Abstract

Humour indicates something comic, absurd or contradictory that provides pleasure. An individual's sense of humour indicates personal characteristics of cognitive and emotional behaviour, as well as social components. An individual's sense of humour also contributes to a healthy outlook and world view as a healthy sense of humour can unlock emotional, intellectual and normative worlds.

In attempts to determine a sense of humour, several measuring scales have been developed that are focused largely on adults. However, measuring scales have also been developed for the determination of children's sense of humour based on adult measurement scales. Some of these measuring scales are set out in this article as examples. Moreover, a few underlying mechanisms of humour (superiority, incongruity, relief and social interaction), as well as the relevant theories thereof, are reviewed in this article. An understanding of the mechanisms underlying humour is essential in determining a sense of humour.

Theorists who investigate superiority as a humorous phenomenon tend to focus on the general idea that one person's malicious pleasure experienced on account of another's misfortune (so-called schadenfreude) points to a feeling of superiority. Subsequently, incongruity theories refer to the purpose of humour, although a variety of humans are identified by the way in which people respond to a supposed incongruity. Relief theories propagate that humour relieves tension or anxiety, as well as the essential structures and psychological processes that cause and influence humour. Finally, social interaction through humorous play is studied as a means of building and maintaining relationships.

Most theories about humour are a mixture of theories, and many contemporary researchers believe that humour in its totality is a phenomenon that cannot be contained in a single integrated theory (Kirkmann 2006). Humour is intertwined in the complementary processes of cognitive and social development.

Children's sense of humour can be determined by their stages of humour development based on the complementary processes of cognitive, linguistic and social development. Children's language development and cognitive abilities are also associated with their ability to understand and appreciate humour. McGhee (1979) proposes that humour develops in stages consistent with cognitive development. McGhee's proposed stages of humour development can be summarised as:

1–2 years: Stage 1 – conduct disharmonious behaviours against the object; and Stage 2 – name the disharmony between the object and the event
3–6 years: Stage 3 – disharmony of concept 
7–11 years: Stage 4 – discovering humour's multiple meanings.

As discussed in this article, the development of children's cognitive abilities is associated with their ability to understand and appreciate humour. It was found that early verbal humour is dependent on the environment that children grow up in. Understanding the developmental stages of humour can serve as an instrument for facilitating communication for role players such as therapists, teachers and parents. This knowledge can be used more effectively in therapeutic contexts. Role players can make a child aware of humour, consequently developing their reading and life skills.

One's perception of humour enables one to experience joy, even when a difficult situation confronts you. Anxiety is a negative condition in which we experience tension or fatigue; these unpleasant emotions can sometimes lead to a feeling of helplessness or invalidity. However, when one laughs or experiences joy, it is difficult to feel fearful, angry, depressed, guilty or angry.

This study consistently refers to the various roles of humour in society. The development of a mood sentence unlocks emotional, intellectual and normative worlds and can contribute to the development of a healthy life and worldview. Humour and culture are inseparable because humour is a mirror of the culture in which it is produced. It is for this reason that humour is often studied for the entertainment it provides, as well as for its healing value. Verster (2003:26) believes that culture has an undeniable influence on humour and this influence relates to knowledge, that is, access to information. The culture of a particular group of people, as well as the humour of such a group, as perceptible at that particular time, is spread by, for example, the media.

Humour plays a further role in stimulating creativity. According to Van Niekerk and Van der Westhuizen (2004:153), laughing is "liberating in respect of many prohibited things and constraints imposed on the child in daily life". Through humour, a child can face reality more creatively and resolutely.

This article covers wide-ranging secondary sources which were produced over a considerable period. The information gathered resulted in further research on the types and categories of humour in children's literature, as well as the value of humour in children's literature. Reading children's literature is one of the ways in which children can be exposed to humour. Adults can make a child aware of humour in children's stories, thereby developing children's and learners' reading and life skills and expanding their horizons (Van Niekerk and Van der Westhuizen 2004:152).

Knowledge of the different stages of the development of children's sense of humour offers role players a tool that can be used to choose books for children. Another suggested criterion is knowledge of the types of humour present in children's literature, as will be explained in subsequent research. The use of humour in children's literature is discussed in this article based on the hypothesis, as discussed in a previous article (Lessing-Venter and Snyman 2017), that reading involvement and reading motivation can be encouraged by the reading pleasure that humour can provide in children's literature.

This article forms part of a study on humour as motivation for the reluctant reader. It follows on a previous article on children's reading motivation and how it can be encouraged through humour. The previous article (Lessing-Venter and Snyman 2017) discussed the extrinsic and intrinsic ways in which children are taught or motivated to read. The article concluded with the suggestion that humour is a possible key to reading pleasure, reading motivation, reading interest and ultimately reading promotion. The current article is contemplative by nature and selected aspects in the development of children's sense of humour are discussed.

This research contributes to the corpus of scientific knowledge on humour studies. As discussed in this article, the role of humour in children's literature remains controversial. In an attempt to further explain the role of humour in children's literature, for the sake of the originality of a glimpse of underlying issues as well as the materiality of a contribution to the subject, the research methods of qualitative as well as quantitative content analysis, discourse analysis and humour analysis were used in a subsequent study of 15 children's books written by Jaco Jacobs.

Keywords: children's literature; cognitive development; humour; humour development; reading motivation; reading promotion; sense of humour

Lees die volledige artikel in Afrikaans: ’n Beskouende ondersoek van humorontwikkeling, humorsin en enkele meganismes onderliggend aan humor

The post A contemplative investigation into humour development, sense of humour and a few mechanisms underlying humour appeared first on LitNet.

Opsomming

Aanspreekvorme word gebruik om die verhouding tussen gespreksgenote te struktureer (Ponelis 1979:35). In die meeste tale word kwessies soos status, respek en sosiale afstand deur die gebruik van aanspreekvorme aangedui. Ook in Afrikaans is dit die geval. Tydens Suid-Afrika se apartheidsverlede, en ook tydens die jare wat daardie tydperk voorafgegaan het, het ras ’n groot rol in die keuse van aanspreekvorme gespeel. Hierdie asimmetriese magsituasie, en die feit dat Engels slegs van die aanspreekvorm you gebruik maak (Ribbens 2004:343), skep ’n groot uitdaging aan literêre vertalers wat uit Engels in Afrikaans vertaal (Baker 2011:108). In hierdie artikel word dié probleem aan die hand van Brümmer (2015) se Afrikaanse vertaling van Alan Paton se bekende roman Cry, the beloved country (1948) onder die loep geneem. Cry, the beloved country handel oor die onreg en gevare van ’n apartheidsamelewing. In hierdie roman reis die leser saam met Stephen Kumalo, ’n umfundisi (dominee), van ’n klein dorpie in Natal na, en deur, Johannesburg, op soek na Kumalo se seun. Kumalo ontmoet verskeie mense tydens sy reis, sommige slegs een keer, en met ander raak hy bevriend. Hoe ’n mens in die Afrikaanse vertaling die oorgang van u na jy (of die keuse tussen u en jy) soos bekendheid tussen die karakters toeneem, bewerkstellig, veral wanneer dié aspek nie in die bronteks of -taal voorkom nie, word in hierdie artikel bespreek.

Trefwoorde: aanspreekvorme; bronkultuur; brontaal; Cry, the beloved country; doelkultuur; doeltaal; literêre vertaling; Paton, Alan; skoposteorie; T-vorm; V-vorm

Abstract

The difficulties of translating forms of address into Afrikaans in respect of Alan Paton’s Cry, the beloved country

Forms of address are used to structure the relationship between those taking part in a conversation (Ponelis 1979:35). In most languages, aspects such as status, respect and social distance are indicated by the use of forms of address. This is also the case in Afrikaans. During the years of apartheid, as well as during the years preceding that period, race played a big part in the choice of forms of address. This asymmetric power situation, as well as the fact that English makes use only of you as a form of address (Ribbens 2004:343), creates a big challenge to literary translators who translate from English into Afrikaans (Baker 2011:108). In this article this problem is discussed with reference to Brümmer’s (2015) Afrikaans translation of Alan Paton’s well-known novel Cry the beloved country (1948).

Cry, the beloved country, Alan Paton’s world famous debut novel, is described as follows on the back cover of Random House’s 2002 edition:

First published in 1948, Cry, the beloved country addresses the problem of race relations in South Africa with the scrupulousness of the historian, the sensitivity of the poet, and stands as the single most important novel in twentieth-century South African literature.

Whether the book could indeed (as the quote above claims) be seen as the most important South African novel of the 20th century is debatable, but that it is one of the most successful and widely known South African novels to date can be seen from the book’s sales. At the time of Paton’s death in 1988 the novel had been published numerous times by many different publishing houses around the world, and more than 15 million copies had been sold (Alexander 1995:222).

Alan Paton was a well-known South African liberal (Alexander 1995:274–326). He gave expression to the liberal ideology through his writing, and later through his involvement in the South African Liberal Party (Alexander 1995:276 and Paton 1988:68). Cry, the beloved country is written in the liberal tradition. According to Richard Peck (1997:93) several of South Africa’s top-selling English literary works were written in the liberal tradition in protest against the apartheid ideology of the then ruling National Party (NP). Peck (1997:93–107) argues that Alan Paton and (Sir) Laurens van der Post were the best known authors in the South African liberal tradition.

Peck (1997:93) explains the liberal tradition as follows:

Its core beliefs in the sanctity of the individual and the importance of rational argument and morality left it distrustful of politics that relied on groups, power, and ideology. By the same token, however, its belief in rationality and its assumption that bad policy arises from ignorance led liberal writers to attempt to change the hearts of policymakers by bringing to their attention consequences of their actions. (My emphasis)

Cry, the beloved country addresses the injustices and dangers of an apartheid society. In this novel, the reader travels with Stephen Kumalo, an umfundisi (church minister), from a small town in Natal, to and through Johannesburg in search of his son. Kumalo meets several people during his trip, some only once, and with others he becomes friends.

The circumstances under which black people lived during the years of apartheid, as well as the power that white people had over black people, are revealed to the reader through the book.

Language is also used to show and to enforce power. A good example is the use of racial pejoratives, such as “native” (22); “non-European” (14) and “kaffer” (42). O’Barr (1984:265) explains: “[L]anguage is both a mirror of society and a major factor influencing, affecting and even transforming social relationships.” The social relationships between white people and black people during the apartheid years are also mirrored through the use of forms of address.

The distinction made in Afrikaans between the formal form of address “u” and the informal form of address “jy” causes the power relations that prevailed between white and black during apartheid to be placed in the forefront much more clearly than is the case in the source text.

Brümmer’s (2015:126–82) Afrikaans translation of Cry, the beloved country is theoretically founded on Vermeer’s (2001:221) skopos theory and Nord’s (1997b:123) adaptation of the skopos theory by the addition of the concept of loyalty.

Vermeer’s (2001:227) functional translation theory states that the goal of each translation determines what the translation should look like. He puts it as follows:

Skopos theory focuses above all on the purpose of the translation, which determines the translation methods and strategies that are to be employed in order to produce a functionally adequate result.

Within Vermeer’s skopos theory (2001:227) the skopos (goal or function) of the target text is more important than that of the source text. As mentioned, Nord adds the concept of loyalty to the skopos theory. Loyalty relates to the relationship between the translator and the source text as well as the source text writer.

Nord (1997b:126) explains the concept of loyalty as follows:

Loyalty refers to the interpersonal relationship between the translator, the source text sender, the target text addressees and the initiator. Loyalty limits the range of justifiable target text functions for one particular source text and raises the need for a negotiation of the translation assignment between translators and their clients.

Loyalty brings about the fact that a translator cannot simply change the target text as he wishes.

The skopos of the Afrikaans translation of Cry, the beloved country was determined by first determining the skopos of the source text and then comparing this with the function of the intended target text. In so doing, the skopos of the Afrikaans translation could be determined: to create a target text which, within the current socio-political situation in South Africa (post-apartheid) is as true to the source text as possible.

The phrase “forms of address” is used to refer to the words or titles used by one person to address another. There are a few different forms of address in Afrikaans. Direct and indirect forms of address are examples of these. English also makes use of direct and indirect forms of address. There is, however, one big difference between the use of indirect forms of address in English and Afrikaans.

English makes use of only one indirect form of address, “you” (the so-called T-form, the informal indirect form of address),for both formal and informal situations (Ribbens 2004:343).

As far as Afrikaans is concerned, we know that the V-form (the formal indirect form of address, u) was hardly ever used in inter-ethnic communication during the years of apartheid (Bosman and Otto 2015:367).

In the Afrikaans translation of Cry, the beloved country the selectors race and social distance played a big role in the choice of forms of address.

When it comes to social distance the main characters, Kumalo and Msimangu, addressed strangers with the V-form and those who were familiar to them with the T-form. The challenge was to determine when to switch from the V-form to the T-form as the characters became more familiar with each other. It was found that the relationship between the two characters involved is the determining factor when it comes to the choice between the V-form and the T-form.

As for the selector race, white characters addressed black characters with the T-form whilst black characters reciprocated with the V-form.

The fact that English makes no distinction between the V-form and T-form made the above-mentioned choices quite difficult and each case had to be decided on separately. The skopos of the target text together with Baker’s (2011:14) guidelines on the “tenor of discourse” made it possible to make good translation choices in the Afrikaans translation.

The fact that the V-form is still regularly used in Afrikaans today (Bosman and Otto 2015:389) means that it will also be a feature of translations into Afrikaans. The Afrikaans Translation of Cry, the beloved country has proven this.

Keywords: Cry, the beloved country; forms of address; literary translation; Paton, Alan; skopos theory; source culture; source language; T-form; target culture; target language; V-form

1. Inleiding

Aanspreekvorme (AV’e) is simbole van sosiale strukture, daarom word status (gelykheid, al dan nie) en respek in die meeste tale deur AV’e aangedui. In Afrikaans is dit ook die geval (Bosman en Otto 2015). Ponelis (1979:35) stel dit dat AV’e die verhouding tussen die gespreksgenote struktureer. Die asimmetriese magsituasie wat tydens die apartheidsjare tussen wit en swart geheers het, is in die gebruik van AV’e weerspieël – ras¹ het dus toe ’n rol in die keuse van AV’e gespeel. Hierdie kwessie en die feit dat Engels slegs van die indirekte aanspreekvorm (IAV) you gebruik maak (Ribbens 2004:343), stel ’n groot uitdaging aan literêre vertalers wat uit Engels in Afrikaans vertaal (Baker 2011:108).

In ’n onlangse meestersgraadverhandeling getiteld “’n Teoreties gefundeerde, geannoteerde Afrikaanse vertaling van Alan Paton se roman Cry, the beloved country” (Brümmer 2015),² kom hierdie probleem, onder andere, aan die lig. Hierdie artikel brei daarop uit. Die doel van dié artikel is om lig te werp op die problematiek van die vertaling van AV’e in Afrikaans deur na voorbeelde uit Brümmer (2015:126–82) se Afrikaanse vertaling van Alan Paton se wêreldbekende debuutroman Cry, the beloved country (1948) te kyk.

2. Die bronteks en die probleemstelling

2.1 Die sukses van Cry, the beloved country

Cry, the beloved country (1948), Alan Paton se wêreldbekende debuutroman, word soos volg op die agterste flapteks van Random House se 2002-uitgawe beskryf:

First published in 1948, Cry, the beloved country addresses the problem of race relations in South Africa with the scrupulousness of the historian, the sensitivity of the poet, and stands as the single most important novel in twentieth-century South African literature.

Of dié teks inderdaad (soos die aanhaling hier bo beweer) as die heel belangrikste Suid-Afrikaanse roman van die 20ste eeu beskou kan word, is debatteerbaar – maar dat Cry, the beloved country (1948) wel een van die bekendste en suksesvolste Suid-Afrikaanse romans tot dusver is, kan aan die verkoopsyfers gesien word. Teen Paton se dood in 1988 het hierdie roman reeds menigvuldige drukoplae deur verskeie belangrike uitgewers oor die wêreld heen beleef en was daar tóé al meer as 15 miljoen kopieë verkoop (Alexander 1995:222). Die feit dat ’n uitgewer soos die Britse Random House die roman in 2002 (Paton2002) en weer in 2008 (Paton 2008) heruitgegee het, toon dat hierdie 1948-teks steeds in aanvraag is en wyd gelees word.

’n Verdere aanduiding van die sukses van die roman is die feit dat dit vir verskillende media verwerk is. In 1949 het die Amerikaners Maxwell Anderson (librettis) en die Duits-gebore Kurt Weill (komponis) die roman tot ’n musikale verhoogstuk vir Broadway verwerk onder die titel Lost in the stars (Paton 1986:300 en Alexander 1995:221). Weens die artistieke gehalte van hierdie werk word dit meestal nie as ’n “musical play” beskryf nie, maar as ’n “opera” (Alexander 1995:221). Die roman is ook twee keer verfilm. In die 1951-rolprent, met Zoltan Korda as die regisseur, is die rol van Stephen Kumalo deur Canada Lee vertolk. Charles Carson het die rol van James Jarvis vertolk en Sidney Poitier die rol van Msimangu (Korda 1995). Paton het self gehelp om die teks vir die silwerdoek te verwerk³ (Alexander 1995:260–4 ). ’n Tweede film is in 1995 gemaak; dié keer met ’n Suid-Afrikaner, Darrell Roodt, as regisseur en James Earl Jones in die rol van Stephen Kumalo (Roodt 1995).

Binne twee jaar ná die publikasie van Cry, the beloved country is die boek in vyf tale vertaal: Duits (Denn sie sollen getröstet werden, 1949), Noors (Ve, mit elskede land, 1949), Frans (Pleure, ó pays bien aimé, 1950), Nederlands (Tranen over Johannesburg, 1950) en Fins (Itke, rakastettu maa, 1950) (Alexander 1995:230). Die roman is later ook in Arabies, Chinees, Deens, Hebreeus, Indonesies, Japannees, Koreaans, Kroaties, Persies, Portugees, Spaans, Sweeds, Turks, Viëtnamees en Yslands vertaal. In Suid-Afrika is ditin Zulu vertaal as Lafa elihle kakhulu (1957)⁴ en in Tsonga as Rila, tiko ro rhandzeka swonghasi: ntsheketo wa Exivundzeni (1984). Ondanks die internasionale sukses van Cry, the beloved country het daar egter tot dusver nog geen Afrikaanse vertaling van hierdie roman verskyn nie.

Die roman se sukses word ook onderskryf deur die toekennings waarmee dit bekroon is. In 1949 ontvang Paton twee literêre pryse daarvoor, naamlik die Anisfield-Wolf-toekenning in Amerika en die London Times Special Book Award in Engeland (Tuttle: Anisfield-Wolf Book Awards en Alexander 1995:230).

2.2 Cry, the beloved country as Suid-Afrikaanse Engelse roman in die liberale tradisie

Min faktore het so ’n verreikende invloed op die Suid-Afrikaanse samelewing en geskiedenis uitgeoefen soos die apartheidsideologie, wat gedurende die Nasionale Party (NP) se bewind (1948–1994) by wyse van verskeie beleide en wette afgedwing en toegepas is. Hierdie beleidsrigting het sy invloed reeds in die aanloop tot die bewindsoorname van D.F. Malan se NP-regering in 1948 laat geld.

Apartheid het die mag uitsluitlik in die hande van wit mense geplaas en die regte en bevoegdhede van ander rassegroepe wat deel van die Suid-Afrikaanse bevolking uitmaak, ernstig beperk. Hierdie ideologie het sy invloed op alle terreine van die samelewing laat geld; ook in die letterkunde.

Verskeie skrywers (en ander kunstenaars) het apartheid in hulle skryfwerk (en ander kuns) afgewys – Engelstalige skrywers (vanweë die sosiopolitieke situasie) oor die algemeen gouer as Afrikaanstalige skrywers. Volgens Richard Peck (1997:93) is verskeie van Suid-Afrika se topverkoper Engelse literêre werke vanuit die liberale tradisie geskryf in protes teen die apartheidsideologie van die NP. Volgens Peck (1997:93–107) was Alan Paton en Laurens van der Post die bekendste skrywers binne die Suid-Afrikaanse liberale tradisie.

Peck (1997:93) verduidelik die liberale tradisie soos volg:

Its core beliefs in the sanctity of the individual and the importance of rational argument and morality left it distrustful of politics that relied on groups, power, and ideology. By the same token, however, its belief in rationality and its assumption that bad policy arises from ignorance led liberal writers to attempt to change the hearts of policymakers by bringing to their attention consequences of their actions. (My beklemtoning)

Skrywers binne die liberale tradisie was tegelykertyd wantrouig jeens én gefassineer deur die heersende politiek van hulle tyd – ’n kombinasie wat, volgens Watson (1980:193–252), dikwels in Suid-Afrikaanse skryfwerk te sien is. Binne die konteks van hierdie artikel is dit belangrik om kennis te neem van die liberale skrywers se oogmerk, soos Peck (1997:93) dit in die bostaande aanhaling verwoord: “[T]o attempt to change the hearts of policymakers by bringing to their attention consequences of their actions”. In hierdie opsig het die Engelstalige Suid-Afrikaanse skrywers binne die liberale tradisie ’n belangrike bydrae tot die Suid-Afrikaanse sosiopolitieke landskap gelewer.

Alan Paton was ’n bekende Suid-Afrikaanse liberalis (Alexander 1995:274–326). Hy gee uiting aan die liberale ideologie deur sy skryfwerk, en later ook deur sy betrokkenheid by die Suid-Afrikaanse Liberale Party – as medestigter, en ook as leier van dié party (Alexander 1995:276 en Paton 1988:68). Nie alleen vind heelparty temas eie aan die Suid-Afrikaanse liberalisme in Cry, the beloved country neerslag nie (sien Brümmer 2015:58–63),⁵ maar ook sluit Paton se twee latere romans, Too late the phalarope (1953) en Ah, but your land is beautiful (1981), by hierdie tradisie aan (Peck 1997:94–101).

2.3 Cry, the beloved country, die taal van mag en die probleemstelling

In dié roman, wat oor die onreg en gevare van ’n apartheidsamelewing handel, reis die leser saam met Stephen Kumalo, ’n umfundisi (dominee), van ’n klein dorpie in Natal na, en deur, Johannesburg. In sy soeke na sy seun ontmoet Kumalo verskeie mense tydens sy reis: swart mense én wit mense; sommige slegs een keer, maar met ander raak hy bevriend.

Die omstandighede waaronder swart mense tydens die apartheidsjare gelewe het, word baie duidelik deur die verhaal en die vertelling aan die leser geopenbaar. So word daar byvoorbeeld vertel hoe die grond in Ixopo waar die swart mense woon as gevolg van gronderosie nie meer vrugbaar is nie en hulle daarom sukkel om ’n bestaan te maak (Paton 2002:7). Dit veroorsaak dat die meeste jongmense stad toe trek om daar werk te kry. So verander hulle waardes en die landelike stam bestaan later slegs uit enkele lede. Hierdie beeld word gestel teenoor dié van die ryk wit boer James Jarvis wat baie suksesvol is in dieselfde omgewing. Sy grond is vrugbaar en nie oorbewei nie: “The grass is rich and matted, you cannot see the soil. It holds the rain and the mist, and they seep into the ground, feeding the streams in every kloof. It is well-tended, and not too many cattle feed upon it” (Paton 1948:7; voortaan word slegs bladsynommers verskaf waar daar uit die roman aangehaal word).

Ons lees ook hoe die hoofkarakter, Stephen Kumalo, met die trein na Johannesburg moes reis: “Kumalo climbed into the carriage for non-Europeans” (14) – daar was naamlik aparte waens vir wit en swart mense. Maar die wit mense van daardie omgewing het toe al nie regtig meer trein gery nie: “In this train indeed there where not many others, for the Europeans of this district all have their cars, and hardly travel by train any more” (14). In Johannesburg gekom moes Kumalo in ’n lang tou staan sodat hy ’n buskaartjie kon koop vir ’n bus waarin daar slegs swart mense mag ry (19).

Ook die plek waar Kumalo tuisgaan, Sophiatown, is slegs vir swart mense; so ook baie van die gebiede wat hy besoek om sy seun op te spoor: Claremont (23), Alexandra (36), Orlando (46) en Shanty Town (50). Die ergste is dat swart mense nie eers binne al hierdie gebiede grond kon besit nie. Sommige van hierdie gebiede se grond het byvoorbeeld aan die munisipaliteit van Johannesburg behoort.

It is not far to Claremont. They lie together: Sophiatown, where any may own property, Western Native Township which belongs to the Municipality of Johannesburg, and Claremont, the garbage-heap of the proud city. These three are bounded on the west by the European district of Newlands, and on the east by the European district of Westdene. (27)

En verder:

They run trams from the centre of the city, and part is for Europeans and part for us. But we are often thrown off the tram by young hooligans. And our hooligans are ready for trouble too. (27)

Verder word daar meer vertel oor die houding wat wit mense jeens swart mense gehad het. Toe Kumalo byvoorbeeld uitvind dat sy seun by ’n fabriek in Doornfontein gewerk het, het hy onmiddellik voorgestel dat hulle die fabriek bel om te hoor of sy seun steeds daar werk.

Can we not telephone them? asked Kumalo hesitantly.

His brother laughed. What for? he asked. To ask if Absalom Kumalo is working there? Or to ask if they will call him to the telephone? Or to ask if they will give his address? They do not do such things for a black man, my brother. (27)

Hieruit is dit duidelik dat wit mense tydens die apartheidsjare in so te sê alle opsigte mag oor swart mense gehad het. Deur middel van verskeie wette is daar byvoorbeeld beheer oor die beweging van swart mense uitgeoefen. Afsonderlike woongebiede en ’n afsonderlike onderwysstelsel is daargestel (Liebenberg en Spies 1993:322). Hierdie wette sluit die volgende in: die Wet op die Verbod op Gemengde Huwelike (1948), die Wet op Bevolkingsregistrasie (1950), die Groepsgebiedewet (1950) en die Wet op Bantoe-onderwys (1953) (Dubow 2014:32–74 en Pretorius 2014:329–48).

