multi-tier approach to preschool language and early literacy instruction. Journal of Early Intervention, 36(4):243–5.

Kid Sense. 2018. Understanding concepts. https://childdevelopment.com.au/areas-of-concern/understanding-language/understanding-concepts (15 November 2018 geraadpleeg).

Kovács, A.M. en J. Mehler. 2009. Cognitive gains in 7-month-old bilingual infants. Proceedings of National Academy of Sciences of the United States of America, 106:6556–60.

Johnston, J. en L. Nahmad-Williams. 2009. Early childhood studies. Pearson: Longman. 

Landry, S.H., P. Swank, K. Smith, A. Assel en S.B. Gunnewig. 2006. Enhancing early literacy skills of preschool children. Bringing a professional development model to scale. Journal of Learning Disabilities, 39(4):306–23.

Lessing A.C. en M.W. de Witt. 2017. ’n Neurowetenskaplike beskouing van die leeshandeling. LitNet Akademies, 14(2):460–91.

Lukie, I.K., S. Skwarchuk, J. LeFevre, en C. Sowinski. 2014. The role of child interests and collaborative parent-child interactions in fostering numeracy and literacy development in Canadian homes. Early Childhood Education Journal, 42:251–9.

McConnell, S.R. en H.L.S. Rabe. 1999. Home and community factors that promote early literacy development for preschool aged children. http://www.extention.umn.edu/distribution/familydevelopment/components/7286-05.html (18 April 2019 geraadpleeg).

McMillan, J.H. en S. Schumacher. 2006. Research in education. Evidence-based inquiry. 6de uitgawe. New York: Pearson.

Mulder, P. 2017. Delphi Technique. ToolsHero: https://www.toolshero.com/decision-making/delphi-technique (25 Oktober 2018 geraadpleeg).

National Department of Basic Education. 2012. CAPS for Foundation Phase. https://www.education.gov.za/Curriculum/CurriculumAssessmentPolicyStatements(CAPS)/CAPSFoundation/tabid/571/Default.aspx (18 April 2019 geraadpleeg).

Neuman, L.W. 2006. Social research methods. Qualitative and quantitative approaches. 4de uitgawe. Londen: Allyn en Bacon.

Nicolopoulou, A. 2010. The alarming disappearance of play from early childhood education. Human Development, 53:1–4. 

Owen, J.E. 2008. Excerpt from language development: An introduction. http://www.education.com/reference/article/process-reading (21 September 2016 geraadpleeg).

Petelin, I.B. 2014. Assessment of prereading competence. Journal of Contemporary Educational Studies, 2:24–41.

Pomerantz, F. en M. Pierce. 2013. “When do we get to read?” Reading instruction and literacy coaching in a “failed” urban elementary school. Reading Improvement, 22:101–15.

Priyadarshi, B., S.P. Goswami en S. Madhuban. 2012. The relationship of auditory and visual perception with reading related skills. Journal of All India Institute of Speech and Hearing (JAIISH), 31:168–76.

Rushton, S., A. Rushton en E. Larkin. 2010. Neuroscience, play and early childhood education: Connections, implications and assessment. Early Childhood Education Journal, 37:351–61.

Salkind, N.J. 2012. Delphi Technique. Encyclopedia of Research Design. http://methods.sagepub.com/reference/encyc-of-research-design/n107.xml (25 Oktober 2018 geraadpleeg).

Sander J. 2011. Concept formation. In Goldstein en Naglieri (reds.) 2011.

Stauffer, R.G., J.C. Abrams en J.J. Pikulski. 1978. Diagnosis, correction, and prevention of reading disabilities. New York, NY: Harper en Row.

Teaching Efficient Reading. s.j. Concept formation and reading. http://www.ciil-ebooks.net/html/teaching/link5.htm (14 Junie 2018 geraadpleeg).

Zygouris-Coe, V. 2001. Phonemic awareness. Florida: Literacy and Reading Excellence Center College of Education.

Eindnotas 

¹ PIRLS-verslag (Progress in International Reading Literacy Study, 2006. Howie, Venter, Van Staden, Zimmerman, Long, Scherman en Archer 2008:19); Jaarlikse Nasionale Assessering van Leesvaardigheid (in Engels: Annual National Assessment; ANA 2013; 2014; Department of Basic Education 2014).

² Delphi-tegniek is ’n metode om die inset van kundiges te verkry om ’n program of voorgestelde aktiwiteite te bevestig en te verbeter.

³ Sien eindnota in De Witt en Lessing (2018a).

⁴ Verwagting wat in die literatuur as antisipasie beskryf word.

⁵ Kommunikasie met die deelnemers:

Geagte Deelnemer

Daar is drie belangrike fasette in suksesvolle leer- en leesbemeestering, naamlik bemeestering van perseptuele vaardighede, konsepvorming en voldoende bemeestering en toepassing van die uitvoerende funksie van die brein. Die uitvoerende funksie van die brein dui op ’n groep interverwante prosesse wat doelgerigte gedrag tot gevolg het en die individu in staat stel om sy gedrag te beheer, doelgerig te werk en komplekse kognitiewe prosesse te bestuur. Dit word gekenmerk deur die volgende aktiwiteite:

Aandagbeheer: die vermoë om op ’n bepaalde taak te fokus ongeag aandagafleiers of vermoeidheid.

Kognitiewe buigsaamheid: gelyktydige oorweging van ’n verskeidenheid grepe inligting en die vermoë om daartussen te beweeg.

Inhibisie: die vermoë om normale of gewoonte-reaksies te vermy.

Inisiëring: die vermoë om (stolling) te oorkom en ’n taak aan te pak.

Metakognisie: die vermoë om terug te staan en denke, perspektiewe, verstandsprosesse se effektiwiteit te evalueer.

Organisasie: die ordening van inligting en voorwerpe.

Beplanning: bepaling van take en die vermoë om die belangrikste take uit te lig wat nodig is vir die bereiking van ’n doelwit.

Reaksie op terugvoer: vermoë om op terugvoer te reageer en gedrag te verander ooreenkomstig nuwe inligting.

Selfregulering: die vermoë om doelwitte voor oë te hou en daarop te fokus.

Oorskakeling na ’n ander aktiwiteit: die vermoë om aandag en fokus van die oorspronklike idee af te verplaas.

Werkende geheue: waardeur die mens in staat is om inligting in die geheue te hou (stoor) ten einde ’n taak te voltooi.

Daar is egter nog weinig navorsing gedoen oor die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die verwerwing van konsepte deur die primêreskoolkind. Ons poog in ons navorsing om hierdie rol aan te dui en ons versoek u hulp as kundige preprimêre onderwyseres in dié verband. Ons sal dit waardeer indien u kommentaar sal lewer op ons siening van die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die onderstaande aktiwiteite. U kommentaar kan aanvullend of afwysend van aard wees asook voorstelle vir verdere aktiwiteite en konsepte insluit.

Baie dankie vir u deelname.

Die inligting soos in Tabelle 2 tot 9 van die manuskrip is aan die deelnemers voorsien met die versoek dat hulle kommentaar sal lewer oor die voorgestelde perseptuele vaardighede, konsepte en die aangeduide aspekte van die uitvoerende funksie van die brein met betrekking tot die voorgestelde aktiwiteite.

⁶ Pyltjieskaart hier onder:

(Grové, M.C. en H.M.A.M. Hauptfleisch. 1979)

Die leerling staan voor die pyltjieskaart.

• Versoek die kind om die arm in die rigting van die pyltjies op die kaart te wys.
• Die kind verbaliseer die rigting van die pyltjie.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Perseptuele vaardigheid, konsepvorming en die uitvoerende funksie van die brein in die preprimêre-onderwyspraktyk – ’n ondersoekende studie  appeared first on LitNet.

Abstract

Perceptual skills, concept formation and the executive function of the brain have an important role in the mastering of learning and reading skills (Cartwright 2012; Andrich, Hill and Steenkamp 2015; De Witt and Lessing 2018a). These skills are not inherent to a person and the acquisition of the essential aspects already takes place at preschool stage (Anderson 2002; Kovács and Mehler 2009; Cartwright 2012). Mastering of these skills enhances the possibility for successful reading at entry level of formal schooling (Nicolopoulou 2010; Education and Training 2019) and should therefore be the focus in preschool activities. The role of these skills in a number of activities for preschoolers is reflected in the study. The aim of the research is embedded in the research question: To what extent do our proposed activities for preschoolers enhance the perceptual skills, concept development and the executive function of the brain?

For the purpose of this research perceptual skills are defined as the result of the process of extracting and organising information – giving meaning to what we see or hear. Meaningful reading requires different perceptual skills, including figure background discrimination, perception of form, sequence, analysis, synthesis, association and memory. Meaning of the reading passage is acquired only when the child has acquired the applicable concepts (Andrich, Hill and Steenkamp 2015; De Witt and Lessing 2018a).

We see a concept as a mental representation or building block for knowledge which is used to organise and categorise experience (Bjorklund 2000; Sander 2011; Education and Training 2019). Forming concepts is therefore the result of a system of cognitive organising by means of which characteristic features of previous experience are utilised in recognising new objects (Sander 2011; Charlesworth and Lind 2012; De Witt 2016). This recognition is possible only when the concepts of assimilation, accommodation and retention are mastered. Forming concepts is not only an effective way to organise experiences in the memory, but also serves to identify objects, to form analogues, and to draw conclusions to use as building blocks for more complex skills (Gelman 1998, 2009; Sander 2011). Acquiring perceptual skills and development of concepts already commences with the pre-school child while input from the environment and more in particular educators’ involvement play an important role in the process (Gelman 2009; Charlesworth and Lind 2012).

In neuroscience the learning process is known as the executive function of the brain which refers to a group of interrelated processes resulting in purposeful behaviour. The executive function of the brain enables one to control behaviour, work purposefully and manage complex cognitive processes. The executive function of the brain involves a variety of motor and cognitive activities to order successive actions to achieve a particular objective. By means of the executive function of the brain one can simultaneously plan, focus attention, remember instructions and execute different tasks (Diamond 2012). The executive function of the brain is characterised by the following cognitive processes: attention control, cognitive flexibility, inhibition control, initiation, meta-cognition, organising, planning, self-regulation, switching and a working memory (Cartwright 2012). Although development is a lifelong process, many of the critical aspects already take place during the preschool phase.

We selected a number of activities which focus on enhancing perceptual skills, concept formation and the executive function of the brain of the preschool child. The activities address shape consistency, sound consistency, sequence and pattern completion, collection, anticipation, schema matching, thought and relationships. Concepts acquired by means of activities are based on perceptual skills and go hand in hand with appropriate aspects of the executive function of the brain. A workshop on the subject of perceptual skills, concept development and the executive function of the brain was presented to teachers in the Preprimary Phase. With a view to the outcome of the research question the workshop participants completed a questionnaire. 

The questionnaire was compiled to determine:

1) to what extent the research participants included activities for the development of concepts in their daily programme
2) whether participants, after having attended the workshop, could indicate the importance of the executive function of the brain for concept development
3) to what extent participants could suggest appropriate activities for the development of the executive function of the brain.

Some questions were included in the questionnaire for workshop participants for their comments and recommendations.

We further analysed the proposed activities with regard to perceptual skills, concepts and appropriate aspects of the executive function of the brain and presented it to ECD experts in table form. With each of the activities the underlying perceptual skills, the concepts in question and the appropriate executive functions of the brain as viewed by the researchers were indicated. The Delphi technique (Salkind 2012) was used to obtain the view of the ECD specialists. The participating specialists were requested to evaluate our point of view and to provide suggestions for activities with a view to enhancing and refining the three key skills concerned.

Participants were purposefully selected and 19 people completed the questionnaire. Pre-primary teachers that were delegated to attend the workshop were selected to participate in the research. The experts involved in evaluating the Delphi commentary list were selected on the basis of their involvement in the Preprimary Phase as well as on their appropriate qualifications, knowledge and experience in the field. Eight participants assessed the activities, and apart from the teachers, a school principal as well as a university lecturer was included. We adhered to the necessary ethical measures.

By means of the research it was determined that most of the participants included activities focused on development of concepts in their daily programmes at preprimary schools. Most of the participants that completed the questionnaire were not aware of the executive function of the brain and its role in concept formation. After having attended the workshop, participants could indicate the importance of the executive function of the brain in developing concepts. Participants could, however, not suggest appropriate activities to enhance the executive function of the brain. This inability as indicated by the majority, is most likely due to the fact that they previously had no knowledge of the executive function of the brain

Qualitative findings of open questions in the questionnaire did not contribute much to the research. Participants indicated that the most important concepts for children in the Preprimary Phase were covered by the workshop. It was also found that knowledge of the executive function of the brain in concept development was new information for the majority of the participants.

The experts that evaluated the proposed activities were in agreement regarding the relevance of the proposed activities for acquiring the skills concerned. However, two of the specialists indicated that working memory, planning and organising are applicable to all the activities.

The conclusion we draw as a result of this explorative investigation is that perceptual skills, concept formation and the executive function of the brain can be developed by means of activities. We are convinced that inadequate mastering of reading and learning skills can be ascribed, inter alia, to insufficient stimulation regarding development of concepts and the different aspects of the executive function of the brain. To support such a conviction would require a longitudinal study where reading achievement of children that were subjected to such a purposeful programme at pre-primary level, will be compared with results from a control group.

Keywords: activities; concept formation; executive function of the brain; perceptual skills; pre-primary children

Lees die volledige artikel in Afrikaans

Perseptuele vaardigheid, konsepvorming en die uitvoerende funksie van die brein in die preprimêre-onderwyspraktyk – ’n ondersoekende studie 

The post Perceptual skills, concept formation and the executive function of the brain at pre-primary level – an exploratory study appeared first on LitNet.

Fotobron: https://en.wikipedia.org/wiki/Crito_of_Alopece, en daarnaas: Bettina Wyngaard

Ter agtergrond van onderstaande reaksie deur Crito, lees hierdie artikel:

Crito se kritiek en die doel van boekresensies

En lees ook Crito se blog hier:

http://blogs.litnet.co.za/crito/

Ek stem met Bettina Wyngaard saam oor die doel van resensies. Crito se resensiejoernaal het tot stand gekom juis om ’n wakende oog te hou oor resensente wat nie binne daardie bane werk nie – asook om goeie resensente verder aan te moedig.

Heel interessant is haar tipering van Crito as ’n lafaard. Dit is ’n natuurlike reaksie wanneer mens met skuilnaamskrywers te doen kry. Crito is nie onbewus van die nadele verbonde aan ’n skuilnaam nie. Crito is ook pynlik bewus daarvan dat die meerderheid van die reaksies op resensies positief is, en dat daar in die loop van die kalenderjaar veel meer rede was vir “venynige bitsige sluipaanvalle op resensente” as wat Crito aangegryp het.

Dit is maar die lot van diegene wat skuil in die domein van skuilnaamlafaards. Mens maak toegewings aan die mense in jou vriendekring, want jy weet hoe sensitief hulle is. En jy probeer fatsoenlikheid handhaaf by diegene wat jy nie ken nie. 

Wat, vra Crito sigself af, sou Bettina Wyngaard gedoen het as LI Bertyn uit die graf opgestaan het en haar geroskam het? Moeilik om te sê, nè? Sy het geswyg die kere toe Crito die resensente van haar romans geloof het. Toe was die skuilnaam aanvaarbaar.

Sy tree in die bres vir ’n resensent wat Crito onlangs aangespreek het. Sy wil (seker om die resensent te beskerm) nie sê wie dit is nie, en Crito is sku vir Facebook, dus kan ek nie bepaal watter een van Bettina Wyngaard se vriendinne ter sprake is nie. Ek sal maar ’n aanname moet maak, en vra hoe Bettina Wyngaard sou gevoel het as ’n resensent van haar laaste roman, Jagter, gesê het: “Jagter is ’n lekkerleesboek wat jy nie hoef te ontleed nie.” As sy nie kan insien hoe ’n groot belediging só ’n opmerking is vir haar as skrywer wat met groot moeite en intellektuele vlyt haar werk verrig het nie, dan dink ek mis sy die punt van die Crito-joernaal volledig.

’n Laaste gedagte: Ek geniet Bettina Wyngaard se geselskap net soveel as wat ek haar korswilrubrieke vir LitNet geniet. Volgende keer wat ons mekaar sien, sal ek twee keer met my regteroog knik. Dan sal sy weet.

Crito se kritiek en die doel van boekresensies

The post Crito reageer op Bettina Wyngaard appeared first on LitNet.

Titel: Die verevrou
Skrywer: Jan van Tonder
Uitgewer: NB-Uitgewers
ISBN: 9780798170505

Daar is, soos dikwels met goeie boeke die geval is, ’n interessante mengsel van kritiek op Die verevrou. In ’n lesersindruk skryf Sonja van der Westhuizen byvoorbeeld op LitNet dat die boek “’n ambisieuse verskeidenheid onderwerpe en omgewings [dek] wat moontlik die aandag kan aftrek van die ontwikkeling van stewiger karakters”. Daar is “te veel potensiële storielyne en karakters … wat my met onopgeloste vrae gelaat het.”

Daar steek vir my ’n mate van waarheid in Van der Westhuizen se kritiek. Wat gesê word, kan nie eenvoudig net weggewens word nie. En tog is daar baie boeke wat so wemel van karakters. En net soos Van der Westhuizen, is ook ek, alles in ag genome, einde ten laaste heel tevrede met Die verevrou. Op die laagste punt van die kurwe van kritiek sou ek sê dat ek al baie erger gesien het. Op die hoogste punt sou ek sê die boek is ’n lekker eksotiese roman. Dit is geskryf uit die oogpunt van die vroue – uit eie reg lekker verfrissend en indrukwekkend, gegewe dat skrywers heel dikwels uit die oogpunt van hulle eie gender skryf, en dat die skrywer ’n man is. Hoewel daar moontlik te veel karakters is, is dit duidelik wie die hoofkarakter is: Liora, wat op ’n plaas in Algerië grootword. Die storie speel af in Algerië, Suid-Afrika en Frankryk. Dit maak dit uit die staanspoor eksoties. Algerië is ’n plek waarvan die meeste van ons as Afrikaanse lesers nie juis iets weet nie. Volgens Van der Westhuizen is die verhaal ook dalk soms sensasioneel seksueel en gewelddadig eksplisiet – dit was egter glad nie my ervaring van die boek nie.

In Suid-Afrika wentel die storie rondom Oudtshoorn en die volstruisverebedryf. En met die prys van petrol vandag is selfs Oudtshoorn ook maar ’n eksotiese plek vir die deursnee-Suid-Afrikaner – tensy jy dalk self in daardie omgewing woon, of dalk welaf is en kan petrol koop soos jy wil. Die verhaal spring rond tussen die verlede en die hede, en skynbaar ook heel arbitrêr. In Algerië woed ’n bloedige oorlog, waarby Liora betrokke raak. Sy leer egter later die kuns om volstruisvere te bewerk. Heelwat besonderhede van hoe die verhaal ontvou, vloei uit die kinkels van die verhaal, wat mens nie hier wil verklap nie, maar dit word uiteindelik duidelik dat die hoofkarakters hulleself almal met ’n plan in Suid-Afrika in die 1990’s kom vestig.

Dit is hier in Suid-Afrika waar die mees menslike aspek van die verhaal vir my inkom, en waar die storie werklik momentum begin kry. Sonder om die storie te verklap kan mens sê dat dit wat in Suid-Afrika afspeel, glad nie is wat die karakters in gedagte gehad het toe hulle hierheen verhuis het nie. So is dit mos in die lewe – dat die mens planne beraam en die toekoms visualiseer, maar dit speel heeltemal anders uit as wat ons ooit verwag. So was dit ook in Die verevrou.

Hierdie boek gaan nog baie golwe veroorsaak. Ten spyte van die geldige kritiek wat teen die boek bestaan, is dit ’n aangename, verfrissende verhaal. Dit is miskien so dat die karakters nie sterk genoeg ontwikkel nie. Die storie is moontlik te vlietend geskryf. Maar deurdat die verhaal nie drentel nie, word die leser se aandag dalk beter behou. So sal mens in sirkels kan redeneer oor hierdie boek. Ek kan net namens myself praat – ek het die boek boeiend en heel stimulerend gevind. Die verevrou bied iets ongewoon in Afrikaans en geniet reeds ’n groot aanhang onder heelwat lesers. Ek het geen twyfel dat dit nog in baie lesers se harte sal inkruip en lank onthou sal word nie.

Lees ook:

Die verevrou deur Jan van Tonder: ’n lesersindruk

Die verevrou beeld wêreld van volstruise epies uit

The post Lesersindruk: <em>Die verevrou</em> deur Jan van Tonder appeared first on LitNet.

My kleintyd se onthou lê opgesluit in die geure van pampoenkoekies en kaneel. En Volmoed se speel sonder ophou. Dit was die popspeel-kombuisie in die vertoonvenster van die grênd speelgoedwinkel wat my neus-teen-die-ruit teruggeneem het na daardie wonderlike dae …

My sussie in die sneeu

Ek was vier jaar oud toe my pa skoolhoof geword het van die Middelbare Skool Volmoed. Die rekordgetal leerlinge, van die outydse sub A tot standerd 8, was 135 en dit was nie in die tyd toe my pa daar was nie. Wanneer dit gesneeu het op die Swartberge, het hy die hele skool in die bus gelaai om dié wit wonderwêreld te beleef. Volmoed is die plaasgemeenskap net buitekant Oudtshoorn, soos jy Mosselbaai se kant toe ry. Dis die pad wat ons gery het vir seevakansies saam met my ouma Drienie in haar houthuisie by De Bakke. En aan die ander kant van Oudtshoorn kronkel die pad oor die Swartbergpas na my oupa Frans en ouma Gertie in Prins Albert. Wanneer ek nou terugdink aan daardie vakansies, proe ek nog die rooilaventel wat ons gevoer is vir die karsiek oor daardie pas.

Volmoed was ’n kinderparadys. Ek was tien toe ons daar weg is Kaap toe, te jonk om ooit te weet hoe die grootmense die plek ervaar het, maar vir my en my boetie was dit een groot speelplek. Ek het soggens langs die pad die afleweringsbode van die winkel ingewag en in die groot mandjie, wat voor op sy fiets vasgemaak was, geklim om ’n ent verder in die pad af by ’n maatjie te gaan speel. Toe my sussie gebore is, is sy sommer daar by die winkel op die skaal geweeg eerder as om al die pad na die kliniek in Oudtshoorn te ry. My boetie en sy maats het by die werkswinkel van Oom Thys se motorhawe geboer. My ma kon die pad na Oudtshoorn Hospitaal se ongevalle-afdeling toe-oë ry – tone, vingers …

Ek en Volmoed

Daar was net ’n heining tussen die grondpad en die plase langs die pad. En jy kon maar net vra om op te klim wanneer daar ’n trekker met ’n sleepwa verbykom. Almal het almal geken en ons het handjies-agter-die-rug gaan staan en baie van die plaasbedrywighede grootoog dopgehou. My boetie het kleintyd ’n ding oor donkies gehad en het gereeld met ’n donkie aan ’n tou die bult op huis toe geloop. Dié het hy iewers by iemand vir tien sent gekoop. En oom Edmund het vir my sussie ’n bokkie present gegee sodat sy haar fopspeen, wat sy “pieshie” genoem het, kan los. Dit het dan ook die bok se naam geword. Pieshie het my ma met ’n kopstamp tot voor die stoof geboelie vir sy melkbottel. Dié kon sy nog hanteer, maar toe die bok viervoet op die klavier gaan staan, is hy gou terug plaas toe gestuur. Die enigste pieshie wat oorgebly het, was die een waaraan Kleinsus nog lustig gesuig het.

Ons het twee sementdamme op die erf van ons huurhuis gehad. Die een was leeg en ons kon net oor die wal klouter om binne-in te speel. By die ander huurhuis, waar ons eers gebly het, het ons ’n hele Karookoppie in die agterplaas gehad. My pa het die mandjie van ’n lugballon op ’n vendusie gekoop en dit op die ruim stoep staangemaak. Ons het ure lank daarin gespeel.

En die buitekamers …

Een van die leë buitekamers het ek vir myself toegeëien as pophuis. Ek neem aan dit was die ou melkkamer, want daar was nog ’n ou roomafskeier waarmee ons so lekker gespeel het. Ek het ’n klein parafienstofie van my ouma se strandhuis af gekry en ’n paar ou potte en panne en stukkende borde en koppies. Ek het by Doortjie in die kombuis ’n bietjie rys, of ’n aartappel gaan bedel en met basaartyd op Volmoed het ek met my sakgeld ’n bossie wortels by die groentetafel gekoop. In my verbeelding het ek elke keer ’n koningsmaal voorgesit. Die stofie was maar baie effens en ek kan nie onthou dat my speelmaats met dieselfde ywer saamgeëet het nie. En die poppe het geswyg.

Ek en Sussie in Ouma se strandhuis

Ek het ook graag gaan speel by ’n maatjie wat verder af in die stofpad gebly het. Sy was ’n jaar of twee ouer as ek en het ’n “buitekombuis” gehad. Daar kon sy vuurmaak en het eenkeer spekboomblare gekook. Daardie aand was ek heelnag in die badkamer en daardie siek sal ek nooit vergeet nie. Ek glimlag wanneer ek sien hoeveel bobaaskokke spekboom nou deel van hul spoggeregte maak. Ek verseg om my mond daaraan te sit.

Vir ons as kinders was die grootste nagmerrie kuiermense uit die dorp. Min van hulle kinders het regtig geweet van speel. Ons het baie pak gekry omdat ons hulle net daar gelos het en weggesluip het na ons eintlike speelmaats. Doortjie, wat by ons in die kombuis gewerk het, het ’n seun en ’n dogter gehad wat net so oud soos ons was en ons het feitlik saam grootgeword. Toe die parafienyskas by ons eerste huurhuis ontplof en die huis aan die brand geslaan het, het hulle net so hard saam met ons staan en huil. Ek en Dorethea het mekaar nou die dag weer, meer as ’n halfeeu later, deur Facebook opgespoor.

Daai speelkombuisie ...

Ek herleef die wonderlike Volmoed-jare deur die foto’s wat my pa daardie tyd geneem het. En dan, op ’n dag, voer ʾn klein speelkombuis in ʾn winkelvenster my terug na daardie buitekamer vol fantasieë en drome. En ek weet, daardie grênd klein kombuisie sal nooit so lekker speel soos die ou melkkamer daar in die huurhuis se agterplaas nie. Dan verlang ek sommer na al die aande voor die ou Aga-stoof in die kombuis en my ma wat vir ons Alba Bouwer se Stories van Rivierplaas voorlees. En die pampoenkoekies met die dik laag kaneelsuiker wat onder jou tande kraak wanneer jy in die sagte geel in byt.

Karen se pampoenkoekies

Lewer ongeveer 12 – 16 pampoenkoekies (afhangende van die grootte)

2 koppies gaar pampoen, goed gedreineer
1 eier, liggies geklits
1 koppie bruismeel
1 teelepel bakpoeier
½ teelepel koeksoda
1 eetlepel bruinsuiker
’n knippie sout
1 eetlepel koffie (of brandewyn of sjerrie of Marsala)
gerasperde skil van 1 lemoen
½ koppie suiker gemeng met 1 – 2 teelepels fyn kaneel
olie vir braai

Meng al die bestanddele vir die pampoenkoekies (behalwe die kaneelsuiker en olie) en meng goed. Verhit die olie in ’n pan oor matige hitte en skep lepelsvol van die beslag in die warm olie. Moenie probeer om meer as vier koekies op ’n slag te bak nie – dit maak die pan benoud en die omdraaislag raak ’n bietjie moeilik. Braai eers aan die een kant totdat blasies begin vorm en draai dit dan om, om aan die ander kant ook mooi koperbruin te braai. Skep die koekies met ’n gaatjieslepel en dreineer op handdoekpapier. Strooi kaneelsuiker oor.

The post Pophuise en pampoenkoekies vir die onthou appeared first on LitNet.

Sushi en Shosholoza
Erns Grundling
ISBN: 9780795802102
NB-Uitgewers

Erns Grundling praat met Naomi Meyer oor sy boek Sushi en Shosholoza.

Erns, baie geluk met die verskyning van Sushi en Shosholoza. Sushi staan tot “Shosholoza” soos rugbyreise teenoor pelgrimstogte, maar in omgekeerde volgorde. Vertel vir my wat is vir jou die verwantskappe en die verskille tussen hierdie onderwerpe - die land Japan, jou reise hier en dan iets so aards soos rugby.

Ek wou met die boek se titel – behalwe natuurlik vir lekker klankherhaling én iets wat 'n mens nie maklik ná drie drankies kan uitspreek nie – fokus op Japan en rugby. Ek dink vir die meeste Suid-Afrikaners is soesji dalk die maklikste assosiasie met Japan, en "Shosholoza" het reeds met ons eerste roemryke Wêreldrugbybeker in 1995 deel van ons land se kollektiewe onbewuste geword. Ek dink met die Wêreldrugbybekertoernooi wat tans in Japan plaasvind (die eerste keer dat hierdie toernooi in Asië aangebied word), en met die komende Olimpiese Spele in Tokio in 2020, gaan Japan dalk nou meer as ooit tevore op Suid-Afrikaners se radar wees. Ek het veral in Japan geleer hoe belangrik harmonie is – dit is 'n integrale deel van die Japannese kultuur. Harmonie tussen mense tot so 'n mate dat kollektiewe belange ver bó die individu s'n geskat word. Maar ook harmonie tussen die mens en die natuur. Dalk is dit te ambisieus om met die boek se titel 'n tipe harmonie tussen die estetika van soesji en die aardsheid van rugby te probeer bewerkstellig – maar ek hou baie van albei. Dit is veral lekker om in Japan soesji te eet terwyl jy rugby kyk!

Ek sien op die voorblad 'n ooreenkoms tussen rugby en Japan: die soesji-rugbybal. Vertel my wat jy dink van Japan se kos. Hou jy daarvan? Enige nuwe ontdekkings?

Kyk, ek hou van kos, enige kos, tot op die punt dat ek gereeld met gewigsprobleme sukkel. Baie mense het al vir my gesê ek lyk op my gelukkigste wanneer ek lekker eet. Maar ek geniet veral Japannese kos: ek is 'n soesji-slaaf, maar hou ook baie van udon, ramen en soba. In Japan is tempura – diepgebraaide groente of vleis en vis – ook baie gewild. En Japannese kerrie is 'n onderskatte bakkie vol bederf, hoewel die sous dikwels oorheers. Ek moet bieg, ek het al 'n paar "vreemde" maaltye in Japan gehad: fugu (blaasoppie), seekastaiings en selfs enkele stukkies perd-sasjimi. Maar in die algemeen is Japannese cuisine nie te vreemd nie. Rys is 'n stapelvoedsel, en hier is volop vis- en vleisgeregte. Die Wagyu-beesvleis het my aangenaam verras: peperduur, maar buitengewoon sag en sappig.

Jy het al so baie rondgereis. Wat is vir jou uniek aan Japan en jou reise daar? Vertel my ook van die eerste keer toe jy daarheen gegaan het. Was die land soos wat jy gedink het dit sou wees? En wat het jou dalk onkant gevang?

Japan was vir lánk, rofweg tydens die Edo-periode tussen 1603 en 1868, geïsoleer van die buitewêreld. Omtrent slegs die VOC het in daardie tyd met Japan handel gedryf (selfs Jan van Riebeeck het in die 1640’s 'n draai in Japan gemaak). Die Edo-periode was 'n bloeitydperk van Japannese kultuur, ekonomiese groei, en die vestiging van 'n sosiale orde. Ek dink hierdie isolasie van meer as 250 jaar het 'n blywende invloed op Japannese kultuur gehad. Dit is vandag steeds 'n baie eiesoortige kultuur, maar ook natuurlik hipermodern in die groot stede. Die eerste keer toe ek die land besoek het, was dit heeltemal oorweldigend, maar nie op 'n negatiewe manier nie. Ek skryf daaroor in die boek, waar ek vir die eerste keer in Tokio by die Shibuya Crossing – die besigste voetoorgang op aarde – staan en voel of ek op 'n ander planeet is. Ek het doelbewus nie te veel navorsing vooraf gedoen of groot verwagtinge gehad nie. Die frase "alles werk" is iets wat 'n mens baie in Japan hoor, en dit is 'n feit. Die samelewing is onderdanig en ordelik, die publieke vervoer is byna pynlik stiptelik, dit is skoon en veilig, die mense is hoflik en vriendelik, maar ek dink as Westerling gaan jy altyd 'n buitestander wees. Japan is 'n stil land – ek dink die byna doodse stilte op treine het my aanvanklik 'n bietjie onkant gevang. Niemand praat eers op hulle fone op 'n trein nie, maar almal is diep doenig op hulle slimfone: kyk video’s, speel speletjies, chat ens. Wat het hulle voor slimfone gedoen? Boeke gelees? Dalk meer met mekaar gesels?

Skielik is Japan 'n baie meer gedugte sportland, of dalk voel dit net so omdat die Springbokke hulle rieme teen Japan styfgeloop het. Hoe ervaar jy die Japannese manier van leef en hul ondersteuning van sport anders as die Suid-Afrikaanse manier van doen? Is rugby in Japan ook 'n soort geloof?

Sumo is Japan se nasionale sport, en wat gewildheid betref, staan rugby agter in die tou ná bofbal, sokker en basketbal. Japan se beroemde skokoorwinning oor die Springbokke tydens die vorige Wêreldrugbybeker het wel vir 'n tipe rugbyrevolusie in Japan gesorg. Skielik het miljoene Japannese vir die eerste keer van rugby kennis geneem. En met Japan se onlangse oorwinning oor Ierland in die huidige toernooi het rugbykoors behoorlik in Japan uitgebreek. Tog bly dit interessant hoe Japannese rugbyondersteuners optree: steeds ordelik en bedagsaam – hulle sal saam hande klap en "Nippon! Nippon!" ("Japan! Japan!”) uitroep, en natuurlik mekaar omhels en luidkeels skreeu as Japan wen. Maar hier is nie Japannese hooligans nie, en ek het nog nie een Japannees hoor "Boo!" skreeu by 'n rugbywedstryd nie.

Hoe het jou reise en ervarings in Japan jóú verander? En wat het jou geïnspireer om hierdie boek te skryf?

Ek is nie een vir grootskaalse veranderings of massiewe ingrypings of bekerings nie. Ek dink werklike verandering is iets wat, indien dit gebeur, stadig en subtiel plaasvind. Om in Japan te reis is wel 'n openbaring, en het die potensiaal om die manier waarop jy na ander mense – en na jouself – kyk, te verander. Ek is nou vir die tweede keer in Japan en ek vind die land ewe oorweldigend én inspirerend as tydens my eerste besoek. Wat die inspirasie vir die boek betref: Ek het met die skiet van die kykNET-reeks Elders: Japan in Oktober en November verlede jaar die geleentheid gekry om vyf weke lank in Japan te reis. Ek en die kameraspan het onsself oor 'n mik gewerk om 13 episodes te skiet, maar ek het reeds vooraf besluit om ook 'n boek oor die reis deur Japan te skryf. Ek wou met die boek meer van 'n persoonlike blik op my en die kameraspan se reis skryf, en ook baie van die inhoud en onderhoude waarvoor daar nie tyd in die TV-reeks was nie, in die boek insluit of uitbou. Soos in my vorige reisboek, Elders, het ek ook tussendeur die reisbeskrywings 'n paar terugflitse na jeugherinneringe ingesluit, veral dié wat met rugby te doen het of wat hulle onwillekeurig by my aangemeld het tydens die reis deur Japan. Die boek het 'n rugbyfokus, maar ek skryf ook breedvoerig oor staptogte soos die Kumano Kodo en die Nakasendo. Ek sou myself nie uitgee as 'n kenner van Japannese kultuur nie – ek is veel eerder maar net 'n nuuskierige, lomperige, amper veertigjarige vent wat hou van soesji en alliterasie.

Hier is nog besonderhede van Sushi en Shosholoza se boektoer:

The post Skrywersonderhoud met Ernst Grundling oor <em>Sushi en Shosholoza</em> appeared first on LitNet.

LitNet publiseer uittreksels uit pasverskene boeke, uitgegee deur uitgewers wat LitNet ondersteun. Dié lusmakers verskyn op LitNet as eerste slukkies.

______________________________________

Jan Braai

Jan Scannell – beter bekend as Jan Braai – se groot passie is vleis en vleisbraai. Jan het Nasionale Braaidag eiehandig ’n jaarlikse kuieren kosfees gemaak deur Erfenisdag nie­amptelik te herdoop tot Braaidag. Die een aktiwiteit wat alle Suid­Afrikaners saambind is immers om kos oor oop vure te kook.

______________________________________

Opsomming

'n Versameling van Jan se beste vegetariese resepte en nog baie nuwe kinkels, alles op die vuur. As jy iets soek vir vleislose Maandag, jou nuwe vegetariese skoondogter moet onthaal, of die kleinkinders moet kosgee ­ is daar geen rede waarom jy nie kan braai nie. Met Jan se liplekker braaibroodtjies, potjies, kerrie, brode, burgers tot poedings ­ sal selfs die vleiseters terugkom vir nog 'n skeppie!

______________________________________

Uittreksel

Gekaramelliseerde nektariens met pikante jogurt

Die naam sê alles. Onthou, die regstreekse hitte van die kole laat die suiker in die vrugte karamelliseer, wat dit selfs soeter maak. Geniet!

Wat jy nodig het 

(vir 4 mense)

6 nektariens
2 sopies bruinsuiker

Vir die pikante jogurt: 
1 koppie dubbelroom-jogurt
½ teelepel fyn kaneel
3 kardemompeule

LAAT WAAI!

1. Fyn kaneel is maklik – koop dit net.
2. Met die kardemom maak jy só. Breek die peule oop en gebruik ’n stamper en vysel om die saad tot ’n fyn poeier te maal. As jy nie ’n stamper en vysel het nie, sit net die saad op ’n snyplank en rol met ’n wynbottel daaroor terwyl jy liggies daarop druk tot hulle fyn is.
3. Meng die speserye met die jogurt.
4. Skil die nektariens, sny in die helfte en haal die pitte uit.
5. Braai die nektariens op ’n rooster oor die kole tot bruin en haal van die vuur af.
6. Strooi suiker oor en sit weer oor die kole. Hou aan braai en draai elke nektarien om sodat albei sy kante kans kry om kole toe te kyk, totdat die suiker smelt en begin borrel.
7. Bedien die gebraaide nektariens met pikante jogurt.

EN …

Jy kan ook perskes gebruik vir die resep, watter een ookal in seisoen is.

______________________________________

The post Du Toitskloof | LitNet Eerste Slukkie: <em>Jan Braai Vegetaries</em> deur Jan Braai appeared first on LitNet.