Die Nasionale Kunstefees lig binne dae haar gordyn op ’n herdoopte maar kurkdroë Makhanda. In Bloemfontein neem die Vrystaat Kunstefees ’n dag of wat daarna ’n aanvang – ’n tweede inval in ’n polifoniese beurtsang. Dan is dit Innibos en kort voor lank Aardklop.

En soos ’n viertal kommentators dit anderdag op die webblad www.skrop.co.za heel tereg had: Die kalorieë gaan soos mis voor die son verdwyn wanneer teatergangers met ’n verstommende reëlmaat en so te sê volkome sonder oordeel op hul voete kom om byna elke vertoning staande toe te juig.

Al is dit ’n kenmerk van veral die Afrikaans-gerigte feeste, is die Nasionale Kunstefees – die land se oudste en stellig mees gesofistikeerde ene – allermins vry van die dwingelandy van staande apploudisering.

Historici herlei die handeklappery wat oudergewoonte op ’n vertoning volg na Kleisthenes, die hervormer en grondlegger van die Griekse demokrasie wat in die sesde eeu voor Christus geleef het. Daar word vertel dat hy gehoorbetrokkenheid tot ’n burgerlike plig verhef het.

Wat is die demokrasie immers as net enkeles meedoen? Reeds dáár lê tog die saadjie vir die groepsdruk en -dwang wat ons kunstefeeste tans kenmerk.

Onder die antieke Romeine was daar weer ’n boel ander gebruike waardeur gehoorlede ook hul instemming of goedkeuring kon uitdruk. Daaronder het ’n vingerklikkery en die swiep van die togapunte getel.

En in die Victoriaanse era het in Franse teaters die sogenaamde claques ontstaan, betaalde laggers-en-klappers, voorlopers van die geblikte gelag in Amerikaanse sitkoms en in gees nie baie anders as die professionele roubeklaers hier te lande wat ’n mens teëkom in Mike van Graan se verhoogstuk Another one’s bread (2017) nie.

Maar die geskiedenis is ver in die verskiet, en geen teoretisering oor die antieke en inherent demokratiese (of teendemokratiese?) aard van wat in ’n Suid-Afrikaanse teater gebeur as die storie stil word en die ligte opgaan, bied salf vir die ervaring wat ’n mens deurworstel as jy – jou gedagtes oorwegend, malend – die vryheid om ’n oorwoë mening te lig ontneem word. Deur die muur lywe wat rondom, voor en agter jou, soos die spreekwoordelike een man boontoe steier en ’n ondeurdagte oordeel uitblaker.

Hoeveel van ons het immers al grimmig swaartekrag sy ding probeer laat doen en gommig ons baste onder probeer hou – o, die teks! o, die regie! – om soos ’n gehug tussen dawerende wolkekrabbers te voel. Om dan desperaat na asem smagtend traag en teësinnig orent te kom en met styfgevoude arms die petalje rondom ons gade te slaan.

Kokend mor ek: “Vir dié tweeman-struifpoeding met ’n onoortuigende Australiese deus ex machina klap ek nié – die ululering en jubilering ten spyt.”

Om dan tog maar in die skrum boontoe in die voorry te eindig, met die VLV en die hekelklub wat my lendene omarm.

Hoe keer ’n mens immers van die fyndraai van ’n staande ovasie – ovo, ovare, om te juig in Latyn – terug aarde toe? Om dan, aangevuur deur brandstof in die vorm van ’n boereworsbroodjie en ’n Ricoffy, weer van voor af dieselfde te doen.

Maar benewens die dwang en oneerlikheid van dit als het ek my heel teerste broertjie dood aan die kortstondigheid van dit als. Soos ’n stiervegter wat pierewaaiend diepnag se belofte verkondig maar nouliks die agtuurnuus haal, bars die opstaan-oveerders raserig orent – om dan ná ’n beleefde rondetjie liefde die aftog te blaas.

Net so was dit ’n klompie jare terug by Aardklop toe John Kani en Sandra Prinsloo in Saartjie Botha se flink verplasing van Driving Miss Daisy na Bloemfontein die trane van my teatergenoot laat tuimel het. Die sensitiewe storie van ’n wrede tyd wat sý nog goed onthou het – van die vriendskap wat hortend maar helend op dor grond gedy het – het trouens by ’n groot deel van die gehoor gesigwater ontketen.

Was ’n vry en oop reaksie op die stuk die gehoor beskore, sou daar waarskynlik vir eers ’n dralende stilte gewees het, ’n ongemaklike weifeling, dalk sku klappies.

Hande sou gaandeweg mekaar gevind het. ’n Ruising sou dak toe gelig het. Dalk, omdat dit ’n roerende en vir baie ’n emosioneel uitdagende stuk was, sou teatergangers klompies-klompies op hul voete gekom het.

In hul eie tempo en op hul eie manier sou die gehoor só – in ’n dialoog van ontdekking – intelligent hul reaksie kon geformuleer het.

Die onderskeie berke sou stellig gaandeweg in ’n groter rivier inkolk.

Soos in ’n Weense operahuis sou die handegeklap iets tweesprakigs, iets tergends en uiteindelik iets uiters sexy word, waarin gehoorlede die vryheid sou hê om elk tot die geheel by te dra.

En as die verhoogstuk dan wel só stuwend en transformatories is dat gehoorlede hul stempel op die geheel wil afdruk, sal hulle marionettemeester speel – die applous as lokaas gebruik om nóg ’n keer die geliefde verhoogkunstenaar, Mimi, Kiri, Pretty, nader en wéér ’n keer nader te wink.

Om haar in ’n omhelsing op te neem. Om haar – o die gode! – weer te laat gaan. Om swakhartig te kyk of sy steeds minlik bly.

Maar nee, die Suid-Afrikaanse kortstondigheid van ’n staande ovasie is eentalig en monosillabies. Dis nuanseloos en onnadenkend.

“Pappa, ek moet gaan piepie!”

The post Die dwingelandy van die staande ovasie appeared first on LitNet.

Foto: Alwyn van Zyl

Sêgoed van Alexander Strachan “’n Roman is moeilik vanweë sy omvangrykheid. Want daar’s te veel blaaie, te veel woorde om alles in een hok te hou. Jy kan nie begin sonder dat jy weet wat die slot is nie, anders gaan die los drade elkeen ’n eie rigting inslaan. Ek sal graag weer wil kortverhale skryf, en as ek weer met kortverhale sukkel, is dit seker van voor af weer die moeilikste.” Wat is vir hom mooi? “Gestrooptheid. As ek met my 4x4 deur Namibië ry. En dis warm en die pad daar voor hou nie op nie. En dit word so warm dat die woestyn lelik word. En jy weet jy’t ys agter in die bakkie, maar jy raak nie daaraan nie. En dan draai die son en jy hou net daar stil. En jy haal daai ys uit en skink die whisky op die dak van jou 4x4. En jy neem daai eerste sluk terwyl jy uitkyk op daai onherbergsame Ugabvallei. Dis vir my mooi.” Skryf hy oor sy lewe? “Ja, dis hoekom ’n skrywer nie ’n vervelige lewe kan lei nie, anders het hy niks om te rapporteer nie. Ek skryf altyd oor my eie ervarings, maar ek meng dit met fiktiewe karakters en gebeure. Om dit interessanter te maak.” “En vergeet die romantiese idee van ’n skrywer wat met ’n sigaret en ’n glasie wyn sit en werk. Dis snert. Hy’s net ’n vakman. Dis swaar en harde werk. Elke dag sit jy en skryf en herskryf en maak beplande, taktiese skuiwe.” “Ek glo ’n skrywer moet altyd in ’n mate vervreem bly van die gemeenskap. Ook van sy kollegas. Anders verloor hy sy angel. Sy besondere vertelhoek moet nie noodwendig die leser se hoek wees nie. En dit kan hy net doen deur hom van die leser te vervreem. Dit is ’n fyn balans. Vervreem jy jouself te veel, verloor jy kontak met jou leser en sit jy op ’n eiland. Miskien is dit eerder ’n geval van skryf omdat jy kwaad is. Of teen iets in-skryf. Só skep jy spanning.” (Die Burger, 29 November 1989) “Ek was nog altyd rusteloos en het geleer om vrede te maak daarmee. Ek put ’n amper sadistiese genot daaruit om goed agter te laat en elders van voor af te begin. Miskien hou die jagtogte in my boeke verband met my swerwery. Die jagmotiewe wat ontgin word, is ’n manier om my rusteloosheid te verwoord.” (Beeld, 20 Januarie 1998) In 1998: “My styl het vir my beklemmend geword. Ek moes my skryfwerk red. As ek nie wegbeweeg het van dié manier van skryf nie, sou my idees opgedroog het. Ek moes oper skryf om te keer dat ek in my skryfwerk stagneer.” (Beeld, 20 Januarie 1998) “Ek het nie altyd ’n maat nodig nie. Soms wil ek alleen wees; ander kere verryk ’n sielsgenoot my lewe. ’n Deel van my is alleenloper. Soos ek ouer word, hou my verhoudings langer. Ek jaag die lewe nie meer na nie. As jy regtig ’n behoefte aan iets het, sal dit vroeër of later kom. Jy moet net wag en jou oë oophou.” In 1996: “Ek dink nie komitees en goed rig enigiets uit om Afrikaans te red nie. Verenigings bewys nie ’n taal ’n guns nie. Die hele vereniging-ding rem taal af.” (Beeld, 3 Desember 1996) Vir wie sê jy dankie? “Elke dag is daar mense wat jou pad kruis. Maar baie selde ontmoet jy iemand wat ’n regstreekse invloed op die res van jou lewe gaan hê – iemand wat jou horisonne verskuif, jou aan nuwe avonture blootstel. Dis aan hierdie mense wat ek wil dankie sê.” Watter hoofrol sou jy wil speel? “Clint Eastwood en Lee van Cleef het in The good, the bad and the ugly onderskeidelik die goeie en die slegte ou gespeel. En ek sou nie omgegee het vir enige van die twee rolle nie. Dit was een van daardie tipiese Westerns. Jy weet, waar die cowboy so wegry die sonsondergang in ...” “Die Afrikaner is ’n vreemde nasie. Heimlik is hulle trots op selfs die mees linkse skrywers omdat hulle Afrikaans is. Omdat daardie skrywers gekom het waar hulle is deur die Afrikaanse taal. Dit was moeilik vir die leser om hulle te verwerp, want hulle het in die moedertaal geskryf.” (Beeld, 29 Oktober 1992) In 1992: “Die groot ding van die Afrikaanse letterkunde is dit breek die grense af wat eers as heilig beskou is deur die Afrikaner. Dit priem dinge wat aanvanklik verbode was, nie alleen oor die Afrikaner-establishment nie, maar ook oor literêre teorie.” (Beeld, 29 Oktober 1992) Oor ’n Wêreld sonder grense: “Die Weermag was baie ontsteld oor my boek. Dit was te na aan die senuwee. Ons in Suid-Afrika was nie gewoond aan daardie soort blootstelling nie. Al die mense wat saam met my was, het saamgestem dat dit presies was wat gebeur het en die hoë offisiere wat in die kantore gesit het, het dit ontken.” (Die Burger, 6 November 1992) “Ek was lank soldaat. Dit was ’n baie belangrike tydperk in my lewe. ’n Vormingstyd. Daardie tydperk het die grootste uitwerking op my gehad.” “Inspirasie is nie iets waarop ek sit en wag nie. Dit is tydmors. Ek gaan sit voor die rekenaar en die oomblik wanneer ek betrokke raak by die stuk skryfwerk, kom die inspirasie vanself. Dis soos hardloop: As jy ’n tydtoets aflê, sien jy op daarteen, maar sodra jy begin hardloop, raak dit lekker. Dit lyk vir my of my hele lewe toenemend by die skryfproses ingetrek word.” “Ek hou van vroue, ja, slim vroue, wyse vroue. Ek hou van vroue wat beroepe het. Ek hou van ’n vrou met wie ek lekker kan verskil. Ek kom deesdae agter ek het meer vriendinne as mansvriende. Dis nogal eienaardig.” Oor pryse: “Ek beskou dit ongetwyfeld as ’n kompliment. Maar die grootste voordeel van die pryse is dat dit gewoonlik met finansiële vergoeding gepaardgaan. Aangesien die Afrikaanse skrywer bitter min met sy boeke verdien, is dít darem een ligpunt. Pryse help natuurlik ook om die boek bekend te maak. Maar wanneer jy die boek skryf, dink jy nie daaraan nie. Die skryfwerk is te hard om nog aan die luukse van pryse te dink.” "Daar is min romantiek agter die skryfverhaal. Dit is ’n baie wetenskaplike proses en mens het metodiek nodig om elke stuk van die verhaal inmekaar te laat pas." (Volksblad, 9 Augustus 2011) "Anders as ’n kortverhaal met een tema het ’n roman baie afdraaipaaie. Daar is ’n hooftema met hoofkarakter en verskeie ander karakters. ’n Roman hou aan om homself te skep en ek moes gereeld aan my skryfwerk skaaf om die boek deur die leser se oë te lees." (Volksblad, 9 Augustus 2011) Wat sou hy met R5 miljoen doen? "Ek sal 'n wildplaas in die Laeveld koop. En 'n baie smart 4x4. Dan sal ek ’n visvangtog in Namibië by Terracebaai vir my en al my vriende reël. Vir drie weke lank. En dan ry ons Caprivi langs terug en gaan hou ’n moerse braai op my plaas in die Laeveld." (Beeld, 1 Maart 2000) Oor Dwaalpoort se lengte: "As jy langer skryf, loop jy die gevaar om vervelig te raak en om vir jouself vervelig te raak. Ek het die ding baie oorgeskryf en soos enige langer kunswerk kom daai drade nie altyd bymekaar nie. Ek moes al die subtemas wat ek oopgemaak het, weer toemaak en dit was vir my geweldig moeilik - en toe moes ek weer sny en tekere gaan, maar dis my gunstelingtydverdryf.” (By, 25 September 2010) "Baie skrywers sê dankie tog as jy sê brei uit daarop, maar ek sukkel met elke f*kk*n sin. Ek is nie ’n natural nie. Soos alles in my is ek maar gedwonge, gemaak, selfgemaak. Ek sukkel met f*kk*n alles." (By, 25 September 2010) "Ek skryf nie meer omdat ek kwaad is nie. Ek wou net ’n roman skryf wat mense kan geniet." (By, 25 September 2010) In sy volgende boek wil hy die bosoorlog vanuit ’n agternaperspektief bekyk: “’n Wêreld sonder grense is uit die oorlog uit geskryf – dis ’n onmiddellike perspektief wat ek nooit weer sal kan nadoen nie. So as ek nou skryf, is dit ’n heeltemal ander perspektief met voorbehoude ingebou. Maar nee, dis nié terapie nie. Almal maak dit so f*kk*n heavy. Dis nié so f*kk*n heavy nie. Almal het hierdie wroeging. Ek het f*kk*l trane om te stort en f*kk*l wroeging. Ek was wat ek was; ek staan pa daarvoor en ek vra vir niemand om verskoning nie. Niks.” (By, 25 September 2010) "Die motto van my lewe is die eerste sin van Die Jakkalsjagter: ‘As ’n mens aanhou beweeg is daar nie eensaamheid nie ...’” (By, 25 September 2010) "Om aan te hou beweeg is nogal iets. Daarvoor moet ’n ou sekere goed opoffer, soos sekuriteit en verhoudings. Maar dis nie wat jy agterlaat nie, dis waarnatoe jy gaan.” (By, 25 September 2010) "Ek's nie spyt oor die vriendskappe wat ek gemaak het of die dinge wat ek met spesiale ander mans gedeel het nie. As soldaat het jy vir jou ‘vyand’ net soveel respek as vir jou eie makkers. As daar nou ’n Swapo-soldaat hier instap, sal ek die eerste een wees wat opstaan en vir hom ’n stoel aanbied. Dis dan waar ek was. Op ’n manier is alle soldate broers.” (By, 25 September 2010) "Dit is of daar 'n verwagting by mense is dat ek noodwendig met iets vorendag móét kom wat opspraakwekkend is. Met ’n Wêreld sonder grense het mense baie keer vir my gesê: 'Julle het darem swaar gekry.' Nie ’n woord oor die karakters en dat dit ’n storie is nie, sommer reguit vir my - dis ek. Nou gaan hulle my seker weer vra of ek die Jakkalsjagter is. Is dit ek?" (Beeld, 7 Junie 1990) "Ek het nie van die begin af geweet hoe Brandwaterkom gaan eindig nie. Dit vertraag die skryfproses nogal heelwat. Die skrywer moet die einde so gou moontlik kry, want dit help dat jy nie van die sentrale lyn afwyk nie." (Die Burger, 3 Augustus 2015) "As jy na ’n sigbare eindpunt toe skryf, sal jy minder geneig wees om dinge by te sleep wat nie ter sake is vir jou storie nie." (Die Burger, 3 Augustus 2015) Hoe voed hy die kreatiewe vonk? "Een van die metodes is om eenvoudig net voor die rekenaar te gaan sit en te begin. Hoe dieper jy in die stof ingrawe, hoe meer word jy ingetrek. Aan die begin van ’n nuwe boek gaan dit dikwels moeilik, maar dan raak die materiaal waarmee jy werk, al hoe interessanter. Op hierdie wyse verskaf die gegewe voor jou op die skerm self die vonk. Deur aan te hou skryf, bly jy gestimuleer en begin jy soggens uitsien om jou karakters se 'lewens' verder te neem." (Rapport, 25 September 2016)

Gebore en getoë

Alexander Strachan, of Zander soos sy vriende hom ken, is op 9 Junie 1955 in die distrik van Ladysmith in Natal gebore. Hy word groot op die beesplaas Monoughmore, wat ’n groot rol in sy kinderlewe speel. In ’n onderhoud met Corlia Fourie in Rooi Rose van 27 Mei 1998 vertel hy: “Dit is nie ’n mooi plaas nie. Dis ’n harde wêreld. [...] Die swaarmoedige, ou huis het klipmure gehad en jy kon die rysmiere daarin hoor ritsel. Die voordeur kon nie sluit nie en het na binne en na buite oopgemaak.”

Sy voorouers is van Skotse afkoms, maar hulle verafrikaans gou in Suid-Afrika. Sy oupagrootjie was bekend as oom Daantjie, wat ’n houtbeen gehad het en ’n slaghuis op Harrismith besit het. Selfs nadat hy blind geword het, het hy steeds die slaghuis bestuur en beeste aangekoop deur op beskrywings staat te maak.

Alexander is vernoem na sy oupa, Alexander Strachan, wat op 3 Oktober 1899 in Bloemfontein gebore is, agt dae voor die uitbreek van die Suid-Afrikaanse Oorlog (Anglo-Boereoorlog). Sy oupa het tydens die oorlog in die Sannaspos-konsentrasiekamp beland, maar het hierdie ervaring oorleef en is op 78-jarige ouderdom oorlede.

Van Bloemfontein trek sy oupa, pa en neefs oos en beland so in die Collingspas-distrik, waar sy oupa die familieplaas Oude Hamelberg bekom deur huurlande met ’n span osse te bewerk. Later bekom hy ook die buurplaas deur die eerste motor in die kontrei vir die plaas te verruil. Alexander word groot op die beesplaas Monoughmore naby Ladysmith, waar hy saam met werkerskinders speel en vlot Zoeloe leer praat.

Alexander is die oudste van drie kinders. Hy het ’n broer en ’n suster, maar hy kan hulle nie so goed onthou nie. Sy pa het nie veel tyd gehad om met hom te gesels nie, want hy was die hele dag besig op die plaas. Sy ma, Bessie, was sy enigste werklike geselskap. Sy maats op die plaas was die werkers se kinders en hy leer dus Zoeloe praat "soos ’n boorling". Toe hy vyf was, het hy sy eerste windbuks present gekry en voëls begin jag. Een van die hoogtepunte en groot gebeurtenisse op die plaas was wanneer die jakkalsjagter op die plaas gekom het. “Die jakkalsjagter het my laat besef dat daar ’n ander, groter ruimte is,” vertel hy verder aan Corlia Fourie.

Toe hy skoolgaande ouderdom bereik, het sy ma hom die eerste jaar op die plaas geleer en daarna is hy dorpskool toe in Keatestraat op Ladysmith. Soggens het hy saam met die melklorrie ingery en smiddae wanneer hy terug was op die plaas, het hy heel eerste sy windbuks gegryp. “Ek het skool met ’n passie gehaat. Dit was vervelig en ek kan nie onthou dat iets lekker was nie. Dit het my elke keer ses maande geneem om ’n onderwyseres op te lei sodat sy kan verstaan ek is nie lus vir praat nie. En nes sy mooi regkom en nie meer dink ek is dom nie, is ek weer in ’n ander klas.”

Alexander vertel aan Anika Louw in Rooi Rose van 9 Augustus 1995 dat hy op skool jaar na jaar dieselfde opstel geskryf het. En hy het elke jaar presies dieselfde punt vir die opstel gekry - iets wat hy tot nou toe nie kan kleinkry nie. “Die onderwerp was ‘My stokperdjie’. En elke jaar het ek geskryf my stokperdjie is om met beeste en skape te boer. En elke jaar, van standerd 6 tot matriek, het ek 7 uit 10 vir die opstel gekry.”

Toe Zander 13 jaar oud was, het hulle die ou plaas verlaat en na ’n nuwe plaas met ’n moderne huis getrek. “Daar was damme en mielielande, maar dit kon nooit praat soos die ou plaas gepraat het nie,” sê hy aan Anika Louw.

In standerd 8 gaan hy na die Hoër Landbouskool Tweespruit waar hy sy matriek in 1972 maak.

As jong kind was hy ’n redelik onsosiale mens, maar later het hy dit ontgroei en op hoërskool selfs rugby gespeel. In matriek was hy dux-leerling, maar het geen begeerte gehad om hom in die akademie te vestig nie.

Alexander vertel (Volksblad, 15 April 2016) meer oor sy twee jaar aan die Hoër Landbouskool Tweespruit: "As ek aan Tweespruit terugdink, is daar verskeie dinge wat by my opkom. Tog staan sekeres uit. Een hiervan is natuurlik ontgroening. In daardie jare is dit openlik toegepas, met die owerhede deeglik bewus van wat aan die gang was.

"Boonop het dit ’n jaar lank geduur omdat jy ’n baas gekry het vir wie jy deur sy hele matriekjaar moes werk: Sy bed opmaak, die regte boeke in sy skooltas pak om voor die regte klaskamer in ’n netjiese ry te gaan neersit. Jy moes sy rugbytrui was, vir hom vrugte in die boord gaan steel, badwater intap as hy oor ’n naweek nie wil stort nie, en talle ander dinge vir hom doen. (...)

"Byname was natuurlik die ander ding wat Tweespruit uniek gemaak het. Elkeen het ’n bynaam gekry sodra hy by die skool aanmeld. Myne was Vlerk. Dit word deur die matrieks aan jou toegeken en vir die res van jou skoolloopbaan word jy op geen ander naam aangespreek nie.

"Dit word só by jou ingeprent dat jy jare later onwillekeurig sal omvlieg sou jy dié woord iewers hoor. Jou bynaam is gewoonlik bepaal deur die eerste gedagte wat deur jou naamgewer se kop flits sodra hy jou vir die eerste keer aanskou. Dikwels het jou naam gekom van die persoon waaraan jy hom herinner het, wat vóór jou op skool was. In so ’n geval was dit so bestem dat jy dié naam sou kry. (...)

"’n Ander ding wat ek onthou, is dat nie die onderwysers nie, maar die betrokke jaar se matriekklas eintlik die hele skool bestuur het. Hulle was verantwoordelik dat die 'orde', wat natuurlik nie vir hulle gegeld het nie, gehandhaaf word. Nadat die stiltetydklok saans gelui het, mog jy nie eens fluister in jou kamer nie. Behalwe natuurlik die matrieks wat kon jolyt hou en lawaai tot so laat hulle wou.

"Die lang treinrit skool toe sal my ook altyd bybly. Ek was van Natal af en dit was ’n hele dagreis skool toe. By Bethlehem het ’n hele gros Lanties gewoonlik saam opgeklim. As jy skiewie was, moes jy die trein teen die opdraandes help uitstoot. Hierdie gestoot het in die treingang plaasgevind. Daar was ’n blink staaf aan die binnekant van die gang teen die vensters. Die skiewies, almal wakkergemaak, het dan aan die staaf vasgegryp en kreunend en beurend 'Ben Wieletjies' (die trein) teen die opdraande 'uitgestoot'.

"Partykeer het die skoolbus ons op die stasie kom haal, ander kere het hy net nie opgedaag nie. Dan was ons op onsself aangewese. Dit was jou eie saak hoe jy by die skool uitkom. Dapper en stapper. Ons het die kilometers 03:00 met al ons bagasie deur die los sand te voet aangedurf.

"'Basies' in die weermag was 'ligte vrugte' nadat jy Tweespruit aan die lyf meegemaak het."

Om te skryf, was iets waarvan hy in sy wildste drome nooit aan gedink het nie. Hy was wel baie lief vir lees, veral Elmar Steyn se verhale wat in die Ou-Kaap afgespeel het. Hy het nooit gelees toe hy jonger was nie, omdat daar nie boeke in hulle huis was nie.

Verdere studie en werk

Na matriek verrig Alexander sy militêre diensplig as ’n recce en gaan daarna na die Universiteit van die Oranje-Vrystaat in Bloemfontein waar hy hom inskryf vir die BA-graad met Afrikaans-Nederlands, Zoeloe en Suid-Sotho as hoofvakke. Hy behaal hierdie graad in 1977, sy honneursgraad in Bantoetale, ook aan die UOVS, in 1979 en so ook sy MA. Sy skripsie was getiteld “Karakterisering in JM Ngcobo se ‘Qhude Manikikiki’”. In 1988 verwerf hy sy DLitt aan die Universiteit van Pretoria met “‘Uthingo lwenkosazana’ van DBZ Ntuli: ’n narratologiese ondersoek”.

Hy word in 1978 aangestel as dosent aan die UOVS se Departement van Bantoetale – ’n pos wat hy vir sewe jaar beklee. In 1985 word hy senior lektor in Afrikatale by Unisa tot einde 1988. Hy gaan toer vir drie maande alleen deur Europa. Met sy terugkeer is hy lektor by die Universiteit van Vista aan die Oos-Rand tot Julie 1993. Vanaf 1994 is hy werksaam by die Universiteit van Zoeloeland se Departement Afrikaans en vanaf 1995 as senior lektor. Hy tree as professor af.

Aanvanklik was sy enigste roeping om boer te word, vertel hy aan Susan Coetzer in Rooi Rose van Maart 2001. Maar toe neem hy Afrikaans as byvak op Bloemfontein, ontmoet Etienne Leroux en word na ’n letterkundekonferensie by Koffiefontein genooi. “Ek het nie gedink ek het iets te sê nie, maar toe ontdek ek ek hét. Die naweek by Koffiefontein was soos ’n tuiskoms. Ek het begin skryf.”

Hy publiseer enkele joernalistieke stukke en ontvang die PICA-toekenning vir ’n artikel oor ’n herbesoek aan die Caprivi. In 2002 skryf hy ’n artikel in Insig oor die Suid-Afrikaanse militêre operasies in Angola, wat aan hom ’n Mondi-benoeming vir die beste artikel besorg. Hy hou hom ook besig met industriële teater wat hy deur middel van die inheemse tale aanbied en is ook betrokke by die aanbied van slypskole vir aspirantskrywers.

Hy was ’n aktiewe lid van die Afrikaanse Skrywersgilde tydens sy bestaansjare en was ook vir twee jaar voorsitter. Hy is ook lid van die Afrikatalevereniging van Suider-Afrika. Vanaf 1996 is hy voltyds skrywer.

Alexander begin in 1979 kortverhale skryf en publiseer enkeles in Tydskrif vir Letterkunde. Die verhaal “Huldeblyk”, wat later “Koebaai” sou word, vorm die basis waarop hy sy debuutbundel kortverhale bou wat in 1984 verskyn onder die titel ’n Wêreld sonder grense. Volksblad berig op 20 Augustus 1984 dat die geweld rondom oorlog nog nooit vantevore op so ’n genadelose en brutale wyse in die Afrikaanse letterkunde vertel is soos in ’n Wêreld sonder grense nie.

Hy vertel aan Volksblad: "Ek was op ’n landsdienskamp waar al die kampeerders gekla het oor die massa wat hulle moes dra en al wat klippie is van die grond verwyder het voordat hulle hul slaapsakke saans oopgegooi het. As soldaat het ek dikwels my eie liggaamsmassa kilometers ver moes dra en sou ek snags in ’n bos of struik met my 'kit' nog op my rug neersak en slaap. Toe besef ek ek het ’n storie om te vertel. En ek was moeg vir geweld.” Hy het drie jaar lank aan die bundel gewerk.

Die bundel word met die Eugène Marais-prys vir 1985 bekroon, asook met die FAK-prys vir ontspanningsleesstof vir 1985. Dit word voorgeskryf vir studente in hul derde jaar en vir honneurskursusse aan die meeste universiteite. Dit is in Engels en in Nederlands vertaal. Hy vertel aan Marguerite Robinson (Beeld, 8 Mei 1985): "Die sukses van die verhale kan toegeskryf word aan die feit dat grensliteratuur ’n nuwe ding is. Mense stel belang daarin. Ek het dit as ’n tema gekies omdat ek verslag wou doen oor ’n wêreld waarvan ek weet, ’n wêreld waarvan min mense weet.” Hy het sy diensplig in ’n spesiale eenheid van die weermag gedoen, wat dalk selfs vir die gewone dienspligtige geheimenisse inhou. Met hierdie bundel hef hy sowel stoflike as geestelike grense op.

’n Wêreld sonder grense is in 1987 verfilm met Frans Nel as regisseur. Die film, en dus ook die boek, word deur Marcel van Heerden as “anti-oorlog” bestempel – in so ’n mate dat die weermag niks met die film te doen wou gehad het nie, behalwe om aanwysings aan die draaiboek voor te stel wat toe nie aangebring is nie. Alexander het self die draaiboek geskryf, wat dit sy eerste ondervinding van die rolprentwêreld gemaak het. Scot Scott speel die rol van die verteller, wat ook die hoofkarakter in die boek is. Marcel van Heerden is Jock en ander bekendes sluit Brümilda van Rensburg, Danny Keogh en Klaas de Boer in.

In 2002 is ’n Wêreld sonder grense­ deur Rolf Wolfswinkel in Nederlands vertaal. In hierdie vertaling is die oorspronklike Afrikaanse teks op liggrys papier en die vertaling op wit papier bladsy vir bladsy langs mekaar gedruk. Dit is deur die Nederlandse uitgewer In de Knipscheer gepubliseer.

Wolfswinkel het gesê hulle kon die boek so uitgee omdat die oorspronklike bundel nie baie dik was nie. Daar word met dié poging probeer om beide Nederlands en Afrikaans meer toeganklik vir die sprekers en lesers van die twee tale te maak.

Wolfswinkel sê aan Francois Smith (Die Burger, 2 September 2002): "Daar bestaan nie so 'n soort teks in Nederlands nie. Daar is ooreenkomste met WF Hermans, maar Strachan gaan verder as Hermans. Dit is nie ’n moeilike teks nie, maar die werklikheid agter Strachan se woorde is so onbegrypbaar."

Wolfswinkel, 'n dosent aan die Universiteit van Kaapstad se Departement Afrikaans en Neerlandistiek, wou so getrou moontlik aan Strachan se "eienaardige wêreld" bly, maar moes tog ter wille van duidelikheid van die weermagtaal verander. "Black is beautiful" het "blanco" geword, en "gatvol" het hy met die ewe enigmatiese "bale" vertaal, skryf Smith.

Tydens die Wits-beraad in 1985 praat Alexander oor sy en werke en dié van ander van sy tydgenote, soos Etienne van Heerden, Louis Krüger en Koos Prinsloo. Hy noem dit tydsdokumente. “Die jong Afrikaanse skrywer skryf nie betrokke in die jare tagtig nie, [...] want vandag se skrywers se situasie het drasties verander. Hy beleef sy wêreld aan sy lyf en die beste resente werke het die grens as tema. Ons skryf nie meer oor nie, maar vanuit ’n situasie. Afrika was destyds die enigste realiteit."

Op ’n vraag of die term grensliteratuur nie verarmend van aard is nie, antwoord hy: "Grense hoef nie net fisieke grense te wees nie, maar ook emosionele grense. Dit is in elk geval vir my blote dokumentering."

Alexander se eerste roman, Die jakkalsjagter, verskyn in 1990 en selfs voor die publikasie word dit bekroon met die De Kat/Antenne-romanwedstryd se eerste prys. Hy erken teenoor Adèle Hamblin: "Elkeen van my skeppinge is vir my ’n dramatiese belewenis is: ek werk en werk daaraan, verander iets hier, iets daar, rond dit honderd keer af ... En uiteindelik, ’n boek."

Hamblin vertel in Rapport van 9 Desember 1990: "Alexander stel homself herkenbaar bloot in Die jakkalsjagter. Die eensaamheid waarmee hy altyd geworstel het, het hy nou vir homself in Die jakkalsjagter wat eers Toe ek eensaam was sou heet, uitgemaak."

Hierop reageer hy: “Ek hoef nie meer mense se geselskap te hê om my gelukkig te maak nie. In die ou dae kon ek nie alleen wees nie. Ek het mense gemis en die oomblik dat hulle by my huis aankom, wou ek weer hê hulle moet loop.”

In Die Burger van 13 Desember 1990 beskryf Gunther Pakendorf Die jakkalsjagter as ’n sterk en boeiende roman. “As verwerking van die manlike psige in ’n patriargale bestel en die geweld, verbrokkeling en ongevoeligheid wat daaruit voortspruit, is dit sonder twyfel ’n belangrike toevoeging tot die eietydse Afrikaanse prosa.” Volgens hom toon dit heelwat ooreenkomste met ’n Wêreld sonder grense.

In sy resensie in Die Burger van 29 Oktober 1990 skryf JC Kannemeyer: "Dit is ’n roman wat groot eise stel, maar wat die leser in sy speurende verkenning ryklik en opwindend sal beloon. Daarby is dit bloot as verslag van ’n hele lewe ’n fassinerende stuk leesstof."

Met sy volgende roman, Die werfbobbejaan, wat in 1994 verskyn, verwerf Alexander die WA Hofmeyr-prys vir 1995 en ook die tweede prys in die De Kat/Sanlam Romanwedstryd in 1993. In ’n onderhoud met Rachelle Greeff in De Kat van Junie 1994 sê Alexander dat hy na hierdie roman vir eers klaar is met die metafiksionele ding. “My drie boeke vorm ’n trilogie: baie van die drade wat al in ’n Wêreld sonder grense begin het, word in Werfbobbejaan saamgevat. Die mite van die swerwer is vir eers vir my verby.”

Volgens Rachelle het sy die boek baie boeiend gevind, veral omdat die vroulike hoofkarakter, Khera, verbeeld word deur een van die skrywers wat beskou kan word as die mees macho in Afrikaans. En ook omdat Alexander daarin geslaag het om ’n gedeelte van Zoeloeland op ’n meesterlike wyse uit te beeld. Die Zoeloe-volksverhaal vorm ook ’n onlosmaaklike deel van die res van die teks. “Geen ander Afrikaanse skrywer het tot dusver Afrika se folklore so behendig in die Westerse konstruk van die Afrikaanse literêre tradisie vervleg nie.”

LS Venter skryf in Beeld van 19 September 1994: "Strachan is hier weer meester van die dramatiese verhaal, die skepper sonder weerga van ’n gelaaide, dreigende atmosfeer."

JP Smuts lewer die commendatio tydens die oorhandiging van die WA Hofmeyr-prys aan Alexander. Hy sê onder andere: "Die werfbobbejaan beïndruk deur die hegte konstruksie daarvan, die groot sorg waarmee dit geskryf en afgewerk is en die deeglike vakmanskap van die skrywer. Keer op keer in hierdie teks wys Strachan dat hy ’n verfynde woordgebruiker en ’n uitmuntende verteller en beskrywer is. Die beeld wat hy van die Zululandse subtropiese wêreld opbou, is indrukwekkend, en die sensitiewe wisselwerking tussen personasies word dikwels knap gehanteer en toon die waarmerk van ’n werklike goeie skrywer."

Alexander se volgende boek was veronderstel om ’n roman te wees, “maar dit wou nie werk nie,” vertel hy aan Lerinda Steyn. “Eers toe ek besluit om eerder ’n bundel aaneengeskakelde kortverhale daarvan te maak, het die teks in posisie geval. Ses weke later was die manuskrip klaar.” Die titel van die bundel is Agter die suikergordyn en hierin word ’n "paradysagtige suikerrietwêreld uitgebeeld waar die mense deur pure verveling tot seksuele dekadensie gedryf word".

LS Venter (Beeld, 16 Februarie 1998) skryf: "Die konklusie van die bundel is dat daar agter skanse van onverstoorbaarheid en onaangeraaktheid geskryf is. Dit is vir my ’n teleurstellende bundel, maar dit moet dalk gelees word as ’n verposing, ’n moment van konsolidering."

Vir JC Kannemeyer is Agter die suikergordyn ’n "oper teks wat vir baie lesers meer toeganklik sal wees. Daarby beïndruk Strachan met sy raak woordkeuse en die natuurlike prosa wat hy skryf. Dit is ’n enigsins ander Strachan wat hier aan die woord kom."

Tydens die KKNK in 2000 word Alexander se drama Hartebees opgevoer met Perle van Schalkwyk in die hoofrol as die ontkleedansers Gigi (Perle is ook ’n ontkleedanseres van beroep). Die stuk het uiteenlopende resensies gekry en in 2003 word dit deur Protea Boekhuis gepubliseer as Kloof. Daar is egter heelwat aan die teks verander en nie net is die aantal karakters verminder nie, maar ook van hulle name is verander. Eben Cruywagen (Die Burger, 29 Desember 2003) beskryf dit as ’n meesleurende teks wat teaterliefhebbers ’n teaterervaring soos min behoort te besorg.

Oor Alexander se eerste gepubliseerde drama skryf Johan Coetser in Beeld van 15 Desember 2003: "Die handeling speel op 'n jagplaas af waar ’n jonggetroude regter (Jurgens, 58) en sy aantreklike vrou, Riana (31), gaste van die eienaar Emma, en haar man, Henning, is. Sake begin verkeerd loop wanneer die karakter Bullet vir Riana as 'n ontkleedanseres herken en sy later voor hom en Henning 'n vertoning lewer.

"Teen dié agtergrond vertoon die 'jag'-motief twee variasies. Daar is eerstens Jurgens se jag van ’n rooihartbees. Die tweede hou met die verwerkliking van die metafoor van die man as 'jagter' van vroue verband, en met die dekonstruksie van manlike, chauvinistiese mag. Hierdie dramateks kan gevolglik ook teen ’n postkoloniale agtergrond gelees word. In albei gevalle bied Riana se optrede sleutels vir interpretasie.

"Benewens die seksuele konnotasies wat toeskouers aan die bokhorings en gewere kan heg, blyk dit uit die dialoog dat Jurgens seksueel impotent en ’n voyeur is wat vroeër Riana se ontkleevertonings gereeld besoek het. Uit die situasie bevry Riana haar simbolies wanneer sy die horings van Jurgens se trofeebok in die slottoneel stukkend skiet. Inderdaad keer sy die situasie om deur Jurgens as ’n onetiese en immorele karakter te ontbloot. Nie verniet nie sê sy: 'Onthou, ék is nooit kaal nie. My werk is om ander kaal te maak.'

"Onder meer die geroep van jakkalse lê in die byklanke ’n ruimtelike verband met die kloof as verlore paradys en intertekstueel met die dramaturg se prosawerke. Teen dié agtergrond groei veral Jurgens en Riana tot ’n gekorrupteerde Adam en Eva, en Bullet tot die slang. Daarby sluit ’n aantal verdubbelings aan.

"In sommige gevalle dui karaktername die verdubbeling van personasies en hul agtergronde aan, soos met Riana/Ria Fyndraai of met Emma/Emmarentia. In ander gevalle verdubbel karakterpare (Jurgens/Riana, Henning/Emma en Bullet/Emma). In ’n derde vorm hunker karakters na ’n tyd en plek waar hulle vroeër gelukkig was. Vir Riana is dit haar vorige bestaan as ontkleedanseres en vir Jurgens sy trofeekamer met die dooie dierekoppe. (...)

"Die gebruik van stroboskopiese beligting, wind en tromme verhoog die dramatiese van die oomblik, simbolies ondersteun deur 'n dubbele algehele verdonkering van die verhoog.

"Kloof is ’n teks wat in gedrukte vorm en vanweë postmodernistiese trekke die potensiële gehoor nooi om verby die sensasie te lees wat die eerste opvoerings – op die KKNK in 2000 onder die titel Hartebees – gekenmerk het. Dit is ’n grondige herskrywing van Hartebees. Die regisseur en akteurs se grootste uitdaging sal wees om van Jurgens en Riana oortuigende verhoogpersonasies te maak. As dramaturg kon Bartho Smit dit doen deur ’n oënskynlike mal keiser kaal en in sy onderklere voor ’n juigende volk en huilende hofnar in die straat te laat afloop."

Alexander was ook deel van SABC2 se projek Vierspel 2, en sy riller Sjampanje vir Vrydagaand is in April 1996 gebeeldsend met André Jacobs en Michelle Botes in die hoofrolle. Antoinette Wilkinson was die regisseur.

Alexander is gelukkig: wanneer hy moeg raak vir mense het hy altyd sy plase waarnatoe hy kan wegloop. Eers was dit Moyeni (“plek van die wind”) in Ladysmith se distrik en later Isomphemba (Zoeloe vir “jakkalsoog”) naby Johannesburg in Heidelberg se geweste. Tans woon hy in Harrismith nadat hy en sy broer Johannes sy oupa se familieplaas teruggekoop het. Hier boer hy met vleisbeeste en is hy besig om die murasies skoon te maak en te herstel.

Hy bieg teenoor Johann Lodewyk Marais op LitNet dat die eiesoortige sandboustyl van Harrismith en omgewing vir hom ’n groot bekoring inhou. “As ek op die plaas tussen die sandsteenkoppe rondry, voel dit dat tyd hier gaan stilstaan het en die verlede en hede ineenvloei. Jy kry die gevoel dat dit is soos dit eeue was. Niks het hier verander nie. [...] [D]ie plaas inspireer my. Elke boerdery, hoe klein ook al, het sy eie bekommernisse en jy probeer maar gedurig jou skades beperk. My aandag is dus nie altyd by die skryfwerk nie; dis ’n luukse wat behoort aan skrywers wat voltyds voor die rekenaar kan sit. Maar ek kry stof uit elke dag se gebeure en as ’n skrywer met min verbeelding, put ek hieruit. So iewers in my skryfwerk sal Oude Hamelberg ook deurskemer.”

Alhoewel hy as kind voëltjies geskiet het, laat hy nie jag op sy plaas toe nie. Die wild was nog altyd op sy plase om in nette gevang te word en aan ander wildplase te verkoop.

Hy praat nie graag oor die feit dat hy as vrouejagter bekendstaan nie, al vra die meeste onderhoudvoerders hom daaroor uit. Hy sê hy is nie; gewis nie. “Jare gelede was ek byna drie jaar lank getroud. Maar dis lank terug; ek kan nie meer onthou nie.” Aan Lerinda Steyn erken hy dat hy liewer oor die ander liefdes in sy lewe gesels, soos diepseehengel, KwaZulu-Natal en sy diere, veral sy windhonde.

Alexander weet hy het ’n image. Mense sien hom as ons eie Hemingway. Baie mense dink ook dat hy as skrywer Etienne Leroux probeer navolg met die dra van net swart en wit klere. Hieroor sê hy aan Rachelle Greeff op LitNet dat daar wel sekere fasette van sy lewe kan wees wat met Hemingway s'n vergelyk kan word, soos die soldaat, die jagter en die skrywer van gestroopte prosa. Dan dra hy ook net swart en wit klere nadat hy in 1988, toe hy aan depressie gely het, nie kleure van mekaar kon onderskei nie. Hy erken teenoor Greeff: "’n Deel van my is ’n totale alleenloper. Mens is nie net een mens nie.”

In 1994 vertel hy aan Rachelle Greeff dat sy skryftyd vroeg soggens is. Hy staan sesuur op en gaan sit dan tot so twaalfuur en werk. Afwisseling is die belangrikste in ’n dag van skryf. “Hier na twaalf moet ek eers iets anders doen, iets fisieks. Soos hardloop. Dan kom daar ’n afstand sodat ek ’n oordeel kan vel. Nou eers kan ek weer vir so twee ure kom sit. [...] Jy moet jouself merendeels dwing om te gaan sit en skryf, dan kom jy in die stemming. Ek sal enige plek kan skryf. Dit raak luuks as jy sê jy het die see in die agtergrond nodig, of spesifieke musiek. Sommige mense oorbeklemtoon dit.”

In 2010 verskyn Zander se volgende roman, onder die titel Dwaalpoort. Oor die lang letterkundige stilswye tussen Kloof en Dwaalpoort vertel hy dat hy vyf jaar aan die roman gewerk het.

Die verhaal speel af op Dwaalpoort, die familieplaas wat ’n paradys vir jagters is en iewers op die grens tussen KwaZulu-Natal en die Vrystaat geleë is. In By van 25 September 2010 vertel Willemien Brümmer dat die plaas die verlede van Suid-Afrika verteenwoordig. "Die plaas is ook ’n mitiese ruimte, met sy wit hartbees, Mhlope, hoeder van reg en geregtigheid.

"Wanneer ’n gesiene regter, Jurgens, en sy jong vrou, Anne, na die plaas kom om ’n rooihartebees te skiet, word die plaas, sy inwoners en sy geskiedenis gedekonstrueer. (...) Bekende Strachan-motiewe maak weer hul opwagting: karakters wat vanuit sy hele oeuvre met mekaar praat, die jagter wat ook prooi is, die ontluistering van manlike chauvinistiese mag. Hier gaan die bowenal oor die ondergang van ’n bestaande orde. Die teks word ’n grieselrig-erotiese dodedans waarin die karakters op ’n onafwendbare apokalips afstuur."

Die drama Kloof het gelei tot die storie van Dwaalpoort, vertel hy aan Willemien Brümmer. "Ek was ontevrede met die drama as medium. Daar's te veel mense betrokke. Dis die regisseur, die akteurs, die klankman, die saal ... dis later nie jou teks nie. ’n Romanskrywer of ’n prosakrywer is altyd ’n individualis. Die roman is egter nie ’n verwerking van vorige tekste nie.

"Die roman is heeltemal iets anders. Die beste om dit mee te vergelyk is PG du Plessis se Feast of the uninvited wat Katinka Heyns verfilm het, en toe gaan skryf hy die roman. Syne is baie nader aan mekaar as myne, maar hy beskou dit as twee onafhanklike entiteite wat f*kk*l met mekaar te doen het."

Dwaalpoort is heelwat langer as sy vorige twee romans, Die jakkalsjagter en Die werfbobbejaan. Hy verduidelik aan Brümmer: "Ek het gevoel ek skuld dit vir myself om te bewys ek kan ’n langer roman skryf. In ’n mate het ek gevoel ek het darem ’n paar lesers. Selfs Alexander Strachan het ’n paar lesers; ek het hulle iets geskuld."

Alexander het teenoor Brümmer gesê dat hy dink die boek is "f*kk*n briljant" en sy beste werk tot op hede. "Dis ambisieuser en meer geskakeerd as Die jakkalsjagter en Die werfbobbejaan saam."

Op ’n vraag van Brümmer of die roman doelbewus polities was, antwoord hy: "As jy terugkyk daarna, ja, maar ek het nie doelbewus probeer polities of betrokke of avant garde skryf nie. Ek het ’n storie vertel, maar ek kan daai element nie negeer nie. Dit gaan oor plaasonteiening, oor grondhervorming, oordrag van eienaarskap, klaarmaak van ’n bestel. Mine Own (die township oorkant die distrikspad) neem die plaas oor. Mine Own is die toekoms, Dwaalpoort is die verlede.