Die gebeure in die roman is egter nie die enigste aspek van die roman wat inligting oor die apartheidsamelewing oordra nie; die (politieke) mag wat wit mense tydens die apartheidsjare gehad het, word ook weerspieël in die manier waarop taal in dié roman aangewend word. Nie net word taal gebruik om tussen wit en swart karakters te onderskei nie – die taal van die wit karakters weerspieël die styl en register van die King James-Bybelvertaling terwyl die taal van die swart karakters die prosodie van Zulu weerspieël (sien Brümmer 2015:63–8 en 210–2). Taal word ook gebruik om mag aan te dui en af te dwing. ’n Goeie voorbeeld hiervan is die gebruik van raspejoratiewe soos “native” (22), “non-European” (14) en “kaffer” (42). O’Barr (1984:265) verduidelik: “[L]anguage is both a mirror of society and a major factor influencing, affecting and even transforming social relationships.” Die sosiale verhoudinge tussen wit en swart mense tydens die apartheidsjare word ook in die gebruik van AV’e weerspieël. In hoofstuk 10 van die bronteks spreek Stephen Kumalo en Msimangu byvoorbeeld die jong wit man by die verbeteringskool waar Kumalo se seun pas vrygelaat is, as “sir” (60) aan. Dit is ’n AV wat nie wederkerig gebruik word nie.

In die vertaling van (’n gedeelte van) Cry, the beloved country in Afrikaans (Brümmer 2015:126–82) veroorsaak die onderskeid wat in Afrikaans tussen die formele AV u en die informele AV jy getref word, dat die magsverhoudinge wat toe tussen wit en swart geheers het, baie duideliker op die voorgrond geplaas word as wat die geval in die bronteks is. Hoe bewerkstellig ’n mens in die Afrikaanse vertaling die oorgang van u na jy soos bekendheid tussen die karakters toeneem, veral wanneer dié aspek nie in die bronteks óf -taal voorkom nie?

3. Metodologie

3.1 Praktiese benadering

Brümmer (2015) se meestersgraadverhandeling fokus op die praktiese vertaling in Afrikaans van ongeveer 60 bladsye (of ’n kwart) van Cry, the beloved country. Die vertaalprobleme wat tydens die vertaalproses ondervind en die besluite wat geneem word, word by wyse van annotasie bespreek. Die annotasies is ooreenkomstig Nord (1997b:58) se vier kategorieë van vertaalprobleme, naamlik pragmatiese, interkulturele, interlinguistiese en teksspesifieke vertaalprobleme, gestruktureer.

In Brümmer se studie, waarop hierdie artikel gebaseer is, en waar heelparty ander aspekte van die Afrikaanse vertaling van Cry, the beloved country bestudeer en bespreek word, word daar ook van Venuti (1995:19–20) en House (1997 en 2001) se vertaalteorieë gebruik gemaak. Beide dié teorieë handel oor of ’n teks vir die leser in so ’n mate “vreemd gemaak” moet word dat die leser bewus is van die feit dat hy/sy ’n vertaling lees. By Venuti (1995:19–20) staan dit bekend as “foreignization” (vervreemding) en by House (2001:245) as “overt translation” (overte vertaling). Of, dat die teks by die doelkultuur aangepas word sodat die leser nie daarvan bewus is dat hy/sy ’n vertaling lees nie. Venuti (1995:19–20) noem dit “domestication” (domestikering) terwyl House (2001:245) van “covert translation” (koverte vertaling) praat.

Wanneer dit by die Afrikaanse vertaling van Cry, the beloved country kom, is die vraag of die leser daarvan bewus moet wees dat hy/sy ’n vertaling lees, al dan nie, nie so belangrik nie. By die Afrikaanse vertaling val die klem eerder op die feit dat die NP se apartheidsideologie ’n Afrikaanse vertaling van die roman bykans onmoontlik gemaak het. Ná 1994 het daar ’n sterk ideologiese verskuiwing in Suid-Afrika plaasgevind, ’n verskuiwing wat ’n Afrikaanse vertaling van Cry, the beloved country vandag moontlik maak. Suid-Afrika se apartheidsverlede moet egter deurentyd in gedagte gehou word. Suid-Afrikaners is na my mening hiperrassensitief. Dink byvoorbeeld aan die twee onlangse gevalle waar studente aan twee voormalige Afrikaanse universiteite (die Universiteit van Pretoria en die Universiteit Stellenbosch) hulle aan “blackfacing” (die swartsmeer van die gesig om ander te vermaak) skuldig gemaak het (Kohabane 2014 en Blackface scandal hits Stellenbosch 2014). ’n Meer onlangse voorbeeld is die geval van die voormalige Springbokvleuel Ashwin Willemse wat tydens ’n regstreekse uitsending uit die ateljee geloop het na ’n oënskynlik rasgedrewe onderonsie met Nick Mallett en Naas Botha (De Wee 2018:9 en Boezak 2018). Voorvalle soos hierdie veroorsaak dat ’n mens nie deur vertaalkeuses onnodig aanstoot wil gee nie (sien Munday 2001:130–1).

Dit is as gevolg van bogenoemde dat Nord (1997b) se aangepaste skoposteorie, wat die doel van die doelteks binne die doelkultuur vooropstel, die gekose teorie is waarbinne die Afrikaanse vertaling van Alan Paton se roman Cry, the beloved country (1948) gefundeer is.

3.2 Teoretiese benadering

Die vertaling (sien Brümmer 2015:126–82) is teoreties gefundeer in Vermeer (2001:221) se skoposteorie en Nord (1997b:123) se aanpassing van die skoposteorie deur die byvoeging van die begrip lojaliteit.

Bogenoemde teorieë en die wyse waarop hulle aangewend word, word vervolgens kortliks bespreek.

3.2.1 Die skoposteorie

Vermeer (2001:227) se funksionele vertaalteorie gaan daaroor dat die doel van elke vertaling bepaal hoe die doelteks moet lyk. Hy stel dit soos volg:

Skopos theory focuses above all on the purpose of the translation, which determines the translation methods and strategies that are to be employed in order to produce a functionally adequate result.

Vermeer (2001:227) wil met die skoposteorie ’n algemene vertaalteorie vir alle tekstipes daarstel. Die basiese reëls van sy teorie kan soos volg uiteengesit word (Reiss en Vermeer 1984:119, vertaal deur Munday 2001:79):

1. ’n Doelteks word deur sy skopos bepaal.
2. ’n Doelteks is ’n inligtingsaanbod⁶ in ’n doelkultuur en doeltaal, wat oor ’n inligtingsaanbod in ’n brontaal en bronkultuur handel.
3. ’n Doelteks se inligtingsaanbod is nie direk omkeerbaar nie. (Met ander woorde: die doelteksfunksie kan van die bronteksfunksie verskil.)
4. ’n Doelteks moet intern koherent wees.
5. ’n Doelteks moet koherent met die bronteks wees.

Bostaande vyf reëls staan in hiërargiese volgorde en is ondergeskik aan die skoposreël.

Volgens hierdie reëls is die skopos of doel van die doelteks belangriker as dié van die bronteks. Ingevolge die skoposteorie is die status van die bronteks veel laer as in vroeëre ekwivalensieteorieë, waar die doelteks selfs woord vir woord ekwivalent moes wees aan die bronteks. Nord (1997b:45) stel dit soos volg:

In the equivalence models, the source text and its “value(s)” are considered to be the one and only standard, to which the translator has to subordinate any decision in the translation process.

Bogenoemde opvatting is in ooreenstemming met Catford (1965:20) se definisie van ekwivalente vertaling of letterlike vertaling as “the replacement of textual material in one language [brontaal] by equivalent material in another language [doeltaal]”.

Binne die funksionele skoposteorie bepaal die skopos van ’n vertaling (en nie die bronteks nie) hoe die uiteindelike doelteks gaan lyk.

3.2.2 Die begrip lojaliteit

Soos reeds onder 3.2.1 genoem is, is ekwivalensieteorieë nie meer voldoende vir vertaling in die 21ste eeu nie – dit gaan nie meer nét oor die bronteks nie. Ander faktore moet ook in ag geneem word, soos wie die doeltekslesers is en hoe ver die bronkultuur van die doelkultuur verskil. Daarom het dit nodig geword om na alternatiewe teorieë te kyk. Volgens Nord (1997a:44–5) sal die ideale teorie die volgende soort model moet wees:

1. a pragmatic model which takes account of the situational conditions of communicative interaction and, accordingly, of the needs and expectations of the addressees or receivers of the TT [target text]
2. a culture-oriented model giving consideration to the culture-specific forms of (verbal and nonverbal) behaviour involved in translation
3. a consistent model able to establish a coherent theoretical and methodological framework which may serve as a guideline for an intersubjective justification of the translator’s decisions in any type or form of translation task,
4. a comprehensive model which can be applied to all text types, both literary and non-literary, and to translation into and out of the foreign language
5. an “anti-universalist” model which allows for culture-specific differences in translational concepts
6. a practical model capable of accounting for all forms of transcultural communication needed in professional translation practice
7. an expert model which gives translators the prestige of being experts in their field, competent to make purpose-adequate decisions in full responsibility towards their partners.

Volgens Nord (1997a:47) voldoen Vermeer se skoposteorie aan die meeste van hierdie vereistes. Nord voeg egter die begrip lojaliteit by die skoposteorie. Hierdie aspek het betrekking op die verhouding tussen die vertaler en die bronteks en die bronteksskrywer.

Nord (1997b:126) verduidelik die begrip lojaliteit soos volg:

Loyalty refers to the interpersonal relationship between the translator, the source text sender [die bronteksskrywer], the target text addressees [die doeltekslesers] and the initiator [dit kan ’n persoon of instansie wees, byvoorbeeld ’n uitgewer; in hierdie geval is die inisieerder en die vertaler dieselfde persoon of entiteit]. Loyalty limits the range of justifiable target text functions for one particular source text and raises the need for a negotiation of the translation assignment between translators and their clients [die persoon of instansie wat die vertaling geïnisieer het].

Die begrip lojaliteit bring mee dat ’n vertaler se interpretasie van die skrywer se boodskap, en dus die vertaling daarvan, so getrou as moontlik aan die skrywer se boodskap is. Lojaliteit veroorsaak dus dat ’n vertaler nie sommer aan die doelteks kan verander soos hy wil nie.

3.3 Die doelteksskopos

Nog voor ’n mens die skopos van die doelteks kan bepaal, en hier gaan dit oor die vertaler se interpretasie van wat die skopos van die bronteks is (sien ook Swart 2009:28), is dit nodig om eers die bronteks te ontleed om sodoende vas te stel wat die funksie van die bronteks is. In die voorwoord van die 1987-uitgawe van Cry, the beloved country verduidelik Paton self watter tipe boek dit is:

So many things have been written about this book that I would not add to them if I did not believe that I know best what kind of book it is. It is a song of love for one’s far distant country, it is informed with longing for that land where they shall not hurt or destroy in all that holy mountain, for that unattainable and ineffable land where there shall be no more death, neither sorrow, nor crying, for the land that cannot be again, of hills and grass and bracken, the land where you were born. It is a story of the beauty and terror of human life, and it cannot be written again because it cannot be felt again. Just how good it is, I do not know and I do not care. All I know is that it changed our lives. It opened the doors of the world to us, and we went through. (Paton 1987, Voorwoord)

In 1948 skryf Paton die volgende in ’n ongetitelde gedig:

Must you always write of black men and Indians,
Of half-casts and Jews, Englishmen and Afrikaners,
Of problems insoluble and secret fears
That are best forgotten?
You read the paper, you post your letters,
You buy at the store like any normal being.
Why then must you write such things?

Madam, really, since you ask the question,
Really, Madam, I do not like to mention it
But there is a voice that I cannot silence.
It seems that I have lived for this, to obey it
To pour the life-long accumulation
Of a thousand sorrowful songs.
I did not ask for this destination
I did not ask to write these same particular songs.
(Paton 1995:73).

Hieruit blyk dit dat Paton hom geroepe gevoel het om Cry, the beloved country te skryf: “[T]here is a voice that I cannot silence./ It seems that I have lived for this, to obey it/ To pour the life-long accumulation/ Of a thousand sorrowful songs.”

Die resensente het dadelik Paton se passie vir die mensdom raakgesien en in hulle resensies daaroor geskryf:

[a] novel of absorbing interest told by a passionate humanitarian with a complete command of his subject […] a book to read and remember. Paton’s prose is almost Biblical in its simplicity; his passion for humankind is Biblical too. (Alexander 1995:220)

Uit bostaande is dit duidelik dat Paton se bedoeling met Cry, the beloved country by die oogmerk van die liberale tradisie, soos vroeër aangehaal, aansluit.

Nord (1992:42) beskou die funksie van die bronteks as die belangrikste kriterium waaraan die semantiese en sintaktiese eienskappe van daardie teks ondergeskik is. In vertaling is dit dus belangrik dat die doelteks dieselfde funksie as die bronteks het, terwyl die semantiese en sintaktiese eienskappe van die bron- en doelteks maar kan verskil. Nord dui ook aan dat die ontleding van die bronteks gebaseer moet wees op ’n pragmatiese model wat beide die intratekstuele en ekstratekstuele faktore van kommunikasie in ag neem (43). Nord skryf verder dat die wisselwerking tussen ekstra- en intratekstuele faktore deur die volgende vrae, wat op die New Rhetoric-formule gebaseer is, duidelik gemaak word; die skopos en kommunikatiewe funksie van die bronteks én die doelteks kan bepaal word deur hierdie vrae te beantwoord:

Who transmits to whom, what for, by which medium, where, when, why a text with what function? On what subject matter does he say what (what not), in what order, using which non-verbal elements, in which words, in what kind of sentences, in which tone, to what effect? (Nord 1992:43)

Eers ná die ontleding van die bronteks is dit moontlik om die skopos van die doelteks te bepaal. Indien die vertaling in opdrag van ’n ander persoon of instansie (die inisieerder van die vertaling) gedoen word, is dit nodig om vas te stel of die vertaalopdrag met die funksie(s) van die bronteks ooreenstem; indien die inisieerder se opdrag nie met die funksie(s) van die teks ooreenstem nie, kan daar gewoon nie met die vertaling voortgegaan word nie. Soms is die inisieerder en die vertaler dieselfde persoon, soos in die geval van die MA-studie waarop hierdie artikel gebaseer is. Bogenoemde beginsel geld egter steeds.

Deur sommige van Nord (1992:43) se bogenoemde vrae te beantwoord, is dit moontlik om die skopos van Paton se Cry, the beloved country – die bronteks in hierdie studie – te bepaal, of soos Nord (1997a:92) dit stel, “die vertaler se interpretasie” van die skopos van die bronteks (sien ook Swart 2009:28). Daarna kan die vertaler se interpretasie van die skopos van die doelteks bepaal word deur dieselfde vrae te beantwoord met die doeltekslesers en doeltekskultuur in gedagte.

Die vrae wat beantwoord is om die skopos van die bronteks te bepaal, en na aanleiding daarvan die skopos van die doelteks, word in die volgende tabel weergegee (sien die antwoorde op hierdie vrae in Brümmer 2015:109–21):

Vergelyk ’n mens die antwoorde op die vrae oor die skopos van die bronteks met die antwoorde op dieselfde vrae oor die skopos van die doelteks, is dit duidelik dat die doelteks nie dieselfde funksie in die doelkultuur moet vervul as wat die bronteks in die bronkultuur moes vervul het nie. Binne die doelkultuur vertel die doelteks vandag ’n verhaal uit die verlede, terwyl die bronteks destyds (in 1948) ’n verhaal oor die hede binne die bronkultuur vertel het, en ook ’n toekomsperspektief gebied het.

Soos reeds genoem, toon die feit dat die Britse uitgewer Random House die roman in 2002 (Paton2002) en weer in 2008 (Paton 2008) heruitgegee het, dat dié teks vandag nog gereeld gelees word en daarom nog ter sake is. Die groot aantal jare wat sedert die publikasie van die bronteks verloop het (meer as ses dekades), asook die veranderde sosiopolitieke landskap van Suid-Afrika – die oorgang van die apartheidstydperk na ’n demokratiese Suid-Afrika – veroorsaak egter dat ’n mens nie in alle gevalle aan die bronteks getrou kan bly nie. Die beste voorbeeld hiervan is die vertaling van raspejoratiewe (sien 3.7.1 en 5.4.2).

Die skopos van die Afrikaanse vertaling van Cry, the beloved country is dus om ’n doelteks te produseer wat binne die huidige sosiopolitieke situasie in Suid-Afrika (postapartheid) so getrou as moontlik aan die bronteks is.

4. Aanspreekvorme

Die term aanspreekvorm (AV) word oorkoepelend gebruik vir enige woord of titel wat een persoon gebruik om ’n ander persoon mee aan te spreek. In Afrikaans is daar verskeie soorte AV’e wat hieronder bespreek gaan word. Die verskille tussen die gebruik van AV’e in Engels en in Afrikaans word ook aangeraak voordat daar na die AV’e in die bronteks gekyk word.

4.1 Soorte aanspreekvorme wat in Afrikaans voorkom

Bosman en Otto (2015:365) stel in ’n onlangse artikel voor dat die Afrikaanse AV-terminologie gestandaardiseer word. Hulle voorgestelde terminologie word in hierdie artikel gebruik.

4.1.1 Direkte aanspreekvorme

Direkte aanspreekvorme (DAV) word gebruik wanneer ’n mens iemand aanspreek om die persoon te identifiseer of sy aandag te trek.

Volgens Combrink (1987:15) gee ’n DAV altyd iets te kenne oor:

a) die aangesprokene
b) die spreker
c) die formaliteitsgraad en sekere ander aspekte van die kommunikatiewe situasie
d) die tipe sosiale interaksie tussen spreker en aangesprokene(s).

Volgens Ponelis (1979:35) het die DAV twee hooffunksies, naamlik om die aandag van die aangesprokene te verkry, en om die verhouding tussen die gespreksgenote te struktureer. Die tweede funksie is veral van toepassing op indirekte AV.

4.1.2 Indirekte aanspreekvorme

Bosman en Otto (2015:364) voer aan dat ’n indirekte ’n verskeidenheid vorme in Afrikaans aanneem:

Dit mag voorkom nadat die direkte AV gebruik is, maar ook waar daar geen direkte AV voorafgaan nie. Die tweede aanspraak kan byvoorbeeld ’n herhaling van die eerste aanspraak wees, maar is ook tipies die voornaamwoorde u, jy en julle.

Wybenga (1981:114 e.v.) identifiseer die volgende agt vorme van die IAV op grond van sy vraelysstudie:

a. Die nulvorm
Kan die chauffeur nie die motor ’n bietjie vorentoe trek nie?
b. Jy
c. U
d. Die R-vorm (herhaling van die eerste AV)
Ma, kan ek Ma help om Ma se kamer skoon te maak?
e. Julle teenoor ’n enkele persoon
Aan ’n apteker: Het julle iets vir verkoue?
f. Ons
Teenoor ’n jong meisie: Is ons mamma weg?
g. Derdepersoonsvorme
Teenoor ’n meisie: Hoekom huil sy so?

Sommige van Wybenga (1981) se voorbeelde hier bo kan ook as vermydingsvorme getipeer word. ’n Vermydingsvorm word gebruik wanneer “[s]prekers [...] die té formele u of die té familiêre jy [wil] vermy” (Bosman en Otto 2015:365).

Bosman en Otto (2015:365) meen dat die herhalingsvorm in Afrikaans besonder opmerklik is as vermydingsvorm. Die herhalingsvorm word gebruik om iemand in die derde persoon aan te spreek. Volgens Bosman en Otto (2015:365) is die “herhaling van die voornaam of titel: meneer, mevrou, pappa, mamma, oom, tannie tipiese voorbeelde van die herhalingsvorm in Afrikaans. Die volgende voorbeeld, aangehaal uit Wybenga (1981:114), illustreer die herhalingsvorm uitstekend:

Ma, kan ek Ma help om Ma se kamer skoon te maak?

In Engels word daar ook van direkte en indirekte AV’e gebruik gemaak. Daar is egter een groot verskil tussen die gebruik van veral IAV’e in Engels en Afrikaans. Hierdie verskil word volgende bespreek.

4.2 Verskille tussen aanspreekvorme in Engels en Afrikaans

Hier moet daar eers na die ondersoek van Brown en Gilman (1960) verwys word. In hulle klassiek-geworde artikel gee hulle ’n uiteensetting van die semantiese evolusie van die sogenaamde T-vorme (informele indirekte AV’e) en V-vorme (formele indirekte AV’e) in ’n aantal Indo-Europese tale soos Latyn, Engels, Frans, Italiaans, Spaans en Duits. Bosman en Otto (2015:367) som dié artikel verder op:

Die V-vorm (van die Latyn vos, die meervoudsvorm van die tweedepersoonsvoornaamwoord) is aanvanklik gebruik om Romeinse keisers aan te spreek en het mettertyd ontwikkel tot die formele AV, wat onder meer gebruik word om ’n asimmetriese magsverhouding tussen gespreksgenote van ongelyke status aan te dui. Na hierdie ontwikkeling verwys Brown en Gilman as die magsemantiek.

Brown en Gilman se ondersoek toon aan hoe die voornaamwoorde van mag, in sommige tale meer as in ander, plek gemaak het vir die T-vorm van solidariteit gedurende die 20ste eeu: “[A]ll our evidence consistently indicates that in the past century the solidarity semantic has gained supremacy” (1960:259). Dit is die geval in die meeste Indo-Europese tale; Engels en Afrikaans (tydens die apartheidsjare) is egter uitsonderings:

Engels maak, net soos Afrikaans, van direkte en indirekte AV’e gebruik. Die groot verskil in die gebruik van AV’e in dié twee tale, en die aspek wat Engels ’n uitsondering maak, lê in die feit dat Engels geen verskil tussen die formele IAV u (die V-vorm) en die informele IAV’e jy/julle (die T-vorm) tref nie:

Most of us in speaking and writing English use only one pronoun of address; we say “you” to many persons and “you” to one person. The pronoun “thou” is reserved, nowadays, to prayer and naïve poetry, but in the past it was the form of familiar address to a single person. At that time “you” was the singular of reverence and of polite distance and, also, the invariable plural. In French, German, Italian, Spanish and the other languages most nearly related to English there are still active two singular pronouns of address. The interesting thing about such pronouns is their class association with two dimensions fundamental to the analysis of all social life – the dimensions of power and solidarity. (Brown en Gilman 1960:252)

Oor hoe dit gekom het dat Engels vandag slegs van “you” gebruik maak, skryf Brown en Gilman (1960:268):

In English at large, of course, “thou” is no longer used. The explanation of its disappearance is by no means certain; however, the forces at work seem to have included a popular reaction against the radicalism of Quakers and Levelers and also a general trend in English toward simplified verbal inflection.

Brown en Gilman (1960) het die vraelys waarop hulle klassieke studie gegrond is, ook aan twee Afrikaanssprekendes gestuur. Hulle bevindinge wys dat die situasie in Afrikaans anders is as in die ander tale wat hulle ondersoek het:

The Afrikaans pattern […] suggests a more static society and a less developed equalitarian ethic. The forms of address used between Afrikaans-speaking whites and the groups of “coloreds” and “blacks” are especially interesting. The Afrikaaner (sic) uses T, but the two lower casts use neither T nor V. The intermediate caste of “coloreds” says Meneer to the white and the “blacks” says baas. It is as if these social distances transcend anything that can be found within the white group and so require their peculiar linguistic expressions. (Brown en Gilman 1960:268)

Wat die gebruik van die V-vorm en die T-vorm tussen verskillende rassegroepe betref, meen Bosman en Otto (2015:367) dat “ons [...] uit ons algemene kennis van die sosiaal-politieke bestel wat die grootste deel van die 20ste eeu in Suid-Afrika geheers het, hierdie gevolgtrekking sonder moeite aanvaar, naamlik dat u en jy in interetniese kommunikasie nouliks ter sprake gekom het.”

Hieruit is dit duidelik dat ras, veral tydens die apartheidsjare, ’n groot invloed gehad het op die taalkeuses wat gespreksgenote tydens ’n gesprek of taaluiting moes maak.

4.3 Selekteerders wat die keuse van aanspreekvorme beïnvloed

Selekteerders is faktore wat die keuse van AV’e in verskeie situasies bepaal. In die eerste werklik empiriese studie na AV’e in Afrikaans deur Odendal (1976:105) is die selekteerder volwassenheid/onvolwassenheid die deurslaggewendste wanneer dit by die keuse van AV kom. Dit gaan hier oor die verhouding waarbinne die spreker en die aangesprokene tot mekaar staan. In daardie stadium het volwassenheid vereis dat dié wat nog nie volwasse is nie, hulle met die V-vorm aanspreek terwyl hulle met die T-vorm sou antwoord.

Ander selekteerders kan wees status (werkgewer teenoor werknemer; meerdere teenoor mindere), sosiale afstand (bekendheid teenoor onbekendheid), onderwerp (lughartige onderwerp teenoor ’n formele onderwerp), ras (wit teenoor swart), ouderdom (oud teenoor jonk) en beroep (geskool teenoor ongeskool). Sien ook Bosman en Otto (2015:367–9) en Wybenga (1981:14–6).

Tydens Suid-Afrika se apartheidsverlede, en ook tydens die jare wat dié tydperk voorafgegaan het, het die selekteerder ras ’n groot invloed op die keuse van AV’e gehad (soos onder 4.2 aangedui). Die verhouding tussen wit en swart word onder andere in die gebruik van AV’e in die letterkunde van die tyd weerspieël.

In die Afrikaanse vertaling van Cry, the beloved country (sien Brümmer 2015:126–82) is sosiale afstand en ras die belangrikste selekteerders by die keuse van AV’e. Hier onder volg enkele voorbeelde uit die bronteks waar die vertaling van die AV’e nie so voor die hand liggend is nie, juis as gevolg van die gebrek aan die V-vorm in Engels, asook die aanwesigheid van die selekteerders sosiale afstand en ras.

4.4 Aanspreekvorme in die bronteks

Die selekteerders sosiale afstand en ras word hier gebruik om die voorbeelde te kategoriseer. Die Afrikaanse vertalings van hierdie gedeeltes volg onder in die afdeling 5.

4.4.1 Voorbeelde waarin sosiale afstand ’n rol speel in die keuse van AV’e

Hier volg enkele voorbeelde uit die bronteks waar die sosiale afstand (bekendheid teenoor onbekendheid) ’n rol speel in die keuse van die V-vorm teenoor die T-vorm:

(a) Eerwaarde Msimangu stuur ’n brief uit Johannesburg aan Kumalo in Ndotsheni, Natal, waarin hy hom meedeel dat sy (Kumalo se) suster baie siek is en dat Kumalo daarom na Johannesburg moet reis. Eerwaarde Msimangu en eerwaarde Kumalo is aan mekaar onbekend – hulle het mekaar nog nooit ontmoet of briewe gewissel nie. Eerwaarde Msimangu se brief lui soos volg:

My dear brother in Christ: I have had the experience of meeting a young woman here in Johannesburg. Her name is Gertrude Kumalo, and I understand she is the sister of the Rev. Stephen Kumalo, St. Mark’s Church, Ndotsheni. This woman is very sick, therefore I ask you to come quickly to Johannesburg. Come to the Rev. Theophilus Msimangu, the Mission House, Sophiatown, and there I shall give you some advices. I shall also find accommodation for you, where the expenditure will not be very serious. I am, dear brother in Christ, Yours faithfully,

THEOPHILUS MSIMANGU

(Paton 2002:10).

(b) Ná Kumalo bostaande brief ontvang het, besluit hy om wel na Johannesburg te reis om na sy suster om te sien. Ook om na sy seun, van wie hy baie lanklaas gehoor het, te soek. Onderweg na die stasie het ’n onbekende vriend uit die gemeenskap vir Kumalo gehelp deur sy tas na die stasie te dra. Kumalo bedank die man só:

There is a last whistle and the train is near at last. The parson turns to his companion.

- Friend, I thank you for your help.

- Umfundisi, I was glad to help you. You could not have done it alone. This bag is heavy. (14)

(c) Toe Kumalo uiteindelik in Johannesburg aankom, moes hy met ’n bus na Sophiatown toe ry. Dit is waar eerwaarde Msimangu woon. Kumalo het nie geweet hoe of waar om ’n buskaartjie te koop nie en ’n skelm jong man het gou raakgesien dat Kumalo ’n maklike teiken is, aangebied om vir hom ’n kaartjie te koop en sy geld gesteel.

A young man came to him and spoke to him in a language that he did not understand.

- I do not understand, he said.

- You are a Xosa (sic) then, umfundisi?

- A Zulu, he said.

- Where do you want to go, umfundisi?

- To Sophiatown, young man.

- Come with me then I shall show you. (18)

(d) Kumalo het vir ’n lang ruk in die tou vir die bus gestaan voordat hy besef het dat die jong man hom beroof het. Hy vra toe aan nog ’n vreemde persoon hoe dit werk, waar ’n mens jou kaartjie koop. Die man neem hom op die ou end tot by Msimangu in Sophiatown.

- Mr. Msimangu, I bring a friend to you, the Reverend Kumalo from Ndotsheni.

- Come in, come in, my friends, Mr Kumalo, I am glad to meet you. Is this your first visit to Johannesburg?

Kumalo could not boast any more, he had been safely guided and warmly welcomed. He spoke humbly. I am much confused, he said. I owe much to our friend.

- You fell into good hands. This is Mr. Mafolo […]

- And you are no doubt hungry, Mr. Kumalo. Mr. Mafolo, will you stay for some food? (20).

(e) In Sophiatown aangekom is eerwaarde Msimangu baie bly om vir Kumalo te ontmoet. Hulle eet dadelik saam. Ná hulle geëet het, neem Msimangu vir Kumalo na die huis waar Kumalo vir die tyd wat hy in Johannesburg is, gaan woon.

I have a place for you to sleep, my friend, in the house of an old woman, a Mrs. Lithebe, who is a good member of our church. She is an Msutu, but she speaks Zulu well. She will think it an honour to have a priest in the house. (21)

(f) By mev. Lithebe se huis vertel Msimangu vir Kumalo meer oor sy suster (Kumalo se suster), dat sy ’n prostituut is, dobbel en bier brou. Kumalo is geskok om dit te hoor, maar daar is nóg iets waaroor hy hom bekommer:

- I have another great sorrow.

- You may tell me.

- I should be glad to tell you.

But then he was silent, and tried to speak and could not, so Msimangu said to him, Take your time, my brother. […]

-We shall try to find him, my brother. Perhaps your sister will know. (24).

(g) Die volgende dag het Msimangu vir Kumalo na sy suster toe geneem.

They sit down, she is silent upon her chair.

- I have come, he said.

- It is good.

- You did not write.

- No, I did not write.

- Where is your husband?

- I have not found him, my brother.

- But you did not write. (28)

(h) Van hier af ontmoet Kumalo sy broer, wat vir hom ’n leidraad gee van waar sy seun moontlik kan wees. Kumalo en Msimangu gaan van plek na plek op soek na sy seun: van Sophiatown na Claremont, na Alexandra, na Orlando en na die plakkerskamp met die naam Shanty Town. By al hierdie plekke ontmoet Kumalo en Msimangu nuwe mense. Elke keer word hierdie mense uitgevra oor Kumalo se seun. Elke keer woon die seun nie meer by die betrokke mense nie, en dan moet Kumalo en Msimangu die nuwe leidrade verder volg.

- Good morning, mother.

The woman was clean and nice-looking, and she smiled at them in a friendly way.

- Good morning, Umfundisi.

- Mother, we are looking for a lad, Absalom Kumalo.

- He stayed with me, umfundisi. We took pity on him because he had no place to go. But I’m sorry to tell you that they took him away, and I heard that the magistrate had sent him to the reformatory.

- The reformatory?

- Yes, the big school over there […]

- I must thank you, mother. Stay well. (58)

4.4.2 Voorbeelde waarin ras ’n rol speel in die keuse van AV’e

(a) Nadat Kumalo en Msimangu by mev. Hlatshwayo gehoor het dat Absalom na die verbeteringskool geneem is (sien voorbeeld (h) hier bo), het hulle dié skool gaan besoek met die hoop dat Absalom steeds daar is. Daar ontmoet hulle die hoof van die verbeteringskool, ’n jong, wit, Afrikaanssprekende man.

- We are looking, sir, for the son of my friend, one Absalom Kumalo, said Msimangu in the same language.

- Absalom Kumalo. Yes, I know him well. Strange, he told me he had no people.

- Your son told him, my friend, that he had no people, said Msimangu in Zulu.

- He was no doubt ashamed, said Kumalo. I am sorry, he said to Msimangu in Zulu, that I speak no Afrikaans. For he had heard that sometimes they do not like black people who speak no Afrikaans.

- You may speak what you will, said the young man. Your son did well here, he said. He became one of our senior boys, and I have great hope for his future.

- You mean, sir, that he is gone?

- Gone, yes, only one month ago. (60)

Die voorbeeld hier bo is die enigste voorbeeld uit die gedeelte van die bronteks wat vir die doel van die MA-studie vertaal is waar ras as selekteerder vir die gebruik van AV’e optree. Op ander plekke, later in die bronteks, kom daar egter nog voorbeelde voor.

5. Oplossings vir die vertaling van aanspreekvorme in Cry, the beloved country na Afrikaans

Wanneer daar ’n keuse tussen die V-vorm (formele IAV; u in Afrikaans) en die T-vorm (informele IAV; jy in Afrikaans) gemaak moet word, is dit belangrik om die skopos van die doelteks, die sosiopolitieke omstandighede van die tyd waarin die bronteks afspeel, sowel as die huidige norm vir die gebruik van hierdie vorme in gedagte te hou. Die verhouding waarin die betrokke karakters met mekaar staan, speel egter die deurslaggewende rol.

Baker (2011:14) noem dit “tenor of discourse”. Dit is ’n abstrakte term vir die verhoudings tussen die mense (karakters) wat aan ’n gegewe diskoers deelneem. Baker (2011:14) verduidelik verder:

Getting the tenor of discourse right in translation can be quite difficult. It depends on whether one sees a certain level of formality as “right” from the perspective of the source culture or the target culture. […] What the translator opts for on any given occasion will of course depend on what he or she perceives to be the overall purpose of the translation.

In die onderstaande drie voorbeelde is daar telkens op die V-vorm besluit. Die rede hiervoor is dat die karakters in voorbeelde (a), (c) en (d) (sien 4.4.1) aan mekaar onbekend is. Hulle is vreemdelinge vir mekaar.

Voorbeeld (a) is die brief van die eerwaarde Msimangu wat daartoe aanleiding gegee het dat Kumalo na Johannesburg toe gegaan het. Msimangu het nie vir Kumalo geken (hom nog nie ontmoet nie) toe hy die brief aan hom geskryf het nie. In voorbeeld (d) vind die eerste ontmoeting tussen Msimangu en Kumalo plaas.

In die geval van (c) is dit die enigste ontmoeting tussen dié karakters in die bronteks. In hierdie voorbeeld word die V-vorm gebruik omdat die skelm jong man Kumalo se vertroue probeer wen sodat hy Kumalo se geld kan steel deur voor te gee dat hy vir Kumalo sal help om ’n buskaartjie te gaan koop. Die gebruik van die V-vorm veroorsaak dat hy nog meer na ’n agtermekaar jong man lyk. Hy kry dit toe ook reg om ’n pond by Kumalo te steel.

In voorbeeld (b) hier onder gebruik Kumalo die T-vorm om die man wat hom gehelp het om sy tas na die stasie te dra voor sy vertrek na Johannesburg mee aan te spreek, maar hy ontvang die V-vorm. Die rede hiervoor is dat Kumalo as umfundisi ’n gesiene man in sy gemeenskap is. Die V-vorm toon dat hy deur lede van die gemeenskap gerespekteer word, terwyl die feit dat hy van die T-vorm gebruik maak, toon dat hy die meerdere is.

In die volgende voorbeeld ontmoet Kumalo en Msimangu, in hulle soektog na Kumalo se seun, nog ’n onbekende persoon in die plakkerskamp naby Orlando. Dis ’n vrou by wie Absalom Kumalo tuisgegaan het. In hierdie voorbeeld maak beide gespreksgenote van die T-vorm gebruik. Msimangu is aan die woord en in Johannesburg geniet hy ’n gesagsposisie as hoof van die swart Anglikaanse Kerk; hy sal daarom waarskynlik die T-vorm teenoor sy minderes gebruik. Mev. Hlatshwayo maak ook van die T-vorm gebruik. Daar is twee redes hiervoor: sy is ongeskool, en is dus nie daarvan bewus dat ’n mens ’n gesiene persoon in ’n formele register moet aanspreek nie, en hierdie gedeelte vind al redelik laat in die eerste deel van die boek plaas. Na my mening raak dit steurend vir die leser wanneer daar te veel van u gebruik gemaak word, veral omdat Msimangu en Kumalo in hulle soektog na Kumalo se seun soveel verskillende mense slegs een keer ontmoet en besoek.

Net nadat Kumalo vir Msimangu in voorbeeld (d) hier bo vir die eerste keer ontmoet het (sien 4.4.1), het hulle saam gaan eet. Daarna begin ’n nuwe hoofstuk waarin Msimangu vir Kumalo na die plek neem waar Kumalo gaan bly terwyl hy in Johannesburg is. Van daar af (soos in voorbeelde (e) en (f) hier onder) gebruik beide die T-vorm om mekaar aan te spreek omdat hulle nou aan mekaar bekend is. Die oorgang van die aanvanklike V-vorm tydens die eerste ontmoeting na die T-vorm word nie in die bronteks aangedui nie, omdat dit nie ’n eienskap is wat in Engels voorkom nie. Die leser moet dus aanneem dat daar tydens die ete iets gesê is soos: “Noem my Stephen”, of “Noem my Theophilus”. So ’n gesprek is nie by die doelteks “invertaal” nie. So word daar nader aan die bronteks en aan die doelteksskopos gebly.

In voorbeeld (g) onder 4.4.1 maak Kumalo van die T-vorm gebruik om sy suster, Gertrude, aan te spreek terwyl sy hom “my brother” noem.

In die enigste aangehaalde voorbeeld waar ras as selekteerder dien, maak Msimangu van die V-vorm gebruik om die wit man, die Afrikaanssprekende hoof van die verbeteringskool waar Kumalo se seun uiteindelik beland het, aan te spreek, terwyl die hoof van die verbeteringskool van die T-vorm gebruik maak om vir Msimangu mee aan te spreek. Hierdie gebruik van AV’e is tekenend van die asimmetriese verhouding wat tydens die apartheidsjare tussen wit en swart geheers het (sien ook Bosman en Otto 2015:366–76). ’n Ander oplossing sou kon wees dat Msimangu van die vermydingsvorm moes gebruik maak. Hy sou kon gesê het: “Meneer bedoel dat hy weg is?”, in plaas van: “U bedoel, Meneer, dat hy weg is?”. Daar is teen die vermydingsvorm besluit as gevolg van die feit dat Msimangu as Anglikaanse priester ’n tersiêre opleiding het, en daarom van die V-vorm bewus behoort te wees.

Op grond van hierdie voorbeelde (sien ook die kategorisering en bespreking van die voorbeelde onder 4.4) kan gesien word dat die keuse tussen die T-vorm en die V-vorm nie so eenvoudig is nie, en dat elke geval afsonderlik beoordeel moet word alvorens ’n vertaalkeuse gemaak kan word.

6. Gevolgtrekking

In hierdie artikel is die problematiek van die vertaling van AV’e in Afrikaans bespreek deur na voorbeelde uit Brümmer (2015:126–82) se Afrikaanse vertaling van Alan Paton se debuutroman Cry, the beloved country (1948) te kyk.

Die vertaling (sien Brümmer 2015:126–82) is teoreties gefundeer in Vermeer (2001:221) se skoposteorie en Nord (1997b:123) se aanpassing van die skoposteorie deur die byvoeging van die begrip lojaliteit. Binne hierdie teoretiese raamwerk is die doel van die Afrikaanse vertaling van Cry, the beloved country om ’n doelteks te produseer wat binne die huidige sosiopolitieke situasie in Suid-Afrika (postapartheid) so getrou as moontlik aan die bronteks is.

AV’e is simbole van sosiale strukture, en daarom is dit nie vreemd dat sosiale afstand en ras tydens die apartheidsjare waar wit mense aan die stuur van sake was, as selekteerders gedien het in die keuse van AV’e nie (Bosman en Otto 2015:367–9 en Wybenga 1981:14–6). Die asimmetriese magsverhouding wat tydens die apartheidsjare tussen wit en swart geheers het, word deeglik in die bronteks Cry, the beloved country uitgebeeld.

Die vertaling van AV’e uit Engels in Afrikaans bly problematies, veral vanweë die feit dat daar in Engels geen onderskeid tussen die formele V-vorm en die informele T-vorm getref word nie. Hierdie artikel toon dat die selekteerders sosiale afstand en ras ’n deurslaggewende rol by die keuse van AV’e in die Afrikaanse vertaling van Cry, the beloved country speel. Met die skopos van die doelteks in gedagte en Baker (2011:14) se riglyne rondom die gevoel van die diskoers (“tenor of discourse”) was dit wel moontlik om goeie vertaalkeuses te maak en om die probleem van die gebrek aan ’n V-vorm in Engels te oorbrug.

Daar moet wel beklemtoon word dat die voorbeelde wat hier gegee is, slegs een vertaalmoontlikheid verteenwoordig. Die voorbeelde moet dus glad nie as die enigste of finale vertaling gesien word nie. Wat die gebruik van AV’e betref, word bogenoemde deur Wybenga (1981:11) beklemtoon wanneer hy sê dat daar ’n duidelike verband tussen AV’e aan die een kant en status en sosiale afstand aan die ander kant is, maar dat hierdie verband nie verabsoluteer moet word nie, want indien ’n individu of groep se status verander, word die AV’e daardeur beïnvloed. Statusverandering veronderstel ’n verandering in sosiale konvensie, wat weer tot alternatiewe vertaaloplossings kan lei.

Op hierdie stadium blyk dit egter dat die V-vorm nog gereeld in Afrikaans gebruik word: “Die hoofgevolgtrekking is dat u as AV nog baie bekend is en volgens die oordeel van die ondersoekgroep blykbaar ook nog gebruik word” (Bosman en Otto 2015:389). Om hierdie rede sal u ook in vertaling nog gereeld gebruik word, en lewer die Afrikaanse vertaling van Paton se Cry, the beloved country van Brümmer (2015:126–82), bewys daarvan.

Bibliografie

Alexander, P.F. 1995. Alan Paton: a biography. Kaapstad en Oxford: Oxford University Press.

Baker, M. 2011. In other words: A course book on translation. Londen en New York: Routledge.

Blackface scandal hits Stellenbosch. http://www.iol.co.za/news/south-africa/western-cape/blackface-scandal-hits-stellenbosch-1.1755477#.VCkwymeSx4I (22 Mei 2018 geraadpleeg).

Boezak, E. 2018. The Ashwin Willemse saga: Are black people accepted, or merely tolerated? https://www.huffingtonpost.co.za/echbert-boezak/the-ashwin-willemse-saga-are-black-people-accepted-or-merely-tolerated_a_23439899 (22 Mei 2018 geraadpleeg).

Bosman, N. en A. Otto. 2015. “Moenie my ‘jy’ en ‘jou’ nie” – die gebruik van u in die 21ste eeu. Resultate van ’n loodsondersoek. LitNet Akademies, 12(3):358–93. http://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2015/12/LitNet_Akademies_12-3_BosmanOtto_358-393.pdf.

Brown, R. en A. Gilman. 1960. The pronouns of power and solidarity. In Sebeok (red.) 1960.

Brümmer, A. 2015. ’n Teoreties gefundeerde, geannoteerde Afrikaanse vertaling van Alan Paton se Cry, the beloved country. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria.

Catford, J.C. 1965. A linguistic theory of translation. Londen: Oxford University Press.

Combrink, J.G.H. 1987. Noem hom op sy naam. Die nut van die vokatief. In Van Jaarsveld (red.). 1987.

De Klerk, W.J. en F.A. Ponelis (reds.). 1976. Gedenkbundel H.J.J.M. van der Merwe. Pretoria: Van Schaik.

De Wee, M. 2018. ANC-hoë vra kalmte ná rugby-herrie. Beeld, 22 Mei, bl. 9.

Dollerup, C. en A. Loddegaard (reds.). 1992. Teaching translation and interpreting: training, talent and experience. Amsterdam: John Benjamins.

Dubow, S. 2014. Apartheid 1948–1994. Oxford: Oxford University Press.

Gambier, Y. en L. van Doorslaer (reds.). 2001. Handbook of translation studies; Volume 1. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.

Gouws, R.H., J. Luther en F. Pheiffer (reds.). 2015. Handwoordeboek van die Afrikaanse taal. Kaapstad: Pearson.

House, J. 1997. Translation quality assessment: a model revised. Tübingen: Gunter Narr Verlag Tübingen.

—. 2001. Overt and covert translation. In Gambier en Van Doorslaer (reds.) 2001.E

Khoabane, P. 2014. Blackface: What are varsities teaching? The Sunday Independent, 28 September. https://www.iol.co.za/sundayindependent/blackface-what-are-varsities-teaching-1756873 (22 Mei 2018 geraadpleeg).

Korda, Z. (regisseur). 1951. Cry, the beloved country. Film [VHS]. Verenigde Koningryk: London Films.

Kramarae, C., M. Schulz en W.M. O’Barr (reds.). 1984. Language and power. Beverly Hills: Sage Publications.

Liebenberg, B.J. en S.B. Spies (reds.). 1993. South Africa in the 20th century. Pretoria: Van Schaik.

Munday, J. 2001. Introducing translation studies: theories and applications. Londen: Routledge.

Ndlovu, V. 1997. Transferring culture: Alan Paton’s Cry, the beloved country in Zulu. MA-verhandeling, Unisa.

Nord, C. 1992. Text analysis in translator training. In Dollerup en Loddegaard (reds.) 1992.

—. 1997a. A functional typology of translations. In Trosberg (red.) 1997.

—. 1997b. Translating as a purposeful activity: functionalist approaches explained. Manchester: St. Jerome.

O’Barr, W.M. 1984. Asking the right questions about language and power. In Kramarae, Schulz en O’Barr (reds.) 1984.

Odendal, F.F. 1976. Oor die AV’e in Afrikaans. In De Klerk en Ponelis (reds.) 1976.

Paton, A. 1953. Too late the phalarope. Kaapstad: Jonathan Cape.

—. 1981. Ah, but your land is beautiful. Kaapstad: Jonathan Cape.

—. 1986 [1980]. Towards the mountain. Londen: Penguin Books.

—. 1987 [1948]. Cry, the beloved country. Kaapstad: Jonathan Cape.

—. 1988. Journey continued. Kaapstad: David Phillip.

—. 1995. Songs of Africa: collected poems. Durban: Geco Books.

—. 2002 [1948]. Cry, the beloved country. Kaapstad: Jonathan Cape.

Peck, R. 1997. A morbid fascination: White prose and politics in apartheid South Africa. Londen: Greenwood Press.

Ponelis. F.A. 1979. Afrikaanse sintaksis. Pretoria: Van Schaik.

Pretorius, F. (red.). 2014. A history of South Africa: From the distant past to the present day. Pretoria: Protea Boekhuis.

Reiss, K. en H.J. Vermeer. 1984. Grundlegung einer allgemeinen Translationstheorie. Tübingen: Niemeyer.

Ribbens, R. 2004. Yes sir, no baas, three bags full. Alternation, 11(2):343–64.

Rood, D. (regisseur). 1995. Cry, the beloved country. Film [DVD]. Verenigde State van Amerika en Suid-Afrika: Miramax Films.

Sebeok, T.A. (red.). 1960. Style in language. Cambridge, Mass.: MIT Press.

Swart, M. 2009. Twee Afrikaanse romans in Engels: ’n Ondersoek na die werkswyses van literêre vertalers. MPhil-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.

Trosborg, A. (red.). 1997. Text typology and translation. Amsterdam: John Benjamins.

Tuttle, K. s.j. Anisfield-Wolf Book Awards: Alan Paton. http://www.anisfield-wolf.org/books/cry-the-beloved-country/?sortby=year (28 Maart 2018 geraadpleeg).

Van Jaarsveld, G.J. (red.). 1987. Wat sê jy: studies oor taalhandelinge in Afrikaans. Johannesburg: McGraw.

Venuti, L. 1995. The translator’s invisibility: a history of translation. Londen: Routledge.

Venuti, L. (red.). 2001. The translation studies reader. Londen: Routledge.

Vermeer, H.J. 2001. Skopos and commission in translational action. In Venuti (red.) 2001.

Viviers, E. 2014. Liefde, politieke broederskap en die verbintenisse van verwerking: Alan Paton se Cry, the beloved country. LitNet Akademies, 11(1):230–69. https://litnet.co.za/assets//pdf/joernaaluitgawe_11_1/11(1)_GW_Viviers.pdf.

Watson, S. 1980. The liberal ideology and some English South African novelists. MA-verhandeling, Universiteit van Kaapstad.

Wybenga, D.M. 1981. AV’e en wisselende status: ’n Ondersoek na die gebruik van AV’e onder Afrikaanssprekendes in Vanderbijlpark. MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus).

Eindnotas

¹ In hierdie artikel verwys die term ras na die “vaste erflike eienskappe” (Gouws, Luther en Pheiffer 2015:1034) wat groepe mense van mekaar onderskei. Velkleur is ’n voorbeeld van so ’n erflike eienskap. Die woordverklaring van ras in die Handwoordeboek van die Afrikaanse taal (Gouws, Luther en Pheiffer 2015:1034) werp meer lig hierop: “Groep mense verbind deur ’n gemeenskaplike afkoms, en gekenmerk deur min of meer vaste erflike eienskappe en deur ooreenkoms, veral wat voorkoms betref.”

² Hierdie graad is onder leiding van Renée Marais aan die Universiteit van Pretoria voltooi.

³ In sy artikel “Liefde, politieke broederskap en die verbintenisse van verwerking: Alan Paton se Cry, the beloved country” (2014) ondersoek Etienne Viviers “biografiese, intellektuele en geskiedkundige koppelings” tussen Cry, the beloved country en “twee verbandhoudende verwerkings [...] daarvan” (Viviers 2014:230). Die verwerkings waarna verwys word, is die Amerikaner Maxwell Anderson (librettis) en die Duits-gebore Kurt Weill (komponis) se musiekblyspel uit 1949, Lost in the stars, en Zoltan Korda se 1951-filmweergawe van die roman.

⁴ Die Zulu-vertaling word noukeurig deur Victor Ndlovu (1997) ontleed en bespreek.

⁵ Tersaaklike temas soos die disintegrasie van die stam en die rol van liefde in die heropbou van die samelewing en vrees word breedvoerig in Brümmer (2015:58–63) bespreek.

⁶ Vermeer (2001:227) se funksionele skoposteorie is nie hoofsaaklik vir die doel van literêre vertaling ontwikkel nie, maar dit beteken nie dat dié teorie glad nie vir literêre vertaling gebruik kan word nie. ’n Literêre teks is eerder ’n estetiese teks as wat dit ’n informasie-aanbod is. In die geval van Cry, the beloved country wou Alan Paton wel inligting aan die brontaallesers oordra: hy wou die politieke situasie in Suid-Afrika tydens die laat 1940’s onder die brontekslesers se aandag bring en só hulle harte, én die harte van dié wat toe aan bewind was, verander.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Die problematiek van die vertaling van aanspreekvorme in Afrikaans aan die hand van Alan Paton se <i>Cry, the beloved country</i> appeared first on LitNet.

Abstract

Forms of address are used to structure the relationship between those taking part in a conversation (Ponelis 1979:35). In most languages, aspects such as status, respect and social distance are indicated by the use of forms of address. This is also the case in Afrikaans. During the years of apartheid, as well as during the years preceding that period, race played a big part in the choice of forms of address. This asymmetric power situation, as well as the fact that English makes use only of you as a form of address (Ribbens 2004:343), creates a big challenge to literary translators who translate from English into Afrikaans (Baker 2011:108). In this article this problem is discussed with reference to Brümmer’s (2015) Afrikaans translation of Alan Paton’s well-known novel Cry the beloved country (1948).

Cry, the beloved country, Alan Paton’s world famous debut novel, is described as follows on the back cover of Random House’s 2002 edition:

First published in 1948, Cry, the beloved country addresses the problem of race relations in South Africa with the scrupulousness of the historian, the sensitivity of the poet, and stands as the single most important novel in twentieth-century South African literature.

Whether the book could indeed (as the quote above claims) be seen as the most important South African novel of the 20th century is debatable, but that it is one of the most successful and widely known South African novels to date can be seen from the book’s sales. At the time of Paton’s death in 1988 the novel had been published numerous times by many different publishing houses around the world, and more than 15 million copies had been sold (Alexander 1995:222).

Alan Paton was a well-known South African liberal (Alexander 1995:274–326). He gave expression to the liberal ideology through his writing, and later through his involvement in the South African Liberal Party (Alexander 1995:276 and Paton 1988:68). Cry, the beloved countryis written in the liberal tradition. According to Richard Peck (1997:93) several of South Africa’s top-selling English literary works were written in the liberal tradition in protest against the apartheid ideology of the then ruling National Party (NP). Peck (1997:93–107) argues that Alan Paton and (Sir) Laurens van der Post were the best known authors in the South African liberal tradition.

Peck (1997:93) explains the liberal tradition as follows:

Its core beliefs in the sanctity of the individual and the importance of rational argument and morality left it distrustful of politics that relied on groups, power, and ideology. By the same token, however, its belief in rationality and its assumption that bad policy arises from ignorance led liberal writers to attempt to change the hearts of policymakers by bringing to their attention consequences of their actions. (My emphasis)

Cry, the beloved country addresses the injustices and dangers of an apartheid society. In this novel, the reader travels with Stephen Kumalo, an umfundisi (church minister), from a small town in Natal, to and through Johannesburg in search of his son. Kumalo meets several people during his trip, some only once, and with others he becomes friends.

The circumstances under which black people lived during the years of apartheid, as well as the power that white people had over black people, are revealed to the reader through the book.

Language is also used to show and to enforce power. A good example is the use of racial pejoratives, such as “native” (22); “non-European” (14) and “kaffer” (42). O’Barr (1984:265) explains: “[L]anguage is both a mirror of society and a major factor influencing, affecting and even transforming social relationships.” The social relationships between white people and black people during the apartheid years are also mirrored through the use of forms of address.

The distinction made in Afrikaans between the formal form of address “u” and the informal form of address “jy” causes the power relations that prevailed between white and black during apartheid to be placed in the forefront much more clearly than is the case in the source text.

Brümmer’s (2015:126–82) Afrikaans translation of Cry, the beloved country is theoretically founded on Vermeer’s (2001:221) skopos theory and Nord’s (1997b:123) adaptation of the skopos theory by the addition of the concept of loyalty.

Vermeer’s (2001:227) functional translation theory states that the goal of each translation determines what the translation should look like. He puts it as follows:

Skopos theory focuses above all on the purpose of the translation, which determines the translation methods and strategies that are to be employed in order to produce a functionally adequate result.

Within Vermeer’s skopos theory (2001:227) the skopos (goal or function) of the target text is more important than that of the source text. As mentioned, Nord adds the concept of loyalty to the skopos theory. Loyalty relates to the relationship between the translator and the source text as well as the source text writer.

Nord (1997b:126) explains the concept of loyalty as follows:

Loyalty refers to the interpersonal relationship between the translator, the source text sender, the target text addressees and the initiator. Loyalty limits the range of justifiable target text functions for one particular source text and raises the need for a negotiation of the translation assignment between translators and their clients.

Loyalty brings about the fact that a translator cannot simply change the target text as he wishes.

The skopos of the Afrikaans translation of Cry, the beloved country was determined by first determining the skopos of the source text and then comparing this with the function of the intended target text. In so doing, the skopos of the Afrikaans translation could be determined: to create a target text which, within the current socio-political situation in South Africa (post-apartheid) is as true to the source text as possible.

The phrase “forms of address” is used to refer to the words or titles used by one person to address another. There are a few different forms of address in Afrikaans. Direct and indirect forms of address are examples of these. English also makes use of direct and indirect forms of address. There is, however, one big difference between the use of indirect forms of address in English and Afrikaans.

English makes use of only one indirect form of address, “you” (the so-called T-form, the informal indirect form of address),for both formal and informal situations (Ribbens 2004:343).

As far as Afrikaans is concerned, we know that the V-form (the formal indirect form of address, u) was hardly ever used in inter-ethnic communication during the years of apartheid (Bosman and Otto 2015:367).

In the Afrikaans translation of Cry, the beloved country the selectors race and social distance played a big role in the choice of forms of address.

When it comes to social distance the main characters, Kumalo and Msimangu, addressed strangers with the V-form and those who were familiar to them with the T-form. The challenge was to determine when to switch from the V-form to the T-form as the characters became more familiar with each other. It was found that the relationship between the two characters involved is the determining factor when it comes to the choice between the V-form and the T-form.

As for the selector race, white characters addressed black characters with the T-form whilst black characters reciprocated with the V-form.

The fact that English makes no distinction between the V-form and T-form made the above-mentioned choices quite difficult and each case had to be decided on separately. The skopos of the target text together with Baker’s (2011:14) guidelines on the “tenor of discourse” made it possible to make good translation choices in the Afrikaans translation.

The fact that the V-form is still regularly used in Afrikaans today (Bosman and Otto 2015:389) means that it will also be a feature of translations into Afrikaans. The Afrikaans Translation of Cry, the beloved country has proven this.

Keywords: Cry, the beloved country; forms of address; literary translation; Paton, Alan; skopos theory; source culture; source language; T-form; target culture; target language; V-form

Lees die volledige artikel in Afrikaans: Die problematiek van die vertaling van aanspreekvorme in Afrikaans aan die hand van Alan Paton se Cry, the beloved country

The post The difficulties of translating forms of address into Afrikaans in respect of Alan Paton’s <i>Cry, the beloved country</i> appeared first on LitNet.

Sêgoed van Tom Gouws Vir hom het lees gegaan oor die wêrelde wat lees vir hom oopgemaak het. "Dis asof daar elke keer as jy ’n boek lees ’n deur in jou kop oopgaan en jy kan daar uitstap. En ek het gedink dit moet wonderlik wees wanneer jy self daardie deur kan versin." (Beeld, 15 Augustus 1991) Of hy maklik in alle genres skryf? "Ek vind die prosa makliker, maar die poësie meer bevrydend. Ek vermoed laasgenoemde kom uit ’n dieper organiese stratum. Die dramas wat ek geskryf het, was geleentheidstukke vir swart teater." (Beeld, 15 Augustus 1991) Die rol van ’n resensent: "’n Resensent is vir my ’n kolporteur, ’n boeksmous. Dit is ’n liefde vir boeke en die behoefte om dit aan soveel mense as moontlik bekend te stel wat hom of haar die moeite laat doen om, teen minimale vergoeding, kosbare tyd te spandeer om ’n teks te lees en sy leeservaring op skrif te stel, so verantwoord en verantwoordelik as wat hy/sy kan." (Boekewêreld, 19 April 1995) Nog oor resensente: "Soos enige smous moet die resensent geloofwaardigheid opbou oor die produk wat hy/sy probeer verkoop. Lesers mag nie mislei word om ’n boek te koop nie. Mettertyd leer lesers ook ’n resensent se smaak en oordeelsvermoë ken, en besluit op grond daarvan of sy/haar mening vertrou kan word." (Boekewêreld, 19 April 1995) "’n Resensent se mening bly maar altyd net nog ’n mening. Natuurlik beteken dit nie dat almal daarmee saamstem nie – dit sou my bekommer as dit wel die geval is. Dit dien die boek as daar in die pers daaroor gestry word, as lesers en resensente van mekaar verskil. Lees, interpreteer, verstaan, ook resenseer, is deel van die onvoltooide groot gesprek oor die boek." (Boekewêreld, 19 April 1995) Hoe en wanner skryf hy? "Ek het baie min tyd vir skryf, daarom moet dit ’n bewustelike poging wees om enigsins iets op papier vas te maak. Die skryfaksie is inspirasie genoeg. Ek het baie min die luukse van stilte. Midde-in die lewe gebeur gedigte. When the poem is ready, the poet arises." (Aan Louis Esterhuizen op Versindaba) "Skryf is om elke vroegoggend ’n wilde perd te gaan vang en by jou skryftafel tot rus te bring. Dit vra ’n absoluut doelgerigte poging. My kop zoem gedurig soos ’n bos vol bye en ek moet dan my verbeelding karteer, dus is dit ’n voortdurende proses eerder as ’n tref-en-trap-diggeleentheid. Ek bly ook gedurig die verse snoei, selfs na publikasie. En soos ons weet – alle snoei is groei. Daar kom dus nie ’n einde aan tekste maak nie." (Aan Bibi Slippers op LitNet) Wat behels aardse geluk? "Geluk is soos kwik, jy kan dit net verby jou voel skuur, helaas nooit bevat of behou nie. Soms in ’n onbewaakte oomblik is daar ’n gevoel van totale godsaligheid, a sense of wellbeing, ’n diepe vervuldheid, maar dit is vlugtig." (Die Burger, 1 Oktober 2011) Wat is sy lewensleuse? "My lewensleuse moet beslag gee aan wat ek met my hele hart hoop my grafskrif eendag kan wees: Johannes 17:4 – 'Ek het U  verheerlik op die aarde. Die werk wat U my gegee het om te doen, het ek volbring." (Die Burger, 1 Oktober 2011) wyding eendag as jy oud is en saggies met jouself praat, en bewe, en die tou te kort word vir die skep uit putte van herinnering. vat dié vers, geliefde, lees dit weer as onvoldoende wyding van ’n digter wat na woorde soek vir die diepgang van ’n lewe. Soms is die self ’n kleitablet, ander kere ’n sakrament.          (Uit: Ligloop. Human & Rousseau, 2010)

Gebore en getoë

Thomas Gouws is op 2 Augustus 1961 op Mafikeng in die destydse Bophuthatswana gebore as die sesde van sewe kinders van die Gouws-gesin.

Hy was op skool ’n uitblinker net verskeie toekennings, met onder andere die toppresteerder van die Hoërskool Mafikeng. Hy het op skool die hoofrol in verskeie konserte en operettes vertolk en ’n goue nasionale diploma verwerf vir redevoering en debattering. Hy was hoofseun aan die hoërskool, het erekleure vir akademie verwerf en was voorsitter van die ACSV en ander jeugorganisasies. Hy was ook gekies as Rotariërstudent en het ’n landwye leierskapkursus bygewoon.

Tom het aan René Marais (Beeld, 15 Augustus 1991) vertel dat hy as kind reeds in die letterkunde begin belangstel het: "Miskien toe ek so 10, 11 jaar oud was en in die houtwerkklas ’n boekrakkie moes maak. Ek kon nie, en ek wou nie. Ek het gesit en met woorde iets probeer maak wat net so mooi kan wees.

"Die onderwysers het my dikwels maar laat begaan; hulle het in elk geval geweet watter soort boekrak ek sou maak. Dit het nie vir my oor boekrakke gegaan nie, maar oor verdomde boeke! Om vir myself ’n wêreld te kon skep was vir my belangrik."

Hy was ’n ywerige leser en het letterlik die hele biblioteek op Mafikeng deurgelees. "Ek is partykeer weggejaag omdat ek twee keer op een dag boeke kom uitneem het!"

Hy het in 1979 aan die Hoërskool Mafikeng gematrikuleer.

Verdere studie en werk

In 1980 is Tom na die Potchefstroomse Universiteit vir CHO (vandag die Universiteit van Noordwes) waar hy hom ingeskryf het vir die BA-graad met Afrikaans-Nederlands, Wiskunde en Algemene Taal- en Literatuurwetenskap as hoofvakke. Hy het in 1982 sy graad verwerf. Tydens sy voorgraadse studiejare openbaar Tom steeds die veelsydigheid wat hom op skool onderskei het. Hy was betrokke by formele koorafrigting, muurbal en redevoering en het ook rolle vertolk in teaterproduksies van die studente. Hy was ook betrokke by die afrigting van die eerstejaarskonsert.

Hy het ook in sy voorgraadse jare meegewerk aan ’n projek van die RGN (Raad vir Geesteswetenskaplike navorsing) oor "Die christelike gegewe in die Afrikaanse letterkunde". In 1985 het hy vergunning gekry om die HOD (N) en die eerste fase van sy deeltydse honneurskursus gelyktydig te begin. Die HOD (N), met spesialisering in remediërende onderwys, het hy in 1983 verwerf.

In die 1980's het Tom reeds sy debuut as skeppende skrywer gemaak. Sy klug, Die kat kom weer, is in 1987 in ’n landwye kompetisie as die wenner van die ATO-prys aangewys. Dit is ’n jeugdrama wat opgeneem is in die versamelbundel van Elise van Wyk, Van die banke op die planke. Vroeg in 1988 is Sien jy die goudson Siener, ’n hoorspel, oor Radio Suid-Afrika uitgesaai, terwyl sy vroeë dramas Ons moet nie en ’n Paspop vir Pappa (geleentheidstukke vir swart teater) albei deur amateur-toneelgroepe opgevoer is.

Met die ingang van 1984 het Tom sy onderwysloopbaan begin by Potchefstroom Gimnasium waar hy veral Afrikaans en Wiskunde onderrig het. Hy was ook diensdoende koshuispersoneellid en aktief betrokke by redenaars-, debat- en toneelafrigting en die skoolkoerant. In 1984 het hy ook sy honneursgraad in Afrikaans-Nederlands verkry.

Na ’n jaar as onderwyser het Tom in 1985 verskuif na die Potchefstroomse Universiteit waar hy aangestel is as junior lektor in die Afrikaans-Nederlandse departement. Hy het, ook in 1985, sy MA-graad oor Antjie Krog met lof geslaag en in 1985 én in 1986 het die universiteit akademiese erekleure aan hom toegeken. Hy is in 1986 na die Vaaldriehoekkampus van die Pukke waar hy die letterkunde-afdeling op sy skouers geneem het.

Tom het in 1988 van standplaas verander en is na die Universiteit van Pretoria se Afrikaanse departement waar hy later tot senior lektor bevorder is. Hy het in 1988 sy doktorale studie voltooi met die proefskrif Die transskriptuele lees: hiaat, haplografie en transkripsie in die poësie van Breytenbach, Krog en Cloete - ’n logolinguale lesing. Hy het ook aan ’n tweede doktorsgraad begin werk – (Ont)mitologisering van die Afrikaner in die Afrikaanse prosa.

Soos altyd was Tom nie net betrokke by die akademie nie, maar het hy steeds ’n leidende en aktiewe rol in die gemeenskap gespeel. Hy het by verskeie vakkongresse en leeskringe as spreker opgetree, en het ook vertolkingswerk en spraakprogramme gelewer. Die onderrig van letterkunde op skole het hom baie na aan die hart gelê en hy het op deurlopende basis kursusse vir leerders en onderwysers aangebied. Hy was ook groepleier vir ’n kursus in skeppende skryfwerk (aan die UP) en goeie gewilde prosa (aan die Pukke). Hy was ook voorsitter van die Pretoriase werkgemeenskap van die Afrikaanse Skrywerskring. Hy was ook kanselier van die Graduate Academy of Southern Africa.

In 1984 is Tom met Retha Fourie, ’n maatskaplike werker, getroud en die egpaar het ses kinders gehad. (Drie kinders is voor geboorte oorlede). Hy het in 1993 tot bekering gekom. Hy het later sy loopbaan as akademikus opsygeskuif om hom toe te lê op die bediening van die Woord. Hy het ’n betrekking aanvaar by die JC Group of Companies en het ook weer voltyds begin skryf. Hy het ook op die direksies van die maatskappye Foundation Publications en Plumbline Productions gedien. Hy het aan die stuur gestaan van Elijah Africa, ’n internasionale bedieningsnetwerk. Nadat hulle op ’n plasie naby Hartbeespoortdam gewoon het, het hy, Retha en hulle jongste seun in 2016 na ’n sekuriteitswoonbuurt oos van Pretoria getrek.   

In 1991 (op die ouderdom van 29 jaar) het hy diens aanvaar as professor en hoof van die Afrikaanse departement aan die Universiteit van Bophuthatswana. Hy het aan René Marais vertel dat dit nie net is wat hý daar gaan doen nie, maar ook wat dit aan hom gaan doen. "Die geleentheid en gesindheid vir Afrikaans is baie positief; dit is ’n groeipunt vir Afrikaans. Die moontlikhede vir die ontwikkeling van Afrikaans maak my baie opgewonde. Vir my persoonlik is die verhuising ’n terugkeer na die ruimte van my jeug, en dit is belangrik dat ek nou moes terugkeer. Ek is eintlik maar ten diepste ’n Motswana! Vir my as mens lê daar veel nog om te ontsluit, ook op skeppende gebied."

Hy het verder aan Marais verduidelik dat hierdie universiteit sterker ingestel was op die gemeenskap as die ander universiteite waar hy gewerk het. "Die sosiale verantwoordelikheid van die akademie is vir my ’n absolute prioriteit. Ek is ook in vakverband sterk gemeenskapsgerig ingestel. Daar is ’n welwillendheid hier wat my opgewonde maak, en die behoefte aan die ontwikkeling van Afrikaans is groot. Ons het baie planne."

Hierdie verskuiwing van Tom het gekom in die jaar ná die verskyning van sy eerste digbundel diaspora in 1990. Vir Tom was diaspora nie soseer geïnspireer deur die politiek nie, maar was dit eerder revolusionêr, "in die etimologiese sin daarvan, as revolve, draai, verander. Verandering is vir my die enigste konstante wat daar is. Verandering natuurlik op politieke vlak, waar ons ook as ’n samelewing in oorgang is, maar ook revolusie in die sin van die persoonlike revolusie, dat jy die beperkinge van die self moet deurbreek om geboorte te kan gee aan ’n wyer self."

In Transvaler van 11 April 1991 het René Marais geskryf dat diaspora in baie aspekte knap en vernuftig is wat bewys lewer van Tom Gouws se vermoë as digter om met die woord, die taal, die beeld en die digterlike tradisie om te gaan.

"Die bundel is egter ook besonder ambisieus gekonsipieer, wat tot gevolg het dat eenvoud ten koste van verwikkeldheid ingeboet word. ’n Mens kry die indruk dat die bundel laag op laag van betekenis 'gelaai' word. Dit is waarskynlik die rede waarom ek in die bestudering van die bundel meermale beïndruk, maar selde ontroer gevoel het. En die vermoë om sy gehoor te ontroer, is myns insiens ’n belangrike kenmerk van die ware kunstenaar, ongeag of hy/sy skrywer, skilder of musikus is."

Oor diaspora was daar net soveel menings as wat daar resensies was. In Insig (Maart 1991) skryf Daniel Hugo dat diaspora "fluks help om die hoofpad van die Afrikaanse poësie te plavei na ’n kripties-akademiese onderwêreld. Dis ’n bundel dié wat van die (Griekse) titel af met woordeboeke en ensiklopedieë gelees moet word. Elke opgetekende vernuf-poëtiese tegniek word oorbewus – maar soms verbluffend vaardig – aangewend: betekenisverletterliking, die anagram, palindroom, apokoinou, intra- en intertekstualiteit, meta-poëtiese ikone, ensovoorts. (...)

"Tom Gouws se verstegniese vaardigheid en uitgestalde belesenheid is in te veel gevalle oëverblindery. Hy het in diaspora ’n 'fyn net van die woord' geweef en daarmee in 'baie waters' gevis, maar net té min 'blink en vet visse' land toe gebring. Hoe fassinerend (en tydrowend) die lees van hierdie soort poësie mag wees, laat dit ’n mens tog verlang na die akademies-ongekontamineerde talente van digters soos Ingrid Jonker en GA Watermeyer, beide saliger. Hoe dit ook al sy, diaspora is ’n indrukwekkende debuut."

TT Cloete (Beeld, 22 April 1991) het sy bespreking afgesluit: "Hierdie belangrike debuut spreek vir homself. Alles is nie goed nie (daar is baie hinderlike alliterasies, of ’n soms te kompakte vers), maar die verdienstes gaan ver bo die kleiner gebreke uit. Selde verskyn daar ’n debuut wat so heg en die keuse van die gedigte so goed gemotiveer en afgerond is, en selde het ’n debuut soveel gedigte van dimensie."

Rapport (24 Februarie 1991) se resensie is deur FR Gilfillangeskryf wat van mening was dat die lees van hierdie bundel ’n "groot vermoeienis" was. "’n Mens vra jou af of die uitgewer Tom Gouws nie ’n guns sou bewys deur hom af te raai om so gou te publiseer nie. Teenoor die debutant het die uitgewer ’n verantwoordelikheid."

Oor die uiteenlopendheid van die kritici het Tom aan René Marais (Beeld, 15 Augustus 1991) gesê dat hy dink sommige van die resensies was nie onbevooroordeeld nie en dat hy dit betreur: "Dit sou vir my baie sleg gewees het as daar ’n resensie verskyn het wat gefundeerd kon uitwys dat die bundel swak is. Dit het nie gebeur nie. Gelukkig is dit die resensent wat moet saamleef met wat hy gesê het, en nie ek nie! Maar ek is tog in ’n mate teleurgesteld omdat van die resensente hulle soms aanmatig om tussen die leser en die boek te kom staan.

"Die ontvangs van diaspora het veel gesê van die Afrikaanse literêre kritiek en die stelsel waarbinne resensies bedryf word. Daar is ’n groot mate van voorskrywing in plaas van beskrywing. Dit is jammer."

Of die kritiek hom skade berokken het, was Tom se reaksie: "Ek het positiewe en negatiewe en tussenin resensies gekry. As jy net glo wat ander mense oor jou of jou werk sê, is jy verlore. Goeie kritiek kan jou te selfingenome maak, en negatiewe kritiek kan jou kelder. Ek het genoeg geloof in my skryfwerk dat die kritiek my nie veel raak nie."

René Marais wou by Tom weet of hy dink die lesers het verstaan wat hy in diaspora wou sê. Tom se reaksie hierop was dat die kwessie van verstaan, ’n moeilike ding is. "Die kritici het nogal gehamer op die intellektuele moeilikheidsgraad van die poësie. Ek dink egter mense kyk die motto van Gerrit Achterberg voor in die bundel mis. Dit lui: 'Een preleven, niet te verstaan, zal eenmaal zamevallen met onze kennismaking diep in die taal'.

"Jy moenie alles in die bundel verstaan nie, want nie alles kán jy verstaan nie. Elliot het gesê: 'Genuine poetry can communicate before it’s understood'. Maar meer: diaspora hou ook ’n versplintering van taal en betekenis in. Om egter na jou vraag terug te kom: ek word wyd gevra om te praat oor diaspora, by leeskringe veral, en die bundel verkoop goed, wat vir my sê dit word deur die algemene publiek gelees. Ek het gevind dis dikwels die nie-akademiese leser wat die bundel verstaan, miskien omdat hy/sy nie ’n bepaalde verwagtingshorison op die teks afdruk nie, soos ek gemeen het sekere kritici wel gedoen het."

Vyf jaar ná die verskyning van Tom se debuutdigbundel verskyn sy volgende een onder die titel troglodiet (grotbewoner). Oor die bundel het AP Grové (Insig, Oktober 1995) geskryf: "’n Bundel waarin die aard en sin van die digterlike werksaamheid deurlopend die aandag vra, terwyl die grot en die grotbewoner wat deur die bundeltitel aan die orde gestel word, ten nouste daarmee verband hou. Die digter word trouens by tye die troglodiet wat vanuit die 'grot' van sy omstandighede trag om die skepping in sy ontstaan en groei te peil en te beskryf."

Grové het sy bespreking afgesluit deur te sê dat troglodiet ’n ernstige en weldeurdagte bundel is met ’n aantal pakkende gedigte. "Op meer as een plek word vindingryk intertekstueel gewerk. En tog maak die bundel as geheel ’n afgeleide indruk. Telkens stuit die leser op naklanke van veral Opperman, Van Wyk Louw en Cloete, wat veral op die duur die indruk laat dat Gouws deur die oë van ander na die wêreld kyk. Tipies van die postmodernisme, sal iemand dalk ter verdediging sê ..."

In Volksblad (4 Desember 1995) skryf Bernard Odendaal dat Tom Gouws in troglodiet klaarblyklik tot die besef gekom het dat die manier waarop hy sy letterkundige en algemene kennis, asook sy digvaardighede in sy eerste bundel aangewend het, die rede kon wees dat diaspora nie so goed ontvang is nie. Dus is troglodiet meer toeganklik, hoewel nie noodwendig minder kennisryk en vaardig nie.

Odendaal gaan voort: "Met vaardigheid en grootliks met effektiwiteit word ’n groot verskeidenheid poëtiese tegnieke en vormgewingsprinsipes benut. Om maar net by die gedig- en strofevorme stil te staan: Daar is vrye verse te vind, maar ook vaste vorme soos die sonner, die moeilike villanelle, die sinkwyn (Engels 'cinquain') en die haikoe; en strofevorm soos die koeplet, kwatryne met kruis- of omarmende ryme, langer strofes met paarryme of afgewisselde strafryme of verspringende ryme.

"In ’n bundel waar dit juis gaan om die verkenning van die samehang-in-verskeidenheid in die skepping, is die verstegniese vaardigheidsvertoon myns insiens funksioneel. (...) Daar is genoeg in die bundel om my te oortuig van die belofte wat Gouws se digterskap inhou. En die tekens is daar dat hy mettertyd die juk van die Opperman/Cloete-tradisie van hom sal afwerp."

Vir Joan Hambidge (Die Burger, 8 November 1995) het die pragtige Boesmanskets van Estelle Marais opgeval. "As kritikus het dié digter al vele interessante opmerkings gemaak oor Boesmantekste in Afrikaans. Sy bundel gee ’n moderne poëtiese antwoord hierop. Die bundel het as voorganger veral DJ Opperman se Dolosse; ook die invloed van TT Cloete se Met die aarde praat is opvallend.

"In hierdie bundel word die mens se plek op die aarde beskou; die geboorte van kinders, die dood van ’n vader waargeneem. (...) Dit is ’n bundel wat ook intertekstueel antwoord op voorgangers soos Van Wyk Louw ("Onsuiwer wiskunde"), Eybers in "Wes-Transvaal" en Opperman ("Uiteraard ken die buffel metafisika". Die digter se poëtika is telkens anders: nie alleen verskil hy oor ’n bepaalde lewensfilosofie nie, maar sy gedigte is ryger. Trouens, ’n digter stel homself bloot wanneer daar direkte vergelykings opgestel word, maar dit word dan ook hier die moderne, siniese wêreld teen die ouer, geborge wêreld. (...)

"troglodiet is ’n bundel wat spreek van baie navorsing en nadink oor die poësie. Vir my gevoel is die opset net té ambisieus vir ’n jong digter wat met sy tweede bundel ’n grootse kartering van die kosmos wil gee. Te veel gedigte se poëtika gaan mank aan digterlike tug. ’n Mens wil saam met Gouws sê: 'digters moet dig met hul oor teen die grond'. Verder is die invloed van Cloete steurend: in stelwyse én in die kosmiese blik. Enkele verse is wel baie goed, maar as geheel is die bundel teleurstellend. Dit is jammer om ’n bundel van hierdie aard te sien misluk."

In Beeld van 28 Augustus is Gerda Dullaart opgewonde oor troglodiet. "Tom Gouws werk veral met idees van groei. Dit begin styl opdraand by die skepping en die ontwikkeling daarvan, en stu vooruit na die mens en beskawing. Die positiewe en konkrete word dan getransformeer wanneer verse van dood en geboorte mekaar balanseer, tot daar oorgehel word na die mens se geestelike evolusie binne die grot van sy kop, die onbekende pad vanaf graf terug na baarmoeder, verval en verweer en die spiraalsiklus terug na God toe. Totdat die laaste gedig hoë note van rypwording trompetter: God wat in die eerste verse kwaai en magtig geskep het, is hier intieme kiem binne-in die mens. (...) In al hierdie ontwikkelings groei die leser saam en word ingewy en gesalf om deel te kan neem aan die klaarte van die einde, sodat die bundel ’n verrykende ervaring is."

Bernard Odendaal (Volksblad, 14 Oktober 2002) beskryf Tom Gouws se derde bundel, Syspoor (2002), as ’n besonder boeiende leeservaring en sy beste bundel tot op daardie datum – ’n bundel wat baie goeie tot uitstekende verse het. Hierdie verse is goed deurgewerk sodat die bundel in sy geheel ’n hegte eenheid vorm.

"Die verskillende betekenismoontlikhede van die meerduidige bundeltitel is, in die idioom van die bundel self om soos goue drade deur die bundel te volg en op talle plekke verknoop. Syspoor sinjaleer eerstens, soos reeds uit die Robert Frost-aanhaling as bundelmotto blyk, die minder gebaande weg van die ware christelik-religieuse lewenswyse. (...)

"Tweedens word die stigmata van die lydende Jesus, en die spreker se identifikasie daarmee, deur die bundeltitel betrek. Dié motief is prominent in die sesde afdeling, 'Syspoor', geskryf na aanleiding van die vroeë dood van die digter se seun.

"Aansluitend hierby dui die bundel in die derde plek op God se 'spoor': Die wil en die waarheid van God soos die digter dit kunstig 'in brokaat' moet weef (voorskrif). (...)

"Die bundeltitel slaan vierdens op die dwaalspoor van religieuse afvalligheid, skynheiligheid en geloofsverstarring, soos ’n mens uit veral die satiriese vierde afdeling aflei. (...)

"In die vyfde plek word die gegewe van die sykaravaanroete deur die bundeltitel betrek, soos dit in enkele gedigte in die eerste afdeling neerslag vind. (...) Vervleg hiermee is in die sesde plek die deurlopende motief van die poësie as kunstig geweefde syweefsel.

"Heelwat is oor die rykdom aan intertekstuele aanknopings in Gouws se vorige twee bundels geskryf. Veral die verwantskap met dié van TT Cloete het soms skerp kritiek ontlok. (...) Die bundel getuig weer van Gouws se belesenheid en sy (hoofsaaklik eerbiedige) bewustheid van die literêre tradisies waarbinne hy skryf. (...)

"Myns insiens moet die intertekstualiteit gesien word as ’n integrale meeklank van die Gouws-styl en -tegniek. Verkieslik moet ’n  mens ’n bewuste literêrheid as een van die belangrikste kenmerke van sy digterskap aandui. Die benutting van ’n uiteenlopende versvorm hang hiermee saam. Gouws lewer in die opsig ’n besondere bydrae tot die Afrikaanse religieuse poësie, wat steeds ’n relatief groot lesersbelangstelling geniet.

"Neem ’n mens die verwikkelde, maar beheerste verskuns van Syspoor as maatstaf, verdien dié deel van ons poësieskat al die aandag van die leserspubliek."

Fanie Olivier het in Beeld van 23 September 2002 die mening uitgespreek dat die kokon/sy-metafoor in die laaste twee afdelings volledig en diep-persoonlik uitgespin word. "Dit is as bekentenis en belydenis roerend, maar word weer te selde aangrypend poësie. Niemand kan oor die egtheid van die gevoelens twyfel hê nie, en tog is die versvormgewing net nie van dieselfde kwaliteit nie. Is dit dalk presies waaroor die Nederlandse Tagtigers ’n eeu en ’n kwart gelede al so heftig beswaard gevoel het?

"Miskien is daar in Syspoor net te veel gedigte en te veel eenselwigheid, waardeur die brokke skitterende poësie wat in hierdie bundel aanwesig is, nie tot hul reg kom nie. Om metafories te praat: uiteindelik is dit nie die sy op sigself wat as wonder voortbestaan nie, maar juis as gevolg van en wat die vakmanne daarmee gemaak het."

In haar bespreking van Syspoor het Joan Hambidge (Rapport, 25 Augustus 2002) dit hoofsaaklik gehad oor die feit dat Tom Gouws "steeds op sy betigtende pad aandreun. Die roede word swaar ingelê in Syspoor. Met spirituele ontwaking mag ’n mens nie foutvind nie. As dit egter ten koste van ander gemaak word, moet ’n vraagteken neffens ’n vers geplaas word." Dan haal sy enkele verse aan waarin die digter die "vinger" na onder andere TT Cloete en Daniel Hugo wys. Vir Hambidge is dit jammer, aangesien die bundel werklik ’n "handvol gawe en afgewerkte verse bevat en ’n bundel is waarin die digter se spirituele inkeer verwoord word."

Tom is in 2005 die wenner van die nagtegaalprys vir nuut geskrewe verhoogtekste met sy tweede drama Nag van die lang messe. Die beoordelaars het hierdie drama beskryf as "teater van geweld" en het voorspel dat dit skokgolwe "verder as die grense van teaters tot gevolg sal hê.

Tom self het gesê dat Nag van die lang messe sy eerste volwaardige drama is en dat hy hoop dat "dit ’n impak op Afrikaners sal hê, dat dit hul harte sal draai. Ek hoop ook dat dit hul sal laat besef wat hul skeppingsdoel is, waarom hulle in Afrika is en waarom daar so baie struikelblokke is om te oorkom. Ek is in ’n stryd gewikkel met die kollektiewe kwessies van die Afrikaner en hoop dat my drama ’n soort katarsis sal veroorsaak."

Vir Jeanne Goosen, een van die keurders, was die drama ’n "totale aanslag op die Afrikanerdom" en vir die uitgewer Frederik de Jager, ’n ander keurder, het dit ’n "historiese blik op die Suid-Afrikaanse en Afrikaanse toestand" gebied.

Nag van die lang messe is in 2006 deur Genugtig! Uitgewers gepubliseer en is ook in 2006 by die KKNK opgevoer onder die regie van Nico Luwes met Gerben Kamper in die hoofrol.

In 2010, agt jaar ná die verskyning van Syspoor, verskyn Tom se volgende digbundel onder die titel Ligloop. In hierdie bundel is daar gedigte wat al in 1996 geskryf is en op LitNet wou Bibi Slippers by Tom weet hoe hy te werk gaan wanneer hy ’n bundel aanmekaarsit.

"Ek skryf poësie vandat ek ’n jong seun was (ek het in die destydse jeugtydskrif Patrys gedebuteer!). Voor die publikasie van my debuutbundel, diaspora, het ek nie minder nie as sewe volledige bundels geskryf, as vingeroefeninge, en om my eie stem te kry. Uit dié versameling haal ek soms die kiemsel van ’n gedig of ’n beeld wat uiteindelik sy lê in ’n nuwe bundel kry. (Een so ’n onopgesmukte gedig, wat ek as 14-jarige geskryf het, het só selfs ’n plek in Groot verseboek gekry.)

"Gedigte lê familie uit met mekaar, en uit die groot versameling tekste wat ek in my lewe geskryf het, én voortdurend skryf, kom daar op ’n stadium ’n ordeningsbeginsel (gewoonlik die idee ten grondslag van die bundel, en gewoonlik saamgetrek in die titel) wat die gedigte versamel. ’n Bundel is ’n versamelnes van tekste wat kan saamspeel en -kweel.

"Net voor die publikasie van Syspoor (2002) het ek nie net uit die letterkunde nie, maar ook uit die formele akademie beweeg. Dit was ’n geweldig moeilike besluit om uit ’n goeie en gevestigde loopbaan te gaan, maar die benoudheid van die Afrikaanse letterkunde en die gekkighede van die breër onderwyssisteem het my onder die kluite gelê. Ligloop was toe al bykans 90 persent voltooi, en ek het dit in ’n laai gegooi en net gelos, alhoewel ek steeds bly skryf het. My kinders, oudstudente en poësieliefhebbers het my uiteindelik so ver gekry om die stof van Ligloop te blaas. Met die publikasie van Ligloop was die manuskrip van my volgende bundel dus reeds bymekaargesit en gereed om na die keurders toe te gaan."

Marius Crous (Die Burger, 1 November 2010) skryf dat Tom Gouws in Ligloop weer net sy reputasie as ’n belese digter wat verbande tussen tekste kan lê en met hierdie tekste in gesprek kan tree, gestand doen. "Opvallend in die bundel is die gebruik van die ligmotief – in aansluiting by die titel, die sterk ingesteldheid op kleur, die invloed van drome, die weefmotief en die gesprek met God.

"Die titel van die bundel (net soos die skildery voorop) suggereer die soeke na lig en die verkennende inslag van die lig, maar dit kan ook letterlik verwys na die manier van loop; net soos in die geval van die witlig in een van die motto's voorin. (...)

"Gouws se vierde bundel is ’n vonds en sal die leser vir lank besig hou. Dit is ’n vernuftige, heg gekomponeerde bundel wat vele fasette van die eietydse poësie illustreer."

Vir Joan Hambidge (Volksblad, 16 Oktober 2010) is dit ’n "ryk geskakeerde bundel bedoel vir die ernstige poësieleser. Veral die verse oor Vermeer is aangrypend. (...) Ligloop is ’n bundel oor die 'verskeie teksture van die landskap van die self', soos die digter skryf in 'die geograaf' (p 29). Die invloed van DJ Opperman en die maskers van die digter word aanskoulik geïllustreer in die slotgedig wat ons as ’n visioen kan lees. Die verwysings is goed verwerk en vorm en inhoud word één in hierdie ontroerende bundel."

Op LitNet skryf Zandra Bezuidenhout: "Wanneer ’n digter-denker soos Tom Gouws aan die woord is, kom lesers gou agter dat hulle inderwaarheid met ’n siener te make het. Sy blik op die synstoestand van die mens is uiteraard ryk, verwikkeld en gevarieerd, maar genadiglik ook verrassend helder. Die temas is enersyds eenvoudig en kan gereduseer word tot aspekte van 'lig', 'loop' en 'ligloop', maar dit is so kundig verweef dat ’n mens verstom staan oor die misterie en impak van die bundel in die geheel. (...)

"Gouws se diepte aan ervaring en sy verwoording van die lewensgang is ontroerend, maar terselfdertyd ’n genot om te lees en oordink. Baie lesers sal met die inhoud kan identifiseer, want is ons nie almal op weg, soekend na die ligmomente wat ons bestaan draaglik maak nie? (...)

"’n Bundel wat soveel genoegdoening verskaf en tot beide die geoefende én minder ervare poësieleser behoort te spreek, verdien ’n saluut. Ek het dit met ’n gevoel van dankbaarheid gelees, herlees, en onwillig neergesit, omdat Tom Gouws ’n hele wêreld op ’n besondere manier oopmaak. Miskien wil ons almal soos die spreker of die godeseun in sy gedigte leer ligloop – 'gewigloos' – en droomgesigte opteken as gedigte. En die ’nuwe hemel', so sê die spreker in 'visioen van thomas op patmos' (91), is 'in hierdie global village [...] onder konstruksie'."

Tom se laaste bundel voor sy voortydige afsterwe in 2018 was stigmata wat in 2012 deur Protea Boekhuis uitgegee is.

Op Versindaba het Louis Esterhuizen met Tom Gouws gesels oor stigmata. Hy het vir Tom uitgevra oor die voorblad van die bundel – ’n dooie voël met ’n skuifspeld. Tom het verduidelik: "Die voorblad is met baie sorg gekies. Benewens dat voëls een van die belangrike temas van die bundel is, word dit ook deurgaans gemetaforiseer. In ’n sekere opsig is die dooie voëltjie op die voorbeeld dus – soos jy tereg opmerk – ’n versinnebeelding van die artefak. Alle tekste bestaan eers as ’n leser dit laat realiseer, of dan: laat vlieg. ’n Goeie gedig vlieg. As jy op die hermeneutiese operasietafel die lewe daarvan probeer dissekteer, sterf dit dikwels. Maar dit beteken nie altyd die detailmeganika wat  lewe moontlik maak, is onbenullig of onbelangrik nie.

"Die skuifspeld is ’n baie belangrike simbool dwarsdeur die digbundel, onder andere as ’n simbool om los dinge byeen te bring en betekenis as ’t ware bymekaar te hou. Hier veroorsaak dit ironies genoeg terselfdertyd ook die dood van die voëltjie, maar binne ’n teksmaakproses word dit 'aangeheg' tot die nuwe lewe van die groter gesprek of teks. In die voorlaaste gedig van die bundel, ‘val’, wat handel oor ’n skuifspeld wat val, word die ganse kosmiese kataklisme wat die 'skaamspleet van die skuifspeld' meegebring het, verbeeld, tot by sy oorsprong in die tuin van Eden. In die lig van die voetnota by hierdie gedig word die skuifspeld een van die basiese taksonomiese objekte van evolusie, wat ek probeer verreken in my persoonlike worstelstryd tussen geloof en wetenskap. Só word Darwin, byvoorbeeld, ‘aangeheg’ aan Jesus, en uit die ongemaklike jukstaposisie ontglip die gedig. Skryf word toenemend vir my ’n kwessie om te probeer verstaan wat ek dink – how can I know what I think before I see what I say?"

Louis wou weet of daar vir Tom ’n bewustelike terugskryf en gepaardgaande herkontekstualisering van vorige skryfsels met dié nuwe publikasie was en hoe hy stigmata binne sy oeuvre sou plaas. Tom het hierop geantwoord: "Ek skryf heeltyd teen ’n tradisie in – daarom haal ek Hendrik Marsman aan wat dit so raak geformuleer het: 'wie schrijft, schrive in den geest van deze zee / of schrijve niet'. In daardie see van literêre tradisie is ook my vorige digbundels, my lewe, my skryfsels, en so meer. Eintlik is ek besig met een groot digbundel, of soos TS Eliot gesê het: 'In my beginning is my end, / In my end is my beginning'. So is derhalwe ook die kiemsel van ’n volgende bundel reeds as saadgedagtes in ’n vorige bundel aanwesig. Ek het byvoorbeeld gedigte uit stigmata gehaal wat beter pas by die volgende bundel waaraan ek tans werk. Die een bundel stort vir die volgende sy boodskap uit. Ek glo dat al die bundels wat ek moet skryf, reeds binne my is, soos ongebore kinders. Psalm 147:13 sê mooi hiervan: 'Hy het jou kinders binne-in jou geseën.'

"In my oeuvre is stigmata ’n baie bewustelike verruiming van tematiek en tegniek. ’n Mens kan dit seer seker ook lees as getuienis van my uitdeinende geestelike belewenis. Ek was met die bundel baie bewus van die Skrifgedeelte in Filippense 3:10 wat praat van 'die gemeenskap aan sy lyde terwyl ek aan sy dood gelykvormig word'.”

Vir Louis Esterhuizen het Tom Gouws oor die vermoë besit om ’n baie treffende satiriese vers te skryf. Hy het hiermee ’n hoogtepunt bereik in die afdeling 'die halwe sekerheid van voëls'. Hy wou by Tom weet hoe hy die rol van die satirikus in die digkuns sien.

Tom se reaksie was dat hy homself nog nooit as ’n satirikus gesien  het nie. "Maar ja, by nadenke sou ’n mens van die gedigte dalk satiries in toonaard en houding kon tipeer, maar dit was geensins ’n bewustelike posisie wat ek ingeneem het nie. Deel van die digter se funksie in die samelewing, dink ek, is om ’n profetiese stem te wees, wat ook ’n noodwendige verantwoordelikheid het om die valshede van die tyd voorop te stel en met ’n angel daarop kommentaar te lewer, wat dit dan seker satiries maak, ja."

Vir Karen de Wet (Volksblad, 13 Oktober 2012) staan hierdie vyfde bundel van Tom Gouws stewig in die teken van sy digterskap "en dra dit onmiskenbaar daardie eerste vingerafdrukke van die digter van diaspora. Elke voël sing soos hy gebek is en graag oor die eiendom waar hy koning kraai – baie digters het immers al sedert Opperman hieroor mantels na alle kante gedraai. Wat bly is die feit dat styl en tematiek in ’n digter se oeuvre verraderlike kan wees: vír of téén jou tel.

"In stigmata stal Gouws opnuut sy vernuf met woorde, met die máák van van woorde en verse, ten toon. En dikwels ongetem sodat dit soms in die rigting van oorversadiging beweeg. Die lys is lank en van die visse wat in die net beland, blink – soos in die stralende gedig 'glief'. En wanneer die digter sy mes tussen die ribbe van dié woordmakery inkry, vind dit die weerlose hart... (...)

"Gouws is bekend om sy ontginning van religie en die religieuse. Dit is hierdie gedigte in die sterk slotafdeling wat die leser waarskynlik die langste by sal bly. Hier loop die digter blootsvoets op die snykant van die lem met teks wat spreek en aangryp, wat die brein laat kantel, die hart laat ruk.

"Die herinklee van historiese of religieuse gebeurtenisse of mense is nie onbekend in literêre korpusse nie, maar doen gerus ekstra moeite om Gouws se gedigte, soos 'jane hunt', die onthutsend lieflike drietal verse in 'ontmoetings' en 'lykkleed van turyn' te lees."

Johann Lodewyk Marais skryf in Tydskrif vir Letterkunde (2013): "In sy jongste bundel, stigmata (2012), sit Gouws sy dikwels verwikkelde, barokstyl-poësie vol literêre verwysings en met ’n duidelik Christelik-religieuse en kontemporêre inslag voort. Die titel stigmata betrek die tradisie van die verbeelde verskyning van wondtekens soos dié van die gekruisigde Christus op die liggame van sekere heiliges en godvrugtige mense. In stigmata geskied die verbeelde voorstellings in en deur middel van taal en word die digter se lewens- en wêreldbeskouing binne die kader van ’n diskoers rondom verskillende vorme van verwonding gevoer. In die twee programgedigte, 'verbeelding' en 'ars poetica', word klem gelê op die onontwykendheid van skryf en ná-skryf binne ’n literêre/geskrewe tradisie. (...)

"Hierdie bespreking is ’n voorlopige verkenning van ’n diepsinnige bundel in ’n groeiende oeuvre wat akademiese aandag verdien. Veral belangrik is die plasing van Gouws se gedigte binne ’n bepaalde lewens- en wêreldbeskouing, wat tot dusver nog nie behoorlik in die Afrikaanse kritiek aandag gekry het nie. Die klem behoort nie net te val op die wyse waarop Gouws literêre tegnieke in sy gedigte benut nie. Hy gee in stigmata genoeg leidrade om op so ’n speurtog te gaan, wat tot verdere insig in die diepte en reikwydte van sy werk sal bydra. Die digter se liefde vir die woord en die letterkunde sal seer sekerlik uit so ’n omvattende studie blyk. Tans is die grootste gevaar vir Gouws se digkuns waarskynlik juis hierdie verliefdheid op die gevormde literatuur, wat die ontplooiing van sy idiolek aan bande lê."

Tom het in 1993 tot bekering gekom en het tydens die Nasionale Leeskringseminaar op Welkom in 1996 groot opskudding veroorsaak toe hy tydens die afsluitingstoespraak in die openbaar bely het dat hy die opgestane Christus persoonlik leer ken het.

Die tydskrif Finesse (Desember 1998) het met Tom gesels oor die veelbesproke toespraak en oor die pad wat hy saam met God geloop het.

Tom het vertel: "Ek is in 1977, op sestien, wedergebore met aardskuddende gevolge. Met ’n bumper-sticker, "Jesus leef!", op my fiets was ek onstuitbaar entoesiasties vir Christus. In my matriekjaar is ek amper deur die kerk uitgeskop omdat ek tydens ’n erediens opgestaan en aan die dominee gesê het hy mislei die gemeente.

"Ek is daarna na die PUK om te leer wat christelikheid nié is nie. Deur al die jare wat ek studeer, skoolgehou en doseer het, het ek deurgaans gevoel die waarheid word verdoesel deur mense se opinies van God. Eers baie later in my lewe het ek gelees Christus het gesê ons maak die woord van God kragteloos deur ons oorlewering.

"Net na my doktorale proefskrif, waarin ek ’n christelike literatuurteorie ontwikkel het, is ek aangestel by die Universiteit van Pretoria. In dié tyd verval ek in ongehoorsaamheid aan die wil van God. Jy verhard jou hart teenoor God, en die noodwendige gebeur – jy hoor nie meer die stem van die Heilige Gees nie. Later kan jy niks geestelik meer onderskei nie, want die natuurlike mens neem die dinge van die Gees van God nie aan nie, dit is vir hom dwaasheid; hy kan dit nie verstaan nie. Soos dit al hoe donkerder in my geword het, het God al verder in filosofiese konsepte versink, al hoe vreemder begin word, en ver. Ek het Christus begin ontken as die enigste weg na God toe, die enigste waarheid. Hy was ’n onkenbare, vreemde God.

"Intussen het my loopbaan sterk momentum begin kry – ek het wyd opgetree en baie geskryf. Ek is aangestel as professor en hoof van die Departement Afrikaans, later was ek viserektor en met tye het ek waargeneem as rektor – die lewe was opwindend en uitdagend. Tog het die akademiese, maar veral die literêre scene my siek gelaat: die dekadensie en gebrek aan etiek, die totale uitsigloosheid van die letterkunde, die nutteloosheid en sinloosheid. Diep binne my was ’n verskriklike hunkering na sin en betekenis, na waarheid, ’n dwingende begeerte na Oorsprong.

"In 1993 reis ek en my gesin na Grahamstad. Dié reis word ’n letterlike hellevaart waar ons uitgelewer is aan die magte van die duisternis. Die laaste strooi was toe die voorband van ons kombi op ’n gevaarlike bergpas bars en ons op millimeters na oor ’n afgrond wieg. Toe ek op my knieë voor God neersak en na Hóm roep, het Hy dadelik geantwoord en in my gees Numeri 22:31–32 ingegee. Ek was op ’n syspoor en nie op God se spoor nie. Ek het opgestaan, omgedraai en na my Pa teruggekeer. In die grot waarbinne ek gedink het Hy nog begrawe lê in doeke van menslik oorlewering, het ek ’n lewende Persoon gevind:

Aanraaklied

In die lente van my drie-en-dertigste jaar
keer ek versigtig terug na die leë grot,
Ongewoond aan die donker soek my oë
na die slapende Seun van God.

Vir die liggaam wat gebreek in bloed gestol
op kliptafels lê, bring ek bewoë ’n salf van spesery.
Hom wil ek saggies met trane en met woorde was
en toevou in die weefsels van my sagste sy.

Binne aarsel die intieme reuk van dit wat bederf,
in my groei swart stilte amper onuithoudbaar.
Dan hoor ek Hy sê my naam, soos vir een wat sterf.

In die grot staan ek verblind voor Hom, nat en naak.
In die lente van my drie-en-dertigste jaar
voel ek hoe Hy versigtig aan my raak.

(Uit: Syspoor)

"Ek het geweet dat niks ooit meer dieselfde kan wees nie – ek was ’n brandhout uit die vuur geruk en ek moes my skeppingsdoel by God uitvind. In ’n kort tydjie het Hy my in ’n vinnige leerskool gesit en my geleer om in intimiteit met Hom te beweeg, sy stem te hoor en sy wil te onderskei.

"Die toespraak in Welkom het God aan my gedikteer. Hy het Job 29:21–25 as belofte gegee van wat sou gebeur, en dit het presies so plaasgevind. Daardie dag was ’n Goddelike ervaring. (...) God is besig om in krag te beweeg; dit is vir my die grootste voorreg om ook een van die draers van die waarheid te wees."

In sy toespraak, “Loslit 2000?”, het Tom onder andere gesê dat om te skryf, is onlosmaaklik gekoppel aan die genade om iets van die Kreatiewe Een, die Skepper, die Instandhouer, en die Woord se durende staat weer te gee. "Deur die jare het verwoording die voortstuwende krag van skrywers geword – hulle het die verwoorders van verwoording geword en vergeet dat hulle hier is omdat God is, sonder ’n verlede of ’n toekoms, maar ’n durende is. (...)

"Aan hierdie sinlose sisteem het ek bykans 15 jaar my energie, my bestaan en my tyd gewy. En aktief daaraan meegedoen, en gevloek die wind in, dat die oneindigheid nie antwoord gee nie. Ek het dit selfs tot bloudruk probeer maak. (...) En ek, oorspronklike troglodiet, grotbewoner, 33 jaar en loslit, wat na buite toe gestorm het om teen die oneindigheid te skree, het teruggekeer na die grot om hulde te bring aan ’n dooie God."En toe het hy afgesluit met "Aanraaklied".

Oor ’n boek wat sy lewe verander het, het Tom aan Elize Parker (Sarie, September 2003) vertel: "En spys het uit die eter gegaan en soetigheid uit die sterke.” Dit was die eerste woorde wat ek as vyfjarige op my eie uit ’n dik, swart boek gelees het. En die krag van Simson het deur my gebruis toe die dooie letters soos leeus voor my opstaan. Van daardie dag af het taal my onstuitbaar bemagtig. Elke fase het sy kopswaaiboeke gehad: as haasbek was dit Abdoltjie van Alba Bouwer; Rousseau se Fritz Deelman-reeks in my jonglatdae. Rauchter se Ode to Billy Joe het my laat proe aan die soetigheid van die dromende dye. Watermeyer se Sekel en simbaal en Breytenbach se Huis van die dowe was besonders. Maar Jack Deere se Surprised by the voice of God en Surprised by the power of the Spirit het my my kop laat verloor. Soos ek was Deere ’n professor wat op ’n goeie dag die realiteit van Jesus Christus leer ken het, en skielik het alles anders geword. En ineens was ek weer ’n seuntjie met ’n dik, swart boek in die hand waaruit die dooie woorde opgestaan het en die soet soos lewe in my kom lê het. Van toe af het ek ’n karakter geword in die verhaal wat God besig is om te skryf."

Op 25 Julie 2018 is Tom Gouws oorlede. Hy is op daardie Woensdagaand in sy huis op ’n landgoed oos van Pretoria vermoor nadat hy, sy vrou, Retha, en jongste seun, Josua, hulle in vyf gewapende mans vasgeloop het toe hulle by die huis gekom het.

Retha het vertel dat hulle haar gedwing het om op haar knieë te staan en haar hande vasgebind het toe Tom op hulle afgestorm het. Hy is oor die kop geslaan en daarna in die rug geskiet. "Hy het reg langs my op die kombuisvloer geval. Ek het gesien hy is dood," het Retha vertel (Volksblad, 27 Julie 2018).

Die rowers het daarna gevlug. Josua was vasgebind in die boonste vertrek van die huis. Hy het daarin geslaag om los te kom en hulp by die bure te gaan soek. Tom sou op 2 Augustus 57 jaar oud geword het.

’n Gedenkfees is op 31 Julie 2018 op Die Druiweplaas in Zwavelpoort in die ooste van Pretoria gehou. Sy ses kinders, Tom, Anjo-Marie, Margreet, Daniël, Emma-Maryn en Josua het elkeen iets oor hulle pa gesê. Hy is daarna veras.

Huldeblyke:

• Retha Gouws: "Ons het op die kampus van die Pukke ontmoet en was baie verlief. Ek glo dinge gebeur soos dit moet gebeur en dis iets wat hy ook geglo het. Ek is seker hy wou nie nou sterf nie. Tom het absoluut sy lewe in die Here se hande gesit en hy het gevoel die Here het beheer oor sy lewe en dit is wat ons glo." (Volksblad, 27 Julie 2018)
• Angelique van Niekerk, hoof van Afrikaans en Nederlands se departement aan die UV: "Gouws was ’n inspirerende en begaafde studieleier. Hy was ook ’n hoogs begaafde digter en dikwels waagmoedige resensent, die soort figuur wat die letterkunde op talle terreine verryk het. Sy dood is ’n geweldige verlies en die manier waarop dit gebeur het, vervul ons met afgryse en weersin." (Volksblad, 27 Julie 2018)
• Professor Jan Buscop, vriend en eertydse kollega: "Verslaenheid heers onder sy vriende en almal wat hom geken het. Hy was ’n familieman, baie gelief en het ’n hart vir mense gehad. Tom het in 2003besluit om sy passie te begin uitleef en betrokke geraak by die bediening, spesifiek met die vestiging van huisgemeentes. Hy was steeds daarby betrokke, maar het nog gereeld geskryf, gedig en geresenseer." (Volksblad, 27 Julie 2018)
• Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns: "Die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns betreur die dood van Tom Gouws, vooraanstaande letterkundige wat in sy huis in Pretoria vermoor is. Gouws was besig om ’n belangrike bydrae oor die digter Breyten Breytenbach vir ’n publikasie van die Akademie te skryf. Die redakteur van die publikasie, Francis Galloway, het gesê dat hy onderneem het om die bydrae 'binne dae' te lewer. Die misdadigers is weg met ’n rekenaar waarop die bydrae waarskynlik geberg is.”

  "Tom Gouws was ’n briljante student aan die destydse PU vir CHO, tans die NWU, waar hy later ook sy eerste akademiese pos in die Departement Afrikaans en Nederlands beklee het, het sy eertydse departementshoof, Jacques van der Elst, gesê. Hy was later ook verbonde aan die Universiteit van Pretoria en die destydse Universiteit van Boputhatswana in Mafeking. Sy oorlye is ’n groot slag vir sy gesin, maar ook die literêre wêreld verloor ’n sleutelfiguur.

  "Gouws het nie net naam gemaak as akademikus nie, maar was ook skeppende kunstenaar. Hy het as digter met die bundel diaspora gedebuteer. Nog digbundels het gevolg asook ’n drama. Tom Gouws was ’n meningsvormer in literêre kringe en is benewens digter en dramaturg ook die skrywer van talle akademiese artikels en resensies in wetenskaplike tydskrifte en koerante. Tom Gouws het ’n hoofrol gespeel in die ontdekking van jeugdige literêre talent met sy beoordeling van die Akademie se jaarlikse Poortkompetisie vir skoliere en studente." (LitNet)

• Johann Lodewyk Marais: "Tom Gouws (1961–2018) was ’n enigmatiese en veelsydige mens wat as ’t ware in verskillende wêrelde geleef het. (...) Sy heg gestruktureerde, intellektualistiese bundels het getuig van wye belesenheid in verskillende dissiplines en ’n voortsetting van elemente van die poetica van sy Potchefstroomse mentor, die befaamde digter en akademikus, prof TT Cloete. (...) Al vyf sy bundels getuig van Gouws se voorliefde vir die gebruik van tradisionele verstegniese hulpmiddels, wat hy in versvorme soos die ballade, sonnet en villanelle aangewend het asof hy sy vaardigheid telkens self uitdaag. (...)

  "As resensent en kritikus was hy nie bang om met groot selfvertroue gedurfde evaluerings te maak wat soms teen die heersende opvattings ingegaan het nie. Sy resensies in die pers het van hooggestemde lofprysings tot totale debunking gewissel. (...) Gouws het hom in talle gedigte bemoei met bekendes wat op onnatuurlike wyse aan hul einde gekom het en as ’t ware letterlik lykgedigte (soms sélf literêre lykskending?) oor hulle geskryf. (...)

  "En, asof hy dit kon voorspel het, verklaar hy in een van sy gedigte 'hier te lande doen die dood goed besigheid met digters' (troglodiet, p 59). Sy laaste bundel, stigmata, het die tema van verwonding deurvors asof Gouws as gekwelde mens ’n poëtiese voorbode sou kon gehad het. Danksy die veelkantigheid van sy bydrae as digter, akademikus en godsman verdien hy om onthou en verder krities verken te word." (Die Burger, 4 Augustus 2018)

• Tom Gouws, oudste seun: "Wees ’n anker vir ander mense. Gebruik soms jou laaste geld en gaan skep ’n herinnering. Braai baie. Dit is ’n paar van die wyshede wat ek by my pa geleer het. Die lysie was lank. (...) Hy was baie lief vir ons ma, Retha, sy kinders en kleinkinders en ook vir eet en uiteet, musiek, tuinmaak, blomme, boeke en om te reis. Wat ’n voorreg om Pa te kon ken en 30 jaar te geniet. Al my liefde – en ek sien regtig daarna uit om Pa weer te sien." (Die Burger, 1 Augustus 2018)
• Daniël Gouws, jonger seun: "My pa was die grootste man van sy generasie. Die afgelope drie jaar het my pa sy hele siening oor die dood verander. My pa het alles in God se hande geplaas. Dit is nie ’n dag waarop ons moet treur of haat nie. Dit is ’n dag van versoening van die Here." (Die Burger, 1 Augustus 2018)
• Versindaba-redaksie: "Dis met groot skok en leedwese dat ons verneem het van die sinnelose moord op Tom Gouws, een van Afrikaans se vernaamste digters en as resensent ’n gereelde bydraer tot Versindaba. Gewis sal sy entoesiastiese deelname en gewaardeerde ondersteuning gemis word."
• Louis Esterhuizen:

  Spiegel im spiegel
  Nou kyk ons nog in ’n dowwe spieël en sien ’n raaiselagtige beeld,
  maar eendag sal ons alles sien soos dit werklik is.
  – 1 Kor. 13: 12

  Hoe futiel is dit nie – ’n spieël
  wat in ’n  ander reflekteer en selfsaam
  die een aan die ander
  wys –

  ’n man en sy gesin kom tuis
  sewe rowers wag hulle in: drie met wapens
  vier daarsonder
  goedsmoeds en trompop
  is nie woorde
  van verdriet nie, want hulle
  reflekteer
  mekaar nie, maar verklaar tog

  die man op die kombuisvloer in eie bloed
  sy vrou op haar knieë langs hom, rewolwer teen die kop
  vir ʼn selfoon
  en ’n  skootrekenaar
  terwyl buite die tralies
  ’n amperse volmaan hierdie raaisel
  buig tot eendag van aangesig
  tot aangesig

  soos musiekstukke wat mekaar terugkaats
  as treursang vir ʼn digter.
  Maar in godsnaam, hoe futiel
  is dit nie.

  “In memoriam: Tom Gouws, 25.07.18” (Versindaba)

• Clinton V du Plessis:

  Verwond
  (Vir Tom Gouws)

  In die begin was die woord
  en in Stigmata, die skrywes juis óók oor die dood.

  In hierdie land moet jy leer om lig te loop
  katvoet, rats,
  die rot,
  die roes,
  die roof
  te (probeer) ontduik,
  grotbewoner word,
  ten einde te oorleef.

  Hier op God se kleinhoewe
  bestaanboer jy met vers, brand jy jou kers,
  in Afrika, vir Afrika.

  Maar, lewensgevaarlik word die besit van:
  Handsak.
  Selfoon.
  Skootrekenaar.

  En Iewers in hierdie droewe land is die geheue
  van jou skootrekenaar nou reeds skoongevee
  gestroop van gedig, van vers, van woord.
  “En al wat bly, die koeëlwond en jou stil mond.” (Versindaba)

• De Waal Venter:

  Huldigingshaikoe aan Tom Gouws

  Somer het gebreek,
  blare hang leeg en stil –
  hy verken verder. (Versindaba)

• Marlies Taljard: "Ons het een van die mees begaafde Suid-Afrikaners verloor. Ironies word daar in Nederland meer gewag gemaak daarvan as in Tom se vaderland. Tog sal Tom deur sy werk ’n kosbaarder nalatenskap laat as die sogenaamde Groot Kanonne wie se dood tot vervelens toe op die voorblaaie van koerante en op die internet uitgebasuin word. Rus in vrede, Tom." (Versindaba)

Publikasies

Tom Gouws as samesteller:

• Bloudruk: erotiese kortverhale. Pretoria: Van der Walt, 2001 [ISBN 9780799321869 (sb)]
• Granaat: 50 eietydse essays. Saam met PH Roodt. Kaapstad: Juta, 1992 [ISBN 9780702127106 (sb)]
• Kort-kort:75 ongebundelde kortkortverhale. Saam met PH Roodt. Pretoria: Van der Walt, 1990 [ISBN 0799315834 (sb)]
  • Potgieter, V: Die rol en betekenis van die interne vertellers in die bloemlesing Kort-kort (samestellers Tom Gouws en PH Roodt). Pretoria: Universiteit van Pretoria, 1992
• Kortgolf: 25 kortkortverhale. Saam met PH Roodt. Pretoria: Van der Walt, 1993, 2002 [ISBN 0799319325 (sb)]
  • Kortgolf, saamgestel deur Tom Gouws en PH Roodt: eerste taal: ’n studiegids. Johannesburg: Guidelines, 1996

Artikels oor Tom Gouws beskikbaar op die internet:

• Albert en Lettie: Kommentaar op dr Tom Gouws se Mites van die eindtye
• Beukes, Marthinus: Isis as herkonstrueerder van liggaamsverbrokkeling: Breyten Breytenbach en Tom Gouws as eksemplaardigters
• Cilliers, Susan: Tom Gouws se dood "enorme verlies vir die samelewing"
• Cilliers, Susan: Verslaenheid oor moord op Tom Gouws
• Davids, Kaydene: Bekende skrywer op kleinhoewe vermoor
• De Jager, Iscke: Akademie betreur Tom Gouws se dood
• De Jager, Ischke: Gouws se wyshede op gedenkfees onthou
• De Jager, Ischke: Gouws vertroos vir oulaas meisie voor sy dood
• De Jager, Ischke: Tom Gouws: dié sudoku sal oningevul bly ... 
• Denlinger, Bryan: Exposing the heresy of Dr Tom Gouws
• Joubert, Marlise: Digter en resensent Tom Gouws sterf
• Literêre wêreld treur ná moord op Tom Gouws
• Marais, Johann Lodewyk: Tom Gouws se "besigheid met die dood"
• Ngobeni, Liam: Afrikaans poet gunned down in the east
• Persverklaring van SA Akademie oor Tom Gouws: Literêre wêreld treur
• Prins, Jo: Gouws het "skreiend" gedig oor die moord op die AWB-leier
• Raper, Ian: stigmata. Tom Gouws
• Slippers, Bibi: Om ’n wilde perd te vang: Tom Gouws in gesprek met Bibi Slippers
• Tempelhoff, Elise: Moord op skrywer: sy vrou was op haar knieë in die kombuis
• Tom Gouws
• Tom Gouws gedenkfees, 31 Julie 2018

Artikels en videos deur Tom Gouws beskikbaar op die internet:

• The biggest secret of christianity
• Elke gelowige se ontvouende geloofspad – Waar staan jy?
• Gedigte
• Ek is nuwe grond. God se agenda word in my geplant
• God se opwindende plan om die aarde totaal te vernuwe
• Jou diepste wond verhul jou hoogste roeping
• Jy is ’n woord in God se gedig
• Die laaste reformasie
• What if Jesus has already returned?
• Die wonderbaarlike ontvouing van die koninkryk van God in jou

Bron:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

The post Tom Gouws (1961–2018) appeared first on LitNet.

Klik hier om hierdie nuusbrief aanlyn te lees. | Click here to view this newsletter online.

The post LitNet: Grondhervorming appeared first on LitNet.

Die bekende feesorganiseerder Darryl David het aangekondig dat die tweede Etienne van Heerden Veldsoirée vanjaar oor die langnaweek 22–25 September op Cradock en Somerset-Oos en in die Cradock-distrik sal plaasvind.

Darryl David | Foto: Jan van der Merwe

"2017 se Veldsoirée was iets besonders," het Darryl gesê. "Dit was een van daardie onvergeetlike feeste waar almal vir drie dae met ’n breë glimlag op hul gesigte rondgeloop het. En die toer na Schreiner se sarkofaag – dit bly die hoogtepunt van my alternatiewe lewe as feesimpresario. Die Etienne van Heerden Veldsoirée bly my mees egte Karoofees."

Darryl is die stigter van onder meer die Adam Small-fees op Pniel, die Athol Fugard-fees op Boekedorp Richmond en die Schreiner-fees, ook op Cradock, en was die hoofdryfveer agter die verklaring van Durban as ’n Unesco City of Literature op – alles sy eie breinkinders.

Die 2017-Veldsoirée | Foto's: Amy Coetzer

Klik hier vir nog foto's van die 2017-fees.

"Maar vanjaar se veldsoirée gaan bietjie meer woema kry," het hy bygevoeg. "Daar is drie nuwighede, waaroor ek baie opgewonde is.

"Eerstens bied ons ’n veldskool aan, ’n slypskool vir ontwikkelende skrywers, met as mentors ervare mense soos Etienne van Heerden, Bibi Slippers, Fanie Olivier, Izak de Vries, Melt Myburgh en Chanette Paul. Die veldskool sal gratis wees en sal op prosa en poësie konsentreer. Dit begin effens voor die soirée – reeds op die aand van 20 September.

Fanie Olivier, Bibi Slippers (Foto: Adam Heyns) en Chanette Paul

Tweedens word die soiréeprogram uitgebrei na Somerset-Oos, waar skrywers soos Dana Snyman, Ronelda Kamfer, Karin Brynard, Bettina Wyngaard en Nathan Trantraal by die Jakes Gerwel-huis sal optree.

Nathan Trantraal (Foto: Naomi Bruwer), Dana Snyman en Karin Brynard

"Dis ’n groot eer vir die veldsoirée om ’n deel van die program by Jakes Gerwel se huis aan te bied, en om so ook die gemeenskap van Somerset-Oos, ’n dorp waarvoor Gerwel baie lief was, te bereik. En as ’n mens die moeite gaan doen om 100 km vanaf Cradock te ry, moet mens tyd neem om die Walter Battiss Museum te besoek. En op pad huis toe moet ek ’n foto van Etienne van Heerden voor Ernst van Heerden se huis op Pearston afneem."

Die Gerwel-huis | Foto: Jakes Gerwel Foundation

Die derde nuwigheid: Signature Tours bied die moontlikheid vir soiréegangers om per retoerbus te reis van Kaapstad/Stellenbosch na Cradock, en van Pretoria/Johannesburg via Bloemfontein na Cradock. "Jannie Loubser se bussafari's is welbekend en professioneel – die busse sal interessante boekplekke, soos Die Boek Hotel op Bethulie, Matjiesfontein en sy pragtige Lord Milner Hotel, en Nieu-Bethesda, die wêreld van Athol Fugard en Helen Martins, aandoen."

Elke bus sal vergesel word van ’n ingeligte toergids wat soiréegangers ingelig gaan hou oor die interessante skrywersplekke wat besoek word en meer oor die betrokke skrywers sal vertel.

Nes die geval in 2017 was, sal soiréegangers eerstens weer kan tuisgaan by die Buffelshoek Dirosie Lodge, 15 km suid van Cradock.

Buffelshoek Dirosie Lodge

Die graf van die bekende Olive Schreiner is op die plaas, en benewens die mooi veld en berguitsigte sal daar weer ’n uitstappie met bakkies wees na die graf op Buffelskop.

Die besoek aan Olive Schreiner se sarkofaag tydens verlede jaar se fees | Foto's: Amy Coetzer

Met sy ryk geskiedenis is die Victoria Hotel en Tuishuise op die dorp ook ’n uitstekende keuse vir verblyf.

Victoria Manor

Die Tuishuise

Die bekende Sandra Antrobus het meer as 30 tradisionele Karoohuisies gerestoureer en mooi ingerig, en die hotel is bekend vir sy uitstekende etes.

Ete by die Victoria Manor

Die Cradock-been van die soiréeprogram en die veldskool sal gedeeltelik in die Victoria Hotel en op Buffelshoek aangebied word.

"Alle programitems is gratis, maar die uitstappie met biltong en sjerrie na Buffelskop sal R150 per persoon kos," het Darryl verduidelik. "Veldskoolbywoners sal ook alle soirée-items gratis kan bywoon. Dis ’n sonderlinge voorreg, want hulle sal heeltyd in die nabyheid van hul mentors wees en na hulle kan luister en idees kan uitruil. En als gratis!"

Ander skrywers wat by die soirée gaan optree, sluit Willie Burger, Karin Brynard, Etienne van Heerden self, Clinton du Plessis, Theo Kemp, Maya Fowler, Melt Myburgh en Chanette Paul in, asook Ronelda Kamfer, Izak de Vries, Nathan Trantraal, Bibi Slippers, Bettina Wyngaard, Dana Snyman, Kirsten Miller en Kobus du Toit. Ook word nog vyf skrywers verwag wat binne enkele dae gaan bevestig.

Die volledige veldskool- en soiréeprogramme sal binnekort bekend gemaak word.

Die 2017-Veldsoirée | Foto's: Amy Coetzer

Vir meer inligting oor die veldskool, skakel Darryl by 081 360 9231 of e-pos hom by davidd@ukzn.ac.za. Vir die soirée se programinligting vir beide Cradock en Somerset-Oos, kan hy ook nou reeds gekontak word.

Vir meer besonderhede oor verblyf op Buffelshoek Dirosie Lodge, gaan na hul webwerf by www.buffelshoekdirosielodge.co.za, of skakel Dirkie Visser by 048 881 4448.

Inligting oor die Victoria Hotel en Tuishuise is verkrygbaar op hul webwerf by www.tuishuise.co.za, of skakel Lisa Antrobus by 082 410 5596.

Spesiale goedkoper verblyftariewe vir veldskoolbywoners word binnekort aangekondig. Belangstellendes kan egter nou al daaroor skakel na die lodge of die hotel.

Vir inligting oor die bustoere, besoek die veldsoirée-bustoerwerf by www.signaturetours.co.za of skakel Jannie Loubser by 082 787 2271.

"Die Etienne van Heerden Veldsoirée beloof om musiek vir die oor van boekliefhebbers en liefhebbers van die Karoo te wees," het Darryl David gesê. "Nog nuus kom later!”

Lees hier meer oor 2017 se eerste veldsoirée:

Etienne van Heerden-veldsoirée

Etienne van Heerden-veldsoirée: program

HemelBesem by die Etienne van Heerden-veldsoirée

Etienne van Heerden-veldsoirée: fotoblad 1

Etienne van Heerden-veldsoirée: fotoblad 2

The post Persvrystelling: 2018 se Etienne van Heerden Veldsoirée en Veldskool oor September-langnaweek appeared first on LitNet.

Christo van Rensburg | Foto: Izak de Vries

Christo van Rensburg het volstoom gelewe, en het oral waar hy betrokke was, ’n verskil gemaak. Sy entoesiasme het medewerkers aangesteek en aangevuur om kennis oor Afrikaans na te jaag en bloot te lê. In die Afrikaanse taalkunde was hy een van die baanbrekers wat die taalkundige waarde van taalvariëteite vir die omvattende studie van Afrikaans erken en daadwerklik ondersoek het. Daarby het hy dit geïntegreer by die soeke na ’n onbevange en onbevooroordeelde oopvlek van die ontstaansgeskiedenis van Afrikaans. Die opspoor van getuienis om die mees werklikheidsgetroue weergawe van hierdie geskiedenis te vind, het sy werkswyse deurgaans gekenmerk.

Die omvang van sy invloed op navorsingsbelangstelling in ons taal kan moeilik gepeil word – geslagte van studente sal daarvan kan getuig. Kollegas wat met hom geskakel het en met hom bevriend was (feitlik altyd ’n gevolg van kollegiale skakeling), sal die geweldige leemte wat sy dood laat, met hartseer en ’n gevoel van verlies ervaar.

Christo het ook ’n beduidende rol gespeel om rigting aan my akademiese loopbaan te gee. As ’n Humboldtianer wat sy navorsingsbeurs ontvang het vir studie aan die Universiteit van Marburg, het hy my destyds by ’n kongres van die Internasionale Germanistevereniging in Göttingen aangespoor om ook by die Von Humboldt-Stigting betrokke te raak – ’n ongelooflik verrykende ervaring. En eendag tydens ’n gesprek by Fritz Ponelis aan huis, toe ek in die versoeking was om die Afrikaanse taalkunde te verruil vir die Algemene Taalwetenskap, het dié twee my met groot oortuiging daarteen laat besluit. Dit het net sy passie vir die studie van Afrikaans as taal onderstreep, en my laat besef wat die waarde daarvan is, ook as akademiese ondersoekterrein.

Oor sy werk op soveel ander gebiede van Afrikaans (bv as lid van die Taalkommissie, waar hy ’n onskatbare bydrae gelewer het) kan ’n mens lank uitwei. Ek wil volstaan deur hom as goeie vriend en kollega te eer en te huldig. Hy was een van ’n geslag van ikone en uitstaande kenners van die Afrikaanse taalkunde wat ’n mens by wyse van spreke in die eregalery van Afrikaans sal vind. Ek groet jou, ou maat.

The post Christo van Rensburg (1938–2018) appeared first on LitNet.

LitNet publiseer uittreksels uit pasverskene boeke, uitgegee deur uitgewers wat LitNet ondersteun. Dié lusmakers verskyn op LitNet as eerste slukkies.

Madelein Rust

Bloemfontein is nou eenmaal die teelaarde vir reeksmoordenaars, as ’n mens vir Madelein Rust moet glo! Sy het lank in Bloemfontein gebly en gebruik die straatplanne in haar kop om boeke op te baseer.

Haar skrywersloopbaan skop af met die skryf van romantiese kortverhale, en haar twee pogings in dié genre, Tango in die Kuberruim en Skarlakenvrou, verskyn in Huisgenoot. Een van haar kortverhale, “Joy”, verskyn in Bateleur Boeke se In ’n neutedop, gevolg deur “Die dag toe oom Willem geval het” in Maskew Miller Longman se Literary Awards Edition-publikasie, Sussie Veer is dood en ander verhale.

Rust se debuutroman, Die 13de kaart, is in Julie 2014 op die rakke en verskyn kort daarna op Nielsen se topverkoperlys. Dit word benoem vir ’n ATKV-Woordveertjieprys vir spanningsliteratuur.

Haar drie daaropvolgende romans, Monstersaad (2015), Bloedlyn (2016) en Moordhuis (2017), verkoop nog beter.

Lam ter slagting is die vierde boek waarin doktor Renata Malan die hoofkarakter is, ’n profileerder met ’n donker verlede en ’n talent om in geweldsmisdadigers se koppe te klim.

Rust is ’n meester in die skep van spanning met humor daarby en skryf heerlik loslittig.

Opsomming

Lam ter slagting
Madelein Rust
Uitgewer: LAPA
ISBN: 9780799390063

Vyf meisies is reeds gemartel en vermoor voordat Renata Malan en haar span deur die polisie gekontrakteer word om ’n nuwe geval te ondersoek. Elkeen is doelbewus geplant sodat dit ontdek móés word en die modus operandi laat geen twyfel dat dit reeksmoorde is nie.

Die spoor is egter koud. Identifikasie is onmoontlik vanweë die slagoffers se gesigbeserings en dit maak slagofferprofilering onmoontlik, want hoe vang mens ’n moordenaar as jy nie weet wie die slagoffers is of waar hulle vermoor is nie? Die enigste ander leidraad is ’n belofte van nog ’n moord oor drie en dertig dae.

Toe ’n outistiese, forensiese beeldhouer in hegtenis geneem word, gaan rooi ligte vir Renata aan. Word iets toegesmeer? Speel die obskure Noagsgemeente dalk ’n rol? Tot watter mate sal die Vrymesselaars een van hulle lede beskerm? Wat weet Mistress Raven, die eienares van die kerker waarin sado-masochiste hul seksspeletjies beoefen? En wat sal die versteurde Chanté Naudé-Mulder nóg doen om Stefan deel van haar lewe te maak?

Lam ter slagting vertel ’n verhaal van korrupsie, mensehandel, geldwassery, bisarre seks en ’n buitensporige magsdrang teen die agtergrond van die donker bedrywighede, ’n kultus en die geheimhouding eie aan die hoogste graad van Vrymesselary.

Die lot van die gewone lede van die SAP wat gekniehalter word in die uitvoering van hulle pligte deur hoëlui in die politiek en polisie word oortuigend weergegee.

Uittreksel

Maandag 6 Junie 2016

Die vrou lê soos ’n vuilwit komma op die grou westelike hang van die dolerietkoppie. Haar liggaam is die oog van ’n orkaan, ’n kalm episentrum omarm deur wemelende polisielede.

Nader aan haar, binne-in die slordige geel sirkel van die misdaadtoneellint, is die speurders en die misdaadtoneeltegnici. Uitverkorenes wat mag druk en stoot en staar en bespiegel. Afgestompte wesens vir wie dit maar net nog ’n misdaadtoneel is.

Doktor Renata Malan byt op haar tande.

Dis tog nie asof die meisie omgee nie.

Selfs al het die siel wat daardie skraal liggaam bewoon het hier getalm, sou dit onaangeraak gebly het deur die banaliteite van hierdie koue dag, hierdie donker uur.

Mens is ’n siel. Jy het ’n liggaam. Sy herhaal die woorde oor en oor in haar kop, deesdae beskerming teen die grusaamheid wat haar dae vul.

Daar is werk om te doen.

Terwyl sy haar swart leerhandskoene aantrek, bestudeer sy die toneel.

Roet verdonker plek-plek die dolerietplate en in die skeure tussen die klip is swartgebrande plantstompies, getuies van die brand wat die vorige week ’n hoofweg deur die droë plantegroei op die koppie gevreet het.

Vuurklip. Roet. Alles ruik daarna.

Die middagson aksentueer die gryswit van die dooie vrou se bra en broekie teen die agtergrond van doleriet en roet, vul die kurwes van haar lyf met skaduweehalfmane en reghoeke. Haar kop is weggesteek in ’n kokon van roetbesmeerde maskeerband. Eienaardig hoe dit daardie kop eerder as die verwoeste liggaam is wat die weersin en skok in mens oopruk.

’n Oorgewig man in ’n kameelkleurige jas sit gehurk by die toegedraaide kop, sy instrumentetas oop langs hom. Samuel Akande, staatspatoloog.

“Be careful,” maan die massiewe sersant met die groot neus en punt sy ken in die rigting van haar Christian Louboutin-stewels met die hoë hakke. As hy maar weet van die ongoddelike plekke waar sy al met hoë hakke ingeneuk het.

Die man kyk haar op en af met afgetrekte mondhoeke. En sy sien haarself deur sy oë. Wit ontwerpersjas en dáárdie skoene, swart hare in ’n bolla laag in haar nek, pêrels in haar ore, grimering baie presies aangewend. Sy verstaan die kyk wat hy haar gee. Wat soek ’n rich bitch hier in die boendoes by ’n misdaadtoneel?

Die sersant se naam is Zuma, volgens die naamplaatjie op sy bors.

“Thanks, Zuma. Not to worry.” En sy glimlag suikersoet vir hom. Sy kies ’n ompad om by die toneel uit te kom, daar waar dit nie heeltemal so steil is nie, die reuk van brand en Bloemfontein se bitter winter skerp in haar neus.

Sy gaan staan met haar hande op haar heupe en meet die toneel met haar oë. Daar is plekke waar die roetlaag versteur is. Die slagoffer is waarskynlik van die wandelpaadjie daar op die kruin afgegooi en moes gerol het tot waar sy nou lê, op ’n klein plato. Van hier af sien mens die restaurantarea, die dam en die groen en geel van die Vrystaat Nasionale Botaniese Tuin.

“Renata!” Die staatspatoloog hef sy kolos van ’n lyf op, sy glimlag breed en sy swart oë blink agter sy brillense. “Uiteindelik! Ek het gewonder wanneer hulle julle gaan inkry om te kom help. Jy het my dag gemaak. Miskien kry die saak nou koers.”

“Hallo, Samuel,” glimlag sy. Hy lyk soos ’n groot bruin beer, so met die kunspels van die jaskraag wat sy blinkronde gesig omraam. Die lieflike Afrikaans wat uit sy mond kom, verras haar soms nog steeds. Hy is ná sy Nigeriese ma se dood deur haar wit werkgewers aangeneem, grootgemaak met sy een been in wit Afrika en die ander in swart Afrika.

Sy lig die lint op en stap onderdeur, net so dankbaar om hom te sien. Samuel Akande is ’n groot man in meer psigte as sy lyf, die beste forensiese patoloog saam met wie sy nog gewerk het. Hy is een van die min wat slagoffers by die naam ken. Vir hom is daardie nommer op die etiket om die groottoon nooit ’n oorledene se identiteit nie.

Sy druk haar hande in haar jassakke en gaan staan langs Akande, kyk saam met hom na die roetgestreepte, verwoeste liggaam. “Ons dierbare provinsiale kommissaris het my vanmiddag net so ná een gebel en gevra om te help, vir my gesê ons het met ’n reeks te doen. Hy het nogal angstig geklink.”

“Ja, en ek neem hom nie kwalik nie. Die nasionale kommissaris druk hom glo ongenadig vir resultate.”

“Ek het nog niks oor die moorde in die pers gesien nie.”

Akande knik. “Generaal Solomon het besluit om dit eers dig te hou. Soos ek dit verstaan, is hy bang die gemeenskap raak paniekerig. Dis werklik grusaam.”

“Eerder paniekerig en veiligheidsbewus as houtgerus en dood,” sê sy. “Dis ’n jammerte dat hy nou eers besluit het om hulp van buite te kry.”

“Ek het gemeen dis vreemd. Hy ken tog die beperkinge van die SAPD intiem. En hy weet baie goed dat julle firma geen tekort aan hulpbronne het nie.”

Selfs die SAPD is nou al vertroud met Renata Malan se miljoene, geld wat sy van haar eiendomsmagnaat-stiefpa geërf het. Die gerug wat die rondte doen, is dat sy in haar leeftyd nie haar geld sal kan opgebruik nie, al probeer sy hoe. Die deursneepolisieman haat Malan & Coetsee oor daardie geld, vertel hulleself dat geld die rede is vir die firma se oplossingsyfer.

Laat hulle praat.

Die geld help beslis.

Dit en bereidwilligheid om die reëls van die spel te buig indien nodig.

Knarsende voetstappe laat haar omkyk. Dis Stefan Coetsee. Vennoot, vertroueling, vriend, oudkinderhuiskameraad, op pad terug van ’n onderhoud met ’n verdagte in ’n bedrogsaak.

Hy is in sy gebruiklike winterwerksdrag – ’n swart pak klere, wit hemp en swart das. Die baard wat hy in die winter kweek, is sy enigste toegewing aan die koue. ’n Face warmer, noem hy dit. Die grys haartjies wat hier en daar uitgekom het, is vir hom ’n bron van groot satisfaksie. Dit laat hom soos ’n ringkop lyk, meen hy. Geen jas en handskoene vir hom nie. Dis asof die man net nooit koud kry nie. Sy het hom al in ’n T-hemp en kortbroek gesien wanneer sy ’n jas bo-oor ’n trui moes dra teen die koue.

Sy dik bos bruin hare staan alkante toe. Soos dit maar elke dag die geval is. Elke haar op sy kop het klaarblyklik ’n wil van sy eie. Hy is lank en breedgeskouer, toring bokant haar en Akande uit, sy glimlag breed toe hy met die patoloog bladskud. Die geur van English Blazer hang vir ’n oomblik in die lug voordat die reuk van die verbrande veld weer oorneem.

“Samuel,” sê hy en pomp Akande se hand energiek, lekkerkry in sy stem. “Long time no see. Hoe gaan dit?”

“Altyd goed, dankie, ou Stefan. Net jammer dat ons altyd onder hierdie omstandighede moet ontmoet.” Akande kyk spytig na die liggaam by hulle voete.

“Ja. Fok, shame. Arme girl. Ek hoor dis ’n reeks.”

“Ja. Soos ek vroeër telefonies vir generaal Solomon gesê het, alles dui daarop dat dit ons sesde slagoffer in die reeks is. Die kop wat so toegedraai is met maskeerband is natuurlik die eerste aanduiding. Dit is ’n ongewone modus operandi. Verder is al die liggame hier in die botaniese tuin gevind, dieselfde tekens van marteling: die wurgmerke om die nek, gewrigbeserings en ligatuurmerke om die enkels, nek en gewrigte, veelvuldige hematome.” Hy sug swaar, sy gesig stroef. Renata verstaan sy swaarmoedigheid maar te goed. Jy kan jou doktorale tesis skryf oor die biologie van boosheid, maar niks kan die afgryse keer wanneer jy voor ’n nuwe perversie te staan kom nie. Dis daardie manifestasie van boosheid wat haar deesdae weer nagmerries laat kry. Miskien moet sy tog maar weer met haar psigiater gaan gesels om perspektief te verkry. “Die tydsduur tussen die moorde?”

“So bietjie meer as ’n maand.” Akande skud sy kop stadig. “Ek het ná die tweede geval reeds geweet ons het hier met ’n reeks te doen. Ons provinsiale kommissaris was nie beïndruk toe ek aanbeveel dat ons julle hulp inroep nie. Hy het my ’n paar loopbaangedrewe dreigemente toegeslinger, wat my laat besef het hoe onvanpas my raad is. Ek is tog maar net ’n staatspatoloog.”

“Dis sommer stront,” grom Stefan. “Moes hy nou wragtig wag tot ses mense dood is voordat hy sy gat in rat kry?” Hy gluur na Renata. “Dink jy hy hou hom hardegat omdat ons nie ’n vaste kontrak wil teken nie?”

Sy knik. “Ons laaste gesprek oor die hele konsultasiekwessie het op ’n suur noot geëindig. Hy dring aan op daardie kontrak.” Stefan grinnik. “Want dan sal dit nie so kak lyk as ons misdade namens die polisie oplos nie.”

Akande kyk fronsend van Stefan na Renata en weer terug. “Maar die belangrikste is tog seker om te verhoed dat nog mense sterf, nie waar nie? Professionele ego behoort mos nie in te meng daarmee nie?”

“In ’n ideale wêreld, ja.”

“Ek verstaan dit nie. Sal dit nooit verstaan nie.”

Renata sak op haar hurke en bestudeer die skraal liggaam. Die slagoffer het op haar sy te lande gekom, haar ruggraat soos ’n string gebedekrale onder haar vel. Die sigbare kant van haar liggaam is bloupers, liggroen en geel gevlek en dit lyk soos vingermerke op haar boarm en bobeen. Dun strepies oral oor die liggaam. Op sommige plekke vaag, op ander plekke het bloed deur die vel gedring. “Hierdie strepies? Wat sou jy sê het dit veroorsaak? Dit lyk amper soos sweepmerke.”

“Dalk eerder ’n karwats of iets soortgelyk. Kyk, mens kan op ’n paar plekke die plat punt sien.” Hy buig vooroor om te beduie. Stefan stap stadig om die liggaam. “Is die vorige slagoffers seksueel aangerand?”

Akande knik. “Met ’n voorwerp, onder andere. ’n Onafgewerkte, silindriese houtvoorwerp. Dennehout. Die voorwerp was nie op enige van die tonele nie, maar daar was splinters. Die vroue het swaar gesterf. Ek kon nog geen seminale vloeistof vind nie, so, die oortreder het waarskynlik ’n kondoom gebruik. Daar was ook ernstige sagteweefselskade aan hulle gesigte, rûe, bobene en gluteale . . . wel, hulle boude. En dit was ’n uitgerekte storie. Die oortreder moet werklik sadisties wees.”

’n Wellusmoordenaar. Die aanduidings van sadisme en penetrasie met ’n voorwerp is goeie indikasies daarvan.

Renata kyk op, skreef haar oë teen die winterson wat futloos agter Akande in die bleek lug hang. “Uitgerek? Praat ons hier van ure of dae?”

“Dae. Ongeveer drie dae, te oordeel na die wisselende grade van verkleuring van die hematome. Die histologie van die vorige vyf slagoffers het die tydsduur bevestig.”

Sy beduie na die maskeerband. “Ek neem aan hulle is dood aan versmoring?”

“Verbasend genoeg nie. Die maskeerband is nadoods aangebring. Die oorsaak van dood was in elke geval massiewe hooftrauma. Daar is soveel weefselskade aan die vroue se gesigte dat ons ’n forensiese beeldhouer moes inkry om modelle van die oorledenes se gesigte te maak. Hy is nog besig daarmee.”

“Waarom nie sommer ’n forensiese kunstenaar inkry om sketse te maak nie?”

“Ek verstaan hy het twee kunstenaars genader, maar nie een van die twee het kans gesien nie. Die skade aan die slagoffers se gesigte was hopeloos te erg. Toe het hy glo probeer om van daardie sagteware vir 3D-gesigsrekonstruksie vir die eenheid aan te koop, maar dit was buitensporig duur.”

“Altyd besorg oor sy begroting, ou Oscar.”

“Die volgende stap was om ’n beeldhouer in te kry. Sommiges sê die generaal sal enigiets doen om uit te staan bo die ander provinsiale kommissarisse.” Hy lig sy hand met die ligpienk palm. “Ek is jammer,” sê hy sag. “Dit was onwaardig. Daar is geen bewyse dat die generaal nie in goeie trou handel nie en nou staan en versprei ek skinderstories. Ek vermoed hierdie saak raak my dieper as wat ek gedink het.”

Waar daar ’n rokie trek, is daar ’n vuurtjie. En die gerugte oor generaal Oscar Solomon is eerder ’n bosbrand. Sy staan op. “Kan ons aanneem dat nie een van die vorige slagoffers nog uitgeken is nie?” Hy knik. “Ongelukkig, ja. Boonop is al die slagoffers in net hul onderklere gevind. Daar was geen juweliersware of ander kledingstukke wat uitkenning sou kon vergemaklik nie. Geen tatoes nie. Geen prosteses met reeksnommers nie. Niks nie.”

“Fok, dis nou ’n bummer.” Stefan druk sy hande deur sy hare, woel dit nog deurmekaarder.

“Ek stem saam met jou, Stefan. Want waar begin mens sonder ’n identiteit? En ons het nie eens ’n primêre toneel nie, net die weggooiplekke.” Akande sak steunend af op sy hurke en knip sy tas toe. “Die slagoffers kon ook nog nie positief geïdentifiseer word as enige van die vermiste persone op die nasionale databasis nie. Daar is vingerafdrukke geneem om te help met identifikasie, maar die sloerstaking wat tans by Binnelandse Sake aan die gang is, veroorsaak ’n enorme agterstand wat elke dag erger word. En tyd is die vyand.”

“Gots,” sê Stefan. “Dié piet het ’n helse lot moeite gedoen om ons werk so moeilik as moontlik te maak. En hy klink na een van die sieker fokkers.” Hy krap aan sy ken, sy vingers girtsend deur sy baard.

Renata vou haar arms om haar lyf teen die ysige windjie wat skielik om die koppie gewaai kom. “Jou voorlopige bevinding oor tyd van dood?”

“Haar lewertemperatuur is net so oor die twintig grade Celsius. Gepaardgaande die mate van rigor mortis, is ek van mening dat sy gisteraand tussen ses en nege dood is.”

“Die oortreder laat ons met bitter min,” sê sy. “Wie het op die liggaam afgekom?”

“Dit was blykbaar die man daar anderkant.” Akande beduie in die rigting van ’n ouer boepensman in ’n dik kakiekleurige baadjie wat met twee van die polisiemanne staan en gesels, ’n verkyker om sy nek en ’n kakiehoed met lang, wollerige oorflappe op sy kop.

“Nou ja, ons sal gou met hom gesels en dan is dit kantoor toe. Daar is hope werk om te doen. JT het darem seker al begin grou vir addisionele inligting.”

Akande glimlag. “Sê vir hom groete en weer eens dankie. Hy het my nou die dag gehelp met ’n probleem wat ek met my rekenaar gehad het, dit binne minute uitgesorteer. Julle is gelukkig om vir Jaun Tiquin te hê.”

“Die beste informasietegnologiespesialis in Suid-Afrika,” beaam Renata. En die beste kuberkraker, maar dit sê sy nie hardop nie. Daar is ’n ongeskrewe reël dat daardie woord nooit in Malan & Coetsee se kantore gebruik word nie, al kraak Tiquin hoe. Sy metodes werk. Geweldenaars word aangekeer en dis tog seker al wat behoort te tel. Akande se gesig versober. “Julle het net meer as ’n maand, Renata.” Hy pleit met sy oë. “En ek sal verkies om nooit weer een van hierdie man se slagoffers op my tafel te hê nie.”

Sy sit haar hand op sy arm. “Jy weet ons sal ons heel beste doen.” Sy het nie nodig om hom te herinner dat die afkoelperiode tussen hierdie soort oortreding gewoonlik korter word nie. Ook nie dat die vlak van geweld gewoonlik eskaleer nie.

Hy sit sy hand oor hare en druk dit sag. “Anne Bishop skryf in Daughter of the blood: ‘There is good and evil among every kind of people. It’s the evil among us who rule now’.” Hy kyk af in haar oë. “Dis een van die ontstellendste dinge wat ek nog ooit gelees het. Al staan dit maar net in ’n storieboek is daardie woorde deurdrenk van ’n verskriklike waarheid.” Die staatspatoloog se mondhoeke is afgebuig, sy gesig grys terwyl hy afkyk na die verwoeste liggaam by sy voete. “Dit is dié wat boos is wat tans ons wêreld regeer.”

Daar skuil wel goed in die mens ook. Eens op ’n tyd het sy dit vas geglo. Miskien sal sy weer, eendag. Maar nie in die wêreld waarin sy en Samuel Akande leef nie.

“Dan is dit ons werk om hulle heerskappy te beveg, Samuel.”

The post Du Toitskloof | LitNet Eerste Slukkie: <i>Lam ter slagting</i> deur Madelein Rust appeared first on LitNet.

Andrew Buckland and Rob van Vuuren

If you’re after an utterly absorbing piece of Cape Town theatre this month, Endgame is for you. Samuel Beckett’s play, however, may be entertaining, but it’s no easy ride.

The setting for the one-act play is a simple and isolated shelter in a seemingly lifeless world. Here, four characters – Hamm, the blind and wheelchair-restricted master; his servant, Clov; and Hamm’s parents, Nagg and Nell, who are restricted to two large bins – eke out a miserable, crazed existence in what they envision to be the end.

Whether by design or accident, the Golden Arrow Studio theatre’s notoriously claustrophobic interior serves to ratchet up the play’s intensity. The players are on stage when we arrive and never leave; we may be uncomfortable on what seems the edge of doom, but we’re committed and curious.

The genius of the piece is more than its timelessness. In fact, it gets more appropriate as time marches on, thanks to our ever-constricting, hyper-connected world where clamour dominates mass communication. Our obsession with an impending apocalypse is the warped mirror held up in Endgame – a whirling echo chamber without end.

At the time of the play’s writing, Beckett’s world would also have seemed something like this. Although born in Ireland in 1906, he lived as a writer through tumultuous times in Paris, where he spent most of his life. During World War II, he was part of the resistance, and his experiences, coupled with interactions with trend-setting schools of thought, would be lifelong influences in his work.

It was in post-war Paris that he penned Endgame, among others like Waiting for Godot, which were soon corralled into an avant-garde genre – the so-called “Theatre of the Absurd”. The phenomenon was first defined by fellow writer and journalist Martin Esslin in 1965 as attacking “the comfortable certainties of religious or political orthodoxy”.

“It aims to shock its audience out of complacency, to bring it face to face with the harsh facts of the human situation as these writers see it,” he wrote in Absurd drama. “But the challenge behind this message is anything but one of despair. It is a challenge to accept the human condition as it is, in all its mystery and absurdity, and to bear it with dignity, nobly, responsibly; precisely because there are no easy solutions to the mysteries of existence, because ultimately man is alone in a meaningless world. The shedding of easy solutions, of comforting illusions, may be painful, but it leaves behind it a sense of freedom and relief. And that is why, in the last resort, the Theatre of the Absurd does not provoke tears of despair but the laughter of liberation.”

It is into this world that a top-notch cast leads us at the Baxter in 2018, just over 60 years after the play premiered in London. The tortuous, whimsical Hamm is played by Andrew Buckland (The inconvenience of wings; Tobacco, and the harmful effects thereof; and Blue/orange), while Rob van Vuuren (A doll’s house; Life; and the Jive Cape Town Funny Festival) channels dark comedy through Clov. Each enduring a cramped container for the length of the show without sacrificing magnetism are Antoinette Kellerman (As die broek pas; Samsa-masjien; and macbeth.slapeloos) as Nell, and Soli Philander (Lekker jas) as Nagg.

They’re directed by Sylvaine Strike, whose most recent work has included directing Molière’s Tartuffe. Among her other productions at the Baxter over the years are The travellers; Black and blue; The miser; and Tobacco, and the harmful effects thereof.

Together, this latest crew whips up Beckett’s tale anew and makes an important and essential contribution to discourse ironically under threat of being drowned out itself.

Endgame

With: Andrew Buckland, Rob van Vuuren, Antoinette Kellerman and Soli Philander
By: Samuel Beckett
Director: Sylvaine Strike
No under-12s (parental guidance)
Baxter’s Golden Arrow Studio, Rondebosch, from 8 to 25 August
Bookings through Webtickets and selected Pick n Pay branches

The post <i>Endgame</i> at the Baxter: theatre review appeared first on LitNet.

• Lees deel 1 hier.
• Lees deel 2 hier.

Rigtes 15

Simson se wraak oppie Filistyne

15 ’n Ruk later, innie tyd toe ’it koringoestyd was, het Simson ’n jong bok gevat en sy vrou gat kuier. Hy’t gesê: “Ek gat na my vrou se kame toe.” Maa haa pa wou nie hê hy moes in gannie.

² “Ek was vesieke dat djy haa haat,” het hy gesê, “dat ek haa vi jou strooijonke gegie het. Is haa jonge suste nie mooierie? Hoekô vat djy nie eeder vi haa nie?”

³ Simson het vi hulle gesê: “Dié kee het ek niks annie Filistyne gedoenie. Maa nou gat hulle sien.” ⁴ Hy’t toe uitgegan en drie honnerd jakkalse gevang en hulle stêtte twie-twie vas gemaak anmekaa. Hy’t toe ’n fakkel an elke paa stête vasgemaak; ⁵ hy’t toe die fakkels angestiek ennie jakkalse los gelaat innie graanvelde vannie Filistyne. Hy’tie miedens ennie graan saamitie wingerde ennie olyfboorde brand gestiek.

⁶ Toe die Filistyne gevra het: “Wie het dit angevang?”, toe wassit vi hulle gesê: “Simson, die skoonsieen van daai man van Timna, wan hy het Simson se vrou met sy strooijonke lat trou.”

Toe hettie Filistyne toe gegan en vi haa en haa pa loep doodbrand. ⁷ Simson het toe vi hulle gesê: “Julle het mos nou besluit om soe an te gan, ek sweer ek sallie ophou totdat ek op julle wraak geniem hettie.” ⁸ Hy’t hulle lielik angeval en baie van hulle afgeslag. Toe het hy weggegan en in ’n grot in ’n rots by Etam loep bly.

⁹ Die Filistyne het toe in Juda gat kamp, ennie mense van Legi  loep anval. ¹⁰ Die mense van Juda het toe gevra: “Maa hoekô kô baklei julle met ôs?”

“Ôs het gekô om vi Simson te vang,” het hulle geantwoord, “om an hom te doen wat hy an ôs gedoen het.”

¹¹ Toe het drie duisend manne van Juda afgegan na die grot innie rots by Etam en hulle het vi Simson gat sê: “Vestaan djy nie dattie Filistyne oo ôs regeerie? Wat het djy an ôs gedoen?”

Hy’t hulle geantwoord: “Ek het maa net an hulle gedoen wat hulle an my gedoenit.”

¹² Hulle sê toe vi hom: “Ôs het gekô om jou te kô vat en vasmaak en om jou oo te gie annie Filistyne.”

Simson het toe vi hulle gesê: “Beloewe vi my dat julle my nie sal self doodmaakie.”

¹³ “Ôs beloewe,” het hulle geantwoord. “Ôs sal jou net vat en jou oogie an hulle. Ôs sal jou nie doodmaakie.” Soe het hulle hom toe vasgemaak met twie niewe toue en hom weg gelei vannie rots af. ¹⁴ Toe hy by Legi inkô, toe hettie Filistyne kliphard geskrie en op hom afgestorm. Maa die Gies vannie Jirre het vi Simson stêk gemaak. Die toue om sy arms was soes garingdraadjies wat brand, ennie boeie het van sy hanne af geval.

¹⁵ Simson het ’n vars kakebien van ’n donkie gekry en ’n duisend Filistyne daamie doodgeslat.

¹⁶ Toe sê Simson:

“Mettie kakebien van ’n donkie
het ek donkies van hulle gemaak.
Mettie kakebien van ’n donkie
het ek ’n duisen man doodgeslat.”

¹⁷ Toe hy klaa gepraat was, het hy die kakebien weggesmyt, en daai plek was genoem Kakebien-hiewel.

¹⁸ Simson was baie dôs, toe roep hy uit narrie Jirre: “U het die groot oowinning vi my gegie. Maa moet ek dan nou van dôs sterf en innie hanne vannie heidene val?”

¹⁹ Dis toe God die holte by Legi oepgebriek het, en daa het water uitgekô. Toe Simson gedrink het, het hy niewe krag gekry. Die fontein was genoem “Die een wat uitgeroep het” en dit wôd vedag nog soe genoem.

²⁰ Simson het innie tyd vannie Filistyne vi twintag jaa die leier van Israel gewies.

Lees ook:

Bybel in Kaaps: Die storie van Simson (deel 1)

Bybel in Kaaps: Die storie van Simson (deel 2)

The post Bybel in Kaaps: Die storie van Simson (deel 3) appeared first on LitNet.

Het masterseminarie Nederlandse letterkunde aan de Universiteit Gent (academiejaar 2017-2018) bestudeerde vroegtwintigste-eeuwse literaire en journalistieke bronnen waarin beeldvorming van de Zuid-Afrikaanse oorlog (1899-1902) aandacht kreeg. In de eerste aflevering presenteren masterstudenten Lieselot Tuytens en Jessica Vandevoorde een synthese van hun bevindingen.

De tweede Zuid-Afrikaanse oorlog, van 11 oktober 1899 tot 31 mei 1902, wordt vaak beschreven als “de eerste moderne ‘mediaoorlog’” (Nasson 2017:225). De strijd was dan ook een “trending topic” op internationale schaal, wat betekent dat er veel aandacht voor was in de “Nederlandse en Vlaamse publieke opinie rond 1900” (Kuitenbrouwer 2017:235). Naast literaire en journalistieke geschreven media is ingezet op visuele beeldvorming, zoals standbeelden, reclameposters, spotprenten en tekeningen. Die laatste twee bronnen zijn de basis voor een comparatief onderzoek van het Vlaamse en Nederlandse perspectief op het conflict tussen de Afrikaner boeren en de Britten in het begin van de vorige eeuw.

Hoewel Nederland en België initieel van overheidswege een neutraal standpunt innamen, was er wel degelijk sprake van een particuliere partijdigheid. Die was zowel voor Nederland als voor Vlaanderen grotendeels gelijklopend en had een dualistisch karakter: enerzijds was er in de Lage Landen sprake van een duidelijke anti-Britse houding, anderzijds een pro-Boer standpunt. Toch waren er ook verschillen, die vooral te maken hebben met de historische banden. Nederland heeft namelijk een koloniaal verleden in Zuid-Afrika en die geschiedenis, ook wel eens “bloedverwantschap” genoemd, voedde de toenmalige visie van de Afrikaner als een taal- en stamverwant. In Vlaanderen bestond die genetische connectie niet, maar toch was er een politiek geladen parallel met de Zuid-Afrikaanse vrijheidsoorlog. De strijd van de Boeren tegen het Engelse imperialisme en de excessen van de Britse kolonisatie herinnerde immers aan de eigen Vlaamse taalstrijd tegen het dominante Frans gestuurd vanuit de Vlaamse Beweging. Die taalpolitieke parallel (Nederlands in België en Afrikaans in Zuid-Afrika) werd echter niet weerspiegeld in het onderzochte iconografische materiaal in eigentijdse Vlaamse media. De houding van “adhesie en adoratie” voor de Boeren in Nederland, hoewel geen officieel overheidsstandpunt, is daarentegen wel duidelijk aanwezig in de bestudeerde spotprenten en tekeningen. De prenten zijn dan ook zeker niet gespeend van stereotypen en politiek-ideologische subjectiviteit.

Als contemporain representant van het Vlaams-nationalistische perspectief is de kroniek van Rafaël Verhulst uitgelicht, bekend onder de titel De heldenstrijd der Transvaalsche Boeren, Brit tegen Boer: groot geschiedenistrouw roman gaande van 1815 tot 1900. In een volgende aflevering van deze reeks staat Verhulsts imposante kroniek centraal (bewaard door het Liberaal Archief in Gent). Het werk bestaande uit 2000 pagina’s is voorgepubliceerd in het Vlaamse dagblad Het Laatste Nieuws. De zelfverklaarde neutraliteit, aangeduid door “geschiedenistrouw”, is beslist betwistbaar vanwege de gekleurde term “heldenstrijd”. De journalist-schrijver Verhulst stelde zich dan ook duidelijk op als verdediger van de Boeren. In het woord vooraf bestempelt hij de Afrikaners namelijk als “taalgenoten, stamverwanten [en] broeders” van Vlamingen én Nederlanders (Verhulst 1899-1902:III). Dat Groot-Nederlandse standpunt is niet verwonderlijk, aangezien Verhulst als militant lid van de Vlaamse Beweging voorstander was van de Groot-Nederlandse gedachte. Die uitgesproken Dietse verbondenheid met Nederland verklaart ook zijn genegenheid met betrekking tot Zuid-Afrika (Goris 1983:141). Hoewel de prenten in de kroniek niet van Verhulst zelf zijn, maar zijn overgenomen uit Nederlandse en internationale tijdschriften en kranten van die tijd, reflecteren ze wel de Vlaamse attitude ten aanzien van de Boeren.

Een prototypisch voorbeeld van die Groot-Nederlandse houding wordt visueel weergegeven in de spotprent getiteld De Twee Droomen, oorspronkelijk gepubliceerd in het Nederlandse progressief-liberale weekblad De Amsterdammer. Hierin wordt de droom van Paul Kruger, president van de Zuid-Afrikaanse Republiek (Transvaal), vergeleken met die van de Engelse minister Joseph Chamberlain. De prent presenteert de twee machthebbers volgens duidelijke tegenstellingen van goed en slecht, licht en duister. Terwijl Krugers droom bevolkt wordt door engelen, die een banner met zich meedragen waarop de boodschap “vrede” staat, zijn er in Chamberlains nachtmerrie alleen omineuze en schrikbarende figuren aanwezig zoals de Duivel en de Dood. De onderschriften maken de boodschap expliciet: Kruger droomt over “rust, vrede, welzijn en geluk” voor zijn volk, maar Chamberlain denkt enkel aan “annexatie, goudmijnen, Engelschen verslagen, bloedvergieten [en] menschenslachterijen”. Ook de objecten op hun nachtkastje weerspiegelen de morele positie. Bij Kruger zijn dat een eenvoudige kaars en pijp. Bij Chamberlain daarentegen liggen op het meubilair allerlei luxueuze voorwerpen, zoals handschoenen, een hoed en een wandelstok, ongeschikt voor oorlogsvoering maar illustratief voor de ongebreidelde geldzucht van de Britse imperiale kolonisatiepolitiek in Zuid-Afrika.

De Nederlandse visie op het Zuid-Afrikaanse strijdtoneel is onderzocht op basis van een verzameling met spotprenten en tekeningen uit vier tijdschriften. Een representatieve illustratie komt uit de Kronings-Idylle, uitgegeven in Amsterdam door Cohen Zonen. Hierin staat de tekening Een te verwachten ontmoeting, die van de hand van Petrus van Geldorp is en is overgenomen uit de Amsterdamsche Courant (21 september 1900). De prent anticipeert op de historische gebeurtenis van oktober 1900, toen de republikeinse regeringsleider Kruger en de Nederlandse vorstin Wilhelmina elkaar ontmoetten. President Kruger vertrok immers na de annexatie van Transvaal door de Britten als balling naar Nederland met De Gelderland (Nasson 2017:217). Dat schip maakte deel uit van de “Nederlandse Koninklijke Marine, ter beschikking gesteld door koningin Wilhelmina, die met de Boerenzaak sympathiseerde” (Nasson 2017:217). De wederzijdse sympathie was een krachtig symbool van de in de media sterk aangezette stamverwantschap tussen Afrikaners en Nederlanders (Kuitenbrouwer 2017:247). Die hechte op genealogie geënte banden komen ook aan bod in het bijschrift van de prent, waarin Wilhelmina haar medeleven betuigt in nationalistische bewoordingen. Ze spreekt namelijk “uit naam van mijn volk dat innig met U en Uw volk begaan is”. Die sterk beleden solidariteit klinkt ook nog in de zin “Ons hart staat wijd voor U open”. Toch schuilt er ook zelfbewieroking in de prent, want Nederland wordt verheerlijkt als gastvrij land, dat wel vaker bannelingen ontving: “den vrijen Nederlandschen Grond, die zo menig grooten balling gastvrijheid verleende”. Ondanks de voorstelling van Kruger als groot politiek leider en martelaar van het Afrikanervolk, ligt de focus toch vooral op het goede en hulpvaardige Nederland. Ook Krugers woorden in de tekening benadrukken die visie: “Onze vaders hadden ons niet te veel verteld van het Nederlandsche volk en de Oranjes”. Daarbij verwijst “Onze vaders” naar familiebanden en stamverwantschap, en “Oranjes” naar het legendarische Huis Oranje-Nassau.

Verhulst, R. (1899-1902). De heldenstrijd der Transvaalsche Boeren, Brit tegen Boer: groot geschiedenistrouw roman gaande van 1815 tot 1900. Brussel: J. Hoste.

Kronings-idylle (s.d.). Amsterdam: Cohen Zonen.

Referentielijst

Goris, J. M. (1983). België en de Boerenrepublieken. Belgisch-Zuidafrikaanse betrekkingen (ca. 1835-1895). Retie: Kempische Boekhandel.

Kuitenbrouwer, V. (2017). ‘Boerenmanie. De Tweede Boerenoorlog in de Nederlandse publieke opinie’. In: Gosselink, M., M. Holtrop & R. Ross (red.), Goede hoop: Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600. Amsterdam: Rijksmuseum, 234-245.

--- (2017). ‘Een warme band: koningin Wilhelmina en Paul Kruger’. In: Gosselink, M., M. Holtrop & R. Ross (red.), Goede hoop: Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600. Amsterdam: Rijksmuseum, 247-248.

Nasson, B. (2017). ‘De Tweede Boerenoorlog (1899-1902)’. In: Gosselink, M., M. Holtrop & R. Ross (red.), Goede hoop: Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600. Amsterdam: Rijksmuseum, 214-231.

Verhulst, R. (1899-1902). De heldenstrijd der Transvaalsche Boeren, Brit tegen Boer: groot geschiedenistrouw roman gaande van 1815 tot 1900. Brussel: J. Hoste.

Met dank aan het Liberaal Archief (Gent).

The post Beeldvorming van de Zuid-Afrikaanse oorlog: Spotprenten in Nederlandse en Vlaamse periodieken appeared first on LitNet.

“Vandag,” sê die seun vir sy ma, “het my onderwyser met my geraas oor iets wat ek nie eens gedoen het nie.”
“Wat was dit?” vra die ma, ontsteld.
“My huiswerk,” antwoord hy.

Moenie die waarde van humor onderskat nie. Of van jou kinders se lees van kinderboeke nie. Lees hierdie gesprek van Estelle Kruger met Nandi Lessing-Venter oor haar LitNet Akademies (Opvoedkunde)-artikel: ’n Beskouende ondersoek van humorontwikkeling, humorsin en enkele meganismes onderliggend aan humor.

Hoe het jy bewus geraak van die moontlikheid om boeke van Jaco Jacobs te gebruik vir die ontwikkeling van humor by kinders – maw wat is die agtergrond van jou studie?

Enigiemand wat lief is vir Afrikaanse kinderboeke weet wie Jaco Jacobs is. Jaco se gewildheid onder Afrikaanse kinders is ook geen geheim nie. Dit is egter Jaco se eie woorde wat my motivering was om hierdie studie aan te pak: “Hulle sê die pad na ’n man se hart loop deur sy maag; maar ek het geleer die pad na ’n leser se hart loop dikwels deur sy lagspiere. Moet nooit ooit die waarde van humor onderskat nie. Selfs al onthou ’n leser niks van ’n storie nie, is die kans goed dat hy die gevoel sal onthou as ’n boek hom kon laat glimlag terwyl hy dit gelees het” – aldus Jaco.

In jou vorige artikel¹ ondersoek jy hoe humor tot leesmotivering kan bydra. Kan jy kortliks noem wat die verband tussen daardie artikel en hierdie een is?

Die vorige artikel handel oor die kwessie van lees- en geletterdheidsvaardighede, leesbegrip, leeswaardering, leeshouding, leesbehoeftes en leesplesier. Die kognitiewe en affektiewe faktore wat jong lesers beïnvloed, word bespreek en ’n oorsig oor die toepassing van motiveringstrategieë op leeswaardering word gebied. Die artikel sluit af met die voorstel van humor as ’n moontlike sleutel tot leesmotivering. Die huidige artikel word gewy aan ’n voorgestelde definisie van humor, die meganismes onderliggend aan humor, ’n bespreking van bestaande meetskale vir ’n sin vir humor, asook aan die ontwikkeling van ’n kind se sin vir humor in ’n kognitiewe, linguistiese en sosiale konteks. Hierdie artikel bou dus voort op die vorige artikel se voorstel dat humor tot ’n liefde vir lees kan lei.

Mense se sin vir humor verskil – dit is dus nogal subjektief. Hoe is dit moontlik om stories te ontleed en tot ’n objektiewe slotsom te kom van wat humoristies in die stories is?

Dit is waar dat humor en die ervaring daarvan subjektief is, aangesien die ervaring van die humor gebaseer is op die leser. Om die subjektiewe aard van die ervaring van humor en die indeling van voorbeelde volgens kategorieë egter meer geldig en geloofwaardig te maak, het ek van die insig van kundiges op die gebied van kinderliteratuur gebruik gemaak. Elkeen van hierdie kundiges het my kategoriese indeling van die voorbeelde van humor nagegaan en aangedui dat hulle daarmee saamstem. Die beperkings van subjektiwiteit in my studie is hierdeur verminder. Die bevindinge van wat humoristies is en wat nie, kan nie veralgemeen word nie, maar die gevolgtrekkings kan wel na ’n ander konteks oorgedra word.

Jou artikel gee ’n baie omvattende oorsig oor die meganismes, teorieë, elemente en meetskale ivm humor. Wat was vir jou die belangrikste insig wat uitgestaan het terwyl jy hierdie artikel geskryf het?

Die meganisme van meerderwaardigheid wat van toepassing is op situasies waar daar gelag word vir grappe wat met iemand anders se foute, gebreke, ongeluk of swakhede spot, was vir my baie interessant en het my ook baie geleer van myself en ander mense. Deurdat daar ’n mate van afstand geskep word teenoor die bogenoemde situasie as gevolg van die gevoel van meerwaardigheid wat ervaar word, kan daar oor die situasie gelag word. Onder normale omstandighede dink mens nie dat jy sommer sal lag vir iemand anders wat ’n  "slagoffer" is van ’n grap of iemand met wie se ongeluk daar gespot word nie. Eers nadat ek besef het dat ek self lekker kan lag vir die "epic fails"-video's op YouTube, het ek werklik verstaan wat leedvermaak beteken en dat ’n mens nie noodwendig lag omdat die persoon seerkry of in ’n penarie verkeer nie, maar dat ’n mens eerder lag omdat jy verlig is dat dit nie jy self is wat in daardie penarie is nie, en dus uiting gee aan ’n gevoel van verligting oor die moontlike angstigheid wat so ’n situasie vir jou sou veroorsaak het. Dink byvoorbeeld aan ’n situasie waar iemand oor ’n ketting spring met sy hande in sy sakke. Sy voet haak vas en hy slaan neer, gesig eerste. Daar is ’n mate van spanning wat opbou as gevolg van die verwagting dat jy die ongeluk sien kom. Wanneer die omstandighede dan afspeel soos jy dit voorspel het, veroorsaak dit dat die spanning gebreek word, en die energie wat opgebou het, word dan vrygestel in die vorm van lag. Om te lag bring dan ’n gevoel van verligting.

Kon jy van jou insigte met jou kollegas deel? Het jy enige kritiek gekry?

Soos ek hier bo genoem het, het ek van die ervaring en insig van kundiges op die gebied van kinderliteratuur gebruik gemaak om die subjektiwe aard van humor te verminder. Daar was enkele gevalle waar van die kundiges nie met my saamgestem het oor die gepastheid van sekere humoristiese voorbeelde nie, maar dit was nie omdat die voorbeelde nie snaaks was nie; dit was eerder kritiek teen die gebruik van ’n sekere grap in ’n sekere konteks of teen ’n spesifieke kulturele agtergrond.

Hoe het jy besluit watter grappe om te gebruik as voorbeelde vir ’n artikel wat deur akademici (en moontlik onderwysers) gelees sal word? Wat was jou kriteria vir geskiktheid in so ’n betreklik formele dokument?

Die keuse van grappe was so subjektief van aard soos wat die ervaring van humor is. Ek het deur verskeie grappe gesif voor ek besluit het op ’n grap wat die geskikste was (na my mening) vir elke meganisme van humor. Die artikel is nie uitsluitlik bedoel vir akademici en moontlik onderwysers nie. Ek dink dat enige persoon wat lief is vir lees, vir kinders en vir ’n sin vir humor, by hierdie artikel sou kon baat. Soos ek in die vorige antwoord genoem het, was daar twyfel oor ’n voorbeeld of twee binne die konteks van gepastheid vir onderwysers. Ek voel egter dat onderwysers ook verligting van angstigheid verdien en sal lag vir die grappe wat ek as voorbeelde gekies het (al sou dit dan tong-in-die-kies wees). Die artikel is nie bedoel vir kinderlesers nie, maar wel vir mense wat met kinders werk. ’n Enkele grap in die artikel is dalk eerder meer geskik vir volwasse lesers. *knipoog*

Jy gebruik McGhee se uiteensetting van fases van humor van kinders tot op die ouderdom van 11 jaar – dus meestal die laerskooljare. Hoe verskil dit van die humor van adolessente? Jaco Jacobs skryf tog ook vir adolessente?

Jong volwassenes of adolessente is dikwels meer geneig om te lag vir grappe of situasie wat selfverlagende humor bevat. Hulle waardeer ook grappies wat gemaak word oor werklike probleme om moeilike situasies ligter te maak. Gewone taboe-onderwerpe is van die kwessies wat op ’n lagbare manier uitgebeeld kan word om jong volwassenes in te lig terwyl dit hulle ook vermaak, en hulle kan dit dan krities bespreek.

Jy bespreek humorontwikkeling in kognitiewe, linguistiese, sosiale en kulturele kontekste. Kan jy kortliks verduidelik wat die verskil tussen hierdie kontekste en humorontwikkeling behels?

Kognitiewe, linguistiese en sosiale ontwikkeling is komplementêre prosesse wat vervleg word in die vorming van ’n kind se aanleer van geletterdheid (Vygotsky 1978) en dit is daarom dat die verband tussen humor en kognitiewe, linguistiese en sosiale ontwikkeling in die artikel bespreek word. Kognitiewe ontwikkeling dui op die manier waarop kinders leer en dink en hoe hulle hul verworwe kennis aanwend. Elke ontwikkelingsfase word gekenmerk deur ’n besondere manier van denke uniek daaraan. Navorsers bied getuienis wat dui op ’n verband tussen die waardering van humor en kognitiewe funksionering. Die meeste navorsers glo dat die bestaan van humor afhanklik is van spesifieke kognitiewe en ontwikkelingsprosesse.  Humor kan gebruik word as ’n instrument om die kognitiewe en linguistiese ontwikkeling van kinders aan te moedig, wat kan bydra tot akademiese prestasies en sosiale insluiting. Daar word ook aangevoer dat ’n ontwikkelende humorsin by kinders dien as ’n aanduiding van ontwikkelende kognitiewe funksies soos die erkenning van intensionaliteit en ’n begrip van simboliek. Ontwikkeling in sosiale en kulturele kontekste kan gekoppel word aan kinders se sin vir humor omdat kinders se humorsin parallel met hul denkvlakke ontwikkel. Wanneer kinders teenstrydighede erken, dui dit op wat hulle reeds van hulle eie klein wêreldjie verstaan. Sosiale en kulturele fasette beïnvloed wat kinders snaaks vind en hoe hulle op humor reageer.

Hoe kan onderwysers die inligting wat in jou artikel uiteengesit word, in hulle klaskamerkontekste gebruik? Het jy enkele praktiese idees wat ons op LitNet kan laai?

Die kennis oor die inligting- en leesbehoeftes van kinders stel ouers, onderwysers en ander rolspelers in staat om kinders se gedrag en emosies beter te verstaan. Kennis van humorontwikkeling kan dien as ’n instrument vir die fasilitering van kommunikasie. Die inligting in die artikel kan onderwysers help tydens die keuse van boeke vir hulle leerders. Wanneer aspekte van kinders se kognitiewe en humorontwikkeling, asook hulle leesbehoeftes in gedagte gehou word, help dit onderwysers om geskikte boeke te kies wat kinders sal geniet om te lees. 

Hier onder is ’n praktiese idee vir ’n humoristiese en kreatiewe speletjie wat in die klaskamer gebruik kan word:

Waarmee het jy in hierdie navorsingsproses gesukkel, indien enigiets? Was daar enige nuwe ontdekkings?

Ek het soms gevoel asof ek oorval word met nuwe inligting en asof daar nie meer plek vir ’n enkele gedagte in my kop oor was nie. Dit was ook soms moeilik om die regte grappies te kies om as voorbeelde te gebruik. Daar was ook soveel nuwe ontdekkings. Wanneer ’n mens dieper begin delf in kinders se sin vir humor, maak dit ’n hele ander wêreld vir ’n mens oop. Jy onthou ook weer baie dinge wat jy self geniet het as kind en dit is dan sommer weer van voor af ’n plesier.

Wat het jy van jouself geleer in hierdie proses van navorsing en publikasie van jou artikel?

Ek het geleer dat humor ook ’n ernstige onderwerp kan wees. Humor is nie bloot net vermaaklik nie, maar ook baie terapeuties. Humor kan egter ook soms donker wees en mens moet versigtig wees met veral selfverlagende humor. Ek het ook geleer dat nie alle navorsers dink dat humor nagevors kan word vir die vermaaklikheid daarvan nie. Tog voel ek, as navorser wat humor diepgaande ondersoek het, dat die blote gedagte aan my navorsing my in die stille laat glimlag en die vermaaklike kant daarvan grootliks bygedra het tot die keuse van hierdie veld van ondersoek.

Is daar enige nuwe navorsingsprojek(te) op jou horison wat jou inspireer? Kan jy ons kortliks daarvan vertel sonder om jou geheime uit die mou te laat?

Ek werk tans aan ’n opvolgartikel oor die soorte en kategorieë van humor in kinderliteratuur. Kennis van verskillende fases van die ontwikkeling van kinders se sin vir humor, soos in my nuutste artikel bespreek is, gee rolspelers ’n maatstaf vir die kies van boeke vir kinders. Nog ’n maatstaf is kennis van die soorte humor wat teenwoordig is in kinderliteratuur, soos in die volgende artikel uiteengesit sal word. Die gebruik van humor in kinderliteratuur word in die opvolgartikel ondersoek op grond van die hipotese, soos in my en Maritha Snyman se eerste artikel bespreek is, dat leesbetrokkenheid en leesmotivering aangemoedig kan word deur die leesplesier wat humor in kinderliteratuur kan verskaf.

Eindnota

¹ Lessing-Venter, N en M Snyman. 2017. Aspekte wat kinders se leesmotivering beïnvloed. LitNet Akademies, 14(3):866.

The post Lag en leesmotivering: ’n onderhoud appeared first on LitNet.

Hier is ’n gratis oefenvraestel en memorandum vir Fisiese Wetenskappe (Chemie).

Klik op die onderstaande skakels om die PDF-dokumente te stoor.

• Vraestel
• Memorandum

The post Graad 10: Fisiese Wetenskappe (Chemie): vraestel 2 en memorandum appeared first on LitNet.

Die tragiese saak van Pamina Vermaak
Annie Klopper
Kwela
ISBN: 9780795708701

Annie Klopper gesels met Naomi Meyer oor Die tragiese saak van Pamina Vermaak

Annie, baie geluk met die verskyning van Die tragiese saak van Pamina Vermaak by Kwela! Jy is lief vir musiek, en jy weet ook baie daarvan. Wil jy eers hiervan vertel en daarmee saam: hoe het hierdie musiek jou storie beïnvloed?

Ek beweeg maar nog altyd binne die magneetveld van musiek. Ek het op die ouderdom van vyf geleer hoe om my ouers se platespeler te gebruik, hulle vinyls voos geluister. Ek onthou op tien het ek eenkeer van die skool af gedros om Los Lobos se cover van Ritchie Valens se “La Bamba” op repeat te kan gaan luister, nadat ek dit die vorige dag ontdek het ... van alle liedjies! Later, as tiener, het ek my eie vinyls begin versamel, veral classic rock.

In my twintigs het ek as musiekjoernalis oor die plaaslike musiekbedryf geskryf, saam met bands getoer en foto’s geneem. Die kulminasie daarvan was my eerste boek, Fokofpolisiekar se amptelike biografie, wat ook gevolg het op my meestersgraadstudie oor die literêre meriete van lirieke, met Fokof as gevallestudie. Ek dink nie ek sou so ver gestudeer het as dit nie vir my fassinasie was met die holy trinity van musiek-liriek-samelewing nie. Laasjaar het ek ’n PhD-studie oor Afrikaanse rap voltooi.

Dit sou dus seker bitter weird gewees het as musiek nie ʼn sentrale rol in my eerste roman gespeel het nie. Daarom is my een karakter, Wolf de Jager, ʼn musikant wat sukkel om ná ʼn one-hit-wonder en ʼn vernederende liefdesteleurstelling ’n nuwe tune te skryf. En die hoofkarakter, Pamina Vermaak, deel my obsessie met musiek – en my vinylversameling – ofskoon sy soms die lirieke van liedjies bietjie verkeerd saamsing.

Is die storie waarheid of fiksie? Wat is waar, wat het regtig gebeur?

Die gebeure is suiwer fiksie, maar ek het heelwat uit my ervaringsveld uit geneem wat die ruimtes betref. Van my studentedae op Stellenbosch, die lewe van my portuurgroep in Kaapstad – spesifiek die musiek- en mediawêreld – en van die Weskus, waarvandaan my familie is.

En jou karakters? Lewe hulle? Is hulle name dieselfde as in jou storie?

Pamina en Wolf is fiktief, en so ook hulle familie, aanhangsels en die meeste van hulle vriende. Maar ʼn paar van my tjommies uit die musiekbedryf was vriendelik genoeg om toe te stem dat ek hulle as karakters mag gebruik wat kameeverskynings in die boek kom maak, amper soos bekendes wat cameos in films doen. So jy sal fiktiewe rolle van ʼn paar lede van Fokofpolisiekar en Die Heuwels Fantasties raaklees, en nog ʼn paar vriende uit daardie milieu. Ek het ook name en sêgoed aan my Weskus-familie ontleen.

Op Facebook het jy 'n foto geplaas van hoe jy die storie geskryf het, meestal met 'n uitsig by die see. Het jy 'n klankbaan gehad terwyl jy die storie geskryf het? Wil jy van die liedjies deel?

Daar is ʼn “Pamina-playlist” wat die boek vergesel [sien heel onder] – dis musiek waarna ek geluister het terwyl ek geskryf het, of wat ʼn spesiale betekenis vir my het – darem nie “La Bamba” nie! Soos ek geskryf het, het liedjies waarna ek geluister het, sommer deel geword van die gebeure in die boek. Soos wanneer die een karakter beweer dat mens nie in ʼn slegte bui kan wees as jy luister na Paul Simon se “Call me Al” nie ... dis natuurlik my eie opinie.

Of wanneer Die Heuwels Fantasties se “Vinger alleen” vir Pamina ʼn geheel en al nuwe, besondere betekenis aanneem ...

Pamina en Wolf se paaie kruis as gevolg van musiek, op baie vlakke, en so word musiek intertekste in die boek. Die idee is dat jy ook daardie liedjies gaan opsoek en luister terwyl jy lees, en saam met die karakters daarna luister. Soos wanneer hulle ou rock ʼn roll-plate luister:

.

Hierdie liedjie van Nazareth, ʼn cover van ʼn Joni Mitchell-song, word ook dan ʼn interteks in Wolf se eie skryfwerk. Want, spoiler alert, Wolf skryf deur die loop van die boek ʼn nuwe liedjie, en lesers kan selfs ook dáárna luister. Dis nou op alle digitale musiekplatforms beskikbaar en is geskep deur Hunter Kennedy (Fokofpolisiekar, Die Heuwels Fantasties), Fred den Hartog (Die Heuwels) en Laudo Liebenberg (aKING) wat ʼn ongelooflike vertolking van Wolf in die liedjie doen. Wolf kry dus lewe in musiek, fiksie word feit! Dis dan ook die temalied van Die tragiese saak van Pamina Vermaak en is getitel “Tyd om eerlik te wees”, waarvan die woorde nuwe betekenis sal kry as jy die boek lees. "Tyd om eerlik te wees" is beskikbaar op Apple Music en iTunes. Klik hier om na ’n greep te luister.

Is die storie wat gaan verskyn die storie wat in jou kop was, of hoe het dit verander toe jy daaraan gewerk het? Wat was eenders, wat was anders?

Ek het altyd gedink skrywers praat stront as hulle sê karakters kry ʼn lewe van hul eie, maar ek het nou geleer dat dit waar is. Pamina en Wolf, en hulle basiese storielyn, het lank by my gespook, maar toe ek begin skryf, het die dinge om hulle vorm begin aanneem, wat ek nie noodwendig vooraf al in my kop gehad het nie. Soms het hulle my verras.

Om tussen my vriende en familie te sit en skryf, en idees rond te bons, het baie gehelp. Hulle