"Dis ’n aktuele boek, maar ’n skrywer moet nooit maak asof dit die antwoord of die oplossing is nie. Op die ou einde is dit ’n postmodernistiese plaasroman. Dit is ’n apokaliptiese roman oor hoe mense op eindtye reageer."

Brümmer het ook vir Strachan gepols oor die muilbandwetgewing wat die ANC wil inbring: "Dit kan baie kreatiwiteit ontlont, want dan is die skrywers weer gevestig teenoor iets. Dan begin die skrywers as ’n groep skryf soos die Sestigers of in ’n mindere mate die Tagtigers wat nie regtig ’n groep of ’n eenheid van protes gevorm het soos die Sestigers nie. Maar as die regering dit te ver dryf en aanhou ernstig wees met hulle k*k, gaan hulle k*k van die skrywers kry.”

Net soos met sy ander boeke is die volksverhaal van die Zoeloe ook in Dwaalpoort ’n integrale deel van die verhaal, maar hier was hy self die skepper van die mite: "Ek wou nie die folklore gaan herhaal wat ander mense klaar vertel het nie. Op ’n manier is ek ook die skepper van folklore. Ek het die hartebees gekies want niemand vind hom romanties nie. Ek hou van die underdog. Baie skrywers gebruik folklore, maar dan skryf hulle net die storie oor, soos André P Brink in Bidsprinkaan, wat ek beskou as sy beste boek. En Duiwelskloof, wat my gunstelingboek is. Maar daar het André die fout gemaak. Hy kon net sowel sy eie folklore geskep het en aanvertel het. Hou aan vertel, las by, lieg saam.”

Cilliers van den Berg (Volksblad, 4 Desember 2010) skryf oor Dwaalpoort: "Tipiese kenmerke uit Strachan se oeuvre is ook duidelik in die teks aanwesig waarvan die ooglopendste sekerlik die onderbou van die sterk manlike diskoers is: die jagmotief, die personasie van die oudsoldaat, die relasie tussen man en vrou. Op sy beurt kry die diskoers bykans ’n mitiese betekenis uit eie reg binne Strachan se oeuvre en die vraag is of dit hier nog oortuigend, of nie dalk tog soms enigsins geforseerd, die leser aangebied word nie. Aan die ander kant is van die jagtonele, veral die beskrywings van die dood van die bokke, werklik indrukwekkend. As roman kom die teks, veral weens die verskillende aspekte wat betrek word, vergestalt in die verskillende ruimtes wat hierbo aangedui is, tog enigsins onaf voor. Want nie net word tematies in veelvoud gewerk nie, ook die narratologiese strategie van afwisselende ek-vertellers wat Strachan gebruik, benodig ’n baie duidelike, integrerende afwerking wat verder as net die styl-kosmetiese gaan.

"Steeds is Dwaalpoort ’n beduidende roman en veral ’n sterk bydrae tot die genre van die plaasroman, wat so ’n belangrike rol in die Afrikaanse letterkunde speel. Dus word die teks ook ’n literêre ruimte waar op post-modernistiese wyse in gesprek getree kan word met hierdie tradisie in Afrikaans. Dit is waarskynlik dan ook die intrigerendste aspek van Strachan se roman."

Louise Viljoen het Dwaalpoort in Die Burger van 15 November 2010 bespreek: "Die slot is rokerig en apoka­lipties. Veldbrande kruip oor die plaas en die finale konfrontasie ­tussen man en dier vind plaas in ’n afgebrande stuk veld met ’n ­­spesi­fieke groepie omstanders wat ­toekyk. Die laaste hoofstuk van die ­roman word, soos die eerste, vertel uit die gesigspunt van die hartbeesram Mhlope wat die ­vernietiging van Dwaalpoort ­bekyk uit ’n bykans bo-tydelike perspektief.

"In ’n sekere sin is die slot van die roman ’n herhaling van wat met die plaas gebeur het in die Anglo-Boere­oorlog (ABO), sodat dit ­duidelik word waarom die verhaal van ­Rentia se voorouer Henriëtte uit die ABO ingeweef word.

"Dit gaan dus in hierdie roman oor universele kwessies (die ­dier­likheid van die mens, die menslikheid van die dier, arge­tipiese manlikhede en vroulik­hede, seksualiteit, oorlewings­vermoë en sterflikheid) wat binne ’n aktuele ­­kon­teks geplaas word. Deel daarvan is vraagstukke soos gekommersialiseerde jag­togte, grond­hervorming, die oorwoekering van landelike ­ge­biede deur dorps­ont­wikke­lings en die vernietiging van ’n ouer ­bestel.

"Deur die dominante rol wat die hartbees Mhlope in die slot speel, suggereer die roman dat dié ver­anderinge deel is van ’n onvermydelike natuurkrag wat ­onbewoë sy gang gaan terwyl ­geslagte uitsterf en politieke ­stelsels mekaar vervang.

"Strachan se vakmanskap is ­duide­lik. Hy is behendig met die skep van ’n web van kruisver­wysings in die roman en die lê van leidrade wat deur die leser ­­ont­rafel kan word. Die simboliek word meestal subtiel gehanteer en is slegs in enkele gevalle oordrewe.

"Die prosa is hier minder ­gestroop as vantevore. Karakters soos ­Bullet en Anne word lewendig herskep deur die spreektaal van hul eie­ ­vertellings. Die beskrywings van die jag- en vegtonele is vol ­besonderhede soos in ou jagver­hale; dié van die sekstonele suggestie­ryk en ­poëties. In die ­geheel beskou is die roman toegankliker as sy ­vorige werk waarin ook oor die skryfproses ­besin is.

"Lesers wat Strachan se werk ken en volg, sal dit met ’n gevoel van her­kenning eerder as verrassing lees. Diegene wat die eerste keer met sy werk kennis maak, sal die genot hê om ’n goedgemaakte en ­onderhoudende roman met ­verskil­lende betekenislae te lees."

Dwaalpoort is in 2011 met die WA Hofmeyr-prys bekroon en was ook die bronswenner van die Sanlam Groot Roman-wedstryd in 2010.

Willemien Brümmer het ook in haar onderhoud met hom die onderwerp van Bullet, ’n macho oudsoldaat in Dwaalpoort, aangeraak. Bullet is soos so baie van sy vorige karakters ’n swerwer en wildvanger. Hieroor sê Alexander: "Ek het altyd hierdie macho-karakter gehad in al my werke. Dis nie vir my ’n issue om ’n macho-werk te skryf nie. Dit was in ’n stadium mode as jy ’n baie slim manlike man is om in ’n klein Beetle rond te ry en ’n oorringetjie te dra. Ek het nooit daai k*k in my lewe gehad nie. Goddank nie, ek ís die jakkalsjagter. Daai Bullet-karakter se manlikheid baseer ek waarskynlik op hoe ek was in my lewe. Ek kan hom nie meer nastreef nie. Hy’t my ontgroei, hy’t meer as ek geword. Hy’s groter as ek, ek’s kleiner as hy.

“’n Mens word mak gemaak deur die ouderdom. Jy kan nie meer dinge doen wat jy tóé kon doen nie. Omdat ek daai Bullet-karakter was, het ek as weermagsoldaat my eie gewig gedra in operasies. Ek moes albei my heupe vervang as gevolg van daai kit; dit was te f*kk*n swaar – niemand kon dit dra nie. As jy 36 is en jy lyk pragtig en jy moet daai kit uittrek, dan knak die liggaam, maar die gees gaan aan. Maar ek droom glad nie meer daaroor om dit te wees nie, want ek wás dit. Partykeer is ek selfs verleë daaroor.”

In 2015 verskyn Strachan se volgende roman, Brandwaterkom. In hierdie roman skuif die Anglo-Boereoorlog en die grensoorlog in Angola oor mekaar.

Strachan vertel vir Willem de Vries (Die Burger, 3 Augustus 2015) wat vir hom die belangrikste in hierdie verhaal is: "Voorop in Brandwaterkom staan die kwessie van verraad," sê Strachan. "En dan praat ek van verraad op meer as een vlak: die werkplek, die sakewêreld en die huwelik. Niks onder die son is nuut nie. Die struwelinge en kwessies van meer as ’n eeu gelede kom vandag nog in ons lewens voor. Minderhede teenoor meerderhede, vrou teenoor man, man teenoor man, magsbeheptheid, die rassekwessie, die met mag wat nie voor die ander wil swig nie, ontrouheid, ensovoorts."

Oor die naas mekaar stel van die Grensoorlog en die ABO sê Strachan aan De Vries dat dit nogal ’n groot uitdaging vir hom was. Hy was nie bewus van ander werke waarin dit al gedoen is nie. "Dit het baie konsentrasie en herskryf geverg om die twee temas naatloos oor mekaar te laat skuif. In welke mate ek dit reggekry het, sal die leser self oor moet oordeel."

Willem de Vries maak die stelling dat karakters "nomades" is wat uit die een boek na ’n volgende een beweeg. Hy beweer ook dat "elke boek deel van en ander aspekte van ’n langer verhaal belig". Hy sou dus weet hoe belangrik feite vir die verhaal was.

"Vir sommige skrywers is karakters nomadies, vir ander nie," is Alexander se antwoord op hierdie stelling. "Lesers hou nogal daarvan om ’n bekende figuur in ’n volgende boek raak te lees. Daar ontstaan dan dadelik ’n bepaalde verwagtingshorison van só ’n figuur en die boek word saamgelees met ander verhale van die skrywer. ’n Mens kan die leser natuurlik ook vervreem van ’n karakter deur hom/haar anders aan te bied as wat die leser verwag het.

"’n Terugkerende karakter kan ’n tema of simbool word. Soos Bullet in my werk wat vir baie lesers die ongeslypte kant van die skrywer verteenwoordig. Sommige lesers identifiseer met só ’n karakter. Die skrywer moet daarop bedag wees om die leser nie te veel van een karakter te voer nie, want dan kan verveling intree."

Brandwaterkom het in 2015 weggestap met die derde prys in die Groot Afrikaanse Romanwedstryd. Die beoordelaars (Kerneels Breytenbach, Michiel Heyns en Heilna du Plooy) het in hulle commendatio geskryf dat hierdie roman ’n getuigskrif is van deeglike en uitgebreide navorsing na die Boereverraaiers of die Joiners, nog altyd ’n boeiende aspek van die Boereoorlog.

"Dit is ook ’n ondersoek na die ontwykende aard van die verlede, en van die motiverings rondom verraad. Die skryfwerk is besonder oortuigend danksy die moeitelose manier waarop historiese feite en die fisiese konteks van die verhaal geïntegreer is. Op ’n tegniese vlak toon die vertelling die stempel van ’n gesoute outeur in die spel van kontraste en ooreenkomste en die wisselende vertelritme wat die twee historiese tydvakke in die roman van mekaar help onderskei. Die beskaafde Britse sfeer waarin baie Vrystaatse professionele lui hulle voor, tydens en ná die ABO ondervind het, word knap vasgevang.

"Brandwaterkom is sowel bloedstollende oorlogsverhaal as diepsnydende ondersoek na die verraderlike manier waarop verhale met ons op loop gaan." (LitNet)

Brandwaterkom was ook die wenner van die kykNET-Rapport-fiksieprys in 2016. Nadat die prys aan hom toegeken is, het Alexander aan Rapport (25 September 2016) vertel dat hy eers oor ’n onbekende gebied (vir hom) soos die Karoo wou skryf, maar dan sou hy vir ’n ruk daar moes gaan woon om die "gees van die plek" raak te vat. Hy het dus nader aan die huis gekyk en dit was toe dat hy op Brandwaterkom in die Oos-Vrystaat naby hom besluit het. "Ek sou dit gereeld kon besoek en beleef. Ek het ook nog nie daardie deel van die ABO-geskiedenis regtig geken nie en was dus heel verras toe ek Fanie Vilonel tussen die ou geskrifte en mondelinge oorlewering raakloop. Hy het toe ’n baie interessante karakter geword om mee te werk (teen die agtergrond van Marthinus Prinsloo se oorgawe), juis omdat hy as verraaier eintlik uit die geskiedenis geweer en vir die openbare oog weggesteek is."

Oor die skryfproses verduidelik Alexander aan Rapport dat hy ’n jaar lank basies net navorsing gedoen het deur te lees en inligting te versamel. En al is die verloop van die ABO in sy boek redelik akkuraat uitgebeeld, het hy met die uitbeelding van sy karakters sy verbeelding gebruik om hulle meer boeiend en interessant weer te gee. Selfs nadat die navorsing klaar gedoen was, het dit hom ’n verdere twee jaar geneem om die manuskrip te voltooi. "Soos altyd was dit maar ’n proses van herskryf en skaaf om ’n unieke teks te probeer lewer met sy eie eienskappe en aanslag."

In die commendatio vir die toekenning van die kykNET-Rapportprys vir 2016 was die beoordelaars (uit monde van Frederik de Jager) dit eens dat Brandwaterkom ’n hoogtepunt in Alexander Strachan se oeuvre is. Hy bring in hierdie roman nie net die ABO en Grensoorlog saam in een verband nie, "maar bring ook oorlogstemas en die strukturele eksperiment van sy hele oeuvre tot ’n nuwe verdieping.

"Een van die dinge wat Strachan onderskei, is hoe hy sy medium – die roman – vervorm tot geskikte draer van wat hy wil sê. Hy gebruik een verteller uit die werklike geskiedenis saam met een wat suiwer fiktief is en nog een (of dalk twee) wat op geheimsinnige wyse in- en uitmekaar skuif. Hy bring ’n verteller (een met ’n geskrewe teks in sy sak) uit sy vorige roman by hierdie roman in – een wat ook met biografiese elemente van Strachan self oorvleuel.

"Hy laat ’n historiese persoon op ’n fiktiewe persoon influister oor haar werk oor ’n ander historiese persoon. Die wedersydse inspeel op mekaar van vertellers en verteldes gebeur dus op oormekaarliggende vlakke in historiese tyd.

"En wanneer dit gebeur in ’n konteks van verraad, wanneer vertellers beheer oor hul karakters verloor, en wanneer historiese relaas onbewustelik oorgaan in fiksie, staan geskiedskrywing self in nuwe lig gekaats en vra ons die vraag: Wat is geskiedenis?

"Vir die betowering van die raaiselagtige wat hy met soveel presisie, integriteit en gravitas uitgeskryf het, is hierdie skrywer vele male bekroon. Die noukeurigheid van sy skryfwerk, die selfvertroue van aanpak, die opwindende besinning oor die aard van sy medium, sy oortuigende karakters en sy vorentoe stuwende prosa ... dit alles maak van Strachan een van ons skerpste en subtielste skrywers en een wat, soos hier, ’n deksels vernuftig skrywer is. Een wat in elke opsig verdien om bekroon te word met die kykNET-Rapportprys vir 2016."

In Rapport van 28 Junie 2015 is Joan Hambidge baie beïndruk met Brandwaterkom. Sy beskou Strachan as ’n "fyn stilis en vernuftige skrywer". "Hy kan tekste konstrueer en oortuigend opbou. Sy tekste soos ’n Wêreld sonder grense is sowel ’n reeks kortverhale as ’n roman wat sleutels gee vir latere werk soos Die jakkalsjagter. Hy kan ’n los draad uit ’n vorige roman optel en verder voer.

"Min skrywers het al oorlogsgeweld so pakkend soos hy beskryf en sy jongste roman, Brandwaterkom, snoer twee moderne neigings saam: die Anglo-Boereoorlog (ABO) en die optekening van geskiedenis in ’n tyd waar 'slow violence' ’n nuwe modewoord geword het. Die roman roep ook Christoffel Coetzee se Wat het geword van generaal Mannetjie Mentz? op.

"Die ABO en die Grensoorlog is die twee asse van die roman met ’n skrywende, fiksionaliserende vrou wat ’n storie skryf oor kommandant Vilonel se dubieuse rol tydens die oorlog. Haar navorsing word ’n stuk historiografie, fantasie en daar is selfs momente van magiese realisme tydens ’n besoek aan Dwaalpoort. (...)

"Die ABO-wêreld en die terrein van die verraaier/joiner word onder die loep geneem. Die spanning tussen Boer en Brit, grappe, volkslegendes, die uitstal en opnoem van ou Afrikaanse idiome en die Jood op die dorp, word alles netjies verweef in ’n ryk tapisserie. Louis Botha, pres Steyn, Hertzog en vele ander, is karakters. Soms net in die verbygaan, ander kere sterk soos Buller en Cronjé. (...)

"Die reuk van die oorlog word konkreet beskryf. Redvers Buller word raak geteken met sy drang tot oorwinning en ’n vorige lewe van kaartspel, biljart en perde. Die roman neem ons terug na Ingrid Winterbach se Buller se plan en Strachan se beskrywing van dié figuur maak van hom ’n immer onthoubare karakter.

"Die oorlogspanning word nou verweef met ’n liefdesintrige (en ’n vloek wat uitgespreek word): Dit dryf die roman vorentoe met sy sterk en onheilspellende subteks. En die skrywer skryf op die man af sonder om banaal te raak. Dit maak Vilonel ook mensliker, omdat hy nie net prokureur of man van die wet is nie, maar ’n begeerte het tot liefde.

"Daar is momente wat ’n mens net nie kan vergeet nie: Tibbie Steyn wat haar man se beswete hemp vashou wanneer hy vertrek; Hans Dons de Lange se teregstelling; ’n swanger vrou wat vermoed haar man is ontrou. Die beskrywing van Cronjé as ’n knorrige ou bliksem is in die kol.

"Die roman bevat ’n uitgebreide bibliografie en erkennings. Dit getuig van enorme navorsing oor perde, die veld, klere, gewoontes, taalgebruik, drank. Die oorlog self. Oom Paul versus Milner. Die rol van ’n doomnis en prokureur in die dorp. Hoe mense se rolle hul lewenslot bepaal. En Catharina Venter wat die geskiedenis van ’n familie oordra, die ongeskryfde geskiedenis van skande wat oor ’n familie kom en die tragiese nadraai daarvan.

"Die troebel gemoed van Vilonel wat die hewige geweerskote uit Senekal hoor, bly in hierdie leser se herinnering draal. Net soos die slot waar die verraaier toekyk ...

"Dit is in ’n gestroopte, toeganklike styl geskryf met ’n roman wat swaar dra aan toespelings en verwysings oor sowel die geskiedenis as die skryfproses. Rudyard Kipling is natuurlik ook hier met ’n verwysing na 'The jacket'. Lees hierdie uitstekende roman."

In Brandwaterkom word die lewensverhaal van verskeie karakters uit die perspektiewe van verskillende persone vertel, skryf Dewald Koen (Volksblad, 13 Julie 2015). Esther van Emmenes, ’n navorsers aan ’n universiteit, gaan na Fouriesburg in die Vrystaat waar sy navorsing oor die ABO doen vir haar tesis. Sy ontmoet verskillende interessante persone gedurende hierdie tyd. Hieronder tel Bullet, "’n karakter wat talle ooreenkomste toon met ’n gelyknamige karakter in Strachan se Dwaalpoort. Bullet se verbintenis met die plaas Dwaalpoort en veral ook die withartbees, Mhlope, lei Esther op ’n senutergende speurtog wat geskiedkundige navorsing na allesbehalwe vervelig laat lyk. (...)

"Die tweede 'loop' van die 'dubbelloop-roman' handel oor Fanie Vilonel wat as regsgeleerde hoë aansien onder die plaaslike Vrystaatse gemeenskap geniet. Fanie is egter terdeë bewus van sy verpligtinge as Afrikanerman en voer ’n innerlike stryd om die regte besluite te neem. As kryger speel Vilonel ’n belangrike rol tydens die verskeie veldslae waaraan hy deelneem en wat deur onvoorsiene omstandighede tot ’n verrassende voorval aanleiding gee. (...)

"Strachan het op meesterlike wyse die geskiedkundige feite met fiksie verweef. Sy beskrywing van verskeie veldslae is treffend. Hy fokus veral op geskiedkundige figure, soos sir Redvers Buller wat op amper komiese wyse uitgebeeld word. (...) Strachan se skerp sin vir detail en fyn sintuiglike waarnemingsvermoë stel lesers in staat om die veldslae mee te maak asof hulle self daar teenwoordig was.

"Verwysings na die Grensoorlog kom ook in die roman aan die bod. Bullet se gesprekke met Van Emmenes beklemtoon die feit dat talle oudsoldate steeds nie hierdie traumatiese hoofstuk in hul lewe kan afsluit nie. Net soos Vilonel se karakter, moes Bullet ook traumatiese oomblikke tydens oorlogvoering beleef wat sy siening van die lewe drasties verander het.

"Volgens Bullet is Dwaalpoort 'die plek waar die twee oorloë bymekaar kom'. Dié aanhaling wek talle vrae rondom Bullet se obsessie met die plaas Dwaalpoort en watter betekenis Bullet se geheime vir Esther en Vilonel inhou.

"Vrae en antwoorde is deel van Strachan se literêre spel. Wat is feit en wat is fiksie? En wie vertel die verhaal? Watter vertelling is geloofwaardig? Die antwoorde op laasgenoemde vrae moet die leser maar self ontdek.

"Dit is juis Strachan se vernuftige verteltegniek wat Brandwaterkom van soortgelyke romans onderskei. Op kreatiewe wyse word die leser op ’n speurtog in die geskiedenis geneem wat ’n onverwagte draaipad neem."

In Taalgenoot (Somer 2016) skryf Natie Botes: "Na Brandwaterkom gelees is, kan jy nie help om te wonder oor die plek van standbeelde en heldeverering in moderne gemeenskappe nie. Is dit nie maar ’n gegewe feit dat die ware helde nooit erken word nie? Met groot sukses systap Strachan al die slaggate wat met ’n geskiedkundige verhaal kan opduik en laat hom selfs lei deur die magiese.

"Moontlik die grootste rede vir die sukses van Brandwaterkom is dat die skrywer indiepte navorsing gedoen het oor sy onderwerp. Dit was dus nie net ’n heerlike leeservaring nie, maar ook ’n opwindende stukkie geskiedenisklas."

Ook Louise Viljoen is beïndruk met Brandwaterkom. Op LitNet eindig sy haar LitNet Akademies-resensie-essay as volg: "Strachan keer met Brandwaterkom terug na vraagstukke in verband met die geskiedenis wat reeds die afgelope dertig, veertig jaar groot prominensie in die Afrikaanse letterkunde geniet, maar slaag tog daarin om ’n vars perspektief daarop te gee. Sy uitwys van die raakpunte én verskille tussen die Anglo-Boereoorlog en die Grensoorlog bring ’n nuwe invalshoek. Dit is veral die idee dat verskillende oorloë 'momente is van dieselfde verhaal' wat stof tot nadenke bied. ’n Mens sien uit daarna dat Strachan in sy verdere werk die raamwerk van die 'verhaal' waarin hierdie twee oorloë met mekaar verbind is, in groter besonderhede uitwerk nadat hy dit op so ’n evokatiewe wyse in Brandwaterkom gesuggereer het.

"Sy hantering van die skrywersfiguur wat tegelyk binne die teks is en dit van buite manipuleer, sluit aan by die metafiksionele strategieë wat tipies was van die postmodernistiese tekste van die 1980’s en 1990’s. Deur die verglyding van die karakter Bullet met die skrywer binne die teks en die werklike skrywer Strachan verkry die gegewe egter ’n bepaalde kompleksiteit en onmiddellikheid. Verder skep die lewendige rekonstruksie van die Anglo-Boereoorlog, die liriese evokasie van ruimtes soos die Brandwaterkom en Dwaalpoort en die geloofwaardige karaktertekening ’n roman wat die leser se aandag uit die staanspoor vasvang en deurgaans behou."

Alexander se boek oor die recce's, 1 Recce: die nag behoort aan ons, word in 2018 deur Tafelberg Uitgewers gepubliseer.

In ’n onderhoud met Charles Smith (Netwerk24, 27 Oktober 2018) vertel Alexander dat twee voormalige lede van 1 Recce, Jakes Swart en André Bestbier, hom genader het met die idee om ’n boek oor 1 Recce te skryf. Daar was al publikasies oor 4 Recce en 5 Recce, maar daar het nog nooit iets verskyn oor die moedereenheid van die recce's, 1 Recce, nie.

"Sonder enige omhaal het hulle my toe ingelig dat hulle my gekies het om die geskiedenis van 1 Recce te skryf. Hulle sou nooit ’n buitestander – iemand wat nie deel van die spesiale magte was nie – vir die skryftaak oorweeg het nie," vertel Strachan aan Smith.

"My bewese skrywersrekord het sterk in my guns getel. Die kort en kragtige vergadering is verdaag en ek is verseker dat ek hul volmag het asook hulle ondersteuning vir die reël van onderhoude met voormalige operateurs en ander lede van die eenheid. Ek het die vryheid gehad om die inhoud van die boek te bepaal en te bepaal wat hulle later sou wou sien. Dit het vir my baie gewig gedra dat die besluitneming vir hierdie skryfprojek op generaalvlak geneem is."

Alexander het twee jaar aan die boek geskryf en die laaste paar maande voor voltooiing het hy 16 uur per dag gewerk. Frans van Dyk was van groot hulp met die reël van die meer as 50 onderhoude met recce-operateurs. Daar is seker gemaak van die betroubaarheid van al die materiaal wat gebruik is en sy uitgangspunt was om inligting by diegene te kry wat persoonlik in die kontak (vuurgeveg) was. Hy het ook nie van inligting wat op hoorsê-basis verkry is, gebruik gemaak nie. Vir hom was persoonlike onderhoude met die "manne op die grond" belangriker as operasionele verslae – hierdie verslae het dikwels foute bevat, het hy agtergekom.

Alexander was self van 1977 tot 1984 ’n lid van 1 Recce. Alles het by 1 Recce, die moedereenheid, begin waar voornemende lede by Durban Bluff moes aangemeld het vir keuring en verdere opleiding. Hy het nog altyd kontak met die instrukteurs Hennie Blaauw en Flip Marx wat hom gekeur het.

Hy vertel aan Smith: "Ek onthou magiese plekke soos Fort Doppies waar die atmosfeer en uitsig oor die Kwandorivier idillies was. Daar was baie reise na ver en onbekende plekke, groot vyandige aktiwiteit, vrees, sweet wat in jou oë inbrand, honger, dors en geweldig baie adrenalien wat jou dikwels lighoofdig gelaat het.

"Die eerste ding wat vir my uitstaan, is die hegte vriendskappe wat ek in my tyd in die eenheid gesmee het. Die Recce's vorm ’n baie hegte broederskap en dié kring kan nie deur buitestanders binnegedring word nie. Iemand het voorheen genoem dat na afloop van sy tyd in die Recce's die res van sy lewe maar redelik saai was. Daar was inderdaad groot opwinding, maar natuurlik ook groot swaarkry wat die onderlinge band tussen die Recce's net sterker gemaak het."

Alexander se kortverhaalbundel, ’n Wêreld sonder grense (1984), kan beskou word as een van die eerste fiksiewerke wat oor die Recce's geskryf is. "’n Wêreld sonder grense is so half in die geheim geskryf omdat alles (die inligting en die politieke klimaat) in daardie stadium nog uiters sensitief was. Derhalwe het ek die boek in fiksievorm aangebied. My benadering in die huidige boek (1 Recce) is meer in die ope hoewel ek steeds die spanningslyn van weleer in veral die hoofstukke in die vuurgevegte behou.

"Ek het probeer om die leser as ’t ware in die vliegtuig saam te neem, die valskermsprong saam met die operateur uit te voer en die gevoel te kry dat hy aan die ontplooiing op die grond deelneem. Sodoende het ek gereken kry die leser ’n baie nabye ervaring van hoe dit was om aan ’n geheime militêre operasie deel te neem."

In Rapport (6 Januarie 2019) skryf Abel Esterhuyse dat die literatuur oor die Grensoorlog aan die opbloei is. Daar is verskeie redes daarvoor en dit is veral geskrifte wat fokus op die spesiale magte, of die recce's soos hulle in Suid-Afrika bekendstaan, wat veral gewild is. Dit kan wees omdat hierdie stories die fondamente van ’n goeie storie bevat: avontuur, spanning, waagmoed, ongekende ontbering, geheimhouding en helde.

"As lekkerleesboek bevat 1 Recce inderdaad al dié elemente én dit vul ’n gaping in die Suid-Afrikaanse militêre geskiedskrywing deur die 'vorming en opbou' van 1 Verkenningsregiment as ’n onafhanklike operasionele eenheid binne die voormalige weermag te dokumenteer. (...)

"1 Recce vertel ’n interessante storie van historiese aard, maar steun nie op omvattende historiese navorsing nie en is ook nie ’n regimentele geskiedenis van 1 Verkenningskommando nie. Dit verander geensins die feit dat die boek ’n belangrike en boeiende bydrae lewer tot die dokumentering van die geskiedenis van die spesiale magte in Suid-Afrika nie. Dit is regtig uitstekend geskryf en besonder leesbaar. (...)

"Die boek bevat verskeie interessante anekdotes wat tot die algemene publiek sal spreek. (...) Maar bowenal is daar ’n verhaal van menslikheid en die soeke na sin, vrede en werklikheid in die boek opgesluit. Miskien is dit uiteindelik Strachan se grootste bydrae met 1 Recce: die nag behoort aan ons: dat oorlog ’n diep menslike werklikheid is in uitdaging, hantering en gevolge."

Willie Burger skryf in Vrouekeur van 5 Januarie 2019 dat die leser van 1 Recce nie ’n boek met presiese datums en "konseptualisering" moet verwag nie. Daar is ook nie eintlik sprake van versigtige argiefondersoek nie. Dit bestaan hoofsaaklik uit onderhoude met oudrecce’s en het dus ’n sterk anekdotiese inslag.

Burger sluit af: "Strachan maak op sy skryfvernuf staat om telkens die leser midde-in ’n gevegsituasie of gevaarlike operasie te plaas, wat later opgevolg word deur herinnerings en terugskoue wat nie vry te spreek is van romantisering nie. Uiteindelik is 1 Recce ’n lofsang aan die heldedade van ’n groepie uitsoeksoldate. Daar is iets nostalgies daaraan sodat die boek effens soos ’n koshuisjaarblad voel. Breër historiese en politieke kontekstualisering ontbreek. Dit is ’n boek oor en vir kamerade. Maar ook byna alle mans oor 45 jaar sal die boek waarskynlik nuuskierig optel om meer van daardie ouens te probeer weet wat steeds deur baie as helde bewonder word."

Oor moontlike toekomstige boeke vertel Alexander aan De Vries dat hy hom byna laat verlei het om verder te skryf oor die laaste twintig lewensjare van sy hoofkarakter in Brandwaterkom, Fanie Vilonel. Maar ’n goeie vriendin wat ook ’n literator is, het hom afgeraai aangesien ’n roman soos Brandwaterkom nie moet afgesluit word nie, sodat die leser kan bly wonder oor wat verder gebeur het.

"Nietemin bly ek lus vir die historiese roman en hoewel ek Vilonel in Senekal agterlaat, mag ek dalk met een van die mindere karakters na ’n nuwe milieu reis om die geskiedenis van daardie landskap te gaan ontgin."

Publikasies:

Artikels oor Alexander Strachan beskikbaar op die internet:

• ABSA Ketting: Johann Lodewyk Marais gesels met Alexander Strachan
• ABSA Ketting: Alexander Strachan in gesprek met Rachelle Greeff
• Anker, Willem: Nomades, oorlogmasjiene, Freud en The Doors: ’n Skisoanalise van Alexander Strachan se "Visioen" (1984) met verwysing na Apocalypse now
• Anker, WPP: Die nomadiese self: skisoanalitiese beskouinge oor karaktersubjektiwiteit in die prosawerk van Alexander Strachan en Breyten Breytenbach 
• Alexander
• Alexander Strachan
• Booyens, Hannelie:
  • Klere waai in Strachan se stuk
  • Die skrywer en die "stripper"
  • "Werfbobbejaan" se baas eet tarentaal
• Brümmer, Willemien: "Ek is die jakkalsjagter"
• Horn, Andreij: "’n Skrywer moenie kant kies" nie’"
• Muller, Braam: Strachan se toneelstuk het nie veel om die lyf
• Nieuwoudt, Stephanie: Strachan wikkel hom uit sy kokonl
• Nieuwoudt, Stephanie: Bevry jou van tradisionele prosa-grense, sê Strachan
• Nieuwoudt, Stephanie: Strachan wikkel hom los uit sy skryfkokonl
• Oor Zander - wat jag sonder om te skiet
• Rautenbach, Elmari:
  • Alexander Strachan se vrugbaarste jaar
  • Alexander Strachan wen weer
• Robinson, Marguerite: Alexander Strachan, jagter en prooi
• Robinson Marguerite: Strachan ’n prooi van sy eie boek
• Roux, JB: ''Die tyd het vanself ryp geword.'' Alexander Strachan gesels oor Grenslit
• Skryf nie romanties, sê skrywer
• Skrywer voltooi sy boek op Harrismith
• Snelvuur
• Strachan, Alexander: “Die nuus dra”
• Viljoen, Hanli: Die skrywer en die “stripper”
• http://www.oulitnet.co.za/legendes/alexander_strachan_i.asp

Artikels deur Alexander Strachan beskikbaar op die internet

• Lanties was ’n plek waar skiewies gefoeter is
• ’n Spoor in die stof 

Bronne:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

Bygewerk: 2019-06-26

The post Alexander Strachan (1955–) appeared first on LitNet.

“You are safe in Hong Kong now. After the amendment to the Fugitive Ordinance Bill is passed, you are no longer safe!” So sê die advokaat en voormalige wetgewende raadslid Margaret Ng Ngoi-yee. 

Dis Sondag 16 Junie. Vir die meeste werkende mense in Hongkong is Sondag hulle enigste rusdag. Ons gesin, met man en kinders, is in Wanchai, in die hart van Hongkong, om ’n familie-joga-werkswinkel by te woon. Ons is gewoond aan ’n besige Hongkong, maar vandag, op Vadersdag, is dit anders. Ons staan op die brug wat die Hongkong Internasionale Konferensiesentrum met die Wanchai-Immigrasietoring verbind en sien die mense in hul menigtes vanuit Wanchai-moltreinstasie die strate toesak. Almal gemoedelik met swart T-hemde en stapskoene. Mense wat hulle kosbare rusdag opoffer om in die bloedige, bedompige hitte te loop vir ’n veilige Hongkong. Teenwoordigheid, samehorigheid, solidariteit, samesyn vir vrees om veiligheid: “Skrap hierdie wetsontwerp,” is die boodskap aan die Hongkongse premier, Carrie Lam.

Protes is nie nuut in Hongkong nie. Wat wel nuut is, is dat die polisie ingryp met traangas en rubberkoeëls en dat daar beelde van onluste en onveiligheid versprei word. Die gees van dringendheid is duidelik in die aantal mense wat loop. Die vasbeslotenheid ter wille van geregtigheid en veiligheid is duidelik sigbaar. As die nuwe wet aanvaar word, verduidelik Ng Ngoi-yee, kan enigiemand wat in Hongkong woon, besoek, besigheid doen of op ’n aansluitingsvlug wag, aan die Chinese vasteland uitgelewer word.

Hoe sal dit Hongkong se reputasie as ’n veilige en belastingvoordelige finansiële wêreldstad beïnvloed? “It is in the interest of the US that Hong Kong continue to be prosperous and stable,”, verklaar China se adjunkminister van buitelandse sake (South China Morning Post (SCMP)) 14-06-2019). Die hoop op druk van die internasionale gemeenskap loop hoog. Twee miljoen mense gaan na die strate: “Do you hear the people sing?” lees ek op een van die plakkate.

“I have heard you loud and clear, and have reflected deeply on all that has transpired,” antwoord die Hongkong-premier, Carrie Lam. Sy vra om verskoning vir die angs en onenigheid wat ontstaan het as gevolg van haar veldtog om die uitleweringsbeleid via die wet aan te pas (SCMP 19-06-2019). Sy stel die voorstel uit, maar daar is geen sprake van afstel nie.

Volgens Liu Xiaoming, die Chinese ambassadeur in Brittanje, het Beijing geen opdrag aan Hongkong gegee vir die wetsaanpassingsvoorstel soos wat hy meen in die media uitgebeeld is nie (SCMP 13-06 2019). Die dringendheid in die stem van Ng maan Hongkong tot aksie: die beeld van ’n “hand in Mainland” wat die reg sal hê om na vrye wil mense uit Hongkong te “gryp” en tot uitlewering te maan, sonder die versekering van ’n regverdige verhoor, boesem vrees in. En hierdie toenemende gees van onrus in Hongkong loop parallel met die naderende 2047: die jaar wanneer Hongkong en China volgens besluit volledig sal integreer.

’n Onderwyser in ’n plaaslike skool wat ek op die bus ontmoet, vertel my dat protes nie soveel sin het nie. Haar broer is ’n polisieman en sy sien die ander kant. Dit raak steeds meer gevaarlik, volgens haar, om ’n polisieman te wees te midde van protes, en langer ure word steeds van die polisie verwag. Volgens haar word die polisie ook onnodig aan gevaar blootgestel – want, reken sy, wat is die nut van die protes as Hongkong tog uiteindelik gaan integreer met China?

Die vertroue in die polisie se menslike gedrag teenoor proteslede word egter tans meer bevraagteken. Proteslede word in die hospitaal gearresteer terwyl hulle onder behandeling is (SCMP 24-06). Die Hong Kong Academy of Performing Arts naby die regeringsgeboue moes die beplande musiekblyspel Titanic vir die naweek van die protes kanselleer. Selfs hier het die polisie ingegaan om jong protesteerders in hegtenis te neem. Ek weet van vriende en hulle kinders wat uit die gebou uit moes hardloop om nie deur die polisie getakel word nie. Jong protesteerders is kwaad dat die polisie die protes op 12 Junie onregverdig as ’n “riot” beskryf en eis dat die aanklag teen die protesteerders op hierdie dag teruggetrek word.

Ons sewejarige seun vra my hoekom daar meer as 20 polisiekarre in die straat naby die protes staan. Is dit veilig? My “ja”-antwoord is gebaseer op hierdie beeld van die gemoedelikheid direk buite die taxivenster soos ons verbyry.

Ons sien massas protesteerders in vrede op die sypaadjies waarskynlik huiswaarts loop. Ons glimlag vir hulle. Hulle waai en ons klap vir hulle hande vanuit die taxi.

My tweede “ja”-antwoord is gevoed deur ’n eerstehandse ervaring van Hongkong-polisie se logistieke effektiwiteit na afloop van ’n 20 000-man sterk internasionale buitelug-popkonsert, waar almal gelyk huiswaarts wou keer. Wat my meer beïndruk het as die polisie, was die mense se geduld, rustigheid en gemoedelikheid in die middel van ’n see van mense. Dit is prysenswaardig. In die middel van die massas mense het ek geleer: Ontspan en vertrou op die stroom se spoed. Almal het dieselfde doel: om veilig tuis te kom.

Hongkongers praat Kantonnees en identifiseer met Kantonnees-wees as ruimdenkend en vry te midde van die “een land, twee sisteme”-beleid. Die geliefde komplekse taal met sy nege stemtone word nie aktief aangemoedig in internasionale skole of skole waar Engels die belangrikste voertaal is nie. Mandaryns is makliker om aan te leer, met sy slegs vier stemtone, en is die toekoms. In Hongkong oefen my seun Mandaryns op skool en nie op straat nie, want op straat hoor mens meestal Kantonnees en dit is volstrek ’n ander taal. Ekspats kom in Hongkong oor die algemeen meestal reg met Engels. Die oorwegende konsensus van ekspats met wie ek praat, waardeer Hongkong vir wat dit bied en sal verkies om die land te verlaat eers wanneer hulle regtig moet, of sal vir seker vertrek voordat China in 2047 oorneem. Die gevoel dat menseregte en vryheid van spraak wel steeds meer in gedrang sal kom met verloop van tyd blyk in my gesprekke met bekommerde Hongkong-kollegas.

Op hierdie Sondag in Wanchai kom ons steun as gesin van binne. Saam neem ons deel aan die Asia Yoga Conference se familiejoga saam met 60 ander sorgelose jong kinders en sorgsame ouers van regoor Hongkong. Ons rol, klim en lag op Vadersdag en word stil en rustig na afloop van die werkswinkel. Ons voel herenig as ’n groter Hongkong-familie, en sien die son sak oor Hongkong se indrukwekkende wolkekrabbers. Ons stuur gebede van liefde vir Hongkong en die mense wat doer onder mars vir vrede en veiligheid: Mag veiligheid in die menigte heers, mag die leiers wysheid ontvang, mag mense oor die wêreld die mag van samesyn omarm en mekaar in gees en hart koester.

The post Hongkong se gees trek saam appeared first on LitNet.

The African Library: Entry no 129
OK Matsepe: Tears of the brain ([1968] 2018)

The first date in the line above refers to the original publishing date of this novel in the original language, which is Sesotho sa Leboa (more commonly referred to as Northern Sotho or Sepedi), in which it bore the title Megokgo ya Bjoko. The recent English translation, in 2018, forms part of the admirable work done by the Centre for Multilingualism and Diversities Research based at the University of the Western Cape, and the two translators are Seleka Tembane and Lucy Ndlovu. The author of this novel, probably the most highly acclaimed prose text in his mother tongue, is Oliver Kgadime Matsepe, whose initials rather than his full names are usually employed – whether by authorial or publisher’s preference.

The English version has an excellent and informative foreword by South African author and poet David wa Maahlamela, which pays tribute to his predecessor for his multiple achievements. He informs us that Matsepe produced nine novels and six volumes of poetry in a “rich oeuvre” (iv). Regarding the present text, wa Maahlamela refers to its “unpredictable plot”, describing it as both “compressed” and “imbued with poetic essence” – some of the latter element coming through in the English translation, which is adequately fluent without unduly “naturalising” the novel’s setting or its style. Wa Maahlamela aptly describes the plot furthermore as “chaotically yet exquisitely organised” – the narrator’s pretence of losing the thread of the complicated and interwoven story provides part of the fun of reading a text that only seems to disguise the narrator’s spear-sharp intelligence and control. All the apparent tangents, culs-de-sac, detours and sidelines on which the narrator embarks turn out to be connected to, and to enrich our understanding of, the complex concatenation of events, attitudes and actions at play in this fascinating evocation of rural communities in contention. In a beautifully eloquent expression the foreword author refers to “the novel’s undisturbed cumulative narrative force” (v). Wa Maahlamela suggests that Matsepe’s novel embodies “a very different ‘alternative’ modernism” and he calls the translation “one of those literary jewels on which South Africa should pride itself” (vii). Tears of the brain, I would add, has enormous historical value and ends in an intriguing depiction of a co-operative (initial?) encounter between Basotho ka Leboa and what are evidently (white) Trekkers, giving a clue to a possible mid-19th century time setting to what is an imaginative, undated and geographically unidentified narrative. However, this remarkable novel is as pertinent to today’s political shenanigans (in South Africa, but almost anywhere in the world) as these are reported in the daily paper of one’s choice, on the Daily Maverick, or on CNN News.

Oliver Kgadime Matsepe is a grandson of a chief of the Bakopa people who are depicted in this novel. His own father was an authority figure of a different order: the senior police sergeant of Groblersdal district in Limpopo. Although the family was not Christian, Matsepe went to mission schools and eventually joined the Lutheran Church, later on moving to the Methodists. Matsepe also underwent traditional initiation as a teenage boy, and he balances irony and respect in depicting the social, cultural, legal and political practices of his people in an earlier time. However, it is clear that the work takes place within a period of tremendous adjustment, when maintaining order in and control of the community was coming under pressure, and established practices were beginning to break down. Even so, Matsepe’s characters and the scenes evoked are brimming with vitality. The complexities of political as well as social, familial and individual life in their constant adjustments to one another, amidst swirling energies and unpredictable events, are wonderfully captured by this author.

It is particularly the voice of the unnamed, semi-omniscient, wily narrator (who may be a somewhat obscure character named Huwane, characterised as “the liar” in the author’s list of characters) that carries the sophistication and insight into human intrigues, motives and weaknesses in the novel’s by turns satirical, reflective, amused or bemused, but constantly modulating tone. A small theft from Shakespeare can express the perspective adopted: “Lord, what fools [we] mortals be!” But for all its oblique or overt wit, Matsepe’s novel demonstrates the devastating consequences and cost in lives as well as livelihoods that follow from one or two individuals’ selfish malice if not contained. In this text, the spiralling out of control of the arrogance and wilfulness of one character at a personal and domestic level ends up leaving battlefields of bloody corpses and ejects thousands of roaming, desperate refugees from formerly self-sustaining communities. While it is true that the character referred to here (his name is Leilane) soon teams up in a ruthless conspiracy with his old ally, the diviner Maphuthe (who is actually the subject of a neighbouring king to Leilane’s), it is from him and his continuing interventions (and his and Maphuthe’s subsequent fomenting of resentments and enmity) that ruin ensues. These two men manipulate their respective rulers into the war evoked above. The two kings parallel the two conspirators, not in being cunning and duplicitous, but in being vain and defiantly self-indulgent; irresponsibly disregarding the cost (in bloodshed and loss) to their subjects of their simultaneously personal and political competition for power and authority.

To represent the idiosyncratic narrative style of this text, here is an extract from the novel’s second page:

The landscape stretches to the furthest horizon, like suffering refusing to squat on the side like a bundle. If it should happen that travail withdraws into a corner, do you truly think that we could get the same pleasure out of life? Accept fighting and struggling as part of life, and do not dismiss it. There is a time for it; also a time to laugh and that is our medicine against sorrow and grief. Where would you find a better example of this than in the courtyard where they sit now, these men, to sort out their problems so that they can laugh again tomorrow? One of them gets up and tries to summarise everything […] (4)

The musing that imbues the apparently gossipy speaking voice that throughout makes readers feel as if they are being anecdotally and instructively spoken to, indicates from the start that this is no mere villager’s chat, but that a person taking a larger view of things than at the apparent parochial level is commenting on and analysing the significance of what is being described. The gathering of these men (the novel has, it should be mentioned, few significant female characters) is a lekgotla or tribal court and the matter to be deliberated stems from a marital quarrel that, in the accused man’s case, led to his assault on his father-in-law. Moreover, although a case of this nature appears utterly clear-cut in that the taboo against a son-in-law laying a hand upon his wife’s parent is one of his people’s most venerable prohibitions, it was the transgressor who insisted that the case be taken before the highest authority in their society – in the royal courtyard. The case seems one that after lengthy initial debate could be quickly wrapped up, but then those speaking up for the accused deliberately muddy the waters by indicating that Leilane’s initial ire was justifiably provoked by misconduct on his spouse’s side and the father-in-law’s “inappropriately” coming to the defence of his “guilty” daughter. That, in any case, is their claim – a diversionary tactic but an effective one. Like much testimony in defence of an accused, this story is partly, even largely, true, but distinctly incomplete.

At the start of the second chapter we learn something of the wider context of the story. It is a time of severe drought; so bad is it that some of the cattle are beginning to die. A pregnant cow of Leilane’s is reported by his herd boys as having been unable to reach the kraal as the livestock were being brought home. When he and other men arrive at the place where the cow is lying, they find that she cannot be saved. Leilane takes the carcass of her unborn calf to skin and carry home for his own consumption – an act which in their culture is considered highly unusual. Once home, he stews the calf’s meat overnight and the next morning takes it indoors, asking his wife to bring him pap (ground maize porridge) to have with it. When she asks Leilane what animal’s meat he is eating, his reply appals her and she starts vomiting copiously. This involuntary response (which does, if non-verbally, demonstrate a judgement, in the woman’s nausea at Leilane’s act of eating the meat of an unborn animal) infuriates Leilane to such an extent that he mercilessly assaults his wife. The man goes half insane with anger and his wife’s cries (“heartrending”, they are said to be) merely provoke him further. Revealingly, he “shouted and cried in agony as though he were fighting with another man about a life and death matter” (16). When peacemakers attempt to calm him down, he beats them too, so that eventually he has to be restrained by being tied down with straps. His wife runs off to her parents’ home and “when their yard came into sight her crying became a howling, torrential cattle-lowing” (17). The narrator makes little interpretative comment of his own, yet nudges the reader to wonder whether the revulsion at Leilane’s “manners” – reiterating, as it were, another man’s surprise at Leilane’s wanting to eat the unborn calf – indicates a man who feels that he is not altogether respected in his community, and whether the extremity of Leilane’s fury at his wife is a long repressed resentment at suspecting that others, too, have thought him a less than worthy man. The beaten wife’s mother typically, but perhaps tellingly, further exacerbates the upheaval by her dreadful swearing and pouring of abuse on Leilane, his parents and his entire family – this, too, probably an attitude previously communicated to Leilane, articulated or non-verbally manifested. Here we see the first stage of the pattern of escalating conflict in the text – instead of calming down and soothing her daughter (without implying she should not roundly condemn her son-in-law’s violent conduct), the wife’s mother pours out abuse before even finding out what had occurred. In an exact parallel with Leilane she, too, venomously attacks (in her case, verbally) those seeking to make peace. (We never learn her name and only much later her daughter’s.)

Leilane’s father-in-law is not at home during this upheaval. He is evidently a rather mild-mannered, convivial type whose visit to a friend’s homestead is readily extended over several days by his taking the old hangover “cure” of further drinking on the second day, resumed in the morning. The mood at the friend’s home where visitors were invited to celebrate the host’s son’s return from his initiation school presents a profound contrast with the hysterical hostilities at the two dwellings previously described; here, the narrator states: “[T]ruly, it did one’s heart good to see the goodwill in everyone present.” After Morara (the “missing” father-in-law) has “as custom dictated” announced himself, the small ritual moment is followed by conversation in which “the friendship was reconfirmed through the telling of various personal experiences, and when they had had enough of that, they started to dish out news from across the whole world, while not forgetting to visit locally as well” (21). This pleasant scene, in its conviviality, as the narrator pushes us unobtrusively to grasp, is not merely a break from the “serious business of life” but indeed vital to the centrally important maintenance of communal bonds and the forming of new ones to keep on strengthening the social web allowing the sharing of both prosperity and suffering. The host asks Morara’s advice as to who might make his newly mature son a suitable bride. He tells Morara that he had wanted to approach his sister for permission to court her daughter for his son, her cousin, but that his own wife had vehemently objected, saying that she wanted their son to marry his cousin on her side – her brother’s daughter. Sagely, the men agree that enforcing the husband’s choice would in future have created a very difficult situation for the son’s wife if the marriage happened despite a secretly resentful mother-in-law. Of course the erupting hatred among in-laws shown earlier (which is soon to impinge unpleasantly on Morara!) suggests that Morara might not himself have followed his own advice in permitting or promoting his own daughter’s wedding to Leilane. It also serves to remind readers of the extent to which, especially in traditional rural communities of this kind (here and elsewhere), the choice of a spouse can serve as the cement uniting families and binding communities, but often as the germ of conflict and dissension of the most bitter kind.

After an anecdote demonstrating the desirable, peaceful way of resolving familial conflict and preventing its escalation, we are shown Morara’s return to his home – and to his furious wife and his injured daughter. Although friends, aware of his wife’s “fiery tantrums”, offer to accompany him there, Morara declares himself unafraid. Little does he suspect the extremity of wifely anger (even though it is not directed primarily against him) that awaits him. The narrator states that “when he came face to face with her, he saw a zebra with wide open nostrils.” The image indicates that the wife’s anger has turned her into a non-human creature or a strange apparition; in any case, into someone whom Morara will be unable to restrain or control. The narrator adds that the moment he entered his yard, his wife “poured over him the stinking bucket of dirty words directed at Leilane” (28). When Morara (having been apprised of his daughter’s marital problems) seeks to have the conflict mediated and the offender reprimanded, asking his brothers to go with him to negotiate with Leilane, the latter attacks his father-in-law with a knobkierie. Whereas this further problem would normally have been addressed at village level, Leilane refuses to participate, demanding that the matter be heard in the “Great Place” – ie the royal court and courtyard.

When Morara and his brothers arrive to testify at the hearing, they are informed that the king is ill and unable to preside. Morara, providing the royal counsellors with the gist of (the first part of) the conflict, ie Leilane’s assault on his wife and her mother’s (Moraras wife’s) consequent perturbation, they inform him that Leilane has forestalled him and told them his own version of the conflict – claiming that the problem is Morara’s holding of Leilane’s wife and children rather than returning them to him. Morara, of course, responds by stating that that point is only a small part of the story.

The narrator’s musing remarks suggest that the entire world seems “thoroughly infused with the smell of the majority of its inhabitants; all those people who grope and wander around aimlessly” (32–3) – just as a cooking vessel will take on the smell of the food prepared in it.

The same comment applies to the next phase of conflict, in which the neighbouring and local kings begin to be implicated in it. In view of her grievous injuries, Morara had taken his daughter for treatment to a friend of his: the healer known as the best wound doctor in the region. Unfortunately, local protocol was not observed, for the healer is employed by the neighbouring king and is an appointed “war doctor”; his task is to treat men injured in battle, and he may treat civilians only if he has applied for permission to his king (Nthumule) to do so, and if no other physician is available to treat the patient. While this seems a matter of insignificant bureaucracy, the narrator intones ominously that the doctor’s good work inadvertently “stirred the clouds up so much that in time it started raining blood, not water” (33). No doubt, the touchy egos of kings have dangerous power.

Morara’s king, Lefehlo, is fairly new to his royal role; his reign is said to be “characterised by the impetuosity of youth” (34). On the other hand, he has a well-earned reputation for bravery in battle. Although dwelling on the open plain and seemingly vulnerable to attack, his people live “peacefully”, protected by their reputation for military prowess. After this background information we are told that Leilane’s case gets heard at the Great Place, where Leilane’s bogus claims that his wife vomits whenever she sees him eating are dismissed by a counsellor as lies. Leilane is severely fined: he is ordered to pay “one cow for beating your wife, one cow for the grief caused to your father-in-law, one cow for the Great Place, and […] another cow for all the men [who] gathered” (36) to participate in the hearing. Leilane responds in a very cocky manner, as if implying that he is entirely unfazed by the size of the penalty for his misconduct; even telling the courtiers to wait at the court for him to fetch the penalty cattle. But even stranger is King Lefehlo’s response: the king, now nearly well after his illness, decrees that all the penalty cattle be immediately slaughtered at the Great Place and that (given the drought) he, his counsellors and all others involved (even Leilane!) will eat this meat – gorging themselves after weeks of living mainly on sorghum porridge.

The narrative jumps imperceptibly – and, one must add, extremely confusingly, even though it is shortly cleared up – to the neighbouring king, Nthumule’s, court. As one gradually learns, Leilane – despite having been treated most graciously by his own king, Lefehlo, after his court defeat – burns with resentment against Lefehlo as the scapegoat for what he now claims is rejection by his family, his community and his king. At Nthumule’s court, where he has shown up as a defector wanting to make a new affiliation, they have recently fined the war doctor for irregularly treating Morara’s daughter’s wounds. Leilane brings them a bunch of lying claims against King Lefehlo, claiming, for example, that he has bragged about how he intends teaching Nthumule (as supposedly one of the “minor kings” for whom he has no fear) a grievous lesson for having fined his own war doctor for irregularly treating a subject of Lefehlo’s. There is some deep malice in Leilane, who leaves Lefehlo’s village “with a heart singing with joy” (42) at foreseeing how he will set the two kingdoms up for war against each other, seemingly rejoicing at the thought of the grievous hardship and suffering this will cause to innocent people. Still, in one of his many surprising shifts in perspective, the narrator observes that troublemakers like Leilane are indeed pivotal to bringing change to communities that would otherwise remain sunken in old grooves: “In every village, the crook and the troublemaker hold an essential position because, if it wasn’t for them, the rich would get richer and the poor poorer” (40).

King Nthumule subtly warns his courtiers that Leilane is untrustworthy and his claims unsupported. If the case of Leilane’s misconduct perplexed authorities at Lefehlo’s court, we are told, the stranger’s information arouses irreconcilably opposed opinions among Nthumule’s counsellors as to how to interpret Leilane’s nature and purpose. King Nthumule speaks up, asking his courtiers: “How do we treat this weasel?” (43) – clearly he, at least, knows that the man is a scoundrel and that such a difficult situation requires wary handling. Still, whatever they were to do with Leilane, further problems would ensue: Do they take him back to Lefehlo, informing him of the man’s trouble-stirring and rumour-mongering? Leilane, who is terrified of this possibility, warns the court that he will report in his former homeland that Nthumule is preparing for war against them, so that they will have to pay a terrible price for not accepting him. He is undoubtedly a masterful manipulator. Another suggestion is that the custom of protecting refugees has to be honoured; in any case, Lefehlo is unlikely to allow a traitor back into his kingdom. Someone else states that it is surely simplest and safest to kill Leilane, but another speaker warns that without knowing the full facts of the matter they cannot take such an irreversible decision. The narrator, reporting that the decision is to “keep” Leilane, comments that in doing so, “they put the whole of Nthumule’s army within death’s reach” (45).

Leilane, “that old separator” (48), as the narrator aptly names a man who sows division wherever he goes, presents further difficulties. When Maphuthe, “a diviner living with King Nthumule”, offers to take care of the troublesome Leilane, this is refused. Later on one learns that he and Leilane are old allies; perhaps the courtiers are aware that he may be in cahoots with the stranger (as turns out to be the case).

At this point, further historical background is provided regarding the relationship between the two kings. There is, it turns out, a pre-existing, severe and justifiable resentment against Nthumule on Lefehlo’s side. Its cause is that, when Lefehlo’s apparently universally respected father died in old age and all neighbouring kings and leaders and their people took part in customary rituals of mourning to honour his passing, King Nthumule (and he alone) ostentatiously, hence deliberately, did not do so, but allowed feasting and celebrations to continue throughout his kingdom. We are never explicitly told why Nthumule acted thus strangely and offensively towards the neighbouring kingdom – was this another case of defying custom to demonstrate arrogant independence, a kind of precursor of Leilane’s misbehaviour in his family, only on a far greater scale? In any case, the narrator subtly demonstrates that malicious intent in a single person could not spiral outward to larger and more disastrous events if there were not other transgressors or failures in duty to provide openings.

A recurrent, half enigmatic “chorus” recurs at this point in the narrative:

We yearn to live, yet living frustrates us; we yearn to strive higher, yet striving frustrates us; we yearn for progress, yet progress frustrates us. Truly, life is nothing but a race that everyone wants to win. We take responsibility, yet this accountability mostly shames us. We yearn to rule, yet we don’t want to be ruled; we yearn to be prosperous, yet poverty frustrates us, because the truth is, what kind of person are you if you do not treasure boundless ideals? (51)

This wry, paradoxical and somewhat mocking perspective is evident throughout the novel, if sometimes obscured by other poses assumed by the narrator.

Following from this interlude, we learn that King Nthumule has in fact been aware that the diviner Maphuthe – with whom he says he has “been at loggerheads” for a long time (53) – intends to bring war upon their kingdom, in cahoots with Leilane. The king states that he himself will guard Leilane in his inner courtyard. If the man has to be returned to Lefehlo, he says, he should do so himself, so that any ensuing trouble falls on his head and not on his innocent subject’s. But Nthumule, wishing to question Leilane probingly on his own, makes the mistake of putting other guardians at a distance from the two of them. Later on, we learn that Leilane escapes during the night, going off into hiding with Maphuthe. We are also given a hint that Nthumule has something to hide regarding the enmity between the kingdoms; it seems that Lefehlo’s father had been “overlord” to all the local kings; hence defying the mourning custom was probably thought by Nthumule to be his unilateral declaration of independence. And hence Nthumule’s now breaking custom to assume the role of guarding a prisoner who knows too much – and in turn this, of course, leads to further disaster. In the meantime, Lefehlo learns of Leilane’s defection and is irate at his neighbouring ruler’s failure to return the man (as inter-court custom dictates) to his own jurisdiction. Throughout the two leading and the many surrounding kingdoms a kind of “war panic” ensues. Within this sense of impending doom all trust is lost (58).

Lefehlo and his senior courtiers decide that they will go to Nthumule’s court to demand that he be returned to their jurisdiction. In the meantime the narrator treats us to a lengthy digression and interruption of the main narrative – a sign that the smaller story probably forms some kind of parallel with that of Nthumule’s earlier transgression of refusing to mourn the passing of Lefehlo’s father, in that it involves a man who felt familially slighted and did not speak up to have the matter resolved. Instead, he nursed the grudge over a long period, eventually retaliating by refusing customarily required assistance on the part of the family members who had originally offended him. At Nthumule’s own Great Place, where this complicated case is resolved just before the delegation from the neighbouring kingdom announces itself (strangely undetected before their arrival), the courtiers now begin the discussion of the Leilane case and his inexplicable disappearance. It is decided that they must summon the diviners to clear up the mystery. With a single later exception, Matsepe makes his intense contempt for diviners more than obvious to his readers. He writes mockingly about them as frauds who con the people who rely on their “insights”. Still, he acknowledges the power diviners held over his people’s minds in these earlier times – perhaps still prevailing in many descendants. At this point in the narrative, as if to show up the puny abilities of the dressed-up diviners, Matsepe refers to the spectacular, awe-inspiring natural appearance (in the sky, of course) of “a star with an enormously long tail” (73). If this is Halley’s comet, which made an appearance in 1835, it would place the narrative rather earlier than mid-19th century; but then, Matsepe’s story is a fiction that does not necessarily accord closely with actual history.

Some other strange phenomena coincide with the arrival of Lefehlo’s delegation at Nthumule’s court: a strange cloud appears on the horizon, the long-tailed star obscured by it, and a huge swarm of crows dives down on the mass of bones and paraphernalia that Nthumule’s diviners had spread on the ground, swallowing every piece of this stuff and then disappearing with it – terrifying the local gathering. Nthumule himself is struck with fear, assuming that the inexplicable, unusual and intimidating phenomena were caused by magical powers on Lefehlo’s part. The latter’s courtiers demand (when they are given a hearing) that what is Lefehlo’s be returned to him. At first Nthumule pretends not to understand, then admits that, although Leilane had indeed come there, he has “disappeared”. Without allowing any further explanation from either Nthumule or his courtiers, Lefehlo’s delegation rises in anger and departs unceremoniously and in a great huff. We learn that Leilane, safe in his hiding place, has the information of this serious exacerbation of enmity and mutual resentment conveyed to him and struts about in triumph at the news.

The anticipated, exceptionally bloody war erupts, and Nthumule’s forces unexpectedly suffer less damage than Lefehlo’s. Afterwards, we are shown “Maphuthe and Leilane licking their fingers as if they had just taken out honey” (108). These two are rejoicing at the devastation and chaos they had fomented. The narrator provides several “intervening” anecdotes to exhibit other cases of social conflict and their causes, but we skip these dense portrayals of tribal life here to convey a further aftermath of the war (citing the concluding paragraph of chapter five):

Leilane and Maphuthe, as we’ve already heard, incited these villages [in the affected region] into a war in order for them to wipe one another from the earth. Now our two friends [as Matsepe’s narrator sarcastically refers to this awful pair] started to collect the people where they were scattered among the villages. They went into destroyed villages where the burnt huts were barely recognisable with their blackened razed walls, and gathered those that were not too badly wounded. Those who were too badly maimed for their liking [!], they summarily killed. The assegais were gathered and bound into bundles, then hidden with the axes and blades, because even if they were not planning to fight, they at least had to make preparations for a fight. They took anything that might be of use to them in the future. In this, the small groups of people they gathered were very useful, helping to carry and hide things. They grabbed and took what they could, and looked for a place where they could start anew, somewhere in the unknown. When Lefehlo and Nthumule arrived, there were only a few bones left to crack where the lions had feasted, and the kings returned home, driving like cattle those who had remained hidden but were now forced by hunger out of their hiding places. (122)

Evidently, the ruthless profiteering of the conspirators, Leilane and Maphuthe, is mirrored exactly by the two (now co-operating) rulers. As the narrator (cynically or realistically?) observes in the opening paragraph of the next chapter, “–T]he thing, though, that forces you into friendship is need” (123). The two kings, “after the affairs of war had dissipated, […] decided to host a festival in order to beg the ancestors that the bloodshed would never return” (125) – as if the bloodshed had been an unpredictable force of nature, rather than a humanly engineered condition in which the two of them had played leading parts. Lefehlo and Nthumule pay each other visits, actually keeping an eye on each other’s doings in wariness rather than in an unlikely blossoming of affection. Similarly, Leilane and Maphuthe are now forced to stick together for mutual protection because the two kings whom they hate and to whom they have been exposed as villains have not been destroyed. Each of the two “friends” is afraid that the other will ingratiate himself with the “appropriate” ruler by implicating his supposed ally.

Leilane’s soul burns with a fiercer resentment against his former ruler Lefehlo than Maphuthe’s does against Nthumule. However, when Maphuthe tells Leilane that they cannot allow these two kings “the pleasure of enjoying everything at home while we are left out in the cold”, Leilane tells his ally that the kings “are leering at each other as we speak. The ultimate victor doesn’t concern us. That is their problem” (129). He sounds far more sensible than Maphuthe does of the huge risk they would take by further meddling in the inter-court affairs of the two adjoining kingdoms, astonishingly telling Maphuthe: “Let’s leave them alone” and “Let’s drop it and leave” (130). But the prim tone Leilane adopts is a give-away; he actually only wants to stop Maphuthe, whom he does not trust, from initiating anything and slipping away from him. Both within and between the neighbouring kingdoms the “peace” after the awful fighting that destroyed people, livelihoods and swathes of cultivated land is an uneasy one. Some of Lefehlo’s subjects resent the young king’s resumption of rule and decide to move away. When they inform him of this, he is remarkably conciliatory and mature in his response – in all likelihood, the narrator tells us, because he is afraid of Nthumule and possible plans he might have to reopen hostilities. For his part, Nthumule remains equally uneasy, aware that “no one had emerged victorious from the battle and, besides, he wasn’t completely sure that he would be able to defeat Lefehlo” (133). Nor is he sure that his people still trust him. One of his followers is bold enough to speak up and remind Nthumule of his shameful, provocative refusal to honour the death of Lefehlo’s royal father, only to be shouted down immediately by another, still breathing fire against Lefehlo as some sort of upstart whom they could easily conquer and enslave.

Towards the later part of the text the narrator starts apportioning blame for the dreadful events and broken relationships. Leilane is reported as still blaming his wife for initiating everything by vomiting when she saw that he had eaten the unborn calf, at last providing us with her name (Mohlatŝa), but the narrator roundly declares that it was he, Leilane, who “initiated it”, calling him “the root cause of everything” (133). The narrator asks whether Leilane could believe that “the ancestors will grant him inner peace” when “even the Lord will not condone what he has done” (134) – in a slightly odd shift into an apparently Christian frame of reference. The narrator refers to another major culprit in his next paragraph, here mentioning “the matters initiated by King Nthumule [that] had descended into bloody chaos” – stating that “even though he strongly denies it” and blames King Lefehlo, “there is no doubt that he started it all” (134). The narrator even threatens that Nthumule will find no peace when he dies, “because as soon as he announces his arrival, all of us who have died from assegais because of him will engulf him in a blind rage calling for vengeance!” (135). If only one could be certain that this kind of punishment will be meted out to those who cause war, we might have less of it in our world.

But for now, the “solidarity” between the co-conspirators Leilane and Maphuthe has ended; as usual, Leilane, the fiercer spirit, decides to act pre-emptively and murder his former ally so that Maphuthe cannot give him up to King Lefehlo. He pushes him over a steep cliff, into a fall from which no one could conceivably escape alive, registering only a few pangs of guilt. The two kings, on the other hand, who for quite a while have maintained the balance of power between them, are shoved into renewed enmity – by Nthumule, who sends a provocative message to Lefehlo, which the neighbouring king handles quite calmly, sending Nthumule in return a restrained but disdainful reply. So incensed is King Nthumule at Lefehlo’s not being intimidated or impressed by his bluster that he goes apoplectic with rage. Lefehlo waits calmly, his people rejoicing without any sign of fear, even as Nthumule’s army “formed a dense wall around Lefehlo” (143). At this point readers are shown the extent to which Lefehlo relies on his trusted “war diviner”. He is the only diviner figure in this text for whom the author evinces respect – Matsepe gives us his name: Phetedi (whereas the numerous diviners at Nthumule’s court remain mostly anonymous). Nthumule’s warriors, waiting for orders to attack Lefehlo, are surprised and terrified when the huge flock of crows that had previously swallowed up the diviners’ bones at their king’s court return and disgorge these objects, forming a “hedge” around the men. Although some among Nthumule’s men suggest the strange phenomenon demonstrates that they are protected, the king demands that his diviners each go and identify and pick up their respective bones. They demur, telling him that they are beset by fear. The incensed king, wielding a spear in one hand and an axe in the other, sets upon the diviners and hacks every single one of them to pieces! Then “Phetedi and his entourage of women”, each of them carrying a basket, advance from Lefehlo’s court into Nthumule’s armed crowd, where they proceed to gather all their enemy’s divining bones, eventually putting these objects into two large piles. After this, “the young women led them in song.” The narrator expresses amazement, as though he were present at the scene:

Let me tell you, I have never heard anything like it, and on that day the drums lost their voice, growing hoarser and hoarser as the singing reached a crescendo. Clouds of dust rose up from the grass until even Nthumule started coughing. They sang and danced until Phetedi was satisfied, and he took Nthumule by the hand and walked with him, while what was left of his dismayed army gathered where they stood. So it all came to pass, and confusion took hold of them. When word reached the old men at home about what had transpired that day, they responded, shaking their heads incredulously, saying ba re aowa ge! – no, then, okay! (144–5)

This magical moment (in no superstitious sense, but because peacemaking for once successfully overcomes warmongering) is perhaps the most memorable event in Matsepe’s novel, in that a sophisticated, often cynical-seeming narrative is overwhelmed by wonder and itself caught (as it were) by surprise.

In what may initially seem the equivalent of a device in a contemporary television soapie, the next chapter opens with Maphuthe – who had been pushed over the cliff to his seemingly inevitable death by Leilane – here reappearing; not only alive and well, but in a close alliance and friendship with Leilane (his supposed murderer). Moreover, the former relentless co-conspirators against their respective kings are suddenly living prosperously within the jurisdiction of these rulers. And not only have Leilane and Maphuthe’s friendship been sealed twice over by two marriages among their daughters and sons (now also uniting them familially), but Leilane is getting married to a daughter of King Lefehlo’s! (We are not informed as to whether Leilane’s wife Mohlatŝa is still alive, has died, or was divorced from him.) It should be equally surprising to readers (if they are reading attentively) that when Maphuthe relates to Leilane how it is that he managed to survive the dire fall down the precipice, he refutes Leilane’s suggestion that it was due to the intercession of “the ancestors” (spelt with a lower case ‘a’). “The Lord did,” he says (150 – upper case ‘L’ in the text). This broad hint that Maphuthe now uses a Christian frame of reference may be explained if the unidentified people who found him, grievously injured, at the foot of the cliff and healed and fed him were the white Voortrekkers in whose company both he and Leilane are now; assisting these newcomers to the region in joint labour to secure their safety as well as serving as intermediaries between the whites and some of their own people. It appears now that Leilane’s life, too, was saved by the Trekkers when, a few days after picking up Maphuthe, they found a starving Leilane wandering in the wild.

Next, the narrator brings together the Voortrekker group in an encounter with the group of local people who had decided to leave Lefehlo’s rule and find a settlement of their own elsewhere. This group is actually led by a brother of Lefehlo’s, a huge man named Tshehlwane. The Voortrekker group’s scouts have warned them about the new presence (in their own vicinity) of what seems set to become a village. Fearful that these people are likely to be hostile and may attack them, they draw their wagons into a defensive circle, or “laager”, and secure openings with bundles of thorn branches. Notably, both Maphuthe and Leilane are clearly, here, under the authority of the Trekker leader – a man of venerable age with a “long grey beard” who, with his “divining device” (this is evidently how the Bible is seen by locals like Maphuthe and Leilane) in his hand, assures everyone that “the Lord would watch over them, but only over those with the tenacity to gird their loins with a rhinoceros-thong” (160). Evidently, the Christian faith is realistically combined with a healthy component of practicality. Small details provided signify the hierarchy already established in the relations between the two local men and the newcomers. One such hint is that Maphuthe respectfully offers to go with the few men – a strong adult, a young boy and a servant who can translate for the Trekkers, sent to greet the newly arrived nearby group – saying: “Sir, I would like to accompany you” (161). The three Trekker delegates and Maphuthe are secretly accompanied (for their protection) by several armed and mounted Trekkers, who remain out of sight until it turns out that the delegates’ reception at the village is friendly – for Maphuthe is recognised and identified and is in turn, with equal surprise, identified and greeted by the latest arrivals. Tshehlwane’s representative, who was sent out from the village – the Trekker horsemen now having shown themselves – suggests that they all go and sit on the open plain to introduce themselves to one another and explain their respective circumstances and immediate plans. As they move on, together, they pass a herd of buffalo, at which one of the horsemen lifts his rifle (referred to as a “magic stick”) and downs one of the buffalo, also dispersing the herd with this shot. The animal’s liver is cut out and grilled, and the meal is shared while they confer, Tshehlwane’s delegate agreeing that his leader will, on the following day, come in person to meet the Trekkers. As a sign of goodwill the Trekkers send him the buffalo carcass to feast on. “Maphuthe and company returned with their masters to their wagons” (162) – the term “masters” evidently a significant one.

A few further details, while not emphasised by the narrator, cumulatively suggest that the “peace, happiness and harmony” seemingly reigning at the end of the narrative is not set to last all that long. One such detail is the following enigmatic, unanswered question regarding Tshehlwane’s settlement: “Who denied them the kingdom that they founded so quickly at the precise moment they were getting used to it […] [and when] their self-esteem was obviously boosted when they killed a leopard and a lion […]?” Tshehlwane had begun to preen himself and strut about as a great new leader, also indulging in ugly and uncalled-for displays of fury (159). When his delegate reports to him after the initial encounter with the Trekkers, he refuses to believe his account that the buffalo (which is the most dangerous creature in the region) was dispatched by means of a “magic stick”, and only after declaring himself defiantly ready to disregard his counsellors’ warnings against such dangerous people does he insist that he will go and meet them.

Upon their arrival at the Trekker settlement the next day

The old man prised open his divining device, telling them of the love that the Lord wished to see among all peoples of the world, and he told them how the Lord’s wrath would engulf those who dared to disturb others, and how He would punish them to the end of days, and then concluded with a prayer. (163)

Evidently, the Lord’s love has its limits and the likely self-appointed instruments of his wrath are present and visible right there.

News of the friendly white strangers’ presence spreads and the two kings (Lefehlo and Nthumule, also now in an amicable relationship with each other, Lefehlo having restored Nthumule to freedom) eagerly journey to meet them, bringing the Trekkers fine gifts. They are very cordially received, “and it was a truly joyous and satisfying occasion” (164), we are told. The local rulers offer the men of their regiments to the Trekkers to assist the further number of these people who are, we hear, already underway to join the vanguard; these local men will “accompany the rest of the party to lighten the heavy load […] [by carrying] some of the luggage on their backs […] in order to speed up the trek”.

There is only a slight qualification to this suspiciously rosy picture when the narrator, in the text’s penultimate paragraph, acknowledges that “it might not be completely true to say that no disputes arose in the times thereafter” (164). The final paragraph reads:

The veld slumbers in its deep evening sleep, and how beautiful and desirable that all men can now live in peace and love even if they used to be on guard against one another! We need one another, friends and children of our dear Lord, because life expects all of us to cooperate. And thanks to the fathers who had their canes at the ready to flick us whenever we bullied or harassed someone, reprimanding us for fighting, reminding us that people should pool their powers, things started to go well and progress was inevitable. Now that we have heard it all, I ask your permission, dear friends, to depart – and all the best to you. (165)

These last words may have seemed hardly applicable to South African racial politics in 1968, the year of the novel’s first publication (in its original Sesotho sa Leboa tongue). Are they profoundly ironic, or do they indicate the underlying authorial wisdom and moral strength; showing a Christian faith enigmatically disguised beneath the hard-headed realism, apparent cynicism, deep sophistication and subtle textual manoeuvres of this novel?

Tears of the brain is an impressive achievement in its complex balancing of its multiple constituent elements. Although an English translation took 50 year to arrive, Matsepe’s novel seems to have lost none of its satirical bite.

The post The African Library: <i>Tears of the brain</i> by OK Matsepe translated appeared first on LitNet.

Opsomming

Die sosiologie van vertaling is ’n vertaalteoretiese vertakking wat ’n sosiaal gekontekstualiseerde perspektief op vertaling bied waarin die invloed van mag en ideologie op vertaling op die voorgrond tree. Die Suid-Afrikaanse samelewing se verwantskap deur die geskiedenis met uiterste sosiale ongelykhede en magstryde wat nou verbonde is aan kultuur en taal, bied ’n geskikte agtergrond waarteen vertaling se sosiale funksie ontbloot kan word. In ooreenstemming met hierdie doel bied hierdie artikel ’n ontleding van geskrewe Afrikaanse vertaling deur die geskiedenis. Sergey Tyulenev se toepassing van Niklas Luhmann se teorie van sosiale stelsels op vertaling word gebruik in ’n poging om Afrikaanse vertaling se weerspieëling van magsverhoudings en ideologieë te ontleed. Onder hierdie teoretiese benadering funksioneer vertaling as ’n grensverskynsel wat kommunikasie op selektiewe wyse oor taalgrense dra. ’n Ontleding van hierdie seleksie- of filtrasieproses is dikwels weerspieëlend van magsverhoudings en ideologieë, omdat dit wat vir vertaling gekies word en die maniere waarop dit vertaal word, veral gemeet teen wat nie gekies is nie of uitgefiltreer word, aan magsongelykhede en dominante ideologieë gekoppel kan word. Die bespreking begin met vertaling uit Arabies in Maleis-Afrikaans en Afrikaanse Bybelvertaling in die 19de eeu, waar vertaling slegs kleinskaals gebruik is. Dit verander in die vroeë 20ste eeu, wanneer vertaling ’n ideologiese posisie in Afrikanerbemagtiging aanneem. Die strategiese gebruik van vertaling deur Afrikanernasionaliste is veral sterk onder die apartheidsbewind, maar word sedert die 1960’s deur ’n liberale anti-apartheidsideologie teëgestaan, wat in versetvertaling manifesteer. Staatsadministratiewe vertaling neem af in die demokratiese era, maar literêre vertaling word steeds gebruik om die kulturele mag van die Afrikaanse taal te behou. Vertaalneigings dui egter op Eurosentrisme en ’n vertraging in transformasie. Die bespreking bewys dat vertaling nooit “onskuldig” of bloot funksioneel is nie, maar dikwels ideologiese doeleindes dien of as magsinstrument gebruik word.

Trefwoorde: Afrikaanse vertaalgeskiedenis; ideologie; Niklas Luhmann; mag; sosiologie van vertaling; teorie van sosiale stelsels; Sergey Tyulenev

Abstract

Power and ideology in the history of Afrikaans translation

Especially since the 1980s, research has underscored that translation is much more than merely a functional activity involving the transfer of text or discourse from one language into another. Translation’s cultural role and relationship with various social phenomena have been increasingly investigated since the so-called cultural turn in translation studies. More recently, the field of translation studies has even witnessed the integration of translation with sociology in the movement known as the sociology of translation (Wolf and Fukari (eds.) 2007) in which sociological theories and methodologies are applied to translation and it is investigated in broader contexts such as organisations, communities, literary systems, cultures and societies. Translation sociology has offered means for the macrocontextualisation of translation, which often means a break with text-bound approaches and a focus on metatextual factors such as the languages between which translation occurs, the position of languages as predominantly donor or receptor languages in translational contact, the frequency of translational communication, the types of texts that are chosen for translation, the general methods that are employed in translation, etc. Research at this level has allowed researchers to unveil asymmetrical transfer relationships in relation to translation and has focussed attention on the social formations which fundamentally underlie translation, as Michaela Wolf explains (2007:3). Power and ideology have become two important leitmotifs under this approach and similarly undergird the current article. Afrikaans translation trends are particularly expressive of the relationship of translation with power and ideology, since translation has been employed very strategically by opposing forces in power struggles and has served as a mechanism for the spread of various ideologies in its short history.

Niklas Luhmann’s social systems theory (SST) provides the sociological framework within which Afrikaans translation trends are discussed in this article. The theory considers society as a network of communication within systems rather than as a collection of people. The emphasis on communication rather than on people was part of a deliberate intention to free sociology from a humanistic preoccupation in order to set it apart from other fields of study, but should not be understood as a devaluation of what is human. Humans are obviously a necessary prerequisite for communication and can be discussed within this approach, although not as the elements of society. The emphasis on communication makes the theory particularly applicable to language-oriented research. In Sergey Tyulenev’s application of SST to translation, translation’s function is compared to that of a semi-permeable membrane since it operates on the boundaries of systems and functions to mediate across intelligibility barriers between societies. In its operation on the boundaries of systems, translation extends the communicative range of particular systems or societies and selects and filters information under the influence of prevailing ideological stimuli. This application is adopted in the analysis of Afrikaans translation trends, although translation is seen to operate on boundaries both within South African society and between it and other societies. Various social functions of translation are observed through the application of SST, and matters such as nationalism and liberalism are tied to the operation of translation.

The article begins with a discussion of translation from Arabic into Malay Afrikaans and Bible translation during the 19th century. In the former case, the Muslim umma ideology, which expresses a sense of solidarity among Islamic communities worldwide, motivated the translation of Arabic texts into Afrikaans for use in Cape madari (Islamic religious schools). The early texts produced under this ideological motivation represent the first cases of written Afrikaans and the translation of religious texts served to link the formerly secluded Islamic slave community with Muslims across the world through religious education and thus offered a sense of belonging and a means of social empowerment. Translation in this case served as an educational supplement rather than a replacement of original texts, which is evident in translation’s selectivity at the level of utterance. The late 19th century also saw the first translations of Bible books into Afrikaans inspired by emerging Afrikaner nationalist sentiments. The status of the Bible determined the selective function of translations, and early Biblical translations served to showcase the potential of the Afrikaans language to serve as a language of higher function, yet the ideological climate was not yet ripe for the acceptance of this idea until after the South African War. In this era, Afrikaans translations were generally scarce and the potential of translation as an instrument of power/ideological propagation was not yet realised to a significant degree.

This situation changed drastically at the beginning of the 20th century when translation began to assume an important role in the cultural empowerment of Afrikaners after their defeat in the South African War led to the need for unique cultural assertion. This was manifested in drastic increases in translation in prestigious domains such as religion, education, government administration, media and literature which accompanied the replacement of Dutch with Afrikaans as an official language in the Union. Under the nationalist stimulus prestige determined the selection of material for translation, especially in cultural domains such as literature and media, and esteemed Western texts penetrated the South African system for this reason. In the case of government administration, translation operated upon internal language barriers and reproduced material in English within the same system, allowing access and cultural acknowledgement simultaneously.

The strategic use of translation by Afrikaner nationalists continued far into the 20th century and was particularly prevalent under apartheid, where canonised and acclaimed Western literature was selected for importation into the South African system on a grand scale as a continued demonstration of the expressive ability of the Afrikaans language. Translation trends further indicate a shift in translational direction in government domains, with Afrikaans assuming the role of primary donor language in official translation across internal language barriers in the early 1960s, reflecting the language’s “coming of age” as a higher-function language. The 1960s also saw significant literary exportation from Afrikaans for the first time under the influence of a liberal anti-apartheid ideology. Resistant Afrikaans literature produced mainly by the so-called Sestigers was translated into English and from English into several other languages to escape censorship and bans, and liberal ideological conditions in the main receptor systems (mainly Western Europe and Western Anglophone countries) determined their selection of this material in line with the negative publicity that apartheid brought. Translation was thus employed on both sides of an ideological power struggle which ended with democratisation.

Although Afrikaans translation experienced a significant reduction in public service in the democratic era, literary translation trends still indicate the Afrikaans language’s retention of cultural status. Imported literature continues to supplement the Afrikaans literary canon and there is still a market in international systems for translated Afrikaans literature despite the absence of a political stimulus. This indicates a normalisation in literary translation trends and the internationally acclaimed status of Afrikaans literature. However, Eurocentrism is evident in translation trends into Afrikaans, with European and English literature being selected while African literature is excluded by the semi-permeability of translation. This indicates a delay in ideological transformation. While Antjie Krog has spearheaded projects to foster transformation and reconciliation through translation, this has not yet influenced dominant translation trends.

Thus, by considering written Afrikaans translation trends broadly at a metatextual level throughout history with the emphasis on translation’s selective boundary function, influenced by reigning ideologies and power relations, a socially contextualised perspective on Afrikaans translation is offered in this article. Translation is seen to operate as a boundary phenomenon by mediating communication across language barriers within or between societies and its selective function is shown to be ideologically telling by virtue of what makes the selection criteria versus what is filtered out. Luhmann’s SST is tied to power relations and ideology by a focus on translation’s selective function, and Tyulenev’s metaphor of a semi-permeable membrane offers a useful instrument for the discussion of translation trends at the societal level in this regard. By employing the SST perspective, the article shows that written Afrikaans translation has been an important tool in the exercise of power and the reflection/spread of ideology and that translation in this case is neither innocent nor neutral. This unmasking of the role of translation as a social phenomenon is especially necessary in the South African context, where it might contribute to the expansion and establishment of translation studies locally.

Keywords: Afrikaans translation history; ideology; Niklas Luhmann; power; Sergey Tyulenev; social systems theory; sociology of translation

1. Inleiding

Daar word veral sedert die 1980’s erken dat vertaling baie meer as bloot ’n funksionele aktiwiteit is wat die oordrag van teks of diskoers uit een taal in ’n ander taal behels. Vertaling se kulturele rol en verhouding met sosiale faktore is sedert die sogenaamde kulturele wending in die vertaalteorie toenemend onder die loep geneem en vertaling se sosiale funksie is beklemtoon. Die doel van hierdie artikel is om ’n oorsig van geskrewe vertaalaktiwiteite in en uit Afrikaans te bied waarin die bepalende rol van mag en ideologie, twee leitmotiewe binne die sosiale beskouing van vertaling, beklemtoon word. Hiermee word bevindinge bekendgemaak wat deel uitmaak van doktorale navorsing in toegepaste linguistiek wat onlangs onderneem is. Hierdie navorsing het geskrewe vertaalaktiwiteite in verskeie Suid-Afrikaanse tale in die periode 1658 tot 2017 vanuit die perspektief van mag en ideologie ondersoek. Die aanneem van ’n baie breë perspektief op vertaling, wat nie net ’n lang periode dek nie, maar ook verskeie tale, is toegelaat deur die toepassing van ’n sosiologiese metodologie waarin die klem op die identifisering van strominge en tendense geplaas is eerder as op spesifieke tekstuele eienskappe van individuele tekste. Alhoewel algemene tekstuele eienskappe en vertaalmetodes wel tot ’n mate bespreek is, is metatekstuele faktore soos die tale waarin of -uit vertaling plaasvind, die hoeveelheid vertaling wat plaasvind in ’n spesifieke taalkombinasie, die soorte teks wat vertaal word en algemene motiverings vir vertaling in ag geneem om ’n breë en sosiaal gekontekstualiseerde perspektief toe te laat. Die toepassing van sosiologiese teorieë in die studie van vertaling word in onlangse literatuur in die vertaalteorie bevorder as ’n manier om vertaling se rol as sosiale verskynsel, eerder as slegs linguistiese verskynsel, ten volle te ontbloot. In hierdie opsig lewer sosiologiese benaderings tot vertaling talle nuwe insigte in verband met vertaling se verhouding met mag en ideologie. Die fokus op Afrikaanse vertaling in hierdie artikel bied nie slegs ’n manier om ’n lywige stuk navorsing vir aanbieding in artikelformaat te verkort nie, maar Afrikaanse vertaalaktiwiteite is ook besonder insiggewend wat magsverhoudings en ideologie betref. ’n Fokus op Afrikaans bied dus die geleentheid om vertaling se weerspieëling van sosiale faktore op baie prominente wyse uit te beeld. Dit is omdat vertaling in die geval van Afrikaans deur die geskiedenis met tye baie strategies aangewend is om mag te verkry en te behou en om dominante ideologieë te bevorder of te beveg.

Nadat die verhouding tussen vertaling en sosiologie kortliks uiteengesit is en Sergey Tyulenev se toepassing van Niklas Luhmann se teorie van sosiale stelsels (TSS) asook die metodologiese benadering verduidelik is, sal geskrewe Afrikaanse vertaalaktiwiteite sedert die 19de eeu bespreek word volgens hulle verband met mag en ideologie soos in die opsomming uiteengesit. Die rol van vertaling as ’n grensverskynsel wat op selektiewe wyse in verband met heersende ideologieë funksioneer, word telkens uiteengesit.

2. Die sosiologie van vertaling

Veral sedert die sogenaamde kulturele wending in die vertaalteorie in die laat 1980’s het ’n verandering in perspektief ten opsigte van vertaling plaasgevind. Hierdie verandering behels ’n skuif vanaf ’n begrip van vertaling as ’n funksionele taalaktiwiteit na ’n begrip van vertaling as ’n koppelpunt tussen kulture en samelewings wat te midde van ingewikkelde sosiale en politieke verhoudings funksioneer. Hierdie siening het taamlik onlangs gelei tot die ontwikkeling van ’n nuwe vertakking van die vertaalteorie wat bekend staan as die sosiologie van vertaling (Wolf en Fukari (reds.) 2007). Die sosiologie van vertaling streef daarna om vertaling in breër kontekste soos organisasies, gemeenskappe, literêre stelsels, kulture en samelewings te ondersoek en maak gebruik van sosiologiese benaderings om dit te doen. Dit bied met ander woorde moontlikhede vir ’n makrokontekstualisering van vertaling, wat dikwels ’n breuk met uitsluitlik teksgebonde benaderings behels. Hierdie wye perspektief op vertaling laat navorsers toe om asimmetriese oordragsverhoudings in verband met vertaling te ontbloot en fokus aandag op die sosiale formasies wat vertaling fundamenteel ondersteun, verduidelik Wolf (2007:3). Dit is nie moeilik om te sien hoe hierdie sosiale kontekstualisering van vertaling kwessies soos mag en ideologie en hulle verhouding met vertaling help uitlig nie. Verskeie sosiologiese teorieë is al op vertaling toegepas sedert die ontstaan van die sosiologie van vertaling, byvoorbeeld dié van Pierre Bourdieu, Bruno Latour en Niklas Luhmann.

In die navorsing waaruit hierdie artikel stam, is Niklas Luhmann se TSS gebruik, omdat dit een van die uitvoerigste sosiale teorieë is en omdat Luhmann se fokus op kommunikasie (wat baie breedweg verstaan word, en ook taalkommunikasie insluit) die teorie baie geskik maak vir toepassing op vertaling. Verder bied Sergey Tyulenev se toepassing van hierdie teorie op vertaling, wat die rol van vertaling met dié van ’n selektief deurlatende selmembraan vergelyk, ’n interessante en ietwat onkonvensionele instrument waarvolgens ideologie en magsverhoudings ontleed kan word.

2.1 Die teorie van sosiale stelsels

Daar moet as ’n tipe vrywaringsklousule genoem word dat Luhmann se TSS ’n verskriklik ingewikkelde teorie is en dat die omvang van hierdie artikel geensins ’n voldoende bespreking daarvan toelaat nie, veral omdat die doel is om ’n baie breë oorsig en ontleding van Afrikaanse vertaalaktiwiteite te bied. Daarom moet die volgende bespreking as ’n baie kort opsomming beskou word wat slegs sekere elemente van die teorie uiteensit om ontleding binne die beperkings van ’n artikel toe te laat.

Die eerste belangrike eienskap van Luhmann se TSS is dat dit ’n stelselteorie is. Dit beteken dat stelsels die struktuur bied waarvolgens die samelewing se werking vertolk word. Stelselteorieë word dikwels in sosiologiese studies in die vertaalkunde gebruik, want vertalings word altyd implisiet of eksplisiet met groter strukture gekoppel en stelsels bied een manier om hierdie strukture te konseptualiseer (Tyulenev 2014:164). Die belang van stelsels sal verder onder die beskrywing van outopoiëse en in die metodologiebespreking genoem word en dit is voldoende om slegs die strukturele belang van stelsels in TSS hier te erken.

Tweedens is ’n belangrike beginsel van TSS dat mense nie deel is van die samelewing nie. Volgens Luhmann (1995:48) word die samelewing uit kommunikasie saamgestel – Luhmann is trouens van mening dat die samelewing kommunikasie is. Luhmann se argument is dat die samelewing nie verander met elke geboorte of sterfte nie en dat dit wat sosiale eienskappe bepaal, dus nie mense is nie – ten minste nie direk nie (Luhmann 2012:7). Luhmann meen dat die samelewing sonder kommunikasie in die vorm van woorde, tekens en handelinge nie as een gesamentlike entiteit beskou kan word nie en dat die sosiale element van die samelewing uit kommunikasie voortspruit. Mense is ’n nodige vereiste vir kommunikasie, maar mense bestaan as biologiese en psigiese wesens buite die samelewing. Hierdie skeiding van mense en die samelewing moet nie as minagting van mense beskou word nie (Luhmann 2012:12), maar eerder as ’n poging om psigiese en sosiale verskynsels van mekaar te skei en sodoende die sosiologiese ondersoekveld af te baken. Die samelewing bestaan dus in Luhmann se siening uit kommunikasie en hierdie kommunikasie bestaan binne die raamwerk van stelsels.

Luhmann (2012) verduidelik dat die vorm en eienskappe van die samelewing met die verloop van tyd verander en hy beskryf verskillende stadia in die ontwikkeling van die samelewing op grond van die manier waarop kommunikasie (in ’n baie breë sin) in terme van stelsels waargeneem kan word. Hierdie stelselmodelle kan ook oorvleuel en op verskillende maniere gelyktydig bestaan (Seidl 2004:13). Die samelewing het volgens Luhmann oorspronklik bestaan uit gelyke substelsels wat deur familie- en stamstrukture bepaal is. Hierdie stadium word deur segmentasie gekenmerk omdat die stelsels gelyk in rang is. Luhmann beskryf ook ’n stadium waar sosiale klasse ontwikkel het, waarvan die leenregtelike stelsel van Middeleeuse Europa die beste voorbeeld is. Die moderne era word deur funksionele differensiëring gekenmerk waar die samelewing onder andere¹ uit funksiestelsels bestaan wat elkeen ’n unieke funksie vir die samelewing verrig. Funksies soos die ekonomie, die reg en die politiek vorm hier die basis waarop die samelewing funksioneer (kommunikeer) eerder as klasonderskeide of ander verskille.

Die funksionele differensiëring van die moderne tydperk bied ’n maklike manier om ’n kernaspek van Luhmann se teorie, outopoiëse, te verduidelik. Outopoiëse verwys na selfskepping of selfproduksie en is ’n term wat deur Luhmann aan die biologie ontleen is. Die maklikste manier om dit te verduidelik is daarom om van ’n biologiese voorbeeld gebruik te maak, wat in hierdie geval van Seidl (2004:2–3) afkomstig is (Luhmann self gebruik selde voorbeelde). Volgens Seidl is ’n sel ’n voorbeeld van ’n outopoiëtiese stelsel omdat die sel sy eie elemente soos proteïne en vette produseer eerder as om hulle direk uit die omgewing in te neem. Alhoewel die sel op die omgewing staatmaak vir energie en ander materie, word die sel nie direk deur die omgewing gevorm nie. Op soortgelyke wyse, verduidelik Seidl, maak sosiale stelsels staat op hulle eie outopoiëse in hulle interaksies met mekaar. Die stelsel bepaal alle interaksies met die omgewing en uiterlike gebeure bepaal die funksies van die stelsel nooit direk nie, alhoewel hulle indirek aanleiding tot sekere soorte gedrag mag gee. Die beste manier om die toepassing van hierdie beginsel op die samelewing te verstaan is om na die werking van funksiestelsels te kyk in verband met hulle sogenaamde binêre kodes. Die binêre kode van ’n stelsel is eenvoudig ’n samevatting van die funksie van daardie stelsel in twee teenoorgestelde begrippe wat die funksie van die stelsel in verband met die samelewing verduidelik. Die kode vir die regstelsel is byvoorbeeld wettig teenoor onwettig en die kode vir die wetenskapstelsel is waar teenoor onwaar (Tyulenev 2014:163). Alhoewel die verskillende funksiestelsels in die moderne samelewing mekaar stimuleer, kan die stelsels slegs deur middel van hulle eie binêre kodes op hierdie stimulanse reageer. Die politieke stelsel beïnvloed byvoorbeeld die regstelsel van ’n samelewing, maar die regstelsel kan slegs op ’n manier wat met wettigheid en onwettigheid te make het, reageer (Tyulenev 2014:163). Die selfproduksie van die stelsel geskied deur middel van kommunikasie rondom die binêre kode en die stelsel bestaan in die aanhoudende aaneenskakeling van herkenbare kommunikatiewe sekwensies oor tyd (Hermans 2007:113). Op hierdie manier voer die stelsel sy outopoiëse deur middel van kommunikasie uit.

Luhmann het dus ’n unieke siening van die funksionering van die samelewing wat sterk struktuurgerig eerder as mensgerig is. Alhoewel die rol van menslike toedoen nie beklemtoon word onder so ’n benadering nie, kan mense in hulle funksie as kommunikasieproduseerders buite die samelewing (eerder as komponente van die samelewing) natuurlik steeds bespreek word.

Alhoewel Luhmann se model op kommunikasie gebaseer is, het hy dit nie self op vertaling toegepas nie. Dit is deur verskeie vertaalkundiges, onder andere Theo Hermans, Hans Vermeer en Sergey Tyulenev, gedoen. Hier word Tyulenev se toepassing gebruik, omdat hy fokus op vertaling as ’n substelsel van die samelewing eerder as bloot ’n stelsel. Tyulenev fokus dus op vertaling se rol binne die konteks van die hele samelewing. Sy toepassing bied ook ’n uitstekende manier om vertaling se bemiddelingsfunksie binne die konteks van geopolities gedefinieerde samelewings te ontleed.

2.2 Vertaling as ’n grensverskynsel

Theo Hermans (2007) het die eerste uitvoerige bespreking van vertaling se eienskappe as ’n stelsel volgens TSS gebied en Tyulenev stem tot ’n groot mate met hierdie beskrywing saam, maar beklemtoon vertaling se rol as ’n substelsel van die samelewing (as die oorkoepelende stelsel). Alhoewel Tyulenev vertaling as ’n outopoiëtiese stelsel beskryf, beweer hy nooit dat vertaling ’n funksiestelsel soos die politiek of die ekonomie is nie. Daar is egter niks wat so ’n toepassing verhinder nie, aangesien vertaling ’n unieke funksie vir die samelewing verrig en as ’n stelsel beskryf kan word. Volgens Hermans (2007:67) is vertaling se sosiale funksie om die samelewing se kommunikatiewe perke oor taalgrense uit te brei. Tyulenev (2009:150) verduidelik vertaling se rol op soortgelyke wyse as een van die maniere waarop ’n samelewing na sy perke tas. Tyulenev (2012a:162) beskryf die binêre kode van die vertaalstelsel as bemiddeling teenoor niebemiddeling, en hierdie bemiddeling word in hierdie artikel in die taalkundige sin verstaan, alhoewel dit ook intersemioties verstaan kan word. Volgens Tyulenev vind bemiddeling oor taalgrense plaas en laat dit samelewings toe om met ander samelewings in die omgewing te kommunikeer. Tyulenev se beskouing van taalgrense as kommunikasieperke rondom samelewings weerspieël die hoofsaaklik eentalige konteks van sy toepassing van TSS, naamlik Rusland se vertaalhandelinge met Wes-Europa tydens die 18de eeu (Tyulenev 2012b). In multitalige kontekste kan vertaling natuurlik ook oor taalgrense binne samelewings plaasvind.

Volgens Tyulenev (2009:156) is die elemente van die vertaalstelsel (met ander woorde dit waaruit die stelsel bestaan) vertalings, maar ook ander verskynsels wat met sosiale diskoers te make het, soos ideologeme, of uitdrukkings van ideologie (vgl. Bakhtin 1981:429). Deur vertalings te bestudeer in terme van die ideologieë wat hulle as ideologeme uitdruk, kan ideologie dus met vertaling verbind word. Hierdie ideologeme manifesteer nie slegs op die vlak van woorde en vertaalmetodes nie. Soos daar in die inleiding genoem is, kan metatekstuele verskynsels, soos die tale waarin of -uit daar vertaal word, die hoeveelheid vertaling wat plaasvind, die genres wat vertaal word en vertaalmotiverings, ook ideologieë uitdruk en dus ideologemies ontleed word. Op hierdie manier kan vertalings of vertaaltendense grootskaals op die maatskaplike vlak ontleed word.

Aangesien vertaling oor taalgrense funksioneer, beskryf Tyulenev (2009) vertaling as ’n grensverskynsel en vergelyk hy dit meer spesifiek met ’n selektief deurlatende selmembraan. Dit is veral hierdie aspek van Tyulenev se toepassing van TSS wat in hierdie artikel van belang is. As ’n grensverskynsel of “membraan” funksioneer vertaling deur inligting uit die omgewing van ’n stelsel (hetsy ’n samelewing, ’n spesifieke funksiestelsel of enige ander stelsel) in te neem en dit te bemiddel volgens die eienskappe (insluitend die heersende ideologiese kenmerke) van ’n spesifieke samelewing of stelsel. Die seleksieproses word deur Tyulenev beklemtoon en berus op Luhmann se kommunikasiemodel wat seleksieprosesse op die vlakke van inligting, uitdrukking en begrip identifiseer (Seidl 2004:7). Inligting behels ’n keuse uit ’n reeks moontlikhede – ’n keuse van wat gekommunikeer wil word uit alles wat gekommunikeer kan word. Uitdrukking verwys na die keuses wat verband hou met die manier waarop iets gekommunikeer word; en begrip dui op die keuse van ’n spesifieke interpretasie uit alle moontlike interpretasies. Deur te kyk na watter inligting vir intertalige bemiddeling gekies word en na hoe daardie inligting uitgedruk en vertolk word, kan waardevolle inligting rakende die sosiale aard van vertaling opgelewer word. Elkeen van die stadia in die kommunikasieproses kan dus in terme van ideologeme vertolk word. Op die metatekstuele vlak kan kommunikasie op elkeen van hierdie vlakke vertolk word in terme van seleksietendense op hierdie vlakke.

Die voorgaande beskrywings van vertaling se seleksieprosesse en vermoë om ideologieë uit te druk, hou ook verband met vertaling se potensiaal om magsverhoudings uit te druk. Luhmann verstaan mag as ’n sekere party se vermoë om die aksiemoontlikhede van ’n ander party te beperk en sy eie aksiemoontlikhede uit te brei, en vanuit ’n linguistiese perspektief kan dit ontleed word deur oorheersing van kommunikasie te ontleed. In terme van geskrewe vertaling kan daar gekyk word na partye se beheer oor die skepping van vertaalde tekste en hulle seleksiepatrone in die vertaalde kommunikasie waaroor hulle beheer het (m.a.w. ideologemiese tendense wat daardie partye se magsverwante doeleindes ondersteun of die aksie- of kommunikatiewe moontlikhede van ander partye onderdruk). Magsuitoefening moet egter nie net in terme van ’n tipe oorheersing of onderdrukking verstaan word nie. Luhmann sien mag nie as iets wat slegs dominante partye besit nie, maar beklemtoon dat sosiale oorheersers en onderdane beide magsbesitters is namate hulle die aksiemoontlikhede van die ander party kan beperk (Segre 2014:195). Magsverhoudings kan dus na aanleiding van beide die beheer van vertaling deur entiteite en ideologeme (waar vertaling se selektiewe funksie as grensverskynsel weer van toepassing is) bespreek word. Verder kan die erkenning van die gelyktydige bestaan van beide funksioneel gedifferensieerde en hiërargiese strukture, soos wat in die geval van die Suid-Afrikaanse samelewing bestaan, vertaling se uitdrukking en bevordering van magsverhoudings met sosiale ongelykhede koppel. Die interpretasie van mag onder TSS wat hier verduidelik is, word nie direk deur Tyulenev beskryf nie, maar word ondersteun deur sy beskrywing van vertaling se funksie as ’n grensverskynsel.

Tyulenev se toepassing van TSS kan in heelwat meer besonderhede verduidelik word, maar hierdie kort uiteensetting is genoeg om ’n ontleding van Afrikaanse vertaalneigings, veral in verband met seleksieprosesse op die inligtingsvlak, te bied. Die spesifieke manier waarop dit sal geskied, word vervolgens verduidelik.

3. Metodologie

Stelselteoretiese benaderings gaan gewoonlik gepaard met ’n metodologie wat holisties is en op kompleksiteitsvermindering² konsentreer (Salevsky en Müller 2011). Kompleksiteitsvermindering kan trouens as die hoofdoel van stelselteorieë gesien word. Iets so breed en ingewikkeld soos Afrikaanse vertaalhandelinge deur die geskiedenis kan dus juis om hierdie rede by stelselteoretiese benaderings baat. Kompleksiteitsvermindering impliseer dat vertaalaktiwiteite nie in besonderhede bespreek word nie, maar dat patrone in verband met gehele oorweeg word. Salevsky en Müller (2011:63) verduidelik dat patroonidentifisering staatmaak op die uitlig van belangrike skakels tussen data eerder as op gedetailleerde bespreking van elemente. Die doel is dus om strominge, tendense, ontwikkelings en tipiese en ongewone vertaalgedrag te identifiseer in ooreenstemming met mag en ideologie.

Patroonidentifisering impliseer ’n kwantitatiewe komponent, terwyl die ontleding en geskiedkundige kontekstualisering daarvan kwalitatief van aard is. Wat die kwantitatiewe komponent betref, is daar in die navorsing hoofsaaklik van bibliografieë gebruik gemaak om inligting te verkry, alhoewel akademiese artikels en boeke ook aanvullend gebruik is. Vir vroeë vertalings (tot 1925) is Mendelssohn se A South African bibliography (1979) hoofsaaklik gebruik om die aantal en soorte vertaalde tekste in of uit Afrikaans te identifiseer. Barend Toerien se Afrikaans literature in translation: A bibliography (1998) bied ook waardevolle inligting oor latere vertalings. Verder bevat The Oxford guide to literature in English translation (2000) ’n gedeelte wat Afrikaanse vertalings in Engels bespreek. Die nuttigste bibliografiese inligtingsbron is egter Unesco se Index Translationum. Statistiese inligting kan maklik op hierdie aanlyn databasis gesoek word en hierdie bron is veral vir meer onlangse vertaalstatistieke gebruik. World Cat se “Identities”-funksie kan op soortgelyke wyse as die Index Translationum benut word om statistiese inligting oor spesifieke skrywers te soek, alhoewel dit nie gesofistikeerde soekopsies het nie. Laastens is die Nasionale Biblioteek van Suid-Afrika se aanlyn katalogus oop vir die publiek, en skrywers en titels (insluitende vertaalde titels) kan op hierdie baie omvattende databasis opgesoek word.

Wat die kwalitatiewe aspek betref, is daar van verskeie geskiedenisbronne en akademiese artikels uit die vertaalkunde en verwante vakgebiede gebruik gemaak om die sogenaamde argeologiese vertaalinligting te verkry. In sy Method in translation history (2014) tref Anthony Pym ’n onderskeid tussen die geskiedkundige en analitiese komponente van geskiedkundige navorsing in die vertaalkunde deur gebruik te maak van die terme archaeology, criticism en explanation, oftewel argeologie, kritiek en verklaring. Die argeologiese komponent beantwoord die vrae: wie, wat, waar, wanneer, vir wie en met watter effek? Die ander twee gedeeltes sluit dan die ontleding van daardie inligting in. Die ontleding volg in hierdie geval ten opsigte van ontleding nie Pym se voorstelle nie, maar maak staat op die beginsels van TSS. Tyulenev se voorstelle vir metavlaknavorsing word gevolg, soos onder die vorige opskrif verduidelik, terwyl die aanbieding van die ontleding Tylenev (2009) en Hermans (2007) se voorbeelde volg. In hulle onderskeie toepassings van TSS op geskiedkundige vertaaltendense maak hulle gebruik van ’n metode wat as ’n narratiewe stelselanalitiese metode beskryf kan word, waar sistemiese verhoudings op narratiewe wyse ontleed word in verband met geskiedkundige beskrywings eerder as om grafies bepaal of gekarteer te word. Alhoewel kwantitatiewe inligting dus gebruik is om tendense te bepaal, word dit nie noodwendig grafies uitgedruk of ontleed nie en vind die ontleding deur middel van bespreking in verband met geskiedkundige beskrywings plaas.

4. ’n Ontleding van Afrikaanse vertaalaktiwiteite volgens TSS

Voordat geskrewe Afrikaanse vertaaltendense volgens geskiedkundige periodes ontleed word, is ’n kort beskrywing van die Suid-Afrikaanse samelewing op grond van TSS nodig.

Daar is genoem dat Luhmann verskillende fases in die ontwikkeling van die samelewing identifiseer. Die Suid-Afrikaanse konteks is in hierdie verband interessant, omdat verskillende sosiale stelsels weens kolonisering aanvanklik tegelykertyd bestaan het en nie oor ’n lang tydperk ontwikkel het soos in Europa nie. Europese samelewings het reeds tydens die koloniale tydperk funksionele differensiëring getoon, terwyl inheemse Suid-Afrikaanse kulture hoofsaaklik deur segmentasie gekenmerk is. Kommunikasie tussen Europeërs en inheemse mense kan dus aanvanklik as kommunikasie tussen verskillende tipes samelewing beskou word. Soos kolonialisering toegeneem het, het funksionele differensiëring egter ook toegeneem en ná die ontdekking van goud en diamante teen die einde van die 19de eeu het dit eksponensieel toegeneem. Teen Uniewording in 1910 het funksionele differensiëring inheemse kommunikasiestrukture grotendeels vervang. Die vereniging van die kolonies en republieke in een geopolities gedefinieerde samelewing het dus min of meer ooreengestem met die dominansie van funksioneel gedifferensieerde kommunikasiestrukture. ’n Sekondêre sosiale struktuur wat gekenmerk word deur klasse- en rassehiërargie is egter ook waarneembaar, wat as bestaande binne die funksioneel gedifferensieerde struktuur beskou kan word. Die feit dat minstens twee soorte samelewing in die vroeë koloniale tydperk binne dieselfde gebied bestaan het, het hoofsaaklik betrekking op vroeë vertaling tussen die koloniale tale (hoofsaaklik Engels en Nederlands) en die inheemse tale en beïnvloed Afrikaanse vertaling nie werklik nie. Wat Afrikaanse vertaling betref, het vertaling aanvanklik in ’n ontwikkelende fase van ’n funksioneel gedifferensieerde koloniale samelewing plaasgevind, ook in die geval van Maleis-Afrikaanse vertaling, aangesien die Maleiers as (bevryde) slawe deel van hierdie stelsel was. Later het Afrikaanse vertaling binne ’n industrieel ontwikkelde funksioneel gedifferensieerde samelewing plaasgevind. In albei gevalle is ’n sekondêre hiërargiese struktuur waarneembaar. Die grootste gedeelte van die bespreking speel dus af binne die laasgenoemde sosiale struktuur, maar die oorgang tussen ’n ontwikkelende en ontwikkelde stadium van hierdie samelewing word nie beklemtoon nie.

Die verskillende grade van funksionele differensiëring het ’n invloed op die status van vertaling as ’n funksiestelsel. Vertaling se outopoiëtiese funksie was aanvanklik nie tot ’n groot mate ontwikkel nie, maar het verfyn namate die samelewing ontwikkel het. Om hierdie rede kan vertaling werklik eers in die 20ste eeu as ’n funksiestelsel beskryf word, maar vertaling se status as ’n outopoiëtiese stelsel sal nie in hierdie artikel bespreek word nie en kennisname hiervan is voldoende vir die doeleindes van hierdie artikel.

Wat taalgrense betref, is die situasie nie so eenvoudig soos in Tyulenev se beskrywing nie, aangesien vertaling op grense binne en rondom die Suid-Afrikaanse samelewing plaasvind. In die ontleding wat volg, sal die ligging van interne taalgrense in verband met ander sosiale eienskappe telkens bespreek word. Hierdie taalgrense sal net binne die konteks van geskrewe kommunikasie bespreek word en sal nie die ligging van gesproke taalgrense in ag probeer neem nie.

4.1. Vertaling in die “kombuistaal”-era (ca. 1830–1902)

Soos daar in die inleiding genoem is, het Afrikaanse vertaling in die 19de eeu begin met vertalings uit Arabies in Maleis-Afrikaans. Vertaling het in hierdie geval in ’n ontwikkelende fase van die funksioneel gedifferensieerde koloniale samelewing plaasgevind en is deur die religieuse funksiestelsel gemotiveer. Dit beteken dat vertaling ’n posisie op die rand van die religieuse stelsel ingeneem het, maar omdat vertaling in hierdie geval kommunikasie met ander samelewings toegelaat het, het vertaling tegelykertyd op die grens van die hele samelewing gefunksioneer. Die religieuse funksiestelsel het onder die invloed van Islamitiese ideologie van vertaling gebruik gemaak om kommunikasie met ander Islamitiese samelewings in die omgewing te bewerkstellig. In hierdie sin verskil die vroeë geskiedenis van Afrikaanse vertaling van die vroeë geskiedenis van vertaling in die Bantoetale,³ wat met Bybelvertaling begin het. Die religieuse funksiestelsel het egter in beide gevalle die motivering vir vertaling verskaf. Religieuse (en gepaardgaande opvoedkundige) motiverings was in albei gevalle aanvanklik die enigste stimulanse vir vertaling, omdat rassehiërargie en armoede ander algemene motiverings vir geskrewe vertaling in hierdie tale heeltemal gehinder verhinder het. Daar was om hierdie redes aanvanklik geen “sekulêre” motiverings vir vertaling nie.

Die Koran bied oor die algemeen meer weerstand teen vertaling as die Bybel, omdat die oorspronklike taal van die Koran, Arabies, as heilig gesien word. Ten spyte hiervan het vertaling van dele van die Koran en Moslem- geestelike materiaal gedurende die 19de en vroeë 20ste eeue in Maleis-Afrikaans plaasgevind. Dit is interessant dat die Afrikaans waarin vertaling in hierdie gevalle plaasgevind het, van die Arabiese alfabet gebruik gemaak het. Die Maleise slawe wat Islam na die Kaap gebring het, was bekend met die Arabiese skrif, wat hulle gebruik het om die Maleise taal te skryf, maar hulle het nie Arabies geken nie. Toe die eerste Moslem-skool of madrassa in 1793 oopgemaak is in Dorpstraat, Kaapstad, is Maleis as onderrigtaal gebruik en het vertaling uit Arabies in Maleis plaasgevind (Loimeier 2013:256). Teen die middel van die 19de eeu is daar egter in die talle madrassas wat intussen gestig is, na Afrikaans oorgeskakel omdat Afrikaans, of Kaaps-Hollands soos dit toe bekend was, die huistaal van die meeste Kaaps-Maleiers geword het. Hiervoor is die Arabiese skrif ook eenvoudig oorgeneem, omdat dit reeds bekend was en omdat Afrikaans geen amptelike geskrewe vorm besit het nie. Die direkte doel van vertaling in hierdie geval was om die Arabiese tekste wat die madrassaleerplan uitgemaak het, toeganklik te maak, maar daar was ook breër sosiale motiverings wat later bespreek sal word.

Volgens ’n opname deur Muhammed Haron (2001) het daar om en by die tyd waarin sy artikel gepubliseer is, 74 Afrikaanse tekste in Arabiese skrif bestaan, wat almal tussen 1856 en 1957 verskyn het. Daar is ook bewyse van ’n teks, Hidayat al-Islam, wat glo al in 1830 verskyn het (Van Selms 1951:16). Verder is daar bewyse van sogenaamde koplesboeke wat voor 1845 geproduseer is (Davids 1991:109). Dit is moeilik om vas te stel hoeveel van hierdie tekste vertalings is en hoeveel oorspronklik in Maleis-Afrikaans geskryf is. Dit is ook moeilik om te bepaal hoeveel van die vermoedelik oorspronklike tekste in Maleis-Afrikaans gedeeltelik van vertaling gebruik maak. Davids (1991:2) glo dat die eerste erkende publikasie in Maleis-Afrikaans Ahmad al-Ishmuni se Kitab al-Qawl al-Matin (1856), wat ook die eerste amptelik erkende boek in die Afrikaanse taal is, ’n vertaling deur Abu-Bakr Abdurauf is. Waarskynlik die bekendste van die Afrikaanse tekste in Arabiese skrif, die Bayan al-Din (1877) deur Abu-Bakr Effendi, is nóg heeltemal oorspronklik nóg heeltemal vertaal. Dangor (2008:129) beskryf hierdie teks as ’n parafrasering van ’n teks met die titel Madhhab. Van Selms lys 10 Afrikaanse tekste in die Arabiese skrif, waarvan hy agt as vertalings identifiseer, insluitende die Bayan al-Din (Van Selms 1951:19). Hierdie tekste, wat hoofsaaklik in die laat 1800’s en vroeë 1900’s verskyn het en deur buitelandse leraars vertaal is, behandel geestelike opvoeding, insluitende die verduideliking van krete, rituele, goeie gedrag en Arabiese uitspraak. Die vertalers was hoofsaaklik Midde-Oosterse en Noord-Afrikaanse teoloë wat almal, soms verbasend vinnig, in die Kaap Afrikaans geleer het. Die bekendste vertalers het uit Irak (Mohammad al-Iraqi), Egipte (Isma’il Hanif) en Turkye (Abu-Bakr Effendi) gestam (Haran 2001:10). Buiten die vertalings wat Van Selms noem (en waarskynlik ander tekste wat gedeeltelik uit vertaling bestaan), het vertalings van stukke van die Koran ook sedert 1880 in Afrikaans plaasgevind, toe die hoofstuk “Surah-al-Mulk” in Afrikaans vertaal is deur Ghatiep Mahmood (Retief 1993). Die hele Koran is egter eers in 1958 in Afrikaans vertaal, deur Armien Baker, en die vertraging kan toegeskryf word aan die heiligheid van die Arabiese taal in Moslem-teologie. Vertaling uit Arabies in Maleis-Afrikaans het dus nie in groot hoeveelhede plaasgevind nie, maar hierdie vertalings is belangrik, omdat die oudste Arabies-Afrikaanse vertalings die eerste gevalle van geskrewe vertaling in Afrikaans verteenwoordig.

Wat ideologie betref, is daar genoem dat vertaling in hierdie geval as gevolg van ’n geestelik-opvoedkundige motivering onderneem is. Hoekom sou buitelandse teoloë hulle egter met die geestelike opvoeding van Kaapse Moslems bemoei tot die mate dat Afrikaanse vertalings geskep is? Sindre Bangstad (2007:41) verduidelik dat vroeë Kaapse Moslems taamlik geïsoleerd was van ander Moslems oor die wêreld, maar dat hulle tog bewus was daarvan dat hulle tot ’n internasionale pan-Islamistiese umma (gemeenskap van Moslems) behoort. Umma (ook soms ummah) verwys nie net na die internasionale Moslem-gemeenskap nie, maar ook na die gemeenskapsbeginsel (m.a.w. ’n ideologie) wat Moslems oor die hele wêreld met mekaar verbind. Sterker deelname aan die internasionale Moslem-gemeenskap is in die middel van die 19de eeu moontlik gemaak deur die gebruik van stoomskepe (Bangstad 2007:41) en dit is nie verbasend dat die periode van Arabies-Afrikaanse vertaling ooreenstem met hierdie periode van toenemende kontak met die internasionale Moslem-gemeenskap nie. Vertaling het sonder twyfel deelname aan hierdie gemeenskap moontlik gemaak en umma het dus die ideologiese motivering vir vertaling gebied.

Wat mag betref, was vertaling en die gepaardgaande religieuse opvoeding wat dit meegebring het, bemagtigend hoofsaaklik in die sin dat dit vir Kaapse Moslems gemeenskap en ’n gevoel van samehorigheid en erkenning gebied het, veral in ’n konteks van sosiale onderdrukking binne die koloniale samelewing. Opvoeding en geletterdheid, hetsy geestelik of sekulêr, is verder ook prakties bemagtigend, maar vertaling het ’n meer direkte rol in die eersgenoemde soort bemagtiging gespeel.

Wanneer hierdie gebeure vanuit ’n TSS-perspektief ontleed word, is die seleksie van vertaling op die inligtingsvlak voor die hand liggend. Opvoedkundige religieuse tekste wat deel uitmaak van die madrassaleerplan is geselekteer en uit die omgewing ingeneem om te voorsien in ’n opvoedkundige behoefte in die inisiërende stelsel wat deur ’n Islamitiese eenheidsbeginsel, die umma-ideologie, gestimuleer is. Die religieuse stelsel het in hierdie geval sy outopoiëse uitgevoer deur die kompleksiteit van die omgewing binne sy grense te kopieer, en die tekskeuses se ideologemiese funksie is ondubbelsinnig.

In hierdie geval is keuses op die uitdrukkingsvlak ideologies interessanter, veral wanneer hulle met algemene uitdrukkingskeuses in Bybelvertaling gekontrasteer word. In teenstelling met die Bybelvertalings wat in hierdie tyd veral in die Bantoetale plaasgevind het, was die doel van Koraniese vertalings nie om die oorspronklike teks te vervang nie. Daarom is vertalings van dele van die Koran, asook soms vertalings van die tekste wat vroeër bespreek is, deur die oorspronklike Arabiese teksgedeelte vergesel. Van Selms (1951:21) noem dat die oorspronklike teks op hierdie manier sy gesag behou het en verduidelik: “[D]ie blik van die leser is veronderstel om elke oomblik van die Afrikaanse teks na die Arabiese teks terug te gaan. Die vertaling, so sou mens die bedoeling kan interpreteer, mag geen eie lewe kry nie.” Die status van die oorspronklike Arabiese tekste is op hierdie vlak ideologemies gemanifesteer ook in die volop gebruik van leenwoorde. Volgens Van Selms (1951:21) is die aantal leenwoorde in een kategismus wat deur hom ontleed is, so volop, veral by die beskrywing van die karaktereienskappe van Allah, dat mens die doel van die vertaling byna bevraagteken. Die ondergeskikte, verduidelikende funksie van vertaling is hier dus ’n uitdrukking van die status van die Arabiese Koran in ooreenstemming met Islamitiese teologie, en hierdie vertaalmetode dien dus ’n ideologemiese funksie in hierdie verband.

Buiten vertaling uit Arabies in Afrikaans het ’n paar pogings tot Bybelvertaling in Afrikaans in die laat 19de eeu plaasgevind, gemotiveer deur die Genootskap van Regte Afrikaners (G.R.A.) se begeerte om Afrikaans as ’n geskrewe taal te bevorder. Hierdie taalaktiviste was pioniers van Afrikanernasionalisme, maar die ideologiese klimaat in die samelewing was voor die einde van die Boereoorlog nog nie ryp vir die aanvaarding van hulle idees nie. Gedurende die 19de eeu het wit Afrikaanssprekendes oor die algemeen geen rede gesien om Nederlands in geskrewe kontekste met Afrikaans te vervang nie weens die prestige waaroor Nederlands beskik het. Nienaber en Nienaber (1943:20) verduidelik dat die meeste (wit) Afrikaanssprekendes, heel ironies, Nederlands as hulle moedertaal geag het, alhoewel hulle Nederlands geensins korrek of gemaklik kon praat of skryf nie. Daar was dus onder die sogenaamde taalaktiviste soos S.J. du Toit ’n behoefte aan ’n oortuigingsperiode (Nienaber en Nienaber 1943:27), waar daar gepoog is om die gedagte van Afrikaans as geskrewe taal onder die wit bevolking te bevorder. In ooreenstemming met hierdie motivering het Du Toit vertalings van Genesis (1893), Matteus (1895) en Openbaring (1898) voor die draai van die eeu geproduseer – en vertalings van Hooglied (1905), Handelinge en Markus kort daarna (albei 1908). Hierdie oortuigingsbeweging het deur middel van hierdie proefvertalings en propaganda daarin geslaag om die sogenaamde Afrikaanse gedagte onder Afrikaners te versprei en het daardeur die werk van latere taalbevorderaars vergemaklik.

Die weerstand teen Afrikaanse Bybelvertalings tydens hierdie era was ’n manifestasie van ’n tipe koloniale ideologie wat die Nederlandse taal met Europese prestige gekoppel het en dit het vertaling, weens minagting van Afrikaans in geskrewe, religieuse of andersins amptelike kontekste, beperk. Die skaarsheid voor 1900 van geskrewe Afrikaanse vertalings wat deur wit Afrikaanssprekendes geproduseer is, kan dus ideologemies vertolk word en wys dat vertaling in hierdie geval onderhewig was aan heersende ideologiese stimulanse wat deur die politiese stelsel verskaf is. Die doelbewuste vertaling juis van Bybeltekste vervul ook ’n ideologemiese rol. Hierdie tekste is nie weens evangelisasiedoeleindes (soos in die geval van die Bantoetale) gekies nie, maar hou eerder verband met die kulturele status van die Bybel. Vertalings van Bybelboeke het ’n ontluikende nasionalistiese ideologie weerspieël deur met Bybelvertaling ’n geloof in die status van Afrikaans uit te druk. Die selektiewe funksie van vertaling is dus deur ontluikende nasionalistiese ideologieë bepaal terwyl dit deur die nog heersende koloniale ideologie beperk is, en ’n tweeledige ideologiese spanning binne die stelsel het Afrikaanse vertaaltendense bepaal.

In teenstelling met Islamitiese vertaling, het vertaling hier op ’n interne taalgrens gefunksioneer deur inligting wat reeds in een medium in die stelsel bestaan het in ’n ander medium te dupliseer, nie hoofsaaklik om kommunikasie toe te laat waar dit voorheen onmoontlik was nie, maar juis om ’n taalgebied in die hoër sosiale vlakke van die samelewing uit te kerf vir die Afrikaanse taal, en inligting wat deel is van die religieuse stelsel is om hierdie rede tot ’n mate ideologies “uitgebuit”. Geskrewe vertaling het daarom op ietwat ironiese wyse ’n taaldomein opgerig deur kommunikasie oor ’n taalgrens te bemiddel. Die moontlike ligging en verskuiwing van die grense van die Afrikaanse taaldomein en die invloed hiervan op magsverhoudings sal onder die volgende opskrifte bespreek word.

Wat vroeë Afrikaanse vertaling betref, is vertaling se ideologiese uitdrukkingsfunksie dus duidelik, terwyl vertaling se magspotensiaal egter betreklik minimaal is in vergelyking met die volgende era, waar ideologiese verandering vertaling se funksie op nuwe maniere beïnvloed het.

4.2 Vertaling in die era van nasionalisme (1902–1948)

Soos daar reeds aangedui is, het daar in die vroeë 20ste eeu ’n wending gekom met betrekking tot Afrikaanse vertaaltendense waar vertaling grootskaals begin plaasvind het. Dit is in hierdie geval sinvol om die ideologiese motivering vir hierdie verandering eers te bespreek voordat spesifieke vertaalaktiwiteite bespreek word. Die magsimplikasie sal dan duidelik hieruit vloei.

Afrikaans het aan die begin van die 20ste eeu teen ’n geweldige spoed ontwikkel van ’n sogenaamde kombuistaal na ’n hoëfunksietaal. Kort ná die draai van die eeu het pogings om Afrikaans te bevorder eksponensieel toegeneem danksy ondernemings deur koerante en verskeie taalgenootskappe. Hierdie genootskappe het in 1909 saamgesmelt om die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns te vorm, wat ortografie gestandaardiseer het en grammatikareëls vasgestel het. Teen 1914 is Afrikaans as ’n aparte taal van Nederlands erken (Nienaber en Nienaber 1943:73). In hierdie jaar is dit vir die eerste keer in skole gebruik, en kort daarna (in 1916) in kerke. Die eerste volledige vertaling van die Nuwe Testament en Psalms het in 1922 verskyn en ná ’n negatiewe reaksie deur die publiek is ’n nuwe vertaalpoging in 1925 onderneem (Nienaber en Nienaber 1943:80). In 1925 het Afrikaans Nederlands as amptelike taal vervang en die voltooiing van die Afrikaanse Bybelvertaling in 1933 het vir sommige mense die ware geboorte van die Afrikaanse taal verteenwoordig.

Die ideologiese en magsverwante motivering vir hierdie geweldig vinnige ontwikkeling van Afrikaans was die uitkoms van die Boereoorlog. Nene Khalema (2016:101) verduidelik dat Afrikaners ná hulle nederlaag teen die Engelse op Britse kulturele onderdrukking en assimilasiepogings gereageer het deur hulle identiteit as Afrikaners (’n benaming wat hulle “inheemsheid” en “geregtelike” besit van die land regverdig, en dus as ’n belangrike ideologeem dien) te beklemtoon. Khalema (2016:102) verduidelik die rol van Afrikaans in hierdie identiteitsbevestiging deur te sê: “With the invention of Afrikaans as their language of identity, the Dutch settlers claimed authority and legitimacy to the land.” Die woord invention hier is ’n taamlik sterk uitdrukking. Anne-Marie Beukes (2007b:245) verwys op soortgelyke wyse na Afrikaans as ’n konstruk en ’n sorgvuldig-gekultiveerde produk met betrekking tot die ontstaan van Afrikaans as hoëfunksietaal. As hoëfunksietaal is Afrikaans inderdaad ’n konstruk en vertaling het ’n belangrike rol in die konstruksieproses gespeel.

Bybelvertaling, wat kortliks genoem is, het as gevolg van die gesag van die Bybel, wat reeds ideologemies bespreek is, legitimiteit aan die Afrikaanse taal verleen deur die taal se vermoë ten toon te stel om die Woord van God oor te dra. Dit het ook linguistiese standaardisering bevorder. In hierdie sin is die effek van Bybelvertaling in Afrikaans terloops soortgelyk aan die effek van Bybelvertaling in talle ander tale, insluitende die plaaslike Bantoetale. Vertaling is ook deur stelsels buiten die religieuse stelsel geïnisieer onder die nasionalistiese motivering om Afrikaans na ’n prestigetaal te verhef. In die literêre stelsel is Afrikaans as kultuurtaal bevorder deur vertaling van Wes-Europese letterkunde in Afrikaans. Die vroeë literêre vertalings het veral uit Nederlands, Duits en Frans plaasgevind en sluit byvoorbeeld poësievertalings deur Johannes Visser in wat in 1905 in die Vrystaatse koerant De Vriend verskyn het. Vroeë vertalings van toneelstukke het uit minstens vyf tale plaasgevind. Voorbeelde van vertaalde toneelstukke is David Conradie se vertalings Fyne beskuite (Van Maruik 1908) en Di neef als oom (Picard 1909) en Gustav Preller se vertalings Dokter Wespe (Benedix 1913), Piet s’n tante (1914) en Erasmus s’n erfgename (1914). Mendelssohn se A South African Bibliography (Mendelssohn 1979), wat publikasies tot 1925 bevat, lys 11 dramavertalings uit Europese tale in Afrikaans in vergelyking met 39 oorspronklike Afrikaanse dramaproduksies. Dit beteken dat omtrent 20% van die algehele produksie van Afrikaanse toneelstukke tot 1925 vertalings was. Die bibliografie lys ook 23 fiksievertalings in vergelyking met 99 oorspronklike fiksiepublikasies, wat weer ongeveer 20% van die totale fiksieproduksie verteenwoordig. Sewe kortverhaalvertalings word gelys in vergelyking met 55 oorspronklike publikasies, wat ongeveer 11% van die totaal is. In die poësiegenre oorheers oorspronklike literêre produkte egter, met slegs vier vertaalde publikasies uit ’n totaal van meer as 100, wat waarskynlik te make het met die uitdagings wat poësievertaling oor die algemeen bied. Hierdie syfers dui aan dat Afrikaans tot ’n redelike mate van vertaling gebruik gemaak het aan die begin van die Afrikaanse ontwikkelingsfase.

In hierdie vertaaltendens het vertaling, soos in die geval van Arabies-Afrikaanse vertaling, tegelykertyd ’n grensposisie om ’n funksiestelsel ingeneem (in hierdie geval om die literêre stelsel) en op die grens van die samelewing gefunksioneer. Die feit dat juis Europese literatuur deur die vertaalstelsel ingeneem is, is ideologemies merkwaardig omdat Europese kulture, ten spyte van ideologiese veranderinge in die Suid-Afrikaanse stelsel, steeds as intellektueel gevorderd beskou is binne die nasionalistiese siening en daarom gesag aan die Afrikaanse literêre korpus kon verleen. Die vertaalstelsel se selektiewe deurlatendheid het dus Europese werke uit die omgewing ingeneem wat met heersende ideologiese eienskappe in die stelsel ooreengestem het.

Alhoewel die hoeveelheid literêre vertaling in die vroeë tydperk van Afrikaans as erkende taal betreklik groot was, was die hele korpus Afrikaanse literatuur nog baie klein en is vertaling oor die algemeen nie grootskaals beoefen nie. Dit het egter ná 1925 verander toe Afrikaans amptelike status verwerf het en vertaling uit Engels gebruik is om Afrikaans in administratiewe kontekste te verhef. Hierdie verandering in taalbeleid het vanuit ’n TSS-perspektief beteken dat alle amptelike kommunikasie in al die funksiestelsels in Engels én Afrikaans moes bestaan en het ook beteken dat beide die politieke en die regstelsels ’n groter invloed op die vertaalstelsel begin uitoefen het (alhoewel die vertaalstelsel steeds op die toenemende stimulanse van hierdie stelsels gereageer het deur middel van sy eie outopoiëse en dus nie direk beheer is nie). Die vertaalbeweging wat met die verandering in taalbeleid begin het, word deur Beukes (2007b) beskryf en sal hier nie uitvoerig bespreek word nie. Beukes verduidelik vertaling se rol in die verheffing van die status en funksionele potensiaal van Afrikaans en koppel dit aan die opbloeiende Afrikanernasionalisme wat vertalers tot taalhelde verhef het (weens hulle groot aandeel aan taalskepping). Afrikaans se gebruik in staatsadministrasie as amptelike taal naas Engels het die stigting van verskeie taalburo’s geverg om die groot hoeveelhede vertaalwerk uit Engels te behartig en vir die eerste keer was daar ’n behoefte aan professionele vertalers. Beukes (2007b:253) verduidelik dat die periode wat in 1925 begin het deur Afrikaners as “ons taal se Eeu van Vertaling” bestempel, die gevolg is van die groot hoeveelhede administratiewe vertaalaktiwiteite wat begin plaasvind het. Die verskeie taalburo’s wat gestig is, het die taalbehoeftes van verskillende stelsels aangespreek, byvoorbeeld deur Afrikaans se tegniese en wetenskaplike leksikon op te bou, en is finansieel sterk ondersteun deur die regering. Vanuit Luhmann se perspektief beteken laasgenoemde dat die politieke stelsel instaatstellende stimulanse verskaf het om aan die regstelsel se kommunikatiewe vereiste te voldoen. Gebiede waarin woordeskat sterk opgebou is, sluit byvoorbeeld die spoorweë (binne die vervoerstelsel), die weermag (binne die militêre stelsel) en die posdienste (binne die kommunikasiestelsel) in.

Vertaling het dus ’n baie belangrike rol gespeel in die verheffing van Afrikaans na ’n prakties toepasbare hoëfunksietaal en dit het implikasies ten opsigte van die posisie van die Afrikaanse taaldomein, wat naamlik uitgebrei het in die boonste vlakke van die samelewing, waar dit voorheen verbied is. Hierdie verwysing na die “boonste vlakke” van die samelewing dien as ’n algemene verwysingspunt binne die sekondêre hiërargiese sosiale struktuur en impliseer dat kommunikasie rofweg volgens hoë en lae sosiale funksies binne elke funksiestelsel geklassifiseer kan word. Dit hou verband met mense in die sosiale omgewing omdat lae sosiale funksies relatief toeganklik is (m.a.w. enigiemand kan op daardie vlak kommunikeer) terwyl hoë sosiale funksies onderhewig is aan opvoedkundige, finansiële, en in hierdie geval etniese en taalverwante beperkings.

Die praktiese effek van hierdie verskuiwing was potensieel (m.a.w. onderhewig aan die gebrek aan ander beperkings) ’n groter mate van toegang tot hoër kommunikatiewe vlakke deur mense in die biologiese en psigiese omgewing wat Afrikaans magtig was, en dus direkte bemagtiging van Afrikaanssprekendes. Daar was egter ook ’n belangrike ideologiese effek deurdat die Afrikanerkultuur, waarvan die Afrikaanse taal ’n verteenwoordiging en instrument was, deur vertaalaktiwiteite verhef is. Laasgenoemde beteken dat die Afrikaanse taalmedium self ’n ideologemiese rol gespeel het en ’n aandeel gehad het in ’n simboliese tipe magsverkryging wat in kulturele prestige uitgedruk is.

Afrikanernasionalistiese ideologie het ook die kommunikasie van die mediastelsel beïnvloed, ’n stelsel wat trouens ’n soortgelyke sosiale funksie aan die literêre stelsel het omdat beide stelsels gekoppel kan word aan die oprig van ’n sosiale identiteit (Segre 2014:197) in die sin dat beide op belangrike wyses bydra tot die skepping van ’n nasionale narratief. Hierdie stelsels het daarom ook ’n belangrike rol in die verspreiding van ideologieë.

Sedert 1936, die jaar waarin die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie (SAUK) gestig is, het radio⁴ ’n geleentheid gebied vir nasionalisties-gedrewe vertaalaktiwiteite, en nes literêre vertaling, het radiovertalings die kulturele status van Afrikaans bevorder. Aanvanklik is Engelse en Afrikaanse programme op dieselfde kanaal uitgesaai (en het Afrikaanse programme slegs 20% van die totale uitsaaityd uitgemaak), maar in 1939 is ’n aparte Afrikaanse kanaal geskep wat grootliks op vertaling staatgemaak het. Ruth Teer-Tomaselli (2015:68) verduidelik dat die SAUK se vertaaldepartement aanvanklik baie besig was en buiten gereelde nuusbulletins, praatjies en radiotekste uit Engels ook verskeie tekste uit Europese tale vertaal het, wat vermaaklik van aard was. Bewyse van die bestaan van vertaalde liedjies, dramas, operas, operette en musiekkomedies word deur Teer-Tomaselli (2015:17) verskaf wat, soos die literêre vertalings wat al genoem is, bygedra het tot die uitbreiding van die korpus Afrikaanse materiaal wat vir kulturele en vermaaklikheidsdoeleindes gebruik kon word. Vertaalde materiaal sou egter nie lank deug in ’n atmosfeer van groeiende Afrikanernasionalisme nie en die vertaalbenadering wat deur die SAUK voorgeskryf is, het weerstand aangedui teen die idee dat die Afrikaanse kanaal bloot ’n weerspieëling van die Engelse kanaal sou wees (Teer-Tomaselli 2015:74). Terwyl hierdie benadering gedeeltelik gemotiveer is deur die begeerte om ’n programverskeidenheid te bied, het dit aangesluit by Afrikaners se behoefte om hulle kultuur op unieke wyse uit te leef. Die volledige behaling van die doel van unieke kulturele uitdrukking sou oorspronklike skepping eerder as steun op vertaling verg, en oorspronklike komposisies is al hoe meer gebruik namate Afrikanernasionalisme aggressiewer toegeneem het. Dit beteken dat daar ’n ideologemiese statusverskil bestaan het tussen oorspronklike en vertaalde inligting in verband met die ideologiese eienskappe van Afrikanernasionalisme, maar vertaalde kommunikasie het steeds ’n belangrike rol gespeel, al was dit as ’n tydelike maatreël bedoel en ondergeskik aan oorspronklike produksies.

Die vertaalstelsel het in hierdie geval op presies dieselfde manier gefunksioneer as in die geval van literêre vertaling, behalwe, natuurlik, dat vertaling op die grense van die mediastelsel gefunksioneer het, en die sosiale en ideologiese merkwaardigheid van hierdie stelsels is reeds genoem. Die kommunikatiewe skakel wat hierdeur tussen Westerse samelewings en die Suid-Afrikaanse samelewing opgerig is, is deur kommunikatiewe praktyke in albei stelsels versterk.

Die simboliese tipe magsverkryging wat die bogenoemde gevalle van vertaling bevorder het, is kortliks genoem, maar kan ter afsluiting van hierdie afdeling verder ontwikkel word. Die Britse oorwinning in die Suid-Afrikaanse Oorlog (’n stimulans in die fisiese/politiese omgewing) het die sosiale uitdrukking van nasionalistiese sentimente gestimuleer as ’n reaksie teen sosiale onderdrukking. ’n Behoefte is geskep om kulturele waarde en identiteit uit te druk (as ideologeme) om ’n tipe groepsolidariteit tot stand te bring en om kulturele “oorlewing” te verseker te midde van Britse imperialisme en assimilasiepogings (vgl. Hobsbawm 1994:32 se bespreking van die ontstaan van nasionalistiese bewegings). Sienings oor die Afrikaanse taal het dus vinnig verander en hierdie medium het die Afrikanerkultuur begin vergestalt en het self as ’n ideologeem van Afrikanernasionalisme gedien. Die status van die Afrikaanse taal het deur koppeling tussen die sosiale en fisiese stelsels as weerspieëling van die status van die Afrikaner gedien (anderskleurige Afrikaanssprekendes was nie deel van hierdie scenario nie en is weens sosiale rassehiërargie in terme van hulle aksiemoontlikhede beperk). Die ontwikkeling van Afrikaans en vertaling se selektiewe funksionering was dus ’n poging om die kulturele mag van die Afrikaner uit te druk. ’n Drastiese groei in die voorkoms van vertaling in Afrikaans (wat die taal help skep het en nasionalistiese ideologieë bevorder het) het dus ’n simboliese magsuitoefening verteenwoordig wat egter gepaard gegaan het met die daadwerklike toename in die (politiese) mag van Afrikaners.

Ten spyte van hierdie statusgewin toon veral vertaalaktiwiteite wat deur die politiese stelsel geïnisieer is, egter ook statusverskille tussen die Afrikaanse taalmedium en Engels (wat gevolge gehad het vir die status van die onderskeie kulture wat aan daardie tale verbonde was). Die feit dat Afrikaans nog in die ontwikkelingsfase was en dus nog grotendeels as doeltaal gedien het, met Engels as die hoofbrontaal, dui met ander woorde ’n ondergeskikte posisie aan. Dit beteken dat die posisie van kommunikatiewe media as ontvangers of verskaffers aanduidend is van statusverskille. Nogtans is dit beduidend dat Afrikaans die “kombuistaal”-assosiasie so vinnig verwissel het met ’n magsassosiasie. Gepaard met die skeiding met ’n uitsluitlike spreektaalkoppeling het daar ook ’n assosiatiewe skeiding met bruin en swart sprekers van Afrikaans gekom. Die Afrikaanse taal is dus toegeëien as ’n hoëfunksietaal in ’n sosiale en nasionalistiese magstryd wat bruin en swart sprekers van Afrikaans uitgesluit het en die beklemtoning van Europese kulturele verbande in vertaling se selektiewe funksie op kulturele gebiede het hierdie assosiasie onder andere bewerkstellig.

4.3 Vertaling in die apartheidsera (1948–1994)

Die instelling van apartheid in 1948 het verstrekkende sosiale implikasies gehad wat weer eens die aard van Afrikaanse vertaling beïnvloed het. Die oorwinning van die Nasionale Party in die 1948-verkiesing het die Afrikaner in ’n politiese magsposisie geplaas wat in terme van vertaling onder andere in die verdere professionalisering van vertaling met die doel om Afrikaans verder te ontwikkel weerspieël is en in die feit dat Afrikaans uiteindelik in die politieke stelsel die rol van hoofbrontaal oorgeneem het. Ook in ander stelsels het vertaling uit Afrikaans grootskaals begin plaasvind, in teenstelling met vertaaltendense in die vorige eeu. Die belangrikste voorbeeld hiervan is literêre vertaling uit Afrikaans in Engels en ander internasionale tale, wat egter aggressiewe Afrikanernasionalistiese magsbeoefening juis beveg het en die opkoms van sterk liberale ideologieë en versetideologieë vanuit die Afrikanergemeenskap verteenwoordig het. Apartheid het vertaling dus op twee maniere gestimuleer. Aan die een kant het dit vertaalaktiwiteite direk gestimuleer, veral waar vertaling deur die politieke stelsel onderneem is. Aan die ander kant het apartheid vertaling uit Afrikaans as ’n vorm van verset ontlok en vertaalneigings dus indirek gestimuleer. Afrikaanse vertaling tydens die apartheidsera het dus, vanuit die perspektief van ideologie, ’n rofweg tweeledige manifestasie gehad: een wat gepaard gegaan het met ’n aggressiewe vorm van Afrikanernasionalisme wat apartheid bevorder en uitgevoer het en een wat Afrikanerliberalisme verteenwoordig en apartheid beveg het. Daar is dus weer eens sprake van ’n tipe ideologiese spanning. Die bespreking onder hierdie opskrif sal vertaling hoofsaaklik volgens hierdie twee ideologiese manifestasies dek as ’n tipe ideologiese oriënteringspunt wat direk verbonde is aan magsverhoudings, maar daar word erken dat vertaling nie in absoluut alle gevalle binne hierdie bipolariteit gekategoriseer kan word nie.

Wat apartheidsideologie betref, is dit onnodig om hier ’n uitvoerige beskrywing te bied. Al wat vir die doeleindes van die artikel beklemtoon moet word met die oog op die beskrywing van magsverhoudings en ideologie, is dat apartheid die aparte, maar oneweredige, ontwikkeling van Suid-Afrikaanse rassegroepe beoog het met die doel om die Afrikaner “ras” as ’n suiwer en maghebbende entiteit te bewaar. Mag en ideologie het in hierdie geval dus hand aan hand geloop, aangesien apartheid vir die Afrikaner, maar ook vir blanke Suid-Afrikaners oor die algemeen, ’n magsposisie probeer verseker het en geensins ’n gelyke bedeling vir rasse beoog het nie.

Afrikaans het Engels teen die 1960’s vervang as die hoofbrontaal in amptelike kommunikasie (wat steeds aan ’n tweetalige taalbeleid onderhewig was). Dominique Mwepu (2008:93) verduidelik dat 63% van amptelike kommunikasie teen 1961 uit Afrikaans in Engels vertaal is. Dit verteenwoordig die mondigwording van die Afrikaanse taal as ’n hoëstatus-kommunikasiemedium, wat nie meer van vertaling uit Engels afhanklik was vir sy ontwikkeling nie. Amptelike vertaling tussen Afrikaans en Engels het sedert die vorige tydperk ’n al groter bedryf geword en verdere instansies is tydens hierdie era geskep om die gehalte van vertalings te verseker. Die toenemende professionalisering van die vertaalbedryf het onder andere tot die skepping van SAVI, die Suid-Afrikaanse Vertalersinstituut, in 1956 gelei. Beukes (2007a:122) verduidelik dat Afrikanernasionalisme en Afrikaanse taaltrots ’n belangrike rol gespeel het in die skepping van SAVI. Hierdie taaltrots het die regering ook gemotiveer om die professionalisering van vertaling finansieel te ondersteun. Mwepu (2008:95) erken ook die ideologiese motivering agter die professionalisering van vertaling en is van mening dat vertaling as ’n professionele bedryf nie kon ontwikkel het sonder ’n nasionalisties-gedrewe politiese wilskrag nie. Hierdie professionalisering het terloops ’n belangrike rol gespeel in die ontwikkeling van vertaling se eienskap as ’n stelsel en in die spesialisering van vertaling se sosiale rol.

Die mondigwording van Afrikaans as ’n hoëfunksietaal grotendeels as gevolg van vertaling, moet in teenstelling met die afskeep van die Bantoetale in hoër funksies gesien word. Alhoewel die doel van hierdie artikel nie is om vertaling in die Bantoetale uitvoerig te bespreek nie, is dit belangrik om hierdie kontras te erken, veral met betrekking tot magsverhoudings. In ooreenstemming met Suid-Afrika se tweetalige taalbeleid en ten einde hierdie beleid uit te voer (wat natuurlik ideologies bepaal is), het vertaling veral oor die Engels-Afrikaanse taalgrens gemedieer. Vertaling se konsentrasie rondom die amptelike “wit tale”⁵ was met ander woorde ’n voor die hand liggende uitdrukking van ideologieë en magsverhoudings. Aan die ideologiese kant het dit ’n siening van die verhewenheid van wit Suid-Afrikaanse kulture bo ander Suid-Afrikaanse kulture weerspieël. Aan die kant van magsverhoudings is die sosiale stratifikasie wat vroeër bespreek is, tot ’n groot mate versterk deur kommunikatiewe toegang tot hoër vlakke van stelsels deur middel van taal te beperk. Vertaling het dus in samewerking met ’n tweetalige taalbeleid ’n rol gespeel in sosiale uitsluiting. Taal was een van verskeie faktore (byvoorbeeld opvoeding en die wet) wat toegang tot die hoër vlakke van die samelewing beperk het in ’n poging om ’n hiërargiese sosiale struktuur te bewaar in ooreenstemming met die apartheidsideologie.

Die apartheidsregering se verhouding met die Bantoetale is egter nie eenvoudig nie en ’n tipe paradoks bestaan in hierdie verband, omdat vertaling wel tot ’n mate gebruik is om die Bantoetale te ontwikkel in die konteks van die beleid van afsonderlike ontwikkeling (’n stimulans uit die politieke stelsel). Vertaling is byvoorbeeld gebruik in swart onderwys (in die skepping van voorgeskrewe leesmateriaal en handboeke), Radio Bantoe (in die skepping van nuusbulletins en praatjies) en die tuislande (in amptelike staatsdokumentasie) as deel van ’n verdeel-en-heers-taktiek. Hierdie taktiek het aparte stamidentiteite beklemtoon in ’n poging om die swart meerderheid volgens tale, stamme en kulture te verdeel. Vertaling in hierdie apartheidsinisiatiewe is ook gebruik om propaganda te versprei en regeringsideologieë te bevorder en was dus deurtrek van onderdrukkende motiverings. Gepaard met die feit dat vertaling in die Bantoetale op ’n heelwat kleiner skaal as Engels-Afrikaanse vertaling plaasgevind het, het ontwikkeling van die Bantoetale nie die status van Engels en Afrikaans bedreig of dieselfde toegang tot hoër sosiale funksies toegelaat nie. Wat die Bantoetale betref, is vertaling se mediëringsfunksie in verband met die apartheidsideologie baie ooglopend. ’n Voorbeeld hiervan is die keuse van voorgeskrewe literatuur vir skoolonderrig wat Afrikane in onderdanige posisies aan blankes uitgebeeld het (Maake 2000:139).

Literêre vertaling uit Engels en verskeie Europese tale in Afrikaans het ook dikwels nasionalistiese of apartheidsdoeleindes bevorder. Literêre vertalings in Afrikaans was, nes vertaling in die Bantoetale, aan sensuurbeperkings onderworpe en móés die apartheidsideologie dus óf ondersteun óf ten minste nie teengaan nie om uitgegee te kon word. Die politiese stelsel het in hierdie geval dus weer eens die vertaalstelsel se seleksieprosesse op die inligtings- en uitdrukkingsvlakke beïnvloed. Sedert die 1960’s is ’n groot aantal bekende en gekanoniseerde Westerse werke in Afrikaans vertaal – ’n versterking van die tendens wat vroeër bespreek is. Voorbeelde van werke wat deur vertaling se selektiewe deurlatendheid in die literêre stelsel ingeneem is, sluit verskeie Griekse tragedies, Shakespeare se toneelstukke en verskeie bekende kinderboeke soos Lewis Caroll se Alice’s adventures in Wonderland in. Volgens Leti Kleyn (2013:44) het 40% van die algehele Afrikaanse literêre korpus tussen 1958 en 1965 uit vertaalde literatuur bestaan, wat natuurlik ’n baie groot persentasie is. Soos voorheen het vertalings bygedra tot die gehalte en status van die Afrikaanse literatuur deur die Afrikaanse literêre repertoire uit te brei en aan te vul met gesaghebbende Westerse werke, maar vertalings het nog steeds nie dieselfde prestige as oorspronklike literêre werke geniet nie (sien Vosloo 2010:58). Die feit dat die sogenaamde argitek van apartheid en vurige Afrikanernasionalis Hendrik Verwoerd direkteur van die uitgewer Afrikaanse Pers-Boekhandel (later Afrikaanse Pers Beperk) was, wat grootliks verantwoordelik was vir die invoer van gekanoniseerde letterkunde deur middel van vertaling, is ’n vanselfsprekende aanduiding van die sterk kommunikatiewe koppeling tussen die politieke en literêre stelsels. Die politieke stelsel se gebruik van sensuur dui ook op erkenning van die literêre stelsel se vermoë om ideologieë te versprei wat maghebbendes kon bedreig. Versetkragte was egter sterk genoeg om weë om hierdie beperkings te vind deur middel van sogenaamde versetvertaling.

Wat hier as versetvertaling bestempel is, verteenwoordig ’n poging deur skrywers,⁶ in die geval van Afrikaans veral skrywers van die bekende Sestigerbeweging, om versetliteratuur wat teen apartheidsideale gekant was, na ander samelewings te versprei omdat dit vanweë die invloed van die politiese stelsel en die outopoiëtiese funksionering van die literêre stelsel op daardie stadium nie binne die Suid-Afrikaanse literêre stelsel geduld kon word nie. Afrikaanse versetliteratuur is gewoonlik deur Afrikaanse skrywers self in Engels vertaal, waaruit dit dan weer in verskeie internasionale tale, maar veral Europese tale, vertaal is. Die vertaalhandeling self was dus ’n vorm van verset, omdat dit die verspreiding van inligting wat teen apartheid gekant is na ander stelsels moontlik gemaak het, waar die betogingsfunksie teen apartheid indirek uitgevoer kon word. Vertaling het in hierdie geval gefunksioneer deur inligting (nie noodwendig in die sin van “feite” nie, maar as estetiese anti-apartheidsideologeme) in ’n taalmedium oor te sit wat dit “opneembaar” gemaak het deur stelsels in die omgewing. Die feit dat inligting veral deur Westerse stelsels opgeneem is, is ’n aanduiding van die ideologiese eienskappe van hierdie stelsels, wat weens heersende liberalisme in hierdie stelsels tydens hierdie periode “vatbaar” was vir die stimulanse wat die Afrikaanse versetliteratuur verskaf het. Die ideologieë wat Afrikaanse versetvertaling in die eerste plek gestimuleer het (soos eksistensialisme en sogenaamde “counter-culture”), het trouens oorspronklik in Westerse samelewings ontstaan, wat dui op ’n rekursiewe ideologiese invloed. Die ideologieë van Westerse samelewings in die omgewing het die Suid-Afrikaanse stelsel met ander woorde gestimuleer, maar die outopoiëtiese eienskappe van die stelsel het nie die vermeerdering van oorstemmende kommunikasie binne die stelsel direk toegelaat nie, wat vertaling as ’n tipe toevlug ontlok het en Westerse stelsels gestimuleer het om sterker politiese stimulanse op die Suid-Afrikaanse stelsel te rig om te konformeer.

In terme van vertaaltendense verteenwoordig die uitvoer van Afrikaanse versetliteratuur na die buiteland vanaf die 1960’s ’n baie belangrike verandering. Vir die eerste keer ooit is Afrikaanse literatuur in baie groot hoeveelhede deur middel van vertaling uitgevoer en het Afrikaans in die literêre konteks ’n belangrike brontaal in vertaalaktiwiteite geword. Soos in die geval van administratiewe vertaling het dit die status aangedui wat Afrikaans verwerf het (in hierdie geval as ’n literêre taal). Die prominensie van versetliteratuur in hierdie vertaaltendens is egter van groter belang, want dit dui ’n ideologiese verandering binne die Suid-Afrikaanse stelsel aan wat ’n nuwe era in die stryd teen apartheid verteenwoordig het. Hierdie verandering het die verspreiding van versetideologieë na die boonste vlakke van die Suid-Afrikaanse samelewing behels waar dit deur Afrikaner-intellektuele bevorder is. Alet Kruger (2012:277) verduidelik dat Afrikaanse skrywers voor die 1960’s nasionalistiese ideale oor die algemeen ondersteun het en ’n belangrike rol gespeel het in die ontwikkeling van ’n verhewe Afrikaneridentiteit. Afrikaner-intellektuele het egter toenemend ontnugter geraak met regeringsideale (onder andere as gevolg van hulle aanraking met Westerse ideologieë, soos daar reeds genoem is) en het hulle tot versetliteratuur gewend om hulle misnoeë te uiter. Op die kommunikatiewe uitdrukkingsvlak het dit gewoonlik die uitbeelding van geweld, rassekonflik, interkulturele liefdesverhoudings en weerstand teen die establishment behels (Kruger 2012:279). Skrywers wat van versetvertaling gebruik gemaak het, sluit onder andere André P. Brink, Breyten Breytenbach, Elsa Joubert, Chris Barnard, Etienne Leroux en Bartho Smit in, van wie die produktiefste skrywers Brink en Breytenbach was (wat albei selfvertalers was).

Brink en Breytenbach se bydraes tot literêre uitvoer deur middel van vertaling was enorm. Breytenbach se poësie is buiten in Engels hoofsaaklik in Wes-Europese tale soos Frans, Nederlands, Duits en verskeie Skandinawiese tale vertaal. Brink se prosa het ’n nog groter gebied as Breytenbach se werk bereik, met ’n groter verspreiding na Noord- en Oos-Europa, Rusland en selfs die Midde-Ooste en Asië. Wes-Europa en die Engelssprekende wêreld was egter die gewildste bestemmings. Belangrike bydraes van ander bekende skrywers sluit Elsa Joubert se roman Die swerfjare van Poppie Nongena (1978) in (terloops ook ’n selfvertaling) wat in 13 tale vertaal en is in 2002 aangewys as een van die top-100 boeke wat in die 20ste eeu in Afrika gepubliseer is. Verskeie ander werke deur Joubert is ook in Engels vertaal. Chris Barnard se drama Die rebellie van Lafras Verwey (1971) is in vyf tale vertaal (Nederlands, Frans, Engels, Italiaans en Tsjeggies) en drie van sy ander werke is in o.a. Engels, Nederlands en Duits vertaal. Bartho Smit is in die buiteland vir sy toneelstukke bekend, waarvan talle in Engels vertaal is. Sy Putsonderwater (1962) kon nie in Suid-Afrika opgevoer word nie weens sy uitbeelding van ’n liefdesverhouding tussen twee mense van verskillende rasse, maar is met groot sukses in Vlaams opgevoer. Die Engelse vertaling van Smit se toneelstuk Die verminktes (1960) het in 1960 die Encyclopaedia Britannica-prys gewen. Vyf van Etienne Leroux se werke is in Engels vertaal en ander skrywers. o.a. John Miles en Abraham H. de Vries, se werk is ook hoofsaaklik in Engels vertaal. ’n Paar nie-Sestigers, soos Dalene Matthee, het ook literêre sukses behaal deur vertaling tydens die apartheidsera, maar die hooftendens was die vertaling van betrokke literatuur. Brink en Breytenbach se werk was dus nie alleen in die grootskaalse literêre uitvoertendens nie en die hele Sestiger-beweging het vertaaltendense beduidend beïnvloed.

Vertaaltendense tydens die apartheidsera dui dus sowel die invloed van Afrikanernasionalisme en apartheidsideologieë as die opkoms van liberale en egalitêre ideologieë aan en die oorgang na ’n demokratiese regering word op ideologiese gebied voorspel deur die veranderinge in vertaaltendense.

4.4 Vertaling in die demokratiese era (1994–)

Die afskaffing van apartheid en die instelling in 1994 van ’n demokratiese regering waarin alle rasse die stemreg het, het groot veranderinge in terme van dominante ideologieë en taalbeleid tot gevolg gehad. Kort ná demokratisering is nege Bantoetale naas Engels en Afrikaans as amptelike tale erken. Dit verteenwoordig dus ’n groot verandering in vergelyking met die vorige taalbeleid. As gevolg van die dalk oorambisieuse aard van hierdie taalbeleid, gepaard met ’n neoliberalistiese ideologie wat in die politieke stelsel en dus staatsadministrasie heers, het taalbeleid en ander tipes sosiale hervorming egter nie die sosiale stratifikasie wat tydens apartheid in stand gehou is, wesenlik kon verander nie. Neoliberalisme word in hierdie geval gekenmerk deur bevordering van die vryemarkstelsel, gesteun deur ’n nou praktiese definisie van demokrasie, eerder as die radikale deelnemende projek wat verskeie lede van die ANC in gedagte gehad het (Bond 2014:1). Hierdie ideologie ondersteun dus ’n vorm van kapitalisme wat gekenmerk word deur ’n laissez-faire ekonomiese houding eerder as radikale ekonomiese (asook opvoedkundige en ander) hervorming en ’n pragmatiese ingesteldheid wat voorkeur aan Engels tot gevolg het. Soos ander tipes hervorming, het taalhervorming so te sê “op papier” gebly en dit is nie in werklike hervorming omgesit nie. Die regering is tot dusver baie nalatig in die toepassing van die amptelike tale in amptelike kontekste, wat lei tot wat Stephen May (2003:35) “resigned language realism” (gelate taalrealisme) noem. Hierdie tipe taalpragmatisme behels verengelsing ten koste van Afrikaans en die amptelike Bantoetale (Kruger, Kruger en Verhoef 2007:36). Dit beteken dat ’n de facto-verskuiwing vanaf amptelike tweetaligheid na eentaligheid in sekere belangrike funksiestelsels (bv. die politieke, ekonomiese en onderwysstelsels) plaasgevind het. Afrikaans as kommunikasiemedium het dus status op hierdie gebiede verloor, terwyl die ander amptelike tale nie die status van hoëfunksietale ten volle kon bereik nie. Dit beteken dat taalgrense in die praktyk hoofsaaklik die domein van die Afrikaanse medium beïnvloed het, wat in die hoër vlakke van sekere funksiestelsels gekrimp het, terwyl die domeine van die Bantoetale in min of meer dieselfde posisie gebly het. ’n Gebrek aan vertaling is grootliks hieraan aandadig.

Die feit dat nie alle Suid-Afrikaners oor voldoende kennis van Engels beskik nie, maak die dominansie van Engels in die hoër vlakke van die Suid-Afrikaanse samelewing baie problematies, aangesien dit weer eens sosiale uitsluiting tot gevolg het. ’n Gebrek aan Engelsgeletterdheid bevorder met ander woorde dieselfde proses wat onder apartheid beskryf is, wat Myers-Scotton (1993:149) “elite closure” (elitesluiting) noem, waardeur sosiale ongelykhede behou word, in hierdie geval deur die behoud van uitsluitende taalgrense. Verder lei die dominansie van Engels tot miskenning van die kulture waarvan die ander amptelike tale verteenwoordigend is, en in hierdie verband is beide die kommunikatiewe en die uitdrukkingsfunksies van tale belangrik.

Teen hierdie agtergrond is die posisie van Afrikaans uniek. Alhoewel Afrikaans sedert demokratisering status verloor het, is die status van Afrikaans nie in alle opsigte gelykstaande aan dié van die Bantoetale nie. Alhoewel Afrikaans in terme van amptelike gebruik miskenning met die Bantoetale deel, is die taal op kulturele en selfs opvoedkundige/akademiese vlak nog betreklik sterk. Vertaalneigings dui veral die magsbehoud van Afrikaans as kultuurtaal aan, wat veral in vertaaltendense in die literêre en mediastelsels sigbaar is. In hierdie sin dien Afrikaans moontlik as ’n voorbeeld van hoe taalgebruik kulturele erkenning teweeg kan bring onder die Bantoetale (ten spyte van die beperkings wat die politieke stelsel uitoefen) en bied vertaalaktiwiteite in Afrikaans moontlike oplossings vir ten minste die kulturele newe-effekte van die neiging na eentaligheid. In hierdie verband is vertaling in die konteks van transformasie, soos deur Antjie Krog bevorder, belangrik. Oplossings vir die probleem van toegang tot inligting en praktiese sosiale insluiting verg egter ook ’n drastiese toename in vertaalaktiwiteite in staatsadministrasie en essensiële sosiale funksies – ten minste tot opvoeding in kommunikasievaardighede in Engels genoegsaam verbeter (indien eentaligheid die pragmatiese doel is).

Aangesien literêre vertaalaktiwiteite die duidelikste aanduiding van die kulturele posisie van Afrikaans bied, sal die bespreking van vertaalneigings onder hierdie afdeling fokus op literêre vertaling en nie vertaling gestimuleer deur die mediastelsel in ag neem nie. Kleyn (2013:120) verduidelik dat die Suid-Afrikaanse boekmark, wat vertaling betref, oorheers word deur vertalings van Christelike fiksie en niefiksie, romans, selfhelpgidse, sielkundige boeke en ’n groot hoeveelheid kinder- en jeugliteratuur, wat hoofsaaklik uit Engels vertaal word. Op die gebied van kinder- en jeugliteratuur is die persentasie vertaalde werke besonder groot – volgens Kleyn en Snyman (2010:30) 32% in 2008. Buiten hierdie genres word ook nog bekende Westerse literatuur vertaal, en Kleyn (2013:122) identifiseer ’n opbloei in hierdie tipe vertaling sedert die vroeë 2000’s. Wat bellettristiese literatuur betref, is vertaling uit Nederlands gewild en is onder meer Herman de Coninck, Harry Mulisch, Karel Glastra van Loon, Gerrit Komrij en Adriaan van Dis sedert 1994 vertaal. Hierdie tipes vertaling voeg, soos voorheen, bekende letterkundige werke tot die Afrikaanse kanon toe en verryk daardeur die Afrikaanse literêre korpus. Dit moet ook in ag geneem word dat vertaling uit Engels plaasvind ten spyte van die toeganklikheid van oorspronklike Engelse tekste aan talle Afrikaanse lesers. Hierdie situasie beklemtoon die “luukshede” wat die Afrikaanse boekmark kan bekostig omdat vertaling nie hoofsaaklik ter wille van kommunikatiewe noodsaaklikheid onderneem word nie, maar ter wille van gemak, wat gevolglik as ’n tentoonstelling van die kulturele status en ekonomiese waarde van Afrikaans dien.

Vertaling uit Afrikaans bied waarskynlik ’n nog duideliker voorbeeld van die kulturele status van Afrikaans aangesien Afrikaanse literatuur steeds, ten spyte van die afwesigheid van die versetmotivering, op ’n betreklik groot skaal uitgevoer word. André P. Brink is steeds die mees vertaalde Afrikaanse skrywer sedert die aanvang van die nuwe politieke bedeling (met 95 rekords op die Index Translationum – Unesco se aanlyn bibliografie van vertalings). Breyten Breytenbach, Karel Schoeman, Ingrid Jonker en ander skrywers uit die vorige era word tans ook gereeld vertaal. ’n Verskuiwing van die gewildheid van betrokke Afrikaanse literatuur na gewilde genres het egter plaasgevind, wat daarop dui dat die bekendheid van Afrikaanse literatuur oorsee nie steeds staatmaak op die “publisiteit” wat apartheid verskaf het nie. ’n Nuwe generasie skrywers geniet tans bekendheid oorsee as gevolg van vertaling, van wie die spanningsverhaalskrywer Deon Meyer die meeste sukses behaal het. Meyer is al in Engels, Duits, Nederlands, Frans, Italiaans, verskeie Skandinawiese tale en Tsjeggies en Bulgaars vertaal en het 47 rekords op die Index Translationum – heelwat meer as van die betrokke skrywers van die vorige generasie. Ander nuwe-generasie-skrywers wat bekendheid geniet deur middel van vertaling is Marita van der Vyver, wie se roman Griet skryf ’n sprokie (1992) in tien tale vertaal is, en Marlene van Niekerk, wie se roman Triomf (1995) in Engels, Nederlands, Duits, Sweeds, Frans en Italiaans vertaal is. In Nederland en Vlaandere is onder andere Etienne van Heerden, Marlene van Niekerk, Riana Scheepers, Dan Sleigh, Marita van der Vyver en Ingrid Winterbach nie bloot literêre randfigure nie; Yves T’Sjoen (2013:27) verduidelik: “[Zij figureren] in strategische repertoires van critici en nemen met hun romans deel aan het poëticale discours in het Nederlandse literaire systeem.” Die Afrikaanse digters Antjie Krog en Ingrid Jonker is volgens T’Sjoen (2013:20) bekend as aktiviste eerder as digters, maar die positiewe ontvangs van die digter Ronelda S. Kamfer se werk in Nederlands is volgens T’Sjoen uitsonderlik omdat Kamfer as digter eerder as aktivis bekend is (al is haar werk ook aktivisties) en dit dui dalk op ’n soortgelyke verandering as wat in die prosawêreld sigbaar is. Buiten internasionale vertalings, word Afrikaanse literatuur ook plaaslik in Engels vertaal. Kleyn (2013:124) bied verskeie redes hiervoor aan, soos die bekende konteks en temas, die feit dat vertaalregte maklik verkrygbaar is en die bemarkbaarheid van skrywers wat in Afrikaans sukses behaal het.

Hierdie vertaalneigings toon dat die Afrikaanse literêre mark nie net by die verrykende funksie van die vertaling van internasionale publikasies in Afrikaans baat nie, maar ook aanhou om hoëgehalte-literatuur te produseer, waarvoor daar plaaslik en internasionaal ’n mark is. Die neiging weg van betrokke literatuur dui daarop dat die keuse vir die invoer van Afrikaanse literatuur deur internasionale stelsels nou hoofsaaklik deur estetiese of vermaaklikheidsvereistes eerder as politieke kwessies beïnvloed word. Die uitvoerbaarheid van Afrikaanse literatuur is ’n duidelike aanduiding van die status van Afrikaans as ’n kultuurtaal en moet weer eens vergelyk word met die status van die Bantoetale in die literêre stelsel. Alhoewel die Bantoetale wel tot ’n redelike mate in die mediastelsel gebruik word, en alhoewel hierdie gebruike wel bydra tot kulturele erkenning, beperk hulle skaarsheid in geskrewe genres hierdie tale se status weens die prestige wat aan geskrewe diskoers gekoppel is. Hierdie idee word deur Kruger, Kruger en Verhoef (2007:45) ondersteun, wat geskrewe taal as ’n belangrike simbool van etniese identiteit beskou. Wat die literêre stelsel betref, word literatuur in die Bantoetale, in teenstelling met Afrikaans, byna uitsluitlik vir onderwysdoeleindes gepubliseer, soos onder apartheid. Volgens 2011-statistieke was 54% van alle algemene boeke (resepteboeke, kinderboeke, woordeboeke, literatuur en ander boeke buiten akademiese of opvoedkundige boeke) wat gepubliseer is, Engels, 45% Afrikaans en slegs 1% in die gekombineerde Bantoetale in dié jaar (Möller 2014:49).

Die miskenning van literatuur in die Bantoetale wat uit die bogenoemde statistieke blyk, is trouens ook sigbaar wanneer literêre vertaalneigings in Afrikaans bestudeer word. Alhoewel vertaling van Westerse boeke ’n verrykende onderneming bly, is Eurosentriese neigings in Afrikaanse vertaling problematies ten opsigte van transformasie en versoening. Die gebrek aan vertaling in Afrikaans van plaaslike literatuur in die Bantoetale (met inagneming van die skaarsste van sodanige literatuur), of Afrikaliteratuur oor die algemeen (in enige van die Afrikatale of voormalige koloniale tale van Afrika) dui op ’n toestand van isolasie en distansiëring van Afrika ten gunste van Europese affiliasie. Op hierdie manier word Eurosentriese ideologieë in Afrikaanse vertaalaktiwiteite gemanifesteer. Van die min uitsonderings op hierdie neiging in die demokratiese era is die Afrikaanse vertaling van Nelson Mandela se Long walk to freedom, ’n nuwe Afrikaanse vertaling van Tomas Mofolo se Chaka en Afrikaanse vertalings van inheemse letterkunde wat gedoen is as deel van verskeie projekte wat deur Antjie Krog onderneem is. Die digbundels Met woorde soos met kerse (2002) en die sterre sê “tsau” (2004), wat vertalings van gedigte uit verskeie inheemse tale bevat, het uit hierdie projekte ontstaan. Onlangs was Krog betrokke by die vertaling van ’n reeks klassieke boeke uit Zoeloe, Xhosa, Sotho en Tswana in Engels. Die reeks bestaan uit ses romans, een draaiboek en een digbundel en is in November 2018 deur Oxford University Press SA uitgegee. Krog bevorder interkulturele vertaling as ’n oplossing vir die probleem van kulturele ongelykheid en beywer haar om meertaligheid en interkulturele opvoeding deur vertaling te versprei. Sy sien wedersydse vertaling as ’n manier om die hegemonie wat Afrikaans en Engels in die literêre konteks besit, af te breek en gelykheid en respek te bewerkstellig. Alhoewel dit maklik is om oortuig te wees dat vertaling ’n weg bied om rasseversoening en transformasie voort te bring, bied die invloed van die ekonomiese stelsel op die literêre stelsel in hierdie opsig ’n groot hindernis. Dit beteken dat vertalings in of uit Afrikaans hoofsaaklik deur ekonomiese motiverings beïnvloed word en dat vertalings met ’n “transformatiewe” motivering wat moontlik met nog heersende Eurosentriese ideologieë bots, skaars is en nie dominante neigings kon beïnvloed nie. Die koppeling tussen die ekonomiese en literêre stelsels speel dus ’n belangrike rol in die bepaling van literêre vertaaltendense in teenstelling met die vorige bedeling waar die politieke stelsel die grootste invloed uitgeoefen het. Dit maak natuurlik sin binne ’n ideologiese atmosfeer van neoliberalisme. Die invloed van ’n tipe ideologie wat grootskaalse aanvaarding van Afrikaliteratuur in Afrikaans weerstaan, lê egter op sy beurt agter die gedrag van hierdie stelsels. Of ’n transformatiewe ideologie hierdie ideologie sal omverwerp, is moeilik om te voorspel en hang waarskynlik van verwikkelinge in die politiese stelsel af.

Laastens is die geval van Afrikaans “voorbeeldig” in die sin dat Afrikaans kultuurstatus kon behou, veral in die literêre en mediastelsels, ten spyte van die gebrek aan regeringsondersteuning van die amptelike tale, maar vertaling se rol in die verkryging/behoud van kultuurstatus is nie noodwendig herhaalbaar in die geval van die Bantoetale sonder instaatstellende ideologiese motivering nie. Die potensiaal wat vertaling besit om kultuur- en taalstatusse te bevorder, word nietemin beklemtoon deur die bespreking van vertaling in die konteks van Afrikaans. Afrikaanse vertaaltendense se uitdrukking van heersende Eurosentriese tendense is egter nie voorbeeldig wat postapartheid transformasie betref nie en het waarskynlik met mag te make in die sin dat wedersydse “vertaalhandel” ’n afbreek van kultuurgebonde sosiale stratifikasie impliseer terwyl daar juis gepoog word om ’n verhewe status (bo ander kulture) te behou.

5. Ten slotte

Deur breedweg na Afrikaanse vertaaltendense deur die geskiedenis te kyk met die klem op vertaling se selektief deurlatende funksie, wat deur ideologieë en magsverhoudings beïnvloed word, is ’n sosiaal gekontekstualiseerde blik op geskrewe Afrikaanse vertaling deur die geskiedenis in hierdie artikel gebied.

Daar is gesien dat vertaling as grensverskynsel funksioneer deur die kommunikasie van spesifieke funksiestelsels van die moderne samelewing oor taalgrense te bemiddel en dat die selektiewe funksie van die vertaalstelsel dikwels ’n uitdrukking van ideologieë en magsverhoudings is. Die kommunikasie wat deur vertaling se selektiewe deurlatendheid in stelsels ingevoer word of binne stelsels gedupliseer word oor interne taalgrense, word beïnvloed deur heersende ideologieë in die betrokke stelsels, en vertaalkeuses dien dus as ideologeme. Die ideologieë wat deur vertaalaktiwiteite uitgedruk word, weerspieël of bevorder ook dikwels magsverhoudings. Daar is gesien dat sosiale maghebbers die produksie van kommunikasie oorheers en vertaling strategies gebruik in ’n poging om hulle ideologieë te bevorder en die aksiemoontlikhede van ander te beperk, maar pogings om magsverhoudings deur vertaling te ondermyn is ook uitgewys. Daar is uitgewys dat verskillende ideologieë en magsverhoudings terselfdertyd ’n invloed op vertaalde kommunikasie kan uitoefen.

Afrikaanse vertaaltendense deur die geskiedenis is dus besonder illustratief van die verwantskap tussen vertaling en sosiale faktore soos mag en ideologie, en Luhmann se TSS bied ’n interessante manier om die ideologiese en magsverwante funksie van vertaling uit te wys, veral wanneer Tyulenev se toepassing van TSS op vertaling gebruik word. Alhoewel TSS slegs een moontlike beskouing van vertaling as ’n sosiale praktyk binne die konteks van die samelewing verteenwoordig en geensins as die beste of enigste teoretiese benadering voorgehou word nie, word die insigte wat deur die toepassing van hierdie stelselteorie verskaf word, tog as baie waardevol beskou. Hierdie benadering ontbloot nie net vertaling se soms versteekte koppeling met magsverhoudings en ideologieë nie, maar is ook waardevol in die erkenning van die beperkings wat sosiale eienskappe op vertaalhandelinge uitoefen. Dit is veral belangrik wanneer voorstelle ten opsigte van vertaling se ideale sosiale funksionering deur akademici na vore gebring word. In hierdie gevalle moet daar erken word dat vertaalneigings beïnvloed word deur ideologiese tendense en magsverhoudings en die invloed van hierdie sosiale magte moet nie onderskat word nie. Terwyl die sosiale beperkings wat sosiale kragte op vertaling uitoefen onder ’n struktuurgerigte benadering beklemtoon word, is modelle wat menslike toedoen beklemtoon, dalk nuttiger ten opsigte van voorstelle oor hoe vertaaltendense ten goede verander kan word en vertaalprobleme opgelos kan word. Hierdie twee benaderings kan mekaar op produktiewe maniere komplementeer deur gesamentlik by te dra tot diskoers ten opsigte van ingewikkelde taalprobleme wat Suid-Afrika tans kwel.

Die gevolgtrekkings wat uit die toepassing van TSS op vertaling voortvloei, het ook teoretiese waarde, aangesien dit die konseptualisering van vertaling kan verbreed, veral deur die “ontmaskering” van vertaling se rol as ’n sosiale verskynsel. Dit is veral in die Suid-Afrikaanse konteks nodig, waar dit ’n bydrae kan lewer tot die uitbreiding en vestiging van ’n plaaslik-gegronde Suid-Afrikaanse vertaalteorie.

Bibliografie

Bakhtin, M. 1981. The dialogic imagination. Austin: University of Texas Press.

Bangstad, S. 2007. ISIM Dissertations: Global flows, local appropriations: Facets of secularisation and re-Islamization among contemporary Cape Muslims. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Benedix. R. 1913. Dokter Wespe: blyspel in vyf bedrywe, uit de Duits van Roderich Benedix; vry oorgewerk in Afrikaans. Vertaal deur D.G. Conradie. Stellenbosch: Afrikaanse Nasionale Pers.

Beukes, A.-M. 2007a. Governmentality and the good offices of translation in 20th Century South Africa. Southern African Linguistics and Applied Language Studies, (25)2:115–30.

—. 2007b. On language heroes and the modernising movement of Afrikaner nationalism. Southern African Linguistics and Applied Language Studies, 25(3):245–58.

Bond, P. 2014. Elite transition. Londen: Pluto Press.

Dangor, S.E. 2008. Arabic-Afrikaans literature at the Cape. Tydskrif vir Letterkunde, 45(1):123–32.

Davids, A. 1991. The Afrikaans of the Cape Muslims from 1815–1915: A socio-linguistic study. Meestersverhandeling, Universiteit van Natal.

Evans, N. en M. Seeber (reds.). 2000. The politics of publishing in South Africa. Londen: Holger Ehling Publishing Ltd. / Scottsville: University of Natal Press.

Gambier, Y. en L. van Doorslaer (reds.). 2012. Handbook of translation studies (Volume 3). Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins.

Haron, M. 2001. The making, preservation and study of South African Ajami mss and texts. Sudanic Africa, 12:1–14.

Hermans, T. 2007. The conference of the tongues. Manchester: Saint Jerome.

Hobsbawm, E. 1994. The rise of ethnolinguistic nationalism. In Hutchinson en Smith (reds.) 1994.

Hutchinson, J. en A.D. Smith (reds.). 1994. Nationalism. Oxford: Oxford University Press.

Index Translationum. 2013. http://www.unesco.org/xtrans (21 September 2017 geraadpleeg).

Khalema, N.E. 2016. Linguicism and nationalism: A post-colonial gaze on the promotion of Afrikaans as a national language in apartheid South Africa. International Journal of Language Studies, 10(1):91–110.

Kleyn, L. 2013. ’n Sisteemteoretiese kartering van die Afrikaans literatuur van die tydperk 2000–2009: Kanonisering van die Afrikaanse literatuur. Doktorale proefskrif, Universiteit van Pretoria.

Kleyn, L. en M. Snyman. 2010. “Haai, Jaco Jacobs! Wanneer skryf jy ’n regte boek?” ’n Bestekopname van kinder- en jeugboeke (1999–2009). Mousaion, 28(2):26–49.

Kruger, A. 2012. Translation, self-translation and apartheid-imposed conflict. Journal of Language and Politics, 11(2):273–92.

Kruger, J.-L., H. Kruger en M. Verhoef. 2007. Subtitling and the promotion of multilingualism: The case of marginalised languages in South Africa. Linguistica Antverpiensia, New Series – Themes in Translation Studies, 6:35–49.

Kymlicka, W. en A. Patten (reds.). 2003. Language rights and political theory. Oxford: Oxford University Press.

Loimeier, R. 2013. Muslim societies in Africa: A historical anthropology. Bloomington, Indianapolis: Indiana University Press.

Luhmann, N. 1995. Social systems. Stanford: Stanford University Press.

—. 2012. Theory of society (Volume 1). Stanford: Stanford University Press.

Maake, N. 2000. Publishing and perishing: Books, people and reading in African languages in South Africa. In Evans en Seeber (reds.) 2000.

May, S. 2003. Misconceiving minority language rights: Implications for liberal political theory. In Kymlicka en Patten (reds.) 2003.

Mendelssohn, S. 1979. A South African bibliography to the year 1925. Londen: Mansell.

Möller, J. 2014. Multilingual publishing: An investigation into access to trade books through the eleven official languages in South Africa. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria.

Mwepu, D.N. 2008. Government's contribution to the development of translation in South Africa (1910–1977). Southern African Linguistics and Applied Language Studies, 26(1):87–96.

Myers-Scotton, C. 1993. Social motivations for code-switching: Evidence from Africa. Gloucestershire: Clarendon Press.

Nienaber, G.S. en P.J. Nienaber. 1943. Die opkoms van Afrikaans as kultuurtaal. Pretoria: Van Schaik.

Picard, L. 1909. Die neef als oom: oergeset in Afrikaans. Vertaal deur D.G. Conradie, Kaapstad: Van de Sandt de Villiers.

Pym, A. 2014. Method in translation history. Londen, New York: Routledge.

Retief, K. 1993. Koran se boodskap maklik in Afrikaans oorgedra. Die Burger, 9 Maart, bl. 6.

Salevksy, H. en I. Müller. 2011. Translation as systemic interaction: A new perspective and a new methodology. Berlyn: Frank & Timme.

Segre, S. 2014. Contemporary sociological thinkers and theories. Farnham: Ashgate.

Seidl, D. 2004. Luhmann’s theory of autopoietic social systems. Munich Business Research 2. München: Ludwig Maximillians-universiteit.

Teer-Tomaselli, R. 2015. Language, programming and propaganda during the SABC's first decade. African Journalism Studies, 36(2):59–76.

T’Sjoen, Y. 2013. Beloken blikvelden in de Lage Landen: Eenentwintigste-eeuwse receptie van Nederlandse vertalingen van Afrikaanse poëzie. Tydskrif vir Letterkunde, 50(1):16–35.

Tyulenev, S. 2009. Why (not) Luhmann? On the applicability of social systems theory to translation studies. Translation Studies, 2(2):147–62.

—. 2012a. Social systems and translation. In Gambier en Van Doorslaer 2012.

—. 2012b. Translation and the westernisation of eighteenth-century Russia: A social-systematic perspective. Berlyn: Frank & Timme.

—. 2014. Translation as a social fact. The Journal of the American Translation & Interpreting Studies Association, 9(2):179–96.

Van Maurik, J. 1908. Fyne beskuite: ’n blyspel in vyf bedrywe. Vertaal deur D.G. Conradie. Kaapstad: Van de Sandt de Villiers.

Van Selms, A. 1951. Arabies-Afrikaansche studies – ’n tweetalige (Arabies en Afrikaanse) kategismus. Leiden: N.V. Noord Hollandsche Uitgewers.

Vosloo, F.A. 2010. Om te skryf deur te vertaal en te vertaal deur te skryf: Antjie Krog as skrywer/vertaler. Doktorale proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

Wolf, M. 2007. Introduction: The emergence of a sociology of translation. In Wolf en Fukari (reds.) 2007.

Wolf, M. en A. Fukari (reds.). 2007. Constructing a sociology of translation. Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins.

Eindnotas

¹ Die ander stelsels in TSS is nie van belang in hierdie artikel nie.

² Ek neem kennis van die feit dat navorsers in die vertaalkunde, soos Kobus Marais, juis die teenoorgestelde metodologie voorskryf, naamlik een wat kompleksiteit omhels. Hier verwys ek na “tradisionele” stelselteoretiese benaderings eerder as ontluikende benaderings en neem die gevestigde roete, maar kompleksiteitsteorieë bied ’n interessante invalshoek wat in toekomstige navorsing oorweeg sal word.

³ Die term Bantoetale word in hierdie geval gebruik om die taalfamilie aan te dui en nie op die neerhalende manier waarop Bantoe geskiedkundig gebruik is nie. Die term word bo Afrikatale verkies omdat ook Afrikaans en die Khoisantale as Afrikatale beskou word, maar daar behoefte aan ’n onderskeid bestaan. Bantoe word verder bo die term Sintoe verkies omdat dit meer algemeen in verband met die Suid-Afrikaanse tale gebruik word. Omdat die artikel nie spesifiek taalkundig is nie, word ’n algemene term met ander woorde bo ’n taalkundige term verkies.

⁴ Radioverbonde vertaalaktiwiteite word ook onder die kategorie van geskrewe vertalings bespreek omdat hulle op geskrewe tekste staatmaak, al word hulle nie as sulks voorgestel nie. In hierdie verband verskil hulle van vertolkte diskoers, wat nie in die artikel bespreek word nie.

⁵ Daar was natuurlik talle moedertaalsprekers van Engels en Afrikaans wat nie wit was nie, veral as die bruin Afrikaanssprekende gemeenskap in ag geneem word, maar veral Afrikaans se verbinding met “anderskleuriges” is nie beklemtoon nie, soos daar reeds genoem is.

⁶ Swart skrywers en wit Engelssprekende skrywers was ook deel van hierdie beweging en dit was geensins beperk tot Afrikaanse skrywers nie, hoewel Afrikaanse skrywers ’n beduidende bydrae gelewer het.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Mag en ideologie in die Afrikaanse vertaalgeskiedenis appeared first on LitNet.

Opsomming

In hierdie artikel word die uitspraak van die Gaum-saak wat handel oor lidmate wat die Nederduitse Gereformeerde Kerk (NGK) hof toe geneem het as gevolg van besluite wat gedurende die 2016 Buitengewone Algemene Sinode-sitting geneem is oor selfdegeslagverhoudings, en veral die regsgevolge in verband met die nienakoming van prosedurereëlings, bespreek. Eerstens word daar in die artikel gefokus op die inwin van regsadvies en die belang daarvan veral waar die kerk as ’n party by ’n hofsaak betrokke is. Die res van die artikel fokus op die uitspraak van die hof in die Gaum-saak sover dit verband hou met tekortkominge met kerkordelike prosedurereëlings wat die NGK voor die sitting van die Buitengewone Vergadering van die Algemene Sinode tot en met die 2016-besluit gevolg het. Die regsgevolge daarvan word ook uitgelig. Tekortkominge met die voorbereiding vir die hofsaak wat prosedureel van aard is, welke tekortkominge duidelik uit die hofuitspraak blyk, word aangetoon. Laastens word enkele opmerkings oor die gesag van die hof se uitspraak oor grondwetlike kwessies gemaak om aan te toon dat die uitspraak bindend is vir navolging deur ander howe.

Trefwoorde: algemene sinode; besluite; betoogshoofde; Gaum-saak; in limine; kerkorde; Nederduitse Gereformeerde Kerk; prosedurereëlings; regsgevolge; selfdegeslagverhoudings

Abstract

Legal consequences for non-compliance with church orderly procedures according to the Gaum case regarding decisions by the General Synod of the Dutch Reformed Church

This article focuses on a court judgement delivered on 8 March 2019 in Gaum and Others v Van Rensburg NO and Others (40819/17) 2019 ZAGPPHC 52 (Gaum case) that involved members of the Dutch Reformed Church (DRC) who approached the Gauteng Division of the High Court, Pretoria for a ruling to set aside a decision of the General Synod (GS) adopted at a special meeting held during 7–10 November 2016 regarding same-sex civil unions. The aim of the meeting was to reverse a decision adopted by the General Synod during 2015. The 2015 decision, as summarised by the court, “reconfirmed the equality of all people irrespective of their sexual orientation and gave recognition to the status of civil unions between persons of the same-sex that are characterised by love and fidelity. It permitted Ministers to solemnise such unions, but placed no positive duty on a Minister of the Church to do so. This decision also removed the celibacy requirement for persons that are gay or lesbian to be ordained as a Minister or elder in the Church; such persons could thus be ordained as Ministers or elders in the Church.” The consequence of the 2016 decision was that it set aside the 2015 decision, “in that a gay or lesbian person can only be ordained as a Minister if they are celibate. Furthermore, Ministers are not permitted to solemnise same-sex civil unions.”

The legal consequences of decisions made without complying with procedures prescribed in the Church Order, including subordinate regulations adopted in support of the Church Order, as confirmed by the court, are highlighted. The importance of obtaining legal advice, especially in matters involving the Church as a party to a lawsuit and the significance thereof, is mentioned with reference to the sources of Church Law (Policy). Legal advice must be seriously considered, especially advice obtained from senior counsel. The risks of legal advice being wrong or rejected and legal advice being disclosed, thus waiving one’s right of legal advice privilege, are addressed. Unlike law of general application, Church Law such as a Church Order and subordinate regulations must be presented to a court of law by means of evidence. According to a ruling of the Supreme Court of Appeal, a court of law is not bound by how the GS interprets Church Law and a court of law can interpret it as it deems fit and can decide a matter in accordance with such interpretation. The importance of providing legal advisors with all the facts pertaining to the disputes involved is emphasised.

The court’s examination of the procedures followed by the Church to deal with appeals and objections lodged against the 2015 decision of the GS is discussed and can be summarised as follows:

• The subordinate regulations adopted by the GS provide for decisions made by the GS, synods operating within different regions, presbyterial meetings involving a few local churches, or meetings of a particular local church, to be revisited or revised, or to be subject to appeals being lodged for consideration, or for objections raised in writing involving matters of doctrine to be considered by the GS.
• The General Task Team Legal Affairs of the GS appointed an appeal body to consider and finalise all appeals lodged against the 2015 decision on behalf of the GS. Some objections received were converted into appeals. The appeals were upheld by the appeal body.
• When the court case commenced, the Church did not oppose the prayers of the applicants, namely that the decision taken by the appeal body constituted by the General Task Team Legal Affairs upholding appeals against the 2015 decision was unlawful and invalid. It was conceded by the Church that the said decision of the appeal body was in fact ultra vires (without authority),invalid and a nullity. The 2015 decision was thus still in existence and not set aside or rescinded. The court observed that appeals and objections are utilised when there is an appeal from one meeting to another meeting. This, inter alia, rendered the appeal process against the decision of the General Synod null and void: there was no further meeting to which to appeal.
• The Church also did not utilise any of the remaining procedures (revisiting/revising decisions or objections) to reconsider the 2015 decision, nor was the decision set aside prior to adopting the 2016 decision.
• The Church may also not utilise procedures to revise decisions based on past practices outside the scope of the Church Order or regulations concerned. Such procedures are also regarded as irregular.

The authors have also addressed various shortcomings with regard to preparation by the Church for the court case that involved the defending of the 2016 decision, based on constitutional requirements. A careful study of the court report served as confirmation that some of the shortcomings were material in nature. It is trite law that parties involved in review proceedings should present evidence to court in support of their case in founding and supporting affidavits, as oral evidence is allowed only in exceptional cases. It is therefore imperative that such affidavits contain all relevant facts and are as comprehensive as possible. It is also important for the respondents to respond in their affidavits to all averments made by the applicants in their affidavits. Evidence that is lacking in such affidavits cannot be supplemented in the heads of argument by counsel.

According to the court report the following shortcomings with regard to evidence that was lacking in the affidavits of the respondents were evident:

• In the heads of argument the Church accepted that the 2016 decision constituted discrimination on the basis of sexual orientation but offered no facts in the affidavits to discharge the onus by proving that the discrimination was fair.
• The Church could not justify the infringement in terms of section 36 of the Constitution, as a case of justification was not pleaded at all. However, the aspect of fairness was addressed only in the heads of argument, when the Church relied on freedom of religion. The Church, according to the court, “was thus invoking a `trump’ right; religious freedom, trumping or ousting the rights of Gaum which is the incorrect test”.
• The response of the Church to the said infringement was based on a mere denial, which is not regarded as a defence at all. The Church even submitted that no need for justification existed, as section 9 of the Constitution implies a weighing up of two competing rights – sexual orientation versus the right to religious freedom. The court rejected the argument of the Church based on the fact that it was wrong, by referring to two judgments of the Constitutional Court, namely Prinsloo v Van der Linde and Another 1997 (3) SA 1012 (CC) p554 and Harkson v Lane NO 1998 (1) SA 300 (CC) para 53 which explain the stages of an inquiry into the violation of the equality clause referred to. At this point it became evident that the Church had not prepared their defence of the 2016 decision based on the stages of an enquiry applicable to violations of human rights, and that evidence in support of such defence would be lacking in the affidavits concerned. The court referred to these shortcomings on numerous occasions during the judgment.

The court set aside both of the 2016 decisions of the GS on same-sex relationships, including the decision by the appeal body constituted by the General Task Team Legal Affairs of the Dutch Reformed Church upholding appeals against the decision on same-sex relationships of the General Synod of the Dutch Reformed Church, based on the fact that the decisions had been unlawful and were invalid. The decision of the court was based on both procedural and constitutional grounds. The authors contend that the court’s decision is binding on courts within its jurisdiction, insofar as such decisions relate to the constitutional issues as well.

The authors conclude by emphasising the importance of compliance by the Church with the Church Order and subordinate regulations, as non-compliance with prescribed procedures may render decisions unlawful, invalid, irregular, ultra vires or a nullity. It should be ensured that subordinate regulations are not inconsistent with a Church Order. Decisions by a Church may be subject to review by courts of law. Adequate preparation for court cases, based on well-considered legal advice, is essential, especially when constitutional issues are involved. Training of Church leaders involved in decision-making about knowledge and the application of Church Orders and subordinate regulations is regarded as essential to enhance qualitative decision-making about procedural and constitutional issues.

Keywords: Church Order; decisions; Dutch Reformed Church; Gaum case; General Synod; heads of argument; in limine; legal consequences; procedural arrangements; same-sex relationships

1. Inleiding

Sedert die Algemene Sinode (AS) van die Nederduitse Gereformeerde Kerk (NGK) vir die eerste keer gedurende 1986 tydens ’n vergadering van die AS ’n besluit oor homoseksualiteit geneem het (Bartlett 2017:17), welke besluit ook berus op ’n verslag “Homoseksualiteit: Wat sê die kerk?”, is verskeie kommissies aangestel om vraagstukke nie net rakende homoseksualiteit nie, maar ook rakende Skrifgesag, te ondersoek en daaroor verslag te lewer (Bartlett 2017:19). Besluite oor vermelde vraagstukke is gedurende 2002, 2004, 2007 en 2013 deur die AS oorweeg. Dit blyk dat homoseksualiteit nie as ’n punt op die 2011-agenda van die AS bespreek is nie, maar wel saamwoonverhoudings (Bartlett 2017:162).

Verdere verslae wat op deeglike ondersoeke gevolg het, het gedurende 2015 voor die AS gedien. Dit is tydens hierdie vergadering van die AS dat ’n besluit geneem is dat hetero- en homoseksuele persone wat in ’n verhouding van persoonlike geloofsgehoorsaamheid aan die Here leef, ten volle kan deelneem aan al die voorregte van die kerk as verbondsgemeenskap en dat dieselfde Christelik-etiese standaarde (leer en lewe) geld vir die legitimasie en ordening van alle persone.¹ Hierdie besluit, wat berus het op die uitslag en aanbevelings van alle ondersoeke wat oor etlike jare geskied het, asook die leer van die kerk, toon die erns waarmee die NGK die saak bejeën het. Die besluit van die AS het egter heelwat kritiek in die media (insluitend sosiale media) ontlok.² Verskeie skriftelike besware, ook in die vorm van appèlle, is van verskillende gemeentes en lidmate van die NGK op AS-vlak ten opsigte van die 2015-besluit van die AS ontvang, waarna ook verwys word in paragraaf 46 van die 2019-hofuitspraak Gaum and Others v Van Rensburg NO and Others (40819/17) 2019 ZAGPPHC 52 (8 March 2019) (Gaum-saak). Dit het uiteindelik tot die eerste Buitengewone Sitting van die AS van 7 tot 10 November 2016³ aanleiding gegee, waartydens die 2015-besluit, soos dit aanvanklik die bedoeling was, “herroep” is (Bartlett 2017:203). Die besluit van die vergadering van die AS is met groot verontwaardiging begroet deur lidmate van die NGK,⁴ in so ’n mate dat ’n groep lidmate hulle tot die hof gewend het om die 2016-besluit van die AS te laat hersien en nietig te verklaar, wat dan ook uiteindelik gebeur het. Die Gaum-saak is deur drie regters in die Hoëhof van die Gautengse Afdeling, Pretoria aangehoor. Die Gaum-saak het op 21 Augustus 2018 voor die hof gedien en uitspraak is op 8 Maart 2019 gelewer.

Volgens die hofverslag van die Gaum-saak is slegs twee kernregsvrae oorweeg, wat soos volg gestel word:

There are no material disputes of fact in this matter. The matter raised two questions; the first is whether the 2016 decision was taken in terms of the procedure set out in the Church Order. The second relates to the substantive constitutional debate. (Gaum-saak par. 30)

Die eerste regsvraag waaroor die hof moes beslis, was of die AS-besluit van 2016 geneem is volgens die prosedures soos uiteengesit volgens die Kerkorde (2015)⁵ van die NGK. Die doel van hierdie artikel is dus om die regsgevolge en bevindinge van die hof oor die nienakoming van prosedurele aangeleenthede aan te toon.

Vir eers sal algemene opmerkings gedeel word oor die inwin van regsadvies en belang daarvan, veral waar die kerk as ’n party by ’n hofsaak betrokke is. Die res van die artikel sal fokus op die uitspraak van die hof in die Gaum-saak in soverre dit verband hou met tekortkominge wat betref kerkordelike prosedure reëlings wat tot en met die 2016-besluit deur die NGK voor die sitting van die Buitengewone Vergadering van die AS gevolg is. Die regsgevolge daarvan sal ook uitgelig word. Tekortkominge wat betref die voorbereiding vir die hofsaak wat prosedureel van aard is, welke tekortkominge duidelik uit die hofuitspraak blyk, sal ook aangetoon word. Laastens sal enkele opmerkings oor die gesag van die hof se uitspraak oor grondwetlike kwessies gemaak word, om aan te toon of die uitspraak bindend is vir navolging deur ander howe. Vir doeleindes van maklike verwysing sal daar na die lidmate wat die hofsaak teen die NGK aanhangig gemaak het as applikante, en na die NGK, waar toepaslik, as respondente verwys word. Ter stawing van feite in die artikel sal na die betrokke paragraaf/paragrawe in die hofverslag van die Gaum-saak verwys word.

2. Algemene opmerkings oor die inwin van regsadvies

In gevalle waar besluite deur die AS ingevolge kerkordelike bepalings vanuit ’n prosedurele oogpunt ernstig bevraagteken word, ontstaan die vraag onwillekeurig wat die aard van buitekerklike regsadvies, asook interne advies, gebaseer op die bronne van kerkreg was, en of dit nagevolg is. Die doel van die vraag is nie om ’n oordeel uit te spreek oor die gehalte van regsadvies nie, maar bloot om die verband tussen advies en besluitneming oor prosedurele aangeleenthede waaroor onsekerheid kan bestaan aan te spreek. Dit is om hierdie rede dat hierdie artikel eers kortliks handel oor die inwin van regsadvies en die belang daarvan aandui voordat daar verder op die Gaum-saak se uitspraak omtrent prosedurele tekortkominge gelet word.

Na die 2015-besluit van die AS was daar onsekerheid of die appèlle wat teen vermelde besluit aanhangig gemaak is, die AS se besluit van 2015 opgeskort het, al dan nie. ’n Mediaberig het aangedui dat die 2015-besluit wel opgeskort is, en dat regsadvies deur die Moderamen daaroor ingewin is (Bartlett 2017:210–1). Na inwin van verdere regsadvies is ’n besluit deur die Moderamen geneem, wat daarop dui dat die appèlle na aanleiding van die 2015-besluit nie dié besluit opgeskort het nie.⁶ Dit het tot die buitengewone sitting van die AS van November 2016 aanleiding gegee (Gaum-saak par. 47).

Wat van belang is, is dat ’n persoon wat regsadvies verlang, alle beskikbare feite en dokumentasie tot die beskikking moet stel van die persoon wat die regsadvies voorsien. Die regsvrae moet ook duidelik geformuleer word, waarsonder regsadvies kwalik moontlik is. Dit is nodig om die positiewe reg op die feite te kan toepas om regsvrae te kan beantwoord en antwoorde moet behoorlik gemotiveer en weldeurdag wees. Dit gebeur wanneer regsadvies steun op regspraak en toepaslike bronne van die reg, asook “kerkreg”,⁷ waar vrywillige verenigings soos die “kerk”⁸ betrokke is. Regsmenings wat hieraan tekort skiet, behoort geïgnoreer te word. Anders as met burgerlike reg, neem howe nie bloot kennis van kerkreg nie. Dit moet deur middel van getuienis voor die hof geplaas word. Die howe is ook nie gebonde aan die vertolking wat die kerkverband aan kerkreg gee nie.⁹

Daar kan vermeld word dat die bronne van kerkreg (vir die NGK) hoofsaaklik die volgende behels. Dit word nie noodwendig in volgorde van belangrikheid aangedui nie (Coertzen 1991:149):

• Die Bybel as Woord van God
• Die Belydenisskrifte van die Kerk
• Die Algemene Kerkorde
• Die Kerkorde van die onderskeie Sinodes
• Die reglemente, bepalinge, besluite en handelinge soos geformuleer en goedgekeur deur die onderskeie Sinodes
• Liturgiese formuliere en geskrifte vir, onder andere, bepaalde ordereëlings in die kerk en geskrifte van kerkregtelikes, asook geskrifte van ander teoloë en wetenskaplikes.

Dit is gemenesaak dat kerkreg ook beïnvloed word deur burgerlike reg soos wetgewing, waaronder die Grondwet van die Republiek van Suid Afrika, 1996, asook hofuitsprake en interkerklike en internasionale menseregte instrumente. Hiervan moet persone wat regsadvies voorsien, deeglike kennis neem. Wie ook al binne kerkstrukture met regsadviseurs skakel, het ’n groot verantwoordelikheid om volledige inligting openbaar te maak. Die gehalte van regsadvies is volkome daarvan afhanklik. Daar bestaan slegs met hoë uitsondering kitsoplossings vir regsvrae. Die vraag of ’n besluit van die AS ’n vorige besluit opskort, is nie ’n voorbeeld van ’n kitsoplossing wat met ’n SMS-boodskap of bondige e-pos beantwoord kan word nie. Volgens Bartlett (2017:209) blyk dit dat die kerk se regsadvies rakende vermelde vraag, buiten regsadvies van ’n afgetrede regter en ’n prokureur, ook op advies van twee advokate, wat SMS-boodskappe behels, berus het.

Na die 2016-besluit van die AS is verskeie regsmenings deur die respondente en applikante ingewin. Laasgenoemde het nie gehuiwer om die regsadvies wat hul bekom het, met die respondente te deel nie, wat moontlik daarop dui dat hulle daarmee gehoop het dat die saak nie in onnodige litigasie sou ontaard nie. Die respondente het genoegsame geleentheid gehad om alle beskikbare regsadvies te oorweeg. Soos met enige regsadvies kan dit deels of in geheel aanvaar of bloot nie gevolg word nie. Die gevolge daarvan om die risiko te loop dat regsadvies foutief kan wees,¹⁰ of om regsadvies wat ingewin is openbaar te maak, welke regsadvies aanvanklik as geprivilegeerd beskou is, is al deur die howe oorweeg.¹¹

3. Prosedurele tekortkominge voor en met die 2016-besluit volgens die Gaum-saak

Dit is beoog dat die effek van die AS se 2016-besluit sou wees dat alle gemeentes ingevolge artikel 43.1.1 van die Kerkorde (2015:12) daaraan gebonde sou wees (Gaum-saak par 1). Die volgende gedeelte fokus op die prosedurele tekortkominge voor en met die AS se 2016-beslissing en die regsgevolge daarvan volgens die hofuitspraak.

Die respondente het met die aanvang van die verhoor toegegee dat die beslissing van die appèlliggaam wat deur die Algemene Taakspan Regte (ATR)¹² saamgestel is, en wat die appèlle teen die 2015-beslissing gehandhaaf het, onregmatig en ongeldig was (Gaum-saak par. 4). Dit het uit die hofuitspraak duidelik geblyk dat die AS nie sy eie besluite deur middel van ’n appèlproses op Algemene Sinodale vlak kon aanspreek of hanteer nie. Klaarblyklik het die respondente hul aanvanklike regsargument dat die appèlle deur die appèlliggaam wel regsgeldig is, voor die aanvang van die hofsaak laat vaar, ook op grond van die regsadvies wat deur die applikante van senior advokate bekom is nog voordat die 2016-besluit van die AS geneem is. Volgens die regsmenings blyk dit dat artikel 23.2 van die Kerkorde (2015:7) bepaal dat die besluite van die AS bindend is en nie aan appèl onderhewig is nie. Gevolglik word reglement 19 paragraaf 6.1 van die Kerkorde (2015:88), wat bepaal dat daar wel teen besluite van die AS geappelleer kan word, welke appèlle deur ’n AS-gedelegeerde komitee (die ATR) gehanteer kan word, as in stryd met artikel 23.2 van die Kerkorde (2015:7) geag en as nietig beskou. Reglemente in die Kerkorde is ondergeskik aan die artikels van die Kerkorde en kan dus nie daarmee teenstrydig wees nie. Bartlett (2017:222–3, 236–7) verwys na die regsadvies wat van senior advokate in vermelde verband bekom is. Dit blyk dat die regsadvies deur die Moderamen kort voor die aanvang van die AS-sitting in November 2016 oorweeg is, maar nie aanvaar is nie (Bartlett 2017:242). Dit kon moontlik die indruk geskep het dat die Moderamen tot elke prys die 2015-besluit van die AS ongedaan wou maak.

Daar kan kortliks van melding gemaak word dat soortgelyke regsadvies deur die Moderamen van ’n voormalige regter bekom is wat aangedui het dat:¹³

Een beginsel wat tuishoort by enige en alle appèlle is dat ’n appèl aangeteken word na ’n instansie wat groter in statuur is as die instansie teen wie se beslissing geappelleer word. In Kerklike verband beteken dit dat daar nie in die NG Kerk ’n hoër¹⁴ liggaam as die AS is nie. Veral wanneer dit kom by die vertolking van die Skrif is daar eenvoudig net nie ’n hoër liggaam as die AS nie. Dit beteken dat ’n appèl teen ’n uitleg van die voorskrifte van die Bybel deur geen ander kerklike liggaam as juis die volgende AS kan wees nie. In die sekulêre reg sou daar eerder van ’n hersiening¹⁵ van die besluit gepraat word waar relevante oorwegings is dat nagegaan moet word of die korrekte prosedure gevolg is en indien daar nie in daardie opsig gefouteer is nie is die volgende vraag of enige redelike instansie, in die posisie van die een wat die besluit geneem het, redelikerwys tot so ’n beslissing kon gekom het. Slegs indien die bevinding is dat die besluit so onredelik is dat geen ander instansie tot so ’n bevinding kon kom nie, sal ’n hersiening in die sekulêre howe slaag. (Bartlett 2017:209–10)¹⁶

Die agbare regter gaan voort deur ’n vraag te oorweeg, naamlik of ’n appèl teen ’n kerkordelike prosedure moontlik na ’n kommissie verwys kan word, en of dit dalk tot gevolg kan hê dat, indien dit duidelik blyk dat die prosedure nie gebrekkig was nie, die appèl gevolglik nie ontvanklik is nie en dat die besluit van krag bly. Hy antwoord soos volg daarop: “In die aardse howe sal ook ’n appèl wat oor daardie boeg gegooi word slegs deur ’n hof van hoër instansie aangehoor kan word. Ek betwyfel die geldigheid van so ’n besluit deur so ’n aangestelde kommissie.”¹⁷

Na die 2015-besluit van die AS is verskeie appèlle, besware en gravamen ontvang. Volgens reglement 19 paragraaf 1.1 van die Kerkorde (2015:86) kan besluite van die kerk deur vergaderings herroep, gewysig of vervang word by wyse van revisie/hersiening (in die algemeen word die term revisie gebruik), appèl, beswaar of gravamen. Die betrokke reglement gaan verder deur aan te dui wat revisie/hersiening, appèl en beswaar asook gravamen behels, naamlik:

• Revisie/hersiening behels die hersiening van ’n besluit tydens dieselfde of ’n volgende vergadering op versoek van ’n lid van die vergadering. (Reglement 19.1.1.1)
• Appèl en beswaar behels ’n beroep op ’n meerdere vergadering wanneer ’n lidmaat en/of kerkvergadering verontreg voel oor ’n mindere kerkvergadering se besluit. (Reglement 19.1.1.2)
• Gravamen word gebruik om op die Algemene Sinode ’n ernstige beroep te doen om ’n beslissing rakende die leer van die Kerk. (Reglement 19.1.1.3)

(Vergelyk hier die Kerkorde 2015:86 en die Gaum-saak par 46.)

Die prosedure hoe daar met elkeen van vermelde prosesse te werk gegaan moet word, word ook breedvoerig in die betrokke reglement uiteengesit. Volgens die hofuitspraak het die notule van ’n vergadering van die Moderamenaangedui dat die doel van ’n buitengewone sitting van die AS in November 2016 sou wees om die beslissings van die ATR rakende die appèlle wat ontvang is te herroep en om besware, appèlle, gravamen en ander voorleggings te hanteer. Die agenda van die buitengewone sitting van die AS sou ook besprekings van die 2015-besluit en die verslag van die ATR oor die gravamen wat ontvang is, insluit (Gaum-saak par. 47).

Die appèlliggaam het intussen besluit dat die appèlle teen die 2015-beslissing gehandhaaf word en dat die 2015-besluit tersyde gestel word. Die voorsitter van die buitengewone sitting van die AS het egter tydens die vergadering besluit dat die appèlliggaam se beslissing nie oop vir bespreking is nie, aangesien die vergadering nie by magte is om daarmee te handel nie. Dit is soos volg genotuleer en aangehaal in die hofuitspraak (Gaum-saak par. 48): “Die voorsitter reël dat daar nie oor die Appèlliggaam se besluit gepraat word nie. Dit is ’n gegewe. Dit is buite die vergadering se bevoegdheid om dit te hanteer.”

Die hof maak daarvan melding dat die respondente egter, soos reeds aangedui, met die aanvang van die verhoor toegegee het dat die besluit van die appèlliggaam ultra vires, ongeldig en ’n nulliteit is. Die 2015-besluit was dus nog geldig, en is nie tersyde gestel of herroep nie (Gaum-saak par. 48). Tydens die 2016- buitengewone sitting van die AS is besluit dat daar weer op teologiese gronde oor selfdegeslagverhoudings besin moet word. Lede wat besware, besprekingspunte en gravamen ingedien het, kon die vergadering toespreek. Dit het uiteindelik tot die 2016-besluit aanleiding gegee, maar sonder dat die 2015-besluit prosedureel op die korrekte wyse herroep is (Gaum-saak par. 49).

Die hof bevind eerstens dat appèlle en besware volgens die Kerkorde benut word wanneer daar ’n appèl of beswaar teen ’n besluit van een vergadering na ’n ander (meerdere) vergadering geopper word. Gevolglik kan die 2015-besluit van die AS nie by wyse van ’n appèlprosedure tersyde gestel word nie, omdat daar nie ’n verdere (meerdere) vergadering is wat appèlle teen besluite van die AS kan hanteer nie. Die hof bevestig gevolglik hiermee die regsadvies van die senior advokate wat in opdrag van die applikante opgetree het, asook die opmerkings van die afgetrede regter wat deur die respondente genader is, waarna hier bo verwys is. Dit het veroorsaak dat die appèlproses wat gevolg is, van nul en geen waarde was nie en gevolglik onregmatig en ongeldig verklaar is. Die gevolg hiervan is dat die AS se 2015-besluit nie deur die appèlproses herroep kon word nie en die besluit steeds geldig was. Die voorsitter van die vergadering van die buitengewone sitting van die AS het dus, volgens die hof, regtens foutief gereël dat die 2015-besluit tersyde gestel word (Gaum-saak par. 53).

Tweedens is die proses om die 2015-besluit deur middel van hersiening ingevolge reglement 19, paragraaf 1.1.1 (Kerkorde 2015:86) ongedaan te maak, ook nie deur die AS benut nie en die respondente het dit toegegee. Die feit dat die appèlproses ongeldig was, het nie die opsie uitgesluit om die 2015-besluit op hersiening te neem nie (Gaum-saak par. 56).

Derdens het die respondente nie, soos voorgeskryf vir ’n gravamen, op die prosedure gesteun om die 2015-AS-besluit te wysig nie. Inteendeel, sommige gravamina is omgeskakel na ’n appèlproses wat van nul en gener waarde was. Die hof bevind dat die proses wat met ’n gravamen gevolg kon word, ’n verdere opsie was om die besluit van 2015 te heroorweeg, ten spyte van die onregmatigheid van die appèlproses. ’n Gravamen is die proses om beswaar te maak teen ’n besluit van die AS wat op die Skrif, Belydenis of Kerkorde betrekking het (Gaum-saak par. 57).

Vierdens het die respondente onoortuigend met verwysing na vorige besluite aangevoer dat kerkpraktyk soos in die verlede toegepas is om die 2015-besluit tersyde te stel, aangesien besluite van die AS, soos in 2016 besluit, bindend is totdat dit deur ’n volgende besluit verander word (Gaum-saak par. 58). Die hof bevind egter dat die Kerk nie sy eie praktyk, soos betoog, met die “tersydestelling” van die 2015-besluit gevolg het nie. Die rede daarvoor is dat, anders as met die 2015-besluit van die AS, vorige besluite as ’n punt van bespreking op die agendas geplaas is en dat dit óf tersyde gestel, óf bekragtig of bevestig is. Dit het nie met die 2015-besluit gebeur nie. Die hof bevestig ook dat die prosedure soos voorgeskryf in die Kerkorde gevolg moet word. Enige prosedure (soos ’n praktyk) wat buite die Kerkorde en reglemente hanteer word, is ’n onreëlmatigheid. Nie een van die kerkordelike prosedures is gevolg om tot die 2016-besluit te kom nie. Die kern is dat die 2015-besluit eers tersyde gestel moes word alvorens daar ’n nuwe besluit geneem kon word. Dit is nooit gedoen nie. Die 2016-besluit het bloot die 2015-besluit geïgnoreer. Die 2015-besluit is sonder meer gesystap, met die misplaaste veronderstelling dat die appèlproses die 2015-besluit tersyde gestel het (Gaum-saak par 59, 60).

Laastens het vermelde gebreke aanleiding gegee tot die hofbevel wat die AS se besluit oor selfdegeslagverhoudings tydens die buitengewone sitting van November 2016, asook die appèlproses en Appèlliggaam wat deur die ATR saamgestel is wat die appèlle teen die 2015 besluit gehandhaaf het, as onregmatig en ongeldig verklaar en tersyde gestel het (Gaum-saak par 96). Nie een van die beskikbare en voorgeskrewe kerkordelike prosedures om met die 2015-besluit gedurende die buitengewone sitting van die AS te handel, wat tot die 2016-besluit aanleiding gegee het, is gevolg nie. Die twee prosedures wat beskikbaar is, is dié van hersiening en gravamen. Beide prosesse noodsaak dat die besluit van 2015 uiteindelik op die agenda as ’n besprekingspunt geplaas moes word en, indien die uitkoms daarvan sou wees dat die besluit hersien moes word, moes die 2015-besluit eers herroep word alvorens ’n nuwe besluit geneem kon word.

Nêrens het die hof enige negatiewe kommentaar gelewer wat betref die huidige kerkordelike prosedures wat voorgeskryf is om besluite van die AS by wyse van hersiening en gravamen aan te spreek nie. Die enigste bevinding was dat dit nie gevolg is nie. Wysigings word egter as noodsaaklik geag om appèlprosedures, met inagneming van die regsbeginsels soos in die hofuitspraak belig, te hersien en seker te maak dat dit nie teenstrydig met die toepaslike bepalings van die Kerkorde is nie.

4. Tekortkominge met voorbereiding vir die Gaum-saak

Dit is alombekende reg dat partye in mosiegedinge wat ook met hersieningsaansoeke verband hou, hulle saak volledig deur middel van eedsverklarings aan die hof moet voorhou (Gaum-saak par. 14). Die rede hiervoor is dat getuienis voor die hof deur middel van eedsverklarings geplaas word omdat mondelinge getuienis slegs in uitsonderlike gevalle toegelaat word. Getuienis wat in eedsverklarings ontbreek, kan nie deur betoogshoofde aangevul word nie. Dit is gevolglik gebiedend noodsaaklik dat die eedsverklarings uiters volledig moet wees en alle feite en inligting moet bevat wat nodig is vir die hof om die saak te bereg. Daar moet ook deur die respondente seker gemaak word dat daar volledig op alle bewerings of feite wat in die applikante se eedsverklarings voorkom, geantwoord word. Versuim om dit te doen kan vir beide die applikante en respondente nadelig wees.

As agtergrond kan gemeld word dat ’n applikant gewoonlik die aansoek vir hersiening inisieer deur sy aansoek om regshulp met stawende eedsverklarings te liasseer. Daarop moet die respondente antwoord en alle stukke asook inligting as deel van hul eedsverklarings liasseer. Die applikant kan daarna op die beantwoordende eedsverklarings antwoord.¹⁸

Natuurlik kan enige party ook ’n aansoek in limine liasseer om tegniese besware of verwere deur die hof te laat aanhoor, soos wat inderdaad tydens die hofsaak gebeur het. Een van die ander respondente, naamlik die Minister van Binnelandse Sake, het beswaar gemaak dat die Kommissie vir Geslagsgelykheid as ’n vriend van die hof amicus curia toegelaat word, welke beswaar deur die hof gehandhaaf is (Gaum-saak par. 20).

Die respondente het ook twee punte in limine geopper vir beregting deur die hof, naamlik:

• Of die betrokke hof voor wie die saak gedien het, jurisdiksie het om die eise van onbillike diskriminasie te bereg terwyl die hof nie as ’n Gelykheidshof saamgestel is nie. Daar is beslis dat die hof wel oor jurisdiksie beskik om oor alle aspekte voor die hof te beslis en die punt wat geopper is, is van die hand gewys (Gaum-saak par. 40).
• Of die applikante die Wet op Bevordering van Administratiewe Geregtigheid, Wet 3 van 2000 kan benut om die AS se 2016-besluit aan hersiening te onderwerp. Die hof beslis dat die applikante nie op vermelde wet kan steun nie, veral omdat die kerk se besluit nie binne bestek van die betrokke wet val nie en die kerk nie ’n staatsorgaan is wat met staatsgesag beklee is nie. Die besluit is ook nie op die publiek in die geheel van toepassing nie (Gaum-saak par. 44). Die agbare regters beslis egter op grond van duidelike regspraak dat die hof nogtans, ten spyte van die punt in limine wat geslaag het, die bevoegdheid het om die saak by wyse van geregtelike hersiening aan te hoor en dat die applikante op genoegsame gronde in hulle eedsverklarings steun, wat geregtelike hersiening deur die hof regverdig (Gaum-saak par. 45). Dit impliseer dus dat alhoewel die applikante nie op vermelde wet kon steun nie, die gronde vir hersiening ingevolge die gemenereg steeds tot hul beskikking was. Die respondente het klaarblyklik nie met die punt wat deur hulle in limine geopper is, rekening gehou nie. Dit is egter uiters nuttig vir regsekerheid vir toekomstige litigante om kennis te neem van die uitkoms van die beswaar wat deur die respondente geopper en deur die hof gehandhaaf is. Dit kan gemeld word dat van die gemeenregtelike gronde vir hersiening ook by artikel 6(2) van vermelde wet ingesluit is.

Uit die hofsaak blyk dit dat daar heelwat tekortkominge met getuienis was wat nie deel van die respondente se eedsverklarings gevorm het nie. Dit dui op ’n wesenlike of materiële gebrek, omdat getuienis wat só ontbreek, nie deur betoogshoofde aangevul kan word nie, soos reeds aangetoon. Die respondente het ontken dat die AS-beslissing van 2016 onreëlmatig, onkonstitusioneel of teenstrydig met die Handves van Regte is. Daar is ook aangevoer dat Gaum (een van die applikante) se reg op vryheid van assosiasie nie aangetas is nie en dat hy vry was om by ’n ander kerk aan te sluit wat die Bybel soos hy interpreteer. Volgens die Kerk kan die 2016-besluit gevolglik nie bevraagteken word nie (Gaum-saak par 63).

Die respondente aanvaar in die betoogshoofde dat die 2016-besluit van die AS diskriminasie op grond van seksuele oriëntasie behels. Die bewyslas rus gevolglik op die respondente om te bewys dat die diskriminasie billik is. Die respondente voorsien egter geen feite in die eedsverklarings om hulle van die bewyslas te kwyt nie. Die ondersoek deur die hof fokus daarna op die vraag of die inbreukmaking op die betrokke applikante se reg geregverdig kan word ingevolge artikel 36 van die Grondwet. Weer eens bied die respondente geen getuienis aan in die eedsverklarings om vermelde inbreukmaking op die applikante se regte ingevolge vermelde artikel te regverdig nie. Die respondente spreek die kwessie van billike diskriminasie vir die eerste keer in die betoogshoofde aan deur bloot op die Kerk se uitoefening van die reg op vryheid van godsdiens te wys. Hierdeur het die respondente gepoog om die finale troefkaart, “vryheid van godsdiens”, waarna die hof verwys, uit te haal om só die reg van die applikante te verdring of finaal mee te troef. Dit is volgens die hof ’n verkeerde toets om te volg (Gaum-saak parr. 64, 69).

Die respondente se verweer in die beantwoordende eedsverklaring op inbreukmaking van grondwetlike regte het berus op ’n enkele sin wat bloot op ’n ontkenning van sodanige inbreukmaking neerkom. Dit lees: “I deny that the constitutional rights to equality and human dignity require the 2015 decision or prohibit the 2016 decision.” Die respondente het ontken dat hul ’n verweer van regverdigheid ten opsigte van diskriminasie hoef te opper. Die hof steun gevolglik nie die argument van die respondente nie (Gaum-saak par. 65). Dit is gemenesaak dat ’n blote ontkenning, sonder stawing in die eedsverklarings deur getuienis waarop sodanige ontkenning berus, nie as ’n verweer onder vermelde omstandighede in howe voorgehou kan word nie.

Die hof gaan voort, met verwysing na regspraak deur die Konstitusionele Hof,¹⁹ om aan te dui watter stappe (prosedure) gevolg moet word om gevalle van diskriminasie te bereg (Gaum-saak par 66). Tydens vermelde ondersoek bevind die hof dat differensiasie tussen persone of ’n klas persone ingevolge die gelykheidsklousule op diskriminasie neerkom (Gaum-saak par. 67, 68). Aangesien die respondente se vermelde verweer op ’n blote ontkenning neerkom, gaan die hof voort deur te beslis dat die differensiasie tussen heteroseksuele en LGBTIQA-persone op diskriminasie neerkom, en dat daar ’n weerlegbare vermoede bestaan dat dit onbillik is ingevolge artikel 9 van die Grondwet.

Die respondente het geen getuienis in eedsverklarings aangevoer waarom die optrede van diskriminasie billik is nie. Aangesien daar regtens ’n vermoede van diskriminasie bestaan, moet die party wat diskrimineer, aantoon waarom dit billik is. Die leemte kan weer eens nie in betoogshoofde aangevul word nie. Ten spyte van vermelde leemte moes die hof nogtans ingevolge ’n beslissing van die Konstitusionele Hof (wat ’n welkome uitkoms vir die Kerk gebied het) voortgaan om vas te stel, gegewe al die omstandighede, of die vraag na billikheid bevestig kan word al dan nie (Gaum-saak par. 69).

Die hof kom tot die gevolgtrekking dat diskriminasie wat voortspruit uit die 2016-besluit van die AS nie billik is nie (Gaum-saak par. 73), en wel nadat die volgende faktore deeglik oorweeg is:

• die impak van diskriminasie op die groep wat daardeur geraak word
• op watter spesifieke grond daar gediskrimineer word
• die aard van die stappe wat op diskriminasie neerkom en wat daarmee beoog word
• die sosiale doel wat die stappe moes dien
• die grondwetlike waarborg van gelykheid wat binne die Suid-Afrikaanse konteks en historiese agtergrond geïnterpreteer moet word
• verskeie uitsprake van die Konstitusionele Hof oor eienskappe van die konteks waarbinne ’n verbod op onbillike diskriminasie op grond van seksuele oriëntasie ontleed moet word
• argumente wat voor die hof aangevoer is.

Omdat die grond van diskriminasie deel is van die gronde wat in artikel 9 van die Grondwet gelys is, berus die bewyslas op die respondente om te bewys dat dit billik was. Die respondente het geen getuienis in dié verband aangebied nie (Gaum-saak par. 74).

Die hof gaan voort deur te bepaal wat die aard van die stappe (prosedure) en doel van die AS-besluit van 2016 was. Die doel was nie om die applikante uit te sluit van lidmaatskap van die Kerk nie, maar wel van ’n leraarsamp en ’n huwelikseremonie. Daar blyk ’n inherente teenstrydigheid te wees in die optrede van die Kerk om persone toe te laat om as leraars opgelei te word, maar hulle daarna nie toelaat om in die amp bevestig te word indien hulle in ’n verbintenis staan met ’n persoon van dieselfde geslag nie. Dis duidelik dat die AS se 2016-besluit op ’n geringe meerderheidsbeslissing berus, wat daarop dui dat daar nie in die Kerk eensgesindheid oor die besluit is nie. Die hof verduidelik wat gebeur as ’n saak soos in die onderhawige geval deur ’n burgerlike hof bereg moet word en dat die hof nie in gevalle van diskriminasie die reg van godsdiensvryheid en seksuele oriëntasie teenoor mekaar opweeg nie (Gaum-saak parr. 75, 78).

Die respondente kon nie aandui wat die sosiale doel met die AS se 2016-besluit was, of dat dit so ’n doel dien nie.²⁰ Die besluit het die applikante van hulle volle en gelyke genietinge van alle regte en vryhede wat die Kerk bied, ontneem (Gaum-saak parr. 79, 80). Die respondente het ook nie enige argumente aangevoer of feite aangebied wat aandui dat die algehele impak van die 2016-besluit van die AS die konstitusionele doel van gelykheid bevorder, of dat die uitsluiting wat die besluit beoog, billik is nie. Dit is onbillik om lede van die Kerk van hul gelyke genietinge van regte en vryhede wat die Kerk bied, uit te sluit (Gaum-saak par. 81).

Die argument van die respondente dat Gaum na ’n ander kerk kan gaan om te trou en om ’n lidmaat van daardie kerk te word, kom op onbillike diskriminasie neer. Die hof meen dat die AS-besluit van 2015 minder beperkend en benadelend is en dat die 2016-besluit nie diversiteit akkommodeer nie. Die Kerk het dus op geen feite gesteun om aan te toon dat die AS-besluit van 2016 wat op diskriminasie neerkom, redelik of regverdigbaar is nie. ²¹ Daar is ook nie volgens die hof sprake van ’n balansering van regte waar diskriminasie op enigeen van die gronde soos gelys in artikel 9 van die Grondwet, teenwoordig is nie (Gaum-saak par. 82). Vermelde argument wat die respondente aangevoer het, gesien vanuit ’n grondwetlike oogpunt met die oog op ’n hofsaak, is begryplik. Wat dit egter ontbloot het, was die teenstrydigheid wat daar in vorige besluite van die AS was, naamlik dat daar met liefde en deernis teenoor persone betrokke in selfdegeslagverhoudings opgetree moet word en dat hul wel in die NGK welkom is. In geeneen van die besluite wat voor en sedert Suid-Afrika se nuwe grondwetlike bestel deur die AS geneem is wat persone met ’n homoseksuele oriëntasie raak, is daar besluit dat hul die keuse kan uitoefen om hul lidmaatskap van die NGK te laat vaar en by ’n denominasie aansluit wat sodanige oriëntasie Bybels of andersins kan regverdig nie. Dit is en was nog nooit deel van ’n besluit van die AS, of so aan gemeentes gekommunikeer nie. Dit is gevolglik nie duidelik hoe vermelde standpunt tydens die hofsaak by implikasie deur die respondente in hul eedsverklarings as die amptelike standpunt van die NG Kerk voorgehou is nie. Waarom die respondente dit nie duidelik in hul eedsverklarings gestel het dat dit slegs as ’n grondwetlike argument aangevoer word, om sodoende nie vorige besluite van die AS in vermelde verband onder verdenking te plaas nie, is ook nie duidelik nie. Dit laat weer eens ’n vraagteken oor prosedurereëlings wat gevolg moet word om argumente as amptelike standpunte van die AS voor te hou.

Die Gaum-saak is nog ’n voorbeeld wat toon hoe noodsaaklik dit is om genoegsame deskundige getuienis in die vorm van eedsverklarings aan die hof te bied om al die grondwetlike kwessies waarna die hof verwys het, behoorlik aan te spreek, welke getuienis deur regsargumente ondersteun moes word. ’n Gebrek aan sodanige getuienis kan nie met regsargumente aangevul word nie. Dit is nie die eerste keer dat die Kerk hierin faal nie, wat daarop dui dat die Kerk klaarblyklik, met respek, nie uit sy foute leer nie. Die Strydom-saak,²² asook die Schreuder-saak,²³ dien as voorbeelde hiervan.

Dit kan terloops opgemerk word dat, gegewe die vertraging wat volgens die hof deur die respondente gedurende die litigasie veroorsaak is, die respondente hul gelukkig kan ag dat koste nie op “prokureur-en-kliënt-skaal” aan die applikante toegestaan is nie. Dit sal eers na taksasie van kosterekenings duidelik blyk wat die totale regskoste beloop waarvoor die respondente aanspreeklik is. Dit sluit die regskoste van die applikante asook dié van die respondente in vir regswerk wat verrig is.

5. Gesag van hof se uitspraak rakende die substantiewe gronde (grondwetlike kwessies) waarop die 2016-besluit berus

Vervolgens sal daar enkele opmerkings oor die gesag van die hof se uitspraak oor grondwetlike kwessies gemaak word slegs om aan te dui of die uitspraak rakende grondwetlike kwessies bindend is vir navolging deur ander howe. Nadat die hof argumente oor prosedurele kwessies aangehoor het en bevind het dat die 2016-besluit van die AS tersyde gestel word en die saak vir praktiese doeleindes afgehandel was, het die partye die hof versoek om ook ’n beslissing (nie slegs ’n mening nie) oor die grondwetlike kwessies te maak (Gaum-saak parr. 61, 62).

’n Bydrae van Pierre de Vos is op 12 Maart 2019 gepubliseer wat kommentaar op die hofuitspraak lewer. In die bydrae “Why court ruled against Dutch Reformed Church in same-sex marriage case and what it may mean for other churches who discriminate against gays and lesbians” huldig De Vos die mening dat die tweede deel van die hofuitspraak moontlik as obiter dictum beskou kan word. Dit kom daarop neer dat ’n hof in ’n uitspraak net terloops of in die algemeen ’n opmerking oor ’n onderwerp maak wat nie vir doeleindes van die besluit van die hof as noodsaaklik geag word nie en wat ook nie ander howe bind nie. Anders gestel, die opmerking is nie deel van die rede vir die hof se beslissing nie, waarna ook as die ratio dicedendi van die hof verwys word. Volgens die presedentesisteem is laerhowe aan hoërhowe se beslissings, gebaseer op die stare decisis-leerstuk,²⁴ gebind slegs indien die beslissing nie as obiter dictum beskou word nie. ’n Obiter dictum het wel oorredingskrag vir toekomstige beslissings wat oor soortgelyke geskille handel. Toekomstige hofuitsprake van howe sal toon of die hof se beslissing bloot as obiter beskou gaan word.

Die mening word met respek deur ons gehuldig dat die beslissing van die hof nie bloot obiter dictum gemaak is nie. Die volgende kan as redes daarvoor aangebied word:²⁵

• Die hof is deur die partye versoek om die saak te beslis. Die hof merk op, “[T]he parties requested the court to decide the substantive issue” (Gaum-saak par. 61) (eie kursivering).
• Daar is grondwetlike kwessies deur die partye geopper, met opponerende standpunte wat die hof deeglik oorweeg het.
• Die hof se beredenering van die grondwetlike kwessies het 31 paragrawe (Gaum-saak parr. 62–92 van die uitspraak beslaan (ongeveer 14 bladsye), wat kwalik as obiter bedoel of gesien kan word.
• Verskeie relevante regsvrae is met verwysing na argumente van die opponerende partye deur die hof oorweeg.
• Argumente wat deur Alliance defending the Autonomy of Churches in South Africa (Adacsa), as vriend van die hof, gevoer is rakende die kerk se reg om oor sake van leer en interne funksionering te besluit, en hoe dit aspekte soos godsdiensvryheid, seksuele oriëntasie, asook die reg op vrye assosiasie raak, wat impliseer dat die kerk kan diskrimineer wanneer sake van leer aan die orde kom, is deeglik deur die hof oorweeg. Die voorlegging van Adacsa is deur die hof as “well-presented, well-reasoned and well-supported by international law” gekomplimenteer (Gaum-saak par. 91). Die hof het met verwysing na die Konstitusionele Hof se beslissing in Harkson v Lane NO 1998 1 SA 300 (CC) die argumente waarop die saak van Adacsa berus, van die hand gewys (Gaum-saak par. 91). Die hof het ook die beginsels van die Harkson-saak nagevolg, waarna in paragraaf 66 van die Gaum-saak en verder verwys is om gevalle van diskriminasie in die saak onder bespreking, met die Suid-Afrikaanse konteks in gedagte, te bereg (Gaum-saak par. 91).
• Dit is nie die taak van ’n hof om ’n akademiese mening oor grondwetlike kwessies wat voor die hof dien te voorsien nie. Dis die taak van die hof om die positiewe reg op die feite in geskil toe te pas en te bereg. Dit is presies wat die hof gedoen het. Die Moderamen van die AS het besluit om nie teen die uitspraak van die hof te appelleer nie.

Adacsa het egter intussen, gedurende Maart 2019, aansoek om verlof tot appèl by die hof gedoen²⁶ om onsekerheid op te klaar, naamlik of die nietigverklaring van die 2016-besluit van die AS op sowel prosedurele as grondwetlike gronde berus het. Die aansoek is deur die respondente geopponeer en die hof het op 10 Mei 2019 die aansoek van die hand gewys op grond daarvan dat Adacsa nie by magte is om die betrokke aansoek te inisieer nie, omdat Adacsa nie een van die geaffekteerde partye tot die hoofgeding in die Gaum-saak was nie, maar bloot as “vriend van die hof” toegelaat is. Die hof het aangedui dat daar niks nagelaat was wat betref die aanvanklike uitspraak van die hof nie en dat die uitspraak ondubbelsinnig was. Die hof het dus by implikasie te kenne gegee dat die uitspraak op beide prosedurele en grondwetlike gronde berus het.

6. Gevolgtrekking

Dit blyk duidelik dat daar heelwat te leer is oor prosedurele kwessies wanneer dit oor die nakoming van voorskriftelike bepalings gaan. Hierdie en ander sake is net weer ’n bewys daarvan hoe noodsaaklik dit is om deurgaans prosedureel korrek op te tree. In die hitte van oomblikke waar besluite geneem word, is dit soms nodig om net terug te staan en, indien nodig, weldeurdagte advies in te win alvorens besluite geneem word. Sodanige advies, ook van senior advokate, moet deeglik oorweeg en nie sonder meer geïgnoreer word nie.

Besluite wat deur kerkvergaderings geneem word wat nie voldoen aan prosedures soos voorgeskryf in kerkordelike bepalings nie, kan verreikende gevolge inhou. Dit blyk duidelik uit die hofuitspraak onder bespreking. Sodanige prosedure en besluite kan binne konteks as onregsgeldig, onreëlmatig, ultra vires (optrede sonder dat die nodige bevoegdheid daarvoor bestaan), of tot ’n nulliteit deur howe verklaar word.

Dit is ook uiters belangrik om in gedagte te hou dat reglemente ondergeskik is aan die Algemene Kerkorde en nie daarsonder kan bestaan nie. ’n Reglement kan gevolglik in geheel of deels as nietig beskou word (of ten minste as nie-uitvoerbaar) in soverre dit betrekking het op gedeeltes daarvan wat met die Kerkorde onbestaanbaar is. Navolging van “praktyke” ten opsigte van prosedurereëlings met die oog op besluitneming, in plaas daarvan om kerkordelike bepalings na te kom wat oor sodanige reëlings bestaan, word ook as ’n onreëlmatigheid deur howe ingevolge bestaande regsbeginsels gehanteer.

Beslissings van kerkvergaderings is aan geregtelike hersiening deur howe onderworpe. Die Kerkorde asook reglemente en regsgevolge van besluite wat daarop geskoei word, word ingevolge die positiewe reg en regsbeginsels wat in Suid-Afrika van toepassing is, met inagneming van wetgewing, regspraak en natuurlik die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika (108 van 1996, soos gewysig) bereg. Die kerk as regsfiguur word ingevolge vermelde reg as ’n vrywillige vereniging beskou, wat beteken dat kerkordelike bepalings soos ’n grondwet van ’n sportklub, of ’n kontrak, of ’n testament, of selfs uitlegbeginsels wat op wetgewing van toepassing is, deur howe geïnterpreteer word. Verder is voorsittende beamptes van howe by uitstek geskik om oor die regsgeldigheid van besluite van die kerk wat op prosedurele reëlings betrekking het, reg te spreek en daaroor uitspraak te lewer. Soos aangetoon, is howe nie aan die interpretasie van die kerk oor kerkordelike bepalings gebonde nie en moet kerkreg deur getuienis as deel van eedsverklarings aan howe aangebied word. Anders as wetgewing wat algemene toepassing vind, is kerkreg nie iets waarvan die hof uit eie beweging (mero motu) kennis neem nie. In die algemeen kan daar genoem word dat indien die kerk nie die aard en inhoud van kerkreg ten opsigte van feite in geskil behoorlik voor die hof plaas om daaroor te beslis nie, kan net die kerk daarvoor geblameer word.

Wat egter meer noodsaaklik is, is om deeglik vir hofsake voor te berei. Van ’n galante en selfversekerde houding moet daar nooit sprake wees nie. Dit is opmerklik hoeveel keer die hof daarop gewys het dat die Kerk geen getuienis (wat by wyse van eedsverklarings moet geskied) voor die hof geplaas het op grond waarvan die hof in ’n posisie geplaas moes word om oor die betrokke regsvrae te beslis nie.

Alhoewel die 2016-besluit van die Algemene Sinode oor selfdegeslagverhoudings tersyde gestel is en die Algemene Sinode se 2015-besluit steeds geldig is, verhinder niks die Algemene Sinode om tydens hul 2019-sitting weer laasgenoemde besluit op die agenda te plaas met die oog op moontlike hersiening nie. Daar moet slegs verseker word dat die kerkordelike prosedure ten opsigte van hersiening of gravamen behoorlik nagekom word.

’n Groter poel van kennis oor en toepassing van die Kerkorde, reglemente, besluite en handelinge binne kerkverband behoort ook ontwikkel te word. Die Sentrum vir Voortgesette Bedieningsontwikkeling kan hierin ’n groot bydrae lewer. Alle predikante word tydens hul studentejare in teologiese fakulteite aan Kerkreg blootgestel. Dit vra inherente selfdissipline om op hoogte daarvan te bly, veral met die praktiese toepassing daarvan. Voortgesette opleiding daarin moenie as opsioneel nie, maar as verpligtend beskou word. Die regsfakulteite van universiteite kan ook betrek word om daarmee behulpsaam te wees. Daar moet veral gefokus word op regsbeginsels wat in hofsake oor verontagsaming van prosedurereëlings handel.

Die indruk moet, met respek, nie ontstaan dat kennis van Kerkreg die voorreg van net ’n paar aktuariusse op Ring-, Sinodale en Algemene Sinode-vlak is nie. Die gevaar hiervan is ’n “toe-eiening van alleenreg tot kennis” van Kerkreg om watter rede ook al, asook “meerdere kennis” ten opsigte van die toepassing van Kerkreg wat as “onbetwisbaar” voorgehou kan word. Om dit te verhoed behoort predikante en kerkraadslede deurlopend met voldoende kennis oor kerkordelike bepalings en praktiese toepassing daarvan toegerus te word. Kerkrade landswyd word daagliks met die Kerkorde, prosedurereëlings en beslissings gekonfronteer. Kennis van kerkordelike bepalings en prosedures moenie as vanselfsprekend aanvaar word nie. Die voordeel van voortgesette opleiding van predikante en voorsitters van kerkrade, wat nie noodwendig volgens kerkordelike bepalings predikante hoef te wees nie, is dat dit as ’n kontrole dien vir gehaltebeslissings oor prosedurele aangeleenthede op alle kerkvergaderings. ’n Groter poel van persone met kennis van kerkreg lei tot sinergie en aanvaar nie sonder meer advies oor prosedurereëlings wat nie weldeurdag is nie. Vorige hofuitsprake dui daarop dat die NGK vanweë nienakoming van kerkordelike bepalings onsuksesvol is met verdediging van besluite wat geneem is. Dit bly ’n groot risiko wat ernstige besinning met die oog op voorkoming daarvan verdien.

Bibliografie

Bartlett, A. 2017. Weerlose weerstand. Die gaydebat in die NG Kerk. Kaapstad: Protea Boekhuis.

Coertzen, P. 1991. Gepas en ordelik. Pretoria: RGN-Uitgewers.

De Vos, P. 2019. Why court ruled against Dutch Reformed Church in same-sex marriage case and what it may mean for other churches who discriminate against gays and lesbians. https://constitutionallyspeaking.co.za/why-court-ruled-against-dutch-reformed-church-in-same-sex-marriage-case-and-what-it-may-mean-for-other-churches-who-discriminate-against-gays-and-lesbians. (23 April 2019 geraadpleeg).

Die Kerkorde van die Nederduitse Gereformeerde Kerk. 2015. http://ngkerk.net/wp-content/uploads/2019/03/KERKORDE-2015-VOLLEDIG.pdf (4 Mei 2019 geraadpleeg).

Engelbrecht G. 2018. Algemene Sinode 2015: ’n Baken van hoop. http://kerkbode.christians.co.za/ 2018/ 11/22/algemene-sinode-2015-n-baken-van-hoop (4 Mei 2019 geraadpleeg).

Goewermentskennisgewing R48 van 12 Januarie 1965, soos gewysig. https://ezproxy.ufs.ac.za: 8906/nxt/gateway.dll?f=templates&fn=default.htm&vid=Publish:10.1048/Enu (5 Mei 2019 geraadpleeg).

Grondwet. 1996. Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996.

Handelinge van die 16de vergadering van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk. 2015. https://kerkargief.co.za/doks/acta/AS_Notule_2015.pdf (4 Mei 2019 geraadpleeg).

Handelinge van die Buitengewone vergadering van die Algemene Sinode van die

Nederduitse Gereformeerde Kerk 2016. https://kerkargief.co.za/doks/acta/AS_Notule_2016.pdf (4 Mei 2019 geraadpleeg).

Jackson, N. 2016a. So verloop die sinode. https://kerkbode.christians.co.za/2016/11/ 11/verloop-die-sinode (4 Mei 2019 geraadpleeg).

—. 2016b. ASM moet besluit oor appèlle. https://kerkbode.christians.co.za/2016/ 08/ 25/asm-moet-besluit-oor-appelle (4 Mei 2019 geraadpleeg).

Kleynhans, E.P. 1982. Gereformeerde Kerkreg. Volume 1. Pretoria: NG Kerkboekhandel Transvaal.

Lemmer, L. 2015. Algemene Sinode se besluit oor homoseksualiteit. http://magalieskruin.ning.com/profiles/blogs/algemene-sinode-se-besluit-oor-homoseksualiteit (24 April 2019 geraadpleeg).

Lourens, M. 2015. NG Kerk neem finale besluit oor gays. https://maroelamedia.co.za/nuus/sa-nuus/ng-kerk-neem-finale-besluit-oor-gays (24 April 2019 geraadpleeg).

Mthalane, V. 2016. Gaan die NG Kerk skeur oor gay-verhoudings? https://www.news24. com/SouthAfrica/Local/South-Coast-Fever/gaan-die-ng-kerk-skeur-oor-gay-verhoudings-20161130 (4 Mei 2019 geraadpleeg).

Rossouw, P. 1979. Kerkvergaderings. Pretoria: NG Kerkboekhandel Transvaal.

Stander, L. 2016. Moderator verduidelik 2016-besluit. http://kerkbode.christians.co.za/ 2016/11/22/moderator-verduidelik-2016-besluit (4 Mei 2019 geraadpleeg).

Wet op Bevordering van Administratiewe Geregtigheid 3 van 2000.

Eindnotas

¹ Die volledige besluit is soos volg opgeskryf in die “Handelinge van die 16de vergadering van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk” (2015:69–70):

1 Die Algemene Sinode herbevestig die gelykwaardigheid van alle mense ongeag seksuele oriëntasie en verbind haarself tot die handhawing van die menswaardigheid van alle mense.

2 Die Algemene Sinode verklaar dat hetero- en homoseksuele persone wat in ’n verhouding van persoonlike geloofsgehoorsaamheid aan die Here leef, ten volle kan deelneem aan al die voorregte van die kerk as verbondsgemeenskap.

3 Die Algemene Sinode herbevestig die besluite oor die huwelik van 2004, 2007 en 2013 dat slegs die verbintenis van een man en een vrou as ’n huwelik beskou word.

4 Die Algemene Sinode besluit om in die lig van punt 1 hierbo erkenning te gee aan die status van burgerlike verbintenisse van persone van dieselfde geslag wat gekenmerk word deur liefde en trou, en maak voorsiening dat hierdie verbintenisse deur predikante wat hulle weg oopsien, bevestig kan word.

5 Dieselfde Christelik-etiese standaarde (leer en lewe) geld vir die legitimasie van ordening van alle persone. Punt 7 van die besluit van 2007 verval.

6 Die Algemene Sinode erken die diversiteit van beskouinge oor selfdegeslagverbintenisse binne die NG Kerk en bevestig die reg van kerkrade om hieroor hulle eie standpunte en praktyke te formuleer en te reël.

7 Die Algemene Sinode bevestig die diskresie van kerkrade om die verskille oor homoseksualiteit in gemeentes te hanteer en versoek hulle om dit in ’n gees van Christelike liefde te doen.

8 Die Algemene Sinode bied hierdie besluite oor selfdegeslagverhoudings aan met nederigheid na ’n ernstige soektog en as die beste toepassing van die boodskap van die Bybel soos ons dit tans verstaan. Die Algemene Sinode versoek lidmate, gemeentes en kerkvergaderings om weereens op ’n selfstandige soekproses na die toepassing van die boodskap van die Bybel hieroor te gaan. In die soektog kan studiestukke van die Algemene Sinode van 2007, 2011, 2013 en 2015 ernstig gelees word. In ooreenstemming met die NGB Art. 2 behoort die besondere en algemene openbaring gebruik te word, d.w.s. die beste huidige menswetenskaplike bevindings.

9 Die Algemene Sinode besluit om ’n Christelik-Bybels-etiese model oor die seksualiteit vir alle mense te ontwikkel om gemeentes te begelei in die lig van voorafgaande besluite. Hierdie saak word ook verwys na die Projekspan vir Leer en Aktuele Sake, wat reeds ’n soortgelyke opdrag in A.8.2 bl. 172 punt 7.4 ontvang het.

10 Die Algemene Sinode besluit om ’n bevatlike oorsig van die NG Kerk se reis met homoseksualiteit saam te stel en te versprei om gemeenteleiers te bemagtig in die begeleiding van gemeentes oor hierdie saak.

’n Verdere besluit wat vermelding verdien, is die verskoning wat aangebied is vir mense wie se menswaardigheid in die verlede aangetas is:

1 Vanuit ons verbintenis tot die waardes van die Seisoen van Menswaardigheid sê ons as Algemene Sinode opreg jammer vir mense wat seergekry het en wie se waardigheid aangetas is weens enige homofobiese taal, gedrag of gesindheid van die kant van die kerk, ook tydens hierdie vergadering.

2 Die Algemene Sinode weerhou haarself voortaan van enige homofobiese taal, gedrag en gesindheid juis vanweë ons verbintenis aan die Seisoen van Menswaardigheid, en ook vanuit ’n diepe oortuiging van die diskriminerende aard van sodanige taal, gedrag en gesindheid as gevolg daarvan.

(Handelinge van die 16de vergadering van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk 2015:71)

² Sien onder andere die volgende artikels en kommentaar deur lesers en gemeentes omtrent die 2015-AS-besluit oor selfdegeslagverhoudings: Engelbrecht (2018); Lemmer (2015); Lourens (2015).

³ Die 2016-besluit van die AS oor selfdegeslagverhoudings lees soos volg:

SELFDEGESLAGVERHOUDINGS (Notule bl. 23 tot 27)

1 Die Algemene Sinode besluit om die saak van selfdegeslagverhoudings met groot omsigtigheid te benader en om nie standpunte op gelowiges en gemeentes af te dwing waarvan die Gees die gemeentes nie oortuig het nie.

2 Die Algemene Sinode:

2.1 herbevestig haar verbintenis aan die besluite van die Algemene Sinode van 2011 oor Skrifbeskouing, Skrifgesag, Hermeneutiek en Skrifuitleg:

• Die Algemene Sinode herbevestig die verklaring “Skrifgebruik en Skrifgesag”, soos aanvaar by die Sinode van 2004, as ’n eenvoudige en prinsipiële samevatting van die NG Kerk se Skrifbeskouing.

• Die Algemene Sinode wys daarop dat vir ’n meer volledige uiteensetting van die saak, die verslae soos goedgekeur in 1986 (getiteld “Skrifgebruik en Skrifgesag”), 1990 (“Skrifberoep in Etiese Sake”) en 2002 (“Gesag van die Skrif”) hiermee saam gelees behoort te word (vgl. Notule Algemene Sinode 2011, bladsy 91).

2.2 wys daarop dat die amptelike besluite van die Algemene Sinode oor Skrifgebruik en Skrifgesag nie gewysig is nie en steeds die geldende standpunt van die Algemene Sinode is.

3 Die Algemene Sinode bely:

3.1 dat ons altyd soekend moet bly na die waarheid van die evangelie tussen veelvuldige stemme en in ’n stukkende wêreld.

3.2 dat gelowiges met diep oortuigings oor selfdegeslagverhoudings dikwels van mekaar verskil, en daarom moet hierdie soeke in ’n gees van luister, sensitiwiteit, smeking, dringendheid en verantwoordelikheid benader word, wagtend op die leiding van die Heilige Gees.

3.3 dat almal betrokke by die verskillende vertolkings erns maak met die Skrif en dat daar by almal ’n opregte begeerte is om God se wil te soek.

3.4 dat die kerk die plek is waar almal omarm en die genade van Christus ontdek moet word.

4 Die Algemene Sinode:

4.1 beklemtoon dat geen mens minderwaardig behandel mag word nie, maar inteendeel, dat met respek en liefde teenoor alle mense as beelddraers van God opgetree moet word. Ons erken die gelykwaardigheid van alle mense ongeag seksuele oriëntasie en verbind onsself opnuut tot die bevordering van die Godgegewe waardigheid van alle mense.

4.2 roep alle lidmate op om, ongeag seksuele oriëntasie, mekaar met die liefde van Christus te aanvaar.

4.3 vra onvoorwaardelik vergiffenis waar persone met ’n homoseksuele oriëntasie nie soos hierbo behandel is nie.

4.4 herbevestig dat die huwelik deur God ingestel is as ’n heilige en lewenslange verbintenis tussen een man en een vrou en dat enige seksuele gemeenskap buite so ’n vaste formele huweliksverbintenis nie aan Christelike riglyne voldoen nie.

4.5 erken die realiteit dat daar lidmate van dieselfde geslag in burgerlike verbintenisse is wat getuig van liefde en trou.

4.6 bevestig dat die gesin as hoeksteen in ’n Christelike gemeenskap beskou word.

4.7 is oortuig dat enige persoon wat die genade van die Here deelagtig is en Jesus Christus as Here bely, ongeag seksuele oriëntasie, ’n volwaardige lidmaat van die kerk is en as sodanig as ongesensureerde lidmaat volle toegang het tot al die ampte in die kerk.

4.8 bevestig dat kerkrade die reg behou om self te besluit wie in leiersposisies in die gemeentes mag dien, en kan nie verplig word om enige persoon wat in ’n selfdegeslag- burgerlike verbintenis is, in diens te neem nie.

4.9 besluit dat dieselfde Christelik-etiese standaarde met betrekking tot leer en lewe geld vir die legitimasie en ordening van alle persone, ongeag seksuele oriëntasie.

(Handelinge van die Buitengewone vergadering van die Algemene Sinode van die

Nederduitse Gereformeerde Kerk 2016:73–4)

⁴ Sien artikels oor die AS se 2016-besluit, asook waarnemings en kommentaar gelewer tydens en na die sitting deur die media: Jackson (2016a); Mthalane (2016); Stander (2016).

⁵ Die kerkorde waarna hier verwys word, is die 2015-Kerkorde van die Nederduitse Gereformeerde Kerk.

⁶ Kyk in dié verband na die artikel van Jackson (2016b).

⁷ Daar behoort, in ag genome die bronne van “kerkreg”, eerder na “kerkbeleid” verwys te word. Kerkreg word deur teologiese fakulteite en nie regsfakulteite nie gedoseer, om vanselfsprekende redes. Kerkreg behels kerkeie opleiding. Indien dit wel deur regsfakulteite gedoseer sou moes word, sou dit interessant wees hoe die kurrikulum daarvan saamgestel sou moes word, veral indien in ag geneem word dat verskillende denominasies se kerkordelike bepalings, asook hoe dit histories ontwikkel het, ter sprake is. Volgens Kleynhans (1982:1) is kerkreg die reg wat vir en in die kerk geld: vir die kerk in sy bestaan naas ander gemeenskappe en in die kerk vir die reëling van sy interne huishouding. Die kerkreg as wetenskap het te doen met die sigbare, geïnstitueerde Kerk; dit is gemoeid met daardie sisteem van beginsels wat volgens die Woord van God toegepas moet word by die inrigting en regering van die Kerk van Christus. Volgens Kleynhans (1982:4) omskryf Voetius dit treffend as die scientia sacra regendi ecclesiam visibilim – “die gewyde wetenskap vir die regering van die sigbare kerk”.

⁸ In die saak van De Waal en Andere teen Van der Horst en Andere 1918 TPD 277 op bladsy 281 van die hofverslag het regter-president De Villiers (later hoofregter) verklaar:

De Nederduitsch Hervormde of Gereformeerde Kerk van Zuid Afrika in the Transvaal, like all other religious societies in the Province, is a voluntary association, and the law to be applied is the law applicable to such associations. And it is a well-settled principle that Courts of law have no power to determine disputes amongst members of such an association except for the enforcement of some civil or temporal right.

⁹ In die saak van Theron en Andere v Ring van Wellington van die NG Sendingkerk in Suid-Afrika en Andere 1976 2 All SA 286 (A) 321 van die hofverslag het die Appèlhof met verwysing na ander gesag benadruk dat die hof nie gebonde is aan die vertolking wat die kerkverband aan kerkreg gee nie. Die Appèlhof merk soos volg in vermelde verband op:

Hier moet gemeld word dat dit nie die respondente se saak is dat die Sinode (of die Algemene Sinodale Kommissie) die alleenbevoegdheid het om die Kerkwet (Bepalinge en Reglemente) te vertolk nie of, soos anders gestel kan word, die alleenvertolker van die Kerkwet is nie. Trouens, sake soos De Vos v. Die Ringskommissie van die Ring van die N G Kerk, Bloemfontein and Another 1952 2 SA 83 (O), en Odendaal v. Kerkraad van die Gemeente Bloemfontein-Wes van die N G Kerk in die OVS en Andere 1960 1 SA 160 (O), dien as gesag dat ’n burgerlike hof wel die bevoegdheid het om die kerkwet te vertolk en ooreenkomstig sy vertolking daarvan op te tree.

Die belang hiervan blyk duidelik wanneer regspraak waar die kerk as party betrokke is, bestudeer word.

¹⁰ Volgens die saak Nintendo Co Ltd v Golden China TV Game Centre and Others 1995 1 SA 229 (T) 248-9 het die respondent inbreuk gemaak op die kopiereg van die applikant ten opsigte van videospeletjies ten spyte van die feit dat sy aandag deur die applikant daarop gevestig is. Die respondent het die risiko geloop dat die regsadvies wat hy ontvang het, dalk foutief kan wees en kon nie daarop steun dat hy nie geweet het dat sy optrede verkeerd was nie. Die hof merk in vermelde verband soos volg op met verwysing na Sillitoe and Others v McGraw-Hill Book Co (UK) Ltd 1983 FSR 545 in die hofverslag:

Once a plaintiff fixes a defendant with notice of the facts relied on as constituting an infringement the defendant cannot contend that he is without "knowledge" within s 5(2) because he has in good faith a belief that in law no infringement is being committed. There is here no ignorance of the facts on which the defendants can rely. On the contrary they well knew the facts, that is as to subsistence, ownership and the claim that there was a s 5(2) infringement. The defendants are in effect saying that if they are right in law, then there is no infringement and if they are wrong in law, there is no infringement either because they believe the law to be otherwise. What the defendants have done here, and knowing of the plaintiff's complaints and the facts on which the complaints are based, was to take the risk of finding their legal advice wrong. If a person takes a deliberate risk as to whether what he is doing is wrong in law, I do not see that he can say later that he did not, at the time, know that what he was doing was wrong, if, in the event, his action is held to be wrong.

¹¹ In South African Airways SOC v BDFM Publishers (Pty) Ltd and Others 2016 2 SA 561 (GJ) 579–80 handel die hof breedvoerig met die beginsels wat op privilegie ten opsigte van regsadvies van toepassing is. Die hof merk soos volg op met verwysing na regsadvies wat in die openbare domein beland:

[48] By invoking such legal advice privilege, no less than litigation privilege, the client invokes a “negative” right, i.e. the right entitles a client to refuse disclosure by holding up the shield of privilege. What the right to refuse to disclose legal advice in proceedings cannot be is a “positive right”, i.e. a right to protection from the world learning of the advice if the advice is revealed to the world without authorisation. The client may indeed restrain a legal advisor on the grounds of their relationship, and may also restrain a thief who takes a document evidencing confidential information on delictual grounds. [49] But if the confidentiality is lost and the world comes to know of the information, there is no remedy in law to restrain publication by strangers who learn of it. This is because what the law gives to the client is a “privilege” to refuse to disclose, not a right to suppress publication if the confidentiality is breached. A client must take steps to secure the confidentiality and, if these steps prove ineffective, the quality or attribute of confidentiality in the legal advice is dissipated. The concept of legal advice privilege does not exist to secure confidentiality against misappropriation; it exists solely to legitimise a client in proceedings refusing to divulge the subject matter of communications with a legal advisor, received in confidence. This vulnerability to loss of the confidentiality of the information over which a claim of privilege can and is made flows from the nature of the right itself. The proposition about the consequences of loss of confidentiality is endorsed by the authorities.

¹² Die Algemene Taakspan Regte (ATR) se naam, samestelling, opdrag en konstituering en vergaderings word omskryf volgens reglement 7 van die Kerkorde (2015:36–7). Reglement 7, paragraaf 3.1.5 bepaal as volg: Die ATR “tree op as appèlkommissie van die Algemene Sinode (vergelyk Artikel 23 en 43.1.10 van die Kerkorde en die Reglement vir Appèl en Beswaar) of wys uit eie geledere so ’n gevolmagtigde appèlliggaam aan om die appèl te hanteer”.

¹³ Daar word nie spesifiek van hierdie advies van die voormalige regter melding gemaak in die Gaum-saak nie, maar die senior advokate se advies wat aan die respondente voorsien is, word beklemtoon.

¹⁴ Dit was reeds in ’n vroeë stadium duidelik dat die Moderamen versigtig moes wees hoe om appèlle en besware teen die 2015-besluit van die AS te hanteer. Daar moet ook op artikel 22 van die Kerkorde (2015:7) oor meerdere vergaderinge, asook reglement 19.1.1.2 wat oor appèlle handel (Kerkorde 2015:86), gelet word. Daarvolgens word daar na “meerdere vergaderinge” en nie “hoër liggame” nie, verwys. Behalwe die plaaslike kerk (gemeente) bestaan daar ook meerdere vergaderinge op Ring-, Sinodale en Algemene Sinode-vlak. Dit is bereken om uitdrukking aan die eenheid van die kerk as gemeenskap van gelowiges te gee. Dit behoort nie tot die wese van die kerk nie, maar die wel-wese daarvan (Kleynhans 1982:82). Die frase “meerdere vergaderings” beteken bloot dat ten opsigte van getalle, meer plaaslike kerke byeenkom, vergeleke met “mindere vergaderings”, waar slegs ’n plaaslike kerkraad byeenkom (Rossouw 1979:15). Die kerkverband vernietig nie die gesag, selfstandigheid en vryheid van die plaaslike kerk nie, maar dien juis ter beskerming daarvan. Die Ring en Sinode is met meerdere gesag as die plaaslike kerkraad van ’n gemeente beklee, omdat dit ’n gesag oor ’n breër terrein is. Dit mag egter nie as ’n hoër gesag gereken word nie. Die plaaslike kerk is begrens in sy gesag in die sin dat dit beperk is tot sake binne sy verband (res particularia). Die kerkverband se gesag gaan oor algemene sake (res generalia), soos die Belydenis, Kerkorde, Bybelvertaling, opleiding van evangeliedienaars, en tughandelinge wat onder andere bedienaars van die Woord raak, en talle ander aspekte waarna in die Kerkorde en Kerkordes van die onderskeie sinodes verwys word (Kleynhans 1982:83).

¹⁵ Dit sou, met respek, tegnies meer korrek gewees het om na die prosedure van “revisie” of “gravamen” te verwys het om besluite van die AS te wysig.

¹⁶ Hierdie opmerking is uiters insiggewend en aanduidend daarvan dat besluite van die Kerk wel aan geregtelike hersiening deur howe onderworpe is. Die belang hiervan is die punt wat die Kerk in limine geopper het, naamlik of die applikante die Wet op Bevordering van Administratiewe Geregtigheid 3 van 2000 kan benut om die 2016-beslissing aan hersiening te onderwerp, wat later bespreek word.

¹⁷ Dit is kommerwekkend dat die Moderamen klaarblyklik nie die agbare regter se opmerking rakende die hantering van die appèlle deur ’n kommissie van die AS ter harte geneem het nie.

¹⁸ Kyk in dié verband na reëls 6 en 53 van die Eenvormige Hofreëls (Goewermentskennisgewing R48 van 12 Januarie 1965, soos gewysig).

¹⁹ Prinsloo v van der Linde and Another 1997 3 SA 1012 (CC) p554 en Harkson v Lane NO 1998 1 SA 300 (CC) par 53.

²⁰ Die volgende opmerking in City of Johannesburg v Rand Properties (Pty) Ltd 2006 6BCLR 728 (W), paragraaf 52, vind aansluiting by die hof se opmerking in die Gaum-saak paragraaf 79, 80:

The full transformative power of the rights in the Bill of Rights will only be realised when they are interpreted with reference to the specific social and economic context prevalent in the country as a whole, and the social and economic context within which the applicant now finds itself in particular.

²¹ Aangesien die respondente dus nie getuienis in eedsverklarings aangebied het ten gunste van regsargumente dat die 2016-besluit op billike diskriminasie berus nie en die hof by implikasie indirek steun aan die 2015-besluit verleen het, sou aangevoer kon word dat enige kerk wat in ’n toekomstige saak weldeurdagte argumente opper, moontlik suksesvol kan wees om ’n besluit soortgelyk aan die 2016-besluit te regverdig. (Dit dien terloops opgemerk te word dat die huidige effek van die 2015-besluit ook is om kerkrade wat nie ’n besluit ten gunste van selfdegeslagverbintenisse asook legitimasie en ordening van alle persone neem nie, toe te laat om diskriminerende praktyke, gegewe grondwetlike beginsels, in stand te hou).

²² Strydom v Nederduitse Gereformeerde Gemeente, Moreletta Park 2009 (4) SA 510 (Gelykheidshof, TPA). Die applikant in die saak het aangevoer dat sy dienskontrak deur die betrokke gemeente uitsluitlik op grond van sy seksuele oriëntasie beëindig is. Soortgelyke gronde waarop die kerk in die Gaum-saak deur middel van getuienis moes steun om aan te toon dat diskriminasie op grond van seksuele oriëntasie billik is, het in die Strydom-saak voorgekom. Die gemeente, soos verteenwoordig deur die betrokke getuies, het egter gefaal om hul van die bewyslas te kwyt. Die regspraak waarop die gemeente as respondent gesteun het om aan te dui waarom daar nie teen die applikant gediskrimineer is nie, is deur die hof bevraagteken omdat die feite wat voor die hof gedien het, duidelik onderskeibaar was van die feite wat van toepassing was op die regspraak waarop die gemeente gesteun het.

²³ Schreuder v Nederduitse Gereformeerde Kerk, Wilgespruit and Others (J 273/97) [1999] ZALC 31. Hierdie is ’n klassieke voorbeeld van ’n saak waar talle prosedurele foute met die onbillike ontslag van ’n predikant begaan is. Die kerk het selfs aangevoer dat die ontslag op drie gronde geskied het, naamlik weens “(wan)gedrag, geskiktheid of bekwaamheid as gevolg van sy onaanpasbaarheid of onversoenbaarheid”, alternatiewelik weens “bedryfsvereistes”. In ag genome arbeidsregtelike prosesse wat gevolg moet word om ontslag op enige van die drie gronde te regverdig, is dit onverklaarbaar hoe die applikant op al drie gronde ontslaan kon gewees het. Die kerk kon ook nie aantoon dat enige van die kerkordelike prosesse met wangedrag of ontslag weens bedryfsvereistes gevolg is nie. Tydens kruisverhoor het die getuies vir die kerk ook geensins melding gemaak van redes van ontslag wat op wangedrag of bedryfsvereistes berus nie. Die wyse waarop die saak deur die kerk dus in die hof aangebied en geargumenteer is, kom vreemd voor. Verder is die verweer van die kerk dat daar nie ’n werkgewer-werknemer-verhouding tussen die plaaslike gemeente en die applikant as predikant vir doeleindes van die Wet op Arbeidsverhoudinge, 66 van 1995 bestaan het nie, byvoorbeeld deur die kerk se eie deskundiges weerspreek en deur die hof benut om die teendeel aan te toon. Eers nadat die Hof vir etlike maande die applikant se getuienis aangehoor het (die partye het ooreengekom dat die applikant se getuienis eerste aangehoor sal word) het die respondent (kerk) se regsverteenwoordiger die punt geopper dat die Hof nie jurisdiksie het om die saak aan te hoor nie. Nie een van die voorverhoornotules of pleitstukke het van sodanige punt in limine melding gemaak nie. Nieteenstaande die feit dat die punt in limine op hierdie wyse teenstrydig met die erkende reëls van regspraktyk geopper is, het die hof geoordeel dat die jurisdiksie-aangeleentheid eers beslis moes word voordat die hof voortgaan met die verrigtinge wat volgens alle aanduidings nog etlike maande sou duur. Die punt wat in limine geopper is, is deur die hof van die hand gewys.

²⁴ Vir ’n bespreking van hierdie leerstuk kyk na Camps Bay Ratepayers' and Residents' Association and Another V Harrison and Another 2011 4 SA 42 (CC).

²⁵ Hierdie mening met vermelding van redes soos aangetoon, is gehuldig alvorens Adasca die hof ná die uitspraak in die Gaum-saak waarna later verwys word, genader het.

²⁶ Gaum and Others v Van Rensburg NO and Others (Unreported: 40819/17 and 47180/18), High Court ofSouth Africa, Gauteng Division, Pretoria.

The post Regsgevolge volgens die <i>Gaum</i>-saak vir nienakoming van kerkordelike prosedures ten opsigte van besluite deur die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk appeared first on LitNet.

Reis saam met die Nasionale Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) in Bloemfontein terug in tyd.  

Leana ­­Lategan gaan tweeweekliks interessante, waardevolle en soms byna vergete argief-items met LitNet-lesers deel. 

Jan Rabie is eerste aan die beurt, maar nuwe ontdekkings wag: Langenhoven se houtsneewerk; ’n handvol kinderboeke uit boekrakke van vergange jare; dalk die valstande van Erich Mayer, of die Rococo-meubels van Nancy de Villiers ... Wie weet? 

Gaan kyk ook by die Uit die argief-glyer op die LitNet-tuisblad na “Uit NALN se Sarkofaag”.

Dié foto van Jan Rabie, Robert Pearce, Marjorie Wallace en Vernon February is in 1993 geneem tydens ’n skrywersgildeberaad wat buite Bloemfontein by Maselspoort gehou is. Die fotograaf was Jakkie Pretorius wat desjare NALN se amptelike fotograaf was.

Hier lê die dun bundel dan, 63 jaar later, voor ons. Met Jan Sebastian Rabie se naam op die voorplat, en ’n lyntekening deur Marjorie Wallace, op ’n heel fyn, sagte geel papierjas.

Dis die resultaat van 30 kort prosasketse wat Rabie tussen Januarie 1950 en Junie 1954 in Parys geskryf het.

Hy woon in ’n dakkamer, is soms baie arm, en ander kere, wanneer daar vir skryfwerk na Suid-Afrika tantième opgedaag het, weer ryker. En hy skryf hierdie stukke in Engels, sodat Marjorie, sy Skotse meisie, dit kan lees en kommentaar daarop kan lewer. Daarná eers skryf hy dit oor in Afrikaans. Hy het reeds enkele van die stukke vir DJ Opperman gestuur met die oog op publikasie, maar dié het dit afgekeur.

Die destyds bekende uitgewer AA Balkema is nie ’n bang of oorversigtige man nie. Hy maak ’n seleksie van die verhale en in 1956 publiseer hy 21 van hulle onder die titel 21. Hierdie bundel sou met verloop van jare soos daardie beiteltjie van NP Van Wyk Louw word en sy eie klip oopkap.

En die belangrike bars sou ’n wesenlike invloed op die Afrikaanse letterkunde hê. Kritici het trouens by herhaling gewys op die betekenis van “mondigheid” in die titel. Ter geleentheid van Jan Rabie se 80ste verjaardag publiseer Human & Rousseau in 2000 ’n heruitgawe getitel 21+. André P Brink skryf die voorwoord en die oorspronklike Engelse weergawes van die verhale word ook opgeneem.

Wat ’n leser uit 21 se tekste óók kan aflees, is die eie temperament, die persoonlike kennis en ervaring van Jan Rabie. Die avontuur- en waarheidsoeker; die ongedurigheid van ’n gees wat hom nooit aan bande sou laat lê nie; die gulsige leser van wêreldletterkunde – ál hierdie gewaarwordinge stu boontoe. Iets hiervan kom ook onder ’n mens se aandag wanneer jy na voorwerpe in die uitstalling in NALN kyk: sy skryfstoel, ’n boekrakkie, die skuins houtstaander wat op die lessenaar gestaan het en waarop hy geskryf het (almal in seeblou geverf); ’n skildery van Jorie op die stoepdivan, omring van haar katte; ook haar esel en ’n skildertafeltjie; die rugsak wat onafskeidbaar van hom was, vele staptogte later, en ook deel van die ontstaansgeskiedenis van sy jeugroman Die seeboek van die sonderkossers.

Marjorie se esel met skildery

Rugsak

Brilhuisie van metaal met bril van Jan Rabie binne-in

Medalje Nasionale Orde van die Franse Vreemde Legioen

Turkoois houtstoel met armleunings

Turkoois houtrakke op wiele

“Die Sestigers het niks meer te sê nie ...” Dis die opmerking van een van ons skrywers. En tóg: Ander erken dat hulle by Jan Rabie vuur gesteel het, bewus geword het van een van sy eie waarnemings: “Waar mense is, is heftige woestyne”; en dat voorgelese flardes uit 21 destyds selfs pokerspelende studente se spel kon onderbreek. Meer as ’n halfeeu later hoor ek steeds sy driftige sagte stem in 21.

• Foto’s: Amanda Groenewald

The post Die NALN-tydkapsule: Jan Rabie – Rondom <i>21</i> appeared first on LitNet.

PJ Schoeman

PJ Schoeman was een van die oer-pa’s van Afrika, en sommer van Afrikaans ook, as jy wil. Baie van die dinge wat hy kwytgeraak het terwyl hy op ver paaie geloop het, het verbygegaan, en die nuwe Afrika is ’n gans ander plek (Afrikaans ook, as jy wil). Schoeman was dié ghoeroe oor Afrikavriende, of hulle nou vier- of tweevoetig was. En hy’t ook ’n hele klomp dinge oor vroue kwytgeraak, waaroor ek aanstons meer sal sê. (Baie van dié dinge is nog dieselfde.) Die goudstof vir vandag se storie uit die sarkofaag kom in die vorm van koper en blik: ’n koperkersblaker en ’n blikoopmaker van meer as honderd jaar oud, deur Schoeman se moeder gebruik in die Merebank-konsentrasiekamp. Nou sien u dadelik die verleiding soos dit hier lê en wag: die koors oor die Tweede Vryheidsoorlog se eeu-herdenking loop hoog en almal wat maar enigsins kán, klim op die ossewa, treintrok of skip (as u my die woordspeling sal vergun) en lê ’n krans of twee. ’n Mens gee dus maar toe. 

Die Merebank was ’n konsentrasiekamp met sowat agduisend siele en is deur dié wat daar was as ’n strafkamp in herinnering geroep. “Die kerkhof langs die onheilspellende swarte meer was elke dag getuie van baie begrafnisse,” skryf ene mev J Kriegler van Heidelberg.^* Soos in die ander konsentrasiekampe, is die vroue daagliks met minagting en vernedering behandel, het hulle hongersnood-rantsoene aan kos ontvang en was hulle tot die dood toe siek. ’n Mens wonder ineens of Schoeman se ma, Helena (’n nooi Smuts), die blikoopmaker gebruik het om blikkiesmelk vir haar kleiner kinders oop te maak en of sy, soos sommige vroue wel gehad het, ook geld had om blikkies kos ten duurste by die kampwinkel te koop. Kinders onder die ouderdom van vyf jaar het vier blikkies melk per week gekry en ’n sekere hoeveelheid meel, sonder enige vleis of ander kos. Die kamp was verdeel in nege blokke, en elk het bestaan uit lang sinkhuise wat in kleiner kamertjies verdeel is. Vir Helena Schoeman was ’n vetkers in die koperkersblaker sekerlik nie iets romanties nie, en sy sou goed kon identifiseer met wat haar skrywerseun later oor ’n vrou se ouderdom sou opmerk: “ ’n Vrou is so oud soos al haar alleenaande.” Of dalk het sy ook ervaar wat ’n ander kampinwoner later onthou: “Wat die moeder nie kan vergeet nie, is dat (haar) kind in die donker gesterf het, want daar was nie ’n stukkie kers nie.”

Sover ons weet, is nie een van Helena Schoeman se kinders in die konsentrasiekamp dood nie, en is haar seun Pieter Johannes sowat ’n jaar na die oorlog gebore — ’n geboorte wat vooruitwysend was na Schoeman se hele aard en persoonlikheid. Só vertel hy aan Chris Barnard: “My moeder was my nog nie mooi te wagte nie. Hulle is een naweek dorp toe vir Nagmaal en op pad terug is ek in die wa gebore, weke te vroeg. Jy kan dus so ongeveer sê dat ek in die verbygaan gebore is — en in die wapad.”^** Die verhouding tussen Schoeman en sy ma was klaarblyklik ’n gelukkige een: daarvan getuig onder meer die glaspotjie wat vanaf 1922 tot 1973 gereeld op sy lessenaar gestaan het, altyd met ’n blom in. Soos die meeste kinders wat die moeilike jare net na die oorlog beleef het, het ook Schoeman nie formeel skoolgegaan nie, maar moes hy op die plaas help en skape oppas. (Hy is eers op 14-jarige ouderdom skool toe.) Hy was een van nege seuns en het graag vertel hoedat sy vader eintlik die een was wat by hom ’n verwondering oor die natuur gekweek het.

Dié skaam en eensaam seunskind het later jare een van Afrikaans se mees geromantiseerde natuurfilosowe geword, ’n soort persoonlikheid waarmee die talryke Schoeman-lesers maklik begin dweep het, vroue inkluis. Schoeman se verhouding met die vroue in sy lewe was, om die minste te sê, baie kompleks. Uit sy verhale lei ’n mens ’n besondere mate van begrip vir die vroulike geslag af: van die Okavango-beeldjie wat die vrou se las van “swaar dra” simboliseer, tot die diggeweefde verhaal oor Pampata, die geliefde van koning Tsjaka. Oor vroue se teenwoordigheid in sy persoonlike lewe kan ’n mens egter maar net bespiegel: ’n egskeiding; ’n tweede huwelik (waartydens hy vir lang tye net eenvoudig veld toe verdwyn het); ’n dogter wat haar eie herinneringe oor ’n nogal afwesige pa het; sekerlik baie vroulike lesers wat mettertyd bewonderaars geword het.

Nostalgie en romantiek omsluier helaas ook die nádink oor PJ Schoeman! Hoe gaan die tier se twee kneukelbeentjies uitval as die Swazi-dolosse gegooi word: sal dit snelheid uitwys, of ’n spens wat altyd vol is, of dalk die skerp naels van ’n vrou? Dalk moet ons wag tot 2004, wanneer Schoeman “amptelik” op ’n eeufeesviering kan roem. Nie-amptelik verjaar hy in 2003, soos dit in hul familiebybel neergeskryf is, en soos die skrywer dit later jare aanvaar het.

...........................

* in Mag ons vergeet? E. Neethling. Ons geskiedenis-serie, 1938.
** Onderhoud, Die Huisgenoot 23 Augustus 1968.

The post Uit NALN se Sarkofaag: Geliefdes en so aan appeared first on LitNet.

Kleine Zalze-wynlandgoed buite Stellenbosch het Suid-Afrikaanse wyne aan die voorpunt van een van die wêreld se grootste en begeerlikste markte gehou deur te vermag wat geen ander inskrywer in die multinasionale Sommelier Wine Awards (SWA) in die VK nog ooit tevore kon nie: Dit is vir die tweede agtereenvolgende jaar as Beste Nuwe Wêreldprodusent aangewys en ’n derde maal in totaal, nadat dit die titel ook in 2015 ingepalm het.

Die toekenning is die jongste prestasie in ’n baie bekroonde eerste helfte van die jaar vir Kleine Zalze.

By die aankondiging van die titel is van links: Hatch Mansfield se HUB, Patrick McGrath, Sommelier Wine Awards se Micaela Martins Ferreira, Taittinger-direkteur Clovis Taittinger en Kleine Zalze se besturende direkteur en eienaar, Kobus Basson.

Die Stellenbosse landgoed is bo mededingers van onder meer Australië, Chili, die VSA en Nieu-Seeland uitgesonder en het ’n indrukwekkende sewe medaljes ontvang, waarvan vyf goud. Die SWA ontvang jaarliks duisende inskrywings van voorste produsente regoor die wêreld.

Kleine Zalze is een van die oudste plase in die Kaapse wynlande en bied ’n wye verskeidenheid aantreklikhede, waaronder bekroonde wyne, sjef Michael Broughton se bekroonde Terroir-gourmet-restaurant, asembenewende stap- en fietsryroetes, die wêreldbekende De Zalze-gholfbaan, en ’n luukse vierster- Kaap-Hollandse styl lodge.

Die pragtige Kleine Zalze-wynlandgoed is tussen Stellenbosch en Somerset-Wes op die R44 geleë en is een van die land se oudste wynplase.

“Ons staan nederig met hierdie tipe erkenning by internasionale hoëprofiel-geleenthede,” sê Kleine Zalze se eienaar en besturende direkteur, Kobus Basson. “Dit is ’n groot eer en prestasie om wyne op VK-restaurante se wynlyste te hê wat deur sommeliers wat elke dag daarmee te doen het, gekies is. Ons streef voortdurend daarna om wyne te maak wat baie goed met kos pasmaat, en die SWA-uitslae is dus uiters positief. Die feit dat ons jongste toekenning vyf verskillende kultivars insluit – cabernet sauvignon, shiraz, chenin blanc, sauvignon blanc en chardonnay – is selfs nog meer bevredigend,” sê Kobus.

Die bevestiging van die deurlopende uitmuntendheid regoor wit en rooi kultivars, sowel as al die Kleine Zalze-reekse – van groot tot boetiek – is ’n deel van die onlangse gros suksesse.

Sedert die begin van die jaar sluit dit onder meer in:

• Goud by die International Wine Challenge 2019 vir die Kleine Zalze Family Reserve, cabernet Sauvignon 2015 en die Kleine Zalze Vineyard Selection, Chenin Blanc 2015
• Goud by die Concours Mondial du Sauvignon 2019 vir die Kleine Zalze Vineyard Selection, Sauvignon Blanc 2017
• Goud by die Concours Mondial de Bruxelles 2019 vir die Kleine Zalze Vineyard Selection, Cabernet Sauvignon 2017 en Family Reserve, Shiraz 2015
• Goud by die Decanter Wine Awards, vir die Kleine Zalze Vineyard Selection, Sauvignon Blanc 2017
• Goud by die Mundus Vini International Awards (Lente-proe) vir die Kleine Zalze Vineyard Selection, Shiraz 2016

Die Kleine Zalze Vineyard Selection, Cabernet Sauvignon 2017 se insluiting in die Top 10 Wyne in die Prescient Cabernet Sauvignon Report 2019.

Die SWA-prestasie is ’n belangrike herbevestiging van Kleine Zalze se volgehoue gehalte, vaardigheid oor oesjare en kultivars, en internasionale gewildheid.

Vanjaar het die SWA-organiseerders “merkbare stygings” in topmedaljes vir die Nuwe Wêreld – en dus strawwer kompetisie – opgemerk, wat Kleine Zalze se prestasie vanjaar nog meer indrukwekkend maak.

Die organiseerders se verslag verwys na die Suid-Afrikaanse wynkelder se “uitstekende rekord” by die SWA en noem dat die landgoed “gereeld ’n baie groot aantal medaljes – heel dikwels vir groot pryse – inpalm”. “Hulle het dit vanjaar weer vermag met drie van hul sewe medaljewenners (en twee van die vyf goues) onder £10 [±R183]. Met hierdie wonderlike prestasie het hulle die eerste wynkelder geword wat twee agtereenvolgende jare die Produsent van die Jaar-toekenning verower.”

Kleine Zalze is een van die oudste plase in die Kaapse wynlande en in die wynproelokaal is daar altyd ’n mengelmoes van tale van regoor die wêreld soos wynliefhebbers kom wyn proe.

Die landgoed se goue-medalje-wenners en onderskeie beoordelaarsnotas is:

Kleine Zalze Cleefs Reserve Collection, Chardonnay 2017

Die spanleier, Laura Rhys MS, het die goeie waarde geloof en sonder die wyn se groot kompleksiteit vir die prys uit. Die paneel het dié sentiment gedeel. Claire Love van Loves Consultancy het die balans tussen “speseryagtigheid en romerige eikehout” en die “lewendige suurlemoen- en blomgeure” besing. Subtiele skeutjies crème brûlée en eikehout gee tekstuur, het Street XO se Raphael Thierry, gesê, maar “die ryp steenvrugte eindig vars”.

Kleine Zalze Family Reserve, Cabernet Sauvignon 2015

“’n Pragtige Stellenbosch-uitdrukking”, “swart vrugte en bloubessies, met blomgeure van lelies en goeie balans,” het Ieva Markaityte van Portuguese Concepts verklaar. Die spanleier, Tom Forrest, het gepraat van “’n aardsheid, met sagte tanniene en sederspeserye”, terwyl Hakkasan se Olivier Gasselin dit “groot en gekonsentreerd, met ’n blaar- en speseryagtige aroma, sappig op die tong met stywe tanniene” gevind het.

Kleine Zalze Family Reserve, Chenin Blanc 2017

“Jy het hierdie wyn op jou wynlys nodig!” het Roberto Sanchez van Sexy Fish verklaar. Hy het die wyn beskryf as intens op die neus, met skeutjies geroosterde brioche en ’n “pragtige ryk en romerige tekstuur en ondersteunende suur”. Suave Wine se Joseph Lunn, wat van die “vars mineraalagtigheid en groot kompleksiteit met goeie balans” gepraat het, voor hy dit ook in terme van “geure van ryp suurlemoene en lemmetjies en ’n kruiagtige roosmaryntakkie” beskryf het.

Kleine Zalze Family Reserve, Shiraz 2015

“’n Volwasse wyn!” het Joseph Lunn van Suave Wine verklaar. “Dis baie Nuwe Wêrelds, met lieflike balans.” Sarah McKenzie van Nut Tree Inn het dit as “liplekker” met rokerige swartbessie, sappige vrugte en goeie tanniene beskryf. Giuseppe Longobardi van The Cross Kenilworth, Simpsons & Edgbaston het saamgestem, en bygevoeg daar is sjokolade en tabak op die tong, “soet en gebalanseerd, wat lank, vars en skoon eindig”. “Dis ’n monster,” het die spanleier, Martin Lam, bygevoeg.

Kleine Zalze Vineyard Selection, Chenin Blanc 2018

Carolina W Seibel van Moio Restaurant het die “groen varsheid en kompleksiteit, goeie vrugdiepte en lang lewensduur” geprys, terwyl Cavalry & Guards Club se Andre Luis Martins die ryp perske en wit speserye, wat tot ryp geelpruim op die tong lei, geproe het. Harry Ballmann van Wiltons het diepte en balans en skeutjies kamille in die wyn neergepen.

By die aankondiging van die titel is van links: Hatch Mansfield se HUB, Patrick McGrath, Sommelier Wine Awards se Micaela Martins Ferreira, Kleine Zalze se besturende direkteur en eienaar, Kobus Basson, en RJ Botha, Kleine Zalze se wynmaker.

Bo en behalwe die reg om te spog, het Kleine Zalze se gouemedaljewenners nou by die ander wenners in die Goue SWA-boek aangesluit wat die voorreg het om die titel te dra as Suid-Afrikaanse wyne wat aan meer as 12 000 VK-restaurante en VK-spesialis- onafhanklike wynverkopers lewer.

SWA is die enigste kompetisie wat net op die restaurantbedryf fokus. Dit word beoordeel deur ’n paneel van top-sommeliers en top-restaurant-drankaankopers en beloon die beste wyne wat in restaurante, kroeë en hotelle in die VK en verder beskikbaar is. Al die wyne word per kategorie blind geproe en die vereistes sluit onder meer in kosvriendelikheid, veelsydigheid, persoonlikheid en – die belangrikste – waarde vir geld teen watter prys ook al.

Die SWA se hoof van beoordeling is Christine Parkinson, die groep-wynaankoper vir die multinasionale, Michelin-bekroonde Hakkasan-restaurantgroep.

Kleine Zalze het ’n internasionale aanhang opgebou deur die nastrewing van ’n standvastige filosofie: lojaliteit aan kliënte, ’n voortdurende reik na kwaliteit en deurlopendheid en die onderneming om sterk verhoudings te bou. Dié aanslag het die landgoed gehelp om sukses in Suid-Afrika, Europa en die VSA te behaal sowel as om die Chinese mark te betree.

• Foto’s: Clifford Roberts

The post Kleine Zalze-wynlandgoed vir tweede agtereenvolgende jaar wêreld se beste appeared first on LitNet.

The post Persvrystelling: Boekbekendstelling van <i>Peter Pan en Laurie</i> deur Marié Heese appeared first on LitNet.

Strafjaart
Theo Kemp
Penguin Random House
ISBN: 978-4859-0388-8

Theo Kemp se tweede roman, Strafjaart, verken ’n wêreld waarmee min van ons gekonfronteer word. Die roman se naïewe, veertigjarige naamlose protagonis-verteller word ’n voyeur in die gemarginaliseerde bestaan van tronkgevangenisse wanneer sy tante vir bedrog gearresteer word en sy ’n jaar in Pollsmoor deurbring. Sy besoeke aan sy pa se laatlamsuster, Lizette (50 en gay), lei tot selfverkenning en ’n begeerte om dieper in die mikrokosmos van die Suid-Afrikaanse tronkstelsel te delf. Die verkenning van gemarginaliseerdes staan sentraal in die roman, met die uitbeelding van die kil Suid-Afrikaanse samelewing wat min empatie het teenoor diegene wat rehabilitasie werklik benodig. In hierdie opsig slaag Kemp daarin om, Dante-agtig, die leser deur die “onderbuurte van die samelewing” (88) te lei. En die leser moet hom vergewis van die feit dat Strafjaart fiksie is, nie niefiksie (of faksie) nie.

Struktureel bestaan die roman uit 19 hoofstukke. Elke hoofstuktitel verwys na ’n skeepswrak wat aan die Suid-Afrikaanse kus lê. Die hoofstuktitels word op twee vlakke funksioneel ingespan. Eerstens doen die protagonis-verteller ’n skripsie oor verdwene skeepswrakke aan die Suid-Afrikaanse kus. Na sy pa se verdwyning het hy ryk by sy ouma geërf, wat dié kwalifikasie ’n bygedagte maak. Hierdie gegewe dra by tot sy groeiende skuldgevoel en vrae oor sy plig teenoor homself en ander vanweë sy toenemende betrokkenheid in die lewens van mense wat deur die tronk beïnvloed is. Tweedens word die inligting oor die skeepswrakke naas gegewens in sy eie lewe gestel. Sy eie potensiaal as ’n vader (sy vrou is swanger met hulle eerste kind), sy huwelik, sy tante Lizette en ander karakters word simbolies met skeepswrakke vergelyk. Hoewel hy aanvanklik swartgallig voorkom, bring die verkenning van die samelewing se dieptes insig. Hierdie metafoor is met tye té op die voorgrond, wat die simboliek van die protagonis se selfverkenning effens clichéagtig laat voorkom. Hy besin byvoorbeeld daaroor dat hy “in mense belangstel soos in skepe wat verdwyn het en nooit ’n tweede kans gekry het nie” (164), en tydens ’n besoek aan ’n psigiater erken hy dat hy skepe as metafoor kan inspan (203).Tog is die beeld effektief in sy doel, maar dit is sy verhoudings met ander, meestal gemarginaliseerde karakters wat die leser boei.

Die karakterverhoudinge en die naamlose protagonis (moontlik ter wille van die universele soeke na die self?) se ywer om ’n waarheid oor homself (én die mensdom) te bekom, stu die verhaal voort. Die roman is ryk aan karakters wat teenoor mekaar staan ten opsigte van klas, ras en ideologie. Tydens sy besoeke aan Lizette in Pollsmoor knoop hy vriendskappe aan met ander wat meer direk deur die tronksisteem geraak is. Onder hulle is Edith, wat een seun in die tronk het en ’n ander wat uiteindelik ’n groter impak op sy eie lewe sou hê. So ook raak hy vriende met mense wat met rehabilitasieprogramme in die sisteem werk en woon hy ook self een so ‘n program by. Die Imbadu-program fokus op jong manlike gevangenes, waartydens kwessies soos manlikheid verken word. Waar is ons mans? Wat maak jou ’n man? Hier leer hy dat elkeen ’n plig teenoor die gemeenskap het en dat die gemeenskap vir sy eie mense moet sorg, maar nie weet hoe nie. Hoe dan gemaak? Deur “getuie” te staan vir mekaar se stories (155), want almal het ’n storie. So herinner die programleier hom: “Jy kan nie elkeen s’n vertel nie, maar jy kan wéét, jy kan maar wéét daar is ’n storie oor ’n pa. Óf jy is ’n pa wat jou kinders agterlaat, óf jy is agtergelaat deur jou pa” (220).

In Pollsmoor, kom hy agter, het die gevangenis ’n blywende effek op die tronkinwoners, hul families en die sisteem se werkgewers. Na ure kom besoekers, werkgewers en oudgevangenes by mekaar by die nabygeleë kroeg, ironies genoem Walk the line – ‘n aanduiding daarvan dat die tronkruimte afgeskud moet word, maar min daarin slaag. ’n Groeiende belangstelling in die tronksisteem en hoe dit die geaffekteerdes skend, laat hom dieper delf, maar sonder dat hy werklik weet waarom: “Ek kan myself nie weerhou om in die museum van verrotting en verwerking te kom loer nie. Die voyeur van die tronk” (164); “Dalk moes ek hierheen kom om gekonfronteer te word met die oeroue vraag wat ons dink ons weet: Wie is slagoffer, wie is sondebok? (184); “Ek krap rond op die bodem soos ’n wafferse duiker, op soek na dit wat ek nie kan raakvat nie” (250).

Assosiasies van gevangene wees word herhaaldelik aangewend om op die menigte verskille én ooreenkomste tussen binne en buite (vry en gevangene) te wys: Lizette is ’n gevangene, hy is vry; sy vrou voel vasgevang in haar eie lyf, hy voel vasgevang is sy familiegeskiedenis en angs (wat soos ’n “vloed” deur sy gesin loop” (80)); hy is ryk, ander is arm; ’n tronksisteem wat ’n plek van straf is, nie van herstel nie, teenoor ’n samelewing wat oudgevangenies verder verdryf. Sy verkenning van die grense lei daartoe dat dit “al moeiliker raak om te oordeel wat binne of buite is” (154).

Verwysings na ander tekste (onder meer van Frankl, Mandela, Hemingway, Tolstoi, Dostojewski) word as newetekste ingespan om eksistensiële en etiese kwessies in die tradisie van die literêre verkenning van die menslike stryd te plaas. Sy boesemvriendin, Esmarie, noem dat trauma ’n mens vatbaar maak vir boeke, “vir woorde, vir enige tekens van hoop” (26). Die roman bied ’n outentieke besinning van universele temas op plaaslike bodem en nestel homself daarmee snoesig in dié groter gesprek.

Die roman lees soos ’n klassieke soektogverhaal in drie bedrywe: die held word deur die onbekende gekonfronteer; die held durf die onbekende aan; die held verkry nuwe insig. Die grootste kritiek hier is dat die simboliese verkenning van hierdie onbekende met tye die plotontwikkeling oorheers.

Dit is maklik om te sien waarom Strafjaart, nes Kemp se debuutroman, Skool, weens die nadenke wat dit op verskeie vlakke veroorsaak, bespreek word.

Strafjaart is ’n ambisieuse hand om die keel en ’n geslaagde oefening in etiek, asook definitief die lees werd.

The post <i>Strafjaart</i> deur Theo Kemp: ’n resensie appeared first on LitNet.

Mandla Mbothwe

The Magnet Theatre presents G7: Okwe-Bokhwe, a play directed by Mandla Mbothwe, based on the historical records of the Gugulethu Seven, seven young people who were killed by the South African security forces during the anti-apartheid struggle years.

According to Mbothwe “Okwe-Bokhwe” means “of/like a goat” and it refers to the goat being the sacred animal, with the sacrificial ability to appease the spiritual. The Gugulethu Seven were like a goat, their blood was that of a goat. 

Mandla Mbothwe tells us more.

Mandla, tell us more about the production – what is it about?

The production is based on the historical records of the Gugulethu Seven, seven young members of Umkhonto weSizwe (MK) who were ambushed and heartlessly killed by the South African security forces on the morning of 3 March, 1986, during the anti-apartheid struggle years. The Gugulethu Seven memorial was built on the site of the ambush to commemorate the life and death of those activists. The play is a piece that searches for healing through the performance of the actors and the responses of the audience.

Why is this a story that has to be heard?

It forms part of our identity as well as a lost memory, and it helps feed our soul and spirit as a nation. A piece like this gives us the courage to look back on our wounds in order to find healing for our current lives and prepare us to become better people in the future.

A scene from G7: Okwe Bokhwe

Siyavuya Gqumehlo in G7: Okwe-Bokhwe

You wrote the play and directed it – take us through the process?

The creation of the piece was a collaborative one with the Magnet Theatre trainees. When people bring their own individual response and experience to a story, a multiplicity of voices contribute to it. In doing so, we help create a collective memory, and when we engage with that memory we open a conversation that can be universal for all, and in turn bring their own response to it, to help with healing a universal wound. It takes time when it comes to healing – each individual will also heal in a different way.

Magnet Theatre's G7: Okwe-Bokhwe

What were some of the challenges bringing this play to the stage?

Like any story around collective memory it is not always comfortable to deal with wounds – wounds that are often very complex. Also, many of the youth today have not heard the story of the Gugulethu Seven. We are archiving these stories in order to feed the living and help heal those wounds. In doing so, there may always be flaws, but we strive to create the best retelling of the story in order to honour the memories of the men that were taken from us, and hope the families accept us. We have to remain continuously humble as creators and actors when working with stories around memory, and in particular when there are actual facts and names involved. We have to explore how memory feeds us to become better people and how we tell the story while creating good art.

Carlo Daniels in G7: Okwe-Bokhwe

The cast are all graduates of the Magnet Theatre, right? Tell us more about Magnet Theatre and the actors – how has it been working with them?

The cast are part of the fifth intake of trainees on Magnet Theatre’s two-year full-time training and job creation programme, which provides the only theatre arts “trade school” of its kind in the Western Cape. The students have now graduated and are third-year interns. The production was originally performed as part of their studies with a cast of 21, and the other performers have gone on to university and other employment. Since its inception in 2008 the training programme has yielded incredible results – 98% of all graduates are either employed, self-employed or furthering their studies. The training programme serves as a bridging programme, providing skills and experience across a range of subjects and opportunities such as performing at the National Arts Festival and touring internationally.

G7: Okwe-Bokhwe grew from a module on the course called performing community memory. In training, we start from the self to speak to a story and create a theatre work from there.

Sizwe Lubengu in G7: Okwe-Bokhwe

What are some of the highlights of the journey so far?

To see the Magnet Theatre trainees maturing into the story and working with the story as well as the story coming alive in them through their performance. Another highlight is when the audience, including the family members of the seven young men, bring their own response to complete the theatre experience. We were moved and honoured when the families saw the production and felt we had done justice to their story, and recommended the play as an important step in remembering and honouring these men.

• Photos: Mark Wessels

Lees ook

Press release: Magnet Theatre’s powerful G7: Okwe-Bokhwe for Cape Town and NAF

The post Director Mandla Mbothwe on Gugulethu Seven play <i>G7: Okwe-Bokhwe</i> appeared first on LitNet.

Alexandria Ocasio-Cortez het onlangs weer vir opslae gesorg toe sy die aanhoudingsplekke waar Meksikaanse immigrantekinders aangehou word, konsentrasiekampe genoem het.

Dit het natuurlik oproer veroorsaak. Die assosiasie is dadelik, in somige gevalle waarskynlik moedswillig, getrek tussen die doodskampe van Auschwitz en die kampe waarin die kinders aangehou word.

Die Merriam-Webster-woordeboek omskryf ʼn konsentrasiekamp as volg: “a place where large numbers of people (such as  prisoners of war, political prisoners, refugees, or members of an ethnic or religious minority) are detained or confined under armed guard”.

Die term is die eerste keer in 1897 in hierdie konteks gebruik – dus lank voor die Joodse volkmoord.

Bitter min Afrikaanssprekende Suid-Afrikaners sal ontken dat die plekke waar hul voorouers in groot getalle deur die Engelse aangehou is tydens die Anglo-Boereoorlog, konsentrasiekampe genoem behoort te word. En Amerikaners vergeet alte graag dat hulle tydens die Tweede Wêreldoorlog konsentrasiekampe vir Japannese gehad het.

Die emosionele assosiasie van konsentrasiekampe met wreedheid, swaarkry en dood het eers gekom met die Nazi-kampe. Vir die eerste keer was daar beelde van wat in die kampe aangaan. Vir die eerste keer was sommige van die kampe doelbewus ontwerp om ʼn Finale Oplossing vir die Joodse vraagstuk (“Endlösung der Judenfrage”) te wees.

Histories word daar onderskeid getref tussen uitwissingskampe en konsentrasiekampe. En alhoewel die fokus geskiedkundig op Jode geval het, is kommuniste, homoseksuele, gestremdes en enigeen wat deur die Nazi’s as ongewensd beskou is, in hierdie kampe opgesluit.

In die afgelope aantal jare was daar talle probleme met kampe waar migrante en vlugtelinge in groot groepe gehuisves is. Menseregtegroepe het nog vroeg in 2019 verslae uitgereik dat die vlugtelingkampe by Calais, Frankryk en Lesbos, Griekeland, onvoldoende is en dat die toestande waarin vlugtelinge gehuisves word, menseregte skend.

Maar wat maak hierdie kampe anders as die een in Clint, Texas, of ander Amerikaanse kampe? Vlugtelinge het bewegingsvryheid in Calais en Lesbos. Kinders word nie doelbewus van hul ouers geskei nie. Daar word nie van kinders verwag om ander kinders te versorg nie. Daar word nie in hofsake beweer dat dit in sommige gevalle onnodig is om kinders van seep en tandepasta vir hul daaglikse behoeftes te voorsien, soos wat Sarah Fabian van die Departement van Justisie probeer argumenteer het nie.

David Rohde, wat deur die Taliban aangehou is, en Michael Scott Moore, wat deur Somaliese seerowers aangehou is, het albei sedertdien opgemerk dat hulle ontvoerders hulle van seep en tandepasta voorsien het. Met ander woorde, misdadigers het ʼn hoër standaard gehandhaaf as die Amerikaanse regering.

Intussen berig die Texas Tribune dat verskeie groepe en individue by die kampe opgedaag het met sanitasie, seep, speelgoed en klere vir die kinders in aanhouding. Die owerhede het geweier om dit in ontvangs te neem. Amptelike waarnemers rapporteer dat die kinders onvoldoende kos kry – almal kry presies dieselfde porsies, of hulle nou een jaar oud is of 16 jaar oud. Ma’s wat borsvoed, word van hul kleintjies geskei.

Die kampe word skynbaar deur privaatorganisasies hanteer, en ʼn gemiddelde koste van $775 per dag per kind betaal, volgens NBC News. Dis terloops min of meer die koste van ʼn suite in die Four Seasons-hotel in Beverly Hills. Volgens NBC se raming sou dit die staat $298 per persoon per dag kos om kinders by hul ouers te hou.

Hoekom die aanval op Ocasio-Cortez? Besighede is besig om miljarde te maak in regeringskontrakte om vlugtelingkinders en hul ouers van mekaar te skei. As die kampe afgeskaf word, of die gebruik om kinders en ouers te skei gestaak word, droog die fonteintjie op. Kapitalisme in die ergste graad.

Alreeds so ver terug as 1998 was daar die sg Flores-ooreenkoms, ingevolge waarvan daar verpligtinge op die staat gelê word oor die omstandighede waaronder sg onvergeselde minderjariges aangehou moet word. Dis tydens ʼn hernude ondersoek van hierdie ooreenkoms dat Fabian probeer het om die hof te oortuig dat die staat nie verplig kan word om in die kinders se basiese higiëne te voorsien nie. Die hof het haar argument met reg verwerp.

Die Trump-administrasie is dus willens en wetens besig om hul eie hofprosesse te verontagsaam, om menseregte te misbruik, terwyl sommiges skatryk word daaruit.

Dalk is daar nog nie toegewyde uitwissingskampe in Amerika nie, maar tensy vlugtelinge se regte daadwerklik beskerm word, is dit net ʼn kwessie van tyd.

In ons leeftyd. Onder ons oë.

The post Moderne konsentrasiekampe glad nie so vergesog nie appeared first on LitNet.

Luisterindrukke word uit eie beweging deur LitNet se lesers aan die redaksie gestuur.

Lizanne Barnard se nuwe solo-album, Gevlerktes, is in Mei 2018 in die Atterbury-teater met die produksie Bêreboksie vol vlerke vrygestel.

Die Kanadese sangeres Loreena McKennitt sien die kreatiewe impuls as ’n besoek, ’n klop aan jou deur, a thing of grace, not commanded or owned so much as awaited, prepared for. Met haar nuwe album, Gevlerktes, het die muse inderdaad aan Lizanne Barnard se deur kom klop. In die gedaante van Lidi de Waal. Die sleutel was ver weg en verroes, skryf Barnard in die voorwoord, maar De Waal se tekste het ’n deur kom oopsluit. Die resultaat is twee kunstenaarsiele in tuimelvlug.

Die openingsnit, “net ’n mens”, met sy stuwende ritme en Barnard se innemende stem, eis jou aandag onmiddellik op. Dié liefdesbrief van die lewe aan die luisteraar maan teen pretensie, die gejaag na “wind shit” en pogings om jouself te “oorheilig”. “wals van die ou wonde” kyk met deernis na ’n verwonde vrou en word ’n pleidooi vir heelword en aanbeweeg. “promenade” is ’n klaaglied met die intensiteit van ’n Jonker-gedig. Die spreker soek na haar geliefde by Seepunt, die jettie op Houtbaai, die boekwinkel in Langstraat en die rotse by Llandudno. Maar die geliefde is nêrens te vind nie. Barnard se woorde raak op en Camelia Onnea se huilende viool neem oor. Lanklaas is die liefdesverdriet so rou vertolk.

Afwisseling bring telkens verligting wanneer jou hartsnare dun begin span. Barnard se komposisies bied ’n heerlike variasie van musiekstyle en instrumente. Sy speel die klavier, klawerbord, dwarsfluit en melodika. Haar seun, bekend as Pajama Shark, speel die akoestiese en elektriese kitaar en die marimba.

“niks onder die son” vermaak met die klanke van die didjeridoe (gespeel deur Leon Ecroignard); “jan frederikkie” se orkestrasie herinner speels aan “Jan Jan Jan die Bielie van die Bosveld”; “patat se hotel” neem jou terug in die tyd met sy nostalgiese kleindorpse feel; en “’n lyf” vertel van die liggaam as draer van ’n leeftyd se sensuele en pynlike ervarings.

Gevlerktes is iets uitsonderlik in Afrikaans. Dit klink so oud soos “die berggans het ’n veer laat val” van Boerneef en so nuut soos HemelBesem se rap song “Moenie worry nie”. Maar jy moet met aandag kyk en luister – soos ’n voëlkenner met ’n verkyker. Dan sal die voëls en die gepunte blare ritselend aanmeld: die “rietskraal naaldekokertjies”, die wit duif met ’n olyftakkie in sy bek en “trooswoorde op elke blaar”, en die jan frederikkie wat kom sê hoe diep die liefde lê.

Lizanne Barnard was vanjaar een van vyf benoemdes vir die Ghoemas in die kategorie, Beste Kontemporêre Album deur ’n Vroulike Kunstenaar.

The post Luisterindruk: <i>Gevlerktes</i> deur Lizanne Barnard appeared first on LitNet.

Hierdie is die een jaar, en daar is selde dié geleentheid, wat feesgangers die room van die kunste almal by één fees te siene kry!

Noem hulle en hulle is daar! Marius Weyers, Sandra Prinsloo, Antoinette Kellermann, Jana Cilliers, Dawid Minnaar, Anna-Mart van der Merwe, Tinarie van Wyk Loots, Laurika Rauch, Coenie de Villiers, Deon Meyer, Rolanda Marais, die lys is nimmereindigend.

Noem dit wat jy wil ’n voorreg, ’n feestelikheid, ’n kunsrevolusie!

Ons noem dit eenvoudig: Aardklop!

Siende die skoolvakansie vanjaar in September is, sal Potchefstroom dán in sy beste getooi wees om feesgangers van regoor Suid-Afrika te verwelkom. Vanaf 24–29 September sal feesgangers die moelike taak hê om te kies van die smorgasbord toneel, musiek, visuele kuns, boek- en aktuele gesprekke, kinderteater en leefstyl-ervarings wat aangebied word.

VAN DIE PRODUKSIES WAARIN DIE BOGENOEMDE GEVIERDE AKTEURS TE SIENE IS, SLUIT IN:

Koningin Lear met Antoinette Kellermann, Anna-Mart van der Merwe, André Roothman, Rolanda Marais, Neels van Jaarsverld, Wilhelm van der Walt, Edwin van der Walt en Matthew Stuurman – ’n herverbeelding van William Shakespeare se King Lear, verwerk deur Tom Lanoye en briljant vertaal deur Antjie Krog.

’n Oorrompelende Kellermann in die rol van ’n leeftyd en Marthinus Basson se manjifieke meestershand in hierdie majestueuse produksie is eenvoudig onmisbaar. Bekroon met agt Kanna-pryse by KKNK. Feesgangers in die noorde se een kans om hierdie produksie te aanskou!

Katvoet, vanjaar se groot Nati-/ Feesteforumproduksie met onder andere Marius Weyers, Marion Holm, Tinarie van Wyk Loots, Albert Pretorius en Martelize Kolver is ’n epiese verwerking van Tennessee Williams se Cat on a Hot Tin Roof deur Nico Scheepers. ’n Voor die handliggende keuse vir teaterliefhebbers.

In Kamphoer vertel Sandra Prinsloo die verhaal van Susan Nell. Nell wat tydens die Anglo-Boereoorlog verkrag en vir die dood agtergelaat is se pad kruis jare later weer met die van haar verkragter… Na die topverkoper-roman Kamphoer (Francois Smit) en nie-fiksie publikasie The Boer Whore (Nico Moolman).

DIE SORGVULDIG SAAMGESTELDE PROGRAM BIED NATUURLIK OOK OPWINDENDE DEBUUTWERKE:

Jana Cilliers en Dawid Minnaar is te siene in Wilde-als, ’n toneelstuk oor herinnering, verromatisering, die naakte waarheid en die liefde. Uit die pen en onder regie van Wessel Pretorius.

Marieta van der Vyver se bekende “coming of age” roman, Dinge van ’n Kind word deur Francois Toerien verwerk tot ’n eenvroustuk met Cintaine Schutte. Die traumas van grootword, swangerskap en selfmoord word geplaas teen die agtergrond van 70’s se politieke leuens en verminking van jong mans in die grensoorlog. ’n Produksie vir elke ma, elke dogter, en die mans in hulle lewens.

Christo Davids, in 2018 bekroon met ses Aardklop-toekennings vir My Seuns, bring vanjaar: Queenie-hulle. Met onder andere Louw Venter, Brendon Daniels en Jill Levenberg vertel dit die storie van ’n groep bergies wat die trappe by die Goeie Hoop-sentrum in Kaapstad huis noem. Queenie daag op met ’n brief van die stadsraad om hulle uit hulle blypelk te sit! Hoe nou gemaak…? Jy gaan lag; jy gaan huil!

Dowwe Dolla debuteer ook met haar nuutste lawwigheid: Nou of nooit! Kyk, jy weet wat jy gaan kry, maar weet die arme Coenraad Rall (pianis) wat op hom wag?

Op die musiekfront debuteer Charl du Plessis met sy eerste soloklavierprojek – Solo. Klassieke en populêre musiek vloei ineen in hierdie bekroonde Steinway-kunstenaar se nuwe produksie.

CH2, The Fire Gypsies en Die Montoya Spaanse Dansers beloof om ’n unieke ervaring te wees wanneer die veelbekroonde virtuoso-kitaarduo saam met vuurdansers op die verhoog te siene is.

Joshua na die Reën se nuutste produksie, Vlieërs, gaan jou oudergewoonte meesleur. Hy is saam met Liani Reynolds op die verhoog.

Veelbekroonde sopraan, Magdalene Minnaar, en Portugese pianis José Dias sluit ’n skatkis van herinneringe oop in die produksie Portret. Gunstelingarias soos O mio Babbino Caro en Ebben! Ne Andro Lontana in, asook Heimwee, The Rose en Somewhere over the Rainbow vorm deel van die produksie.

PRODUKSIES WAT JY DALK ELDERS MISGELOOP HET:

In Donkie speel Frank Opperman ’n 58-jarige skoolhoof wat onder ernstige druk is. Die skool presteer nie op akademiese- óf sportvlak na wense nie. Hy oorweeg om te bedank… Teks deur Dana Snyman. Uitverkoop by KKNK.

Tien duisend ton met Cintaine Schutte en Albert Pretorius is ’n tragikomedie oor die verrassende verloop van ’n verhouding, oor familie, verandering, hoop en verraad. ’n Produksie wat al heeljaar op almal se lippe is.

Die Intermissie, ’n kort maar aanhoudende sketskomedie met Bennie Fourie, Schalk Bezuidenhout, Bouwer Bosch, Mila Guy, Barbara Brasington en Beer Adriaanse.

Die voordele van eierwit met Margit Meyer-Rödenbeck en Marion Holm, uit die pen van Retief Scholtz vertel van twee susters wat in ’n huisbak vassit. ’n Komiese drama – lag met ’n traan.

Musiekproduksies soos Amanda Strydom se Miss Mandy, Karen Zoid, Laurika Rauch, Coenie de Villiers en Deon Meyer se Karoo-suite, Kombi-Nasie (met Wicus van der Merwe en Pietman Geldenhuys), O, my Folk (met o.a. Koos Kombuis, Herman Kleinhans, Bottomless Coffee Band en Johrné van Huyssteen), Refentse, Loki Rothman en Albert Frost, Mathys Roets en Dana Snyman, om maar ’n paar te noem.

VIR DIE KINDERS: OM VAN TE KIES EN TE KEUR!

KlopKidz – Bekendes maak storietyd vir kinders lewendig. Interaktiewe dramaklasse, werkswinkels en heerlike vermaak vir kleuters en laerskoolleerders op die feesterrein. Die opwindende program word deur Anna Davel saamgestel. Slegs R10 vir kinders o/12.

Kinderteaterproduksies sluit in die “ware” verhaal van die Drie Varkies, Liewe Loeloe en die Moenie-Boelie-Masjien en Klikkerland – Lag ’n Slag. Hierdie produksies word bekostigbaar teen slegs R80 aangebied – ’n belegging in die teatergehore van môre!

Ook op die feesterrein is ’n spesiale speelarea vir kinders. Ouers kan met gemoedsrus die kroos by die speelarea los en die fees op hul eie tyd ervaar en geniet.

IETS NUUTS?

Die lys is eenvoudig te lank om alles in te sluit, maar hier is nuwe hoogtepunte waarna daar uitegesien kan word:

Kontreistories – ’n saamkuiergeleentheid soos min! 25–27 September op die feesterrein teen slegs R100 kan feesgangers heerlik om die vuur kuier met ’n glasie wyn terwyl ons stories van regoor die land sowel as uit die kontrei vertel. Met onder andere Johny Klein. Wat ’n geselligheid!

Proe-ervarings is altyd gewild by Aardklop en daarom word die program vanjaar uitgebrei. Kom proe brandewyn, gin, vonkelwyn en whisky, saam met ’n lekkerny wat die drankie komplimenteer.

Kulinêre Kunsies. Hierdie reeks koswerkswinkels is ’n interaktiewe geleentheid om jou kook- en bakvaardighede op te skerp. Kom maak pasta, skerp jou mesvaardighede op of leer om ordentlik te bak saam met professionele sjef Nathan Robinson.

Aardklop Aktiveer – die fees eerste fringe-aanbod. Vyf produksies word onder dié vaandel aangebied. Jong en opkomende skrywers, akteurs en vervaardigers kry die geleentheid om hul werk vir ’n nasionale gehoor aan te bied.

VISUELE KUNS

Kurator, dr Johan Thom stel sy program sorgvuldig saam onder die tema Briewe aan die Nag. Hy laat die kollig val op kunstenaars wat die nag as inspirasie neem.

Cobus Haupt, feeskunstenaar, se uitstalling sal in die NWU hoofgalery te siene wees. Sien ook uit na werk van Willem Boshoff, Anastasie Pather, Alka Dass, Chrisel van der Merwe, Grace Mokalapa, Wayne Matthews, Alison Shaw, Alet Pretorius en Jacob van Schalkwyk.
Vir meer inligting verwys gerus na Aardklop se feesgids.

Opwindende visuele kunsprojekte soos daaglikse toere wat meer inligting oor die kunswerke en kunstenaars bied, visuele kunsfilms, ’n kunsveiling en ’n gesprek oor beleggingswaarde van kuns vorm ook deel van die program.

Feesgangers kan, soos verlede jaar, weer in ’n taxi spring en huise wat in Ikageng in kunsgalerye omskep word gaan besoek, die kunstenaars ontmoet en ’n eg-Potchefstroomse ervaring geniet.

Daar is natuurlik ’n paar belangrike algemene feite wat waarsonder feesgangers nie kan nie:

• Aardklop se afskopfunksie vind op 23 September plaas en beloof om die kunsrevolusie met ’n bang te begin.
• Feesterrein is oop van 24–28 September en daar is meer as 500 kos- en kunsvlytstalletjies om van te kies en te keur.
• Toegang tot die feesterrein kos weer slegs R30 per dag (of R75 vir weekskaartjies te koop by die feeskantoor). Kinders o/12 kom gratis in!
• Produksiekaartjies sal by Aardklop se kantoor (Molenstraat 69, Potchefstroom) en aanlyn by Ticketpro te koop wees vanaf die 24ste Junie.
• Ook op die feesterrein is twee gratis verhoë, ’n veilige kinderarea, KlopKidz Kontreistories, wyn- en kunstente –’n hele week se lekkerte.
• Pendeldienste vertrek van die h/v Esselen en Hoffmanstraat en kos slegs R15.

In ’n neutedop: ons glo vanjaar se program is alles waarvan ons én feesgangers kan droom. Ons maan feesgangers om nou te beplan aan hul September-vakansie. Bespreek verblyf en kaartjies, want as daar nou een jaar is wat Aardklop ’n móét-doen is, is dit 2019!

Lees die volledige program hier.

The post Persvrystelling: Aardklop programbekendstelling 2019 appeared first on LitNet.

Vir mans: Rus jouself toe om vervuld te leef
Johan Ferreira
Lux Verbi, 2019
ISBN: 9780796317902

Terwyl Cas van Rensburg se Mans en hulle wonde Jungiaanse lig op manlikheid en manlikhede laat val en Theo Kemp in Strafjaart verwys na afwesige manlike vaderfigure en rolmodelle as ’n belangrike oorsaak dat mans in die gevangenis beland, fokus Johan Ferreira se Vir mans: Rus jouself toe om vervuld te leef ook op manwees. As bekende Johannesburgse voorligtingsielkundige bespreek hy onderwerpe waarmee hy in die spreekkamer te doen kry.

Die verhalende trant waarmee hy ’n reeks situasies skets waarmee mans te doen kry, en hulle simptome, maak die boek toeganklik. Ferreira is reg wanneer hy inleidend sê dat jy jou waarskynlik êrens in die boek gaan raaklees. ’n Wye verskeidenheid kwessies wat breedweg met manlike identiteit vervleg is, kom ter sprake. Die rol wat manlike sosialisering hierin speel, is belangrik, omdat dit tot gevolg het hoe “manlikheid” uiteindelik gekonstrueer word.

Wanneer die onderwerp van angs byvoorbeeld behandel word, sê Ferreira dat mans geneig is om “dit weg te steek of te internaliseer omdat dit nie as baie manlik beskou word om angstigheid te beleef nie”. Daar moet dus “na die ware identiteit van die man gekyk en besef word dat mans ook kwesbaar en bang kan voel”. Dis in die aanvaarding van dié emosie dat die antwoord lê (en ook, sou ’n mens kon byvoeg, in die integrasie van ander emosies).  

Dis hier waar die dilemma met manlike sosialisering lê: Mans is meestal nie ’n taal aangeleer om emosies te verwoord nie en dus sukkel hulle om op ’n ervaringsvlak te deel. Dit skakel met afwesige pa’s wat hier, soos in Strafjaart, ter sprake kom. Ferreira noem dat manlike identiteit grootliks aan werksukses gekoppel word en moedig ’n meer gebalanseerde uitkyk aan.

Ferreira gee in sy vertellings leidrade oor hoe hy die spreekkamersituasies hanteer het. Hy poog dus om ’n ruimte te skep vir selfrefleksie na aanleiding van die scenario’s wat hy skets. ’n Paar vrae dien telkens as hulpmiddel om jouself te toets in terme van die simptome wat bespreek word.

Die boek is in verskillende afdelings verdeel wat gaan oor verhoudings, verslawing, gemoedsprobleme, lewensfase-uitdagings en traumatiese ervarings. Situasies wat aan die orde kom, wissel van reeksverneukery tot afpersing na ’n buite-egtelike kuberverhouding, ’n lewensmaat met demensie, pornografie-, dwelm- en tegnologieverslawing, bipolêre gemoedsteurnis, posttraumatiese stres, loopbaankeuses, ’n middeljarekrisis, oefening, vriendskap, selfvertroue, aftrede, verhuising, kanker en nog meer.

Moenie indringende ontleding hier verwag nie. Cas van Rensburg kan ons waarskynlik meer daarmee help. Jy sal waarskynlik wel weerklanke van jou eie ervarings raakhoor in hierdie boek. Dit kan jou stem tot bestekopname en nadenke oor waar jy jou bevind. Jy kan ’n paar stimulerende gedagtes kry wat jou situasie verhelder en volgende stappe aandui.

The post <i>Vir mans</i> deur Johan Ferreira: ’n resensie appeared first on LitNet.

Earl Gregory as Lola and cast members in Kinky Boots (Photo: Jesse Kramer)

Just two weeks into its South African premiere run, The Fugard Theatre’s production of multiple Tony-Award winning musical KINKY BOOTS has been extended. Bookings are now open for performances until 27 October.

Presented by Eric Abraham and The Fugard Theatre, this is the first non-replica production of the show, and a brand new, South African original production of this huge-hearted, smash-hit musical.  

KINKY BOOTS has been playing to sold-out houses and wowing audiences, who have responded with comments such as:

“It was simply superb!! I am coming back for another round… Just TOO good to see once only! Thanks for the touching and funny musical!!!”  – Petro Rust

“The Fugard and SA talent has done it again!  Taken a hit from NYC and London and reinvented it to take it to even greater heights…I've booked to go back again. Earl Gregory was born for the role of Lola – he doesn't just perform it – he lives it!  And such wonderful support from the other performers, the musicians, the stage hands and all those supporting it to warm the hearts of all attending on these cold winter nights.” – Derek Salter

“Super super brilliant show! Wonderfully entertaining. Excellent everything!!!” – Alexis Petro

“Go watch Kinky Boots at the Fugard Theatre! Don't think about it. Just do it. You can thank me later.” – Elizabeth Retief

Inspired by true events, KINKY BOOTS was first brought to life on the big screen in 2005 before being transformed into a hit musical, winning six Tony and three Olivier Awards.

KINKY BOOTS features a Tony-winning score by Cyndi Lauper and a book by four-time Tony winner, Harvey Fierstein. Winner of the Tony Award for Best Musical, Tony Award for Best Original Score, Tony Award for Best Choreography and Laurence Olivier Award for Best New Musical, KINKY BOOTS has played to sold out houses on Broadway and in the West End since 2013. This mega-hit is a must see for all Musical Theatre fans. 

The Fugard Theatre’s KINKY BOOTS is brought to you by the same creative team behind the Fugard Theatre productions of The Rocky Horror Show, Cabaret, Funny Girl and West Side Story. Direction is by Matthew Wild, Musical Direction by Charl-Johan Lingenfelder and Choreography by Louisa Talbot. Costume design is by Birrie Le Roux, Set Design by Paul Wills and Lighting Design by Tim Mitchell. Sound Design is by Mark Malherbe. 

A stellar local cast is led by Darren Craig (Grease, High School Musical) as shoe factory owner  Charlie Price and Earl Gregory (Into the Woods, Joseph and the Amazing Technicolour Dreamcoat) stepping in to the role of drag queen Lola.

The story: Charlie Price has reluctantly inherited his father's shoe factory, Price & Son, which is on the verge of bankruptcy. Trying to live up to his father's legacy and save his family business, Charlie finds inspiration in the form of Lola, a fabulous entertainer in need of some sturdy stilettos. As they work to turn the factory around, this unlikely pair find that they have more in common than they ever dreamed possible, and discover that when you change your mind about someone, you can change your whole world.

This production has a recommended age restriction of no under 10-year-olds.

KINKY BOOTS will be performed at The Fugard Theatre to 27 October 2019 on Tuesdays to Saturdays at 8pm with a matinee performance on Saturdays and on Sundays at 3pm. Tickets starting from R180 can be booked directly through The Fugard Theatre box office on 021 461 4554 or through The Fugard Theatre’s website at www.thefugard.com

There is a 20% discount available for all Friends of The Fugard members (on certain performance days); a 15% discount for pensioners and 10% discount for students and block bookings. These discounted tickets can be booked through the Fugard Theatre box office only and are available for performances from 27 June 2019 onwards. 

Beat the rush and order your pre-show drinks online when purchasing tickets at www.thefugard.com

The post Runaway hit <i>Kinky Boots</i> extended at The Fugard Theatre appeared first on LitNet.

Hier gaat ons! Reise en rampe
Gerard Scholtz
Uitgewer: Hemel & See Boeke
ISBN: 9781928283249

Die boek se agterblad vertel: “Op 40 voel Gerard Scholtz onfiks, vet en verveeld. Hy koop ’n tweedehandse fiets en trap saam met sy vrou Anuta die Argus tot hulle gereed is om verder te reis. Van St Petersburg tot Moskou; die lengte en breedte van Frankryk; oor die Alpe, oor die groot riviere van Europa, Ierland en Wallis reis hulle. Later is dit twee skoeters waarmee hulle elke jaar tot 10 000 kilometer deur Europa aflê. Hulle reis ook per trein, per motor, boot en soms te voet.

“In hierdie bundel spreek Gerard se vertellings van sy kennis en liefde vir geskiedenis, kuns, musiek, letterkunde … Hy word veel meer as net reisiger en verteller. Gerard neem die leser ook ’n op metafisiese avontuur …”

Die boek was een van die boekpryswenners vir die beste verkope in die leefstylkategorie by die US Woordfees op Stellenbosch.

Ek blaai natuurlik heel eerste na die middel, waar al die foto’s wag. ’n Hele 32 bladsye veelkleurige foto’s waarop Gerard en Anuta lag, soms doodmoeg, soms platsak en soms moedeloos is, maar altyd aan’t ontdek, ontgin en groei. Ek val weg met die kort aanhef waarin hy skryf: “Ek is ’n deurmekaar, maar verbete dokumenteerder. Skryf alles neer, hou dagboek, skryf briewe, maak lysies en neem foto’s.”

Hy skryf verder dat hy by elke storie ’n kaart wou hê, omdat kaarte so ’n belangrike onderdeel van reis is, en hy het toe die kaarte self geteken. Daar is klein notas op oor waar hulle gehuil het; verdwaal het; in ’n hotel op ’n mooi plein gebly het; ’n jongman van Rooiels ontmoet het; hoe mooi die lenteweer was.

Sy vertellinge is soos ’n loom wintersmiddag in die sonnetjie: Jy weet jy moet opstaan en iets nuttig gaan doen, maar jy sit dan nou so lekker. Sy stories laat jou nog ’n bietjie wil sit; nog bietjie wil ervaar saam met hulle.

Dis egter daardie kantaantekeninge op sy selfgetekende kaarte waarin die prag van onthou vir my lê. Dis die goed wat mens so gou vergeet, maar wat op daardie oomblik in ’n verre land die verskil tussen lekker en sleg kuier is. Ek is dankbaar Gerard is ’n “deurmekaar, maar verbete dokumenteerder”, want daarin lê die pure genot van die boek vir my.

Ek het saam met hom gevoel toe hy by sy skooltjie waar hy ’n haasbek seuntjie was aankom en spyt is dat hy nie daardie herinneringe in die verlede gelos het nie; ek het gelag dat die trane loop vir hul ervaring op Moskou se lughawe en vier lange ure in ’n horingoue Topolev moet staan en vlieg. Ek knik half ingedagte instemmend vir myself in die nanagure, met net sy woorde en die bedliggie as getuies, toe hy vertel van hul ontmoeting met Estelle du Toit en Johan Adler in Tessalonika en hy agterna mymer: “Weer word hierdie skitterende reis na Olimpus nie net die aankoms by die eindbestemming nie, nie net die ontmoeting met Zeus nie. Maar dit gaan oor die ondervindings en terloopse ontmoetings tydens die reis: lig wat vir ’n oomblik deur blare skyn, ’n priester in swart wat vinnig agter ’n deur verdwyn, ’n skepbeker by ’n fontein, ’n marmerbeeld se weerkaatsing in water … En ons is ryker met alles wat ons langs die pad versamel het.”

Ek moet met Madri Victor saamstem, wie se opmerking ook op die skutblad vertoon word, wanneer sy sê: “Dié reisindrukke word oordenkings oor menswees.”

Want al voel dit aan die einde van die boek asof jy vir Gerard en Anuta persoonlik ken, voel dit ook asof jy jouself beter verstaan, omdat jy met elke verhaal jou eie reisverhale opdiep. Die beskrywings van beelde en straatjies en velde en kosmarkte, ook só deel van jou herinneringe, dat jy weer opnuut besef hoeveel ryker jy is omdat jy reis en groei en ontdek.

Hierdie is ’n lekker boek om in een sit te lees; maar die stories is so lekker pittig geskryf dat jy ook net af en toe een of twee verhaaltjies kan lees vir verryking.

The post <i>Hier gaat ons! Reise en rampe</i> deur Gerard Scholtz: ’n resensie appeared first on LitNet.

Wil jy graag wiskunde beter verstaan? Het jy al gewens dat 'n wiskunde-onderwyser vir jou begrippe wat jy nie verstaan nie, op jou selfoon- of rekenaarskerm kan verduidelik? LitNet laai deesdae video's op wat skoolkinders van verskillende grade kan help. Lee-Ann West is 'n wiskunde-onderwyser wat sommer al in die wintervakansie gaan begin om jou wiskundelewe vir jou makliker te maak. Van nou af kan jy elke week 'n kort video kyk wat handel oor werk wat julle hierdie kwartaal in die klas gaan behandel. Hier is ’n video spesiaal vir graad ses-leerders, waarin werk bespreek word wat julle in die derde kwartaal gaan behandel. Volgende week kom die volgende een.

The post Wiskunde met LitNet: Graad 6, derde kwartaal — skryfwyse van getalle appeared first on LitNet.

Op Donderdag 20 Junie het die skrywer Alma Rossouw en die sanger André Terblanché nuwe werk bekendgestel by die Bôrdienghuis, wat deel is van die Breytenbach-sentrum op Wellington.

Die saal was gepak.

Francois Lötter het almal welkom geheet.

Alma Rossouw se debuutwerk, Sypaadjie, is bekendgestel.

Saartjie Botha het die onderhoud met Rossouw gevoer.

Botha het Sypaadjie as ’n belangrike werk bestempel, juis omdat dit so toeganklik is. Die romansegenre is vir talle jongmense ’n poort na dieper leesgenot; daarom is dit nodig dat ook hierdie genre meer moet doen om alle soorte liefde te belig.

Rossouw se antwoord was dat sy nog altyd baie lief was daarvoor om romanses te lees. Dit was ’n gay vriend wat haar daarop attent gemaak het dat daar nie in Afrikaans romanses verskyn waarin die hoofkarakters gay is nie.

Rossouw, wat ’n baie oortuigde Christen is, het toe moeite gedoen om die “tall dark and handsome” Leah en haar beeldskone Hannah bymekaar te bring. Leah, wat uit ’n baie konserwatiewe agtergrond kom, verbreek alle taboes. Sy is ’n briljante sakebrein, stinkryk, raak verlief op ’n vrou en omarm haar Christelike geloof. Soos Rossouw sê: #LiefdeBreekGrense.

Die manuskrip is aanvanklik aan Cliffordene Norton voorgelê. Norton was in LAPA se Romanza-afdeling. Sy het toe die teks na Wenkbrou gestuur met ’n nota dat dit vir seker moet verskyn, maar juis dan by die nuwe druknaam wat die grense wil uitdaag.

Ná Botha en Rossouw se gesprek het André Terblanché sy debuutalbum, Pop culture bekeerdes, bekendgestel saam met Wilken Calitz en Pieter van Helslandt.

Wilken Calitz.

Pieter van Helslandt.

Teks en fotografie: Izak de Vries

The post Alma Rossouw en André Terblanché loods nuwe werk appeared first on LitNet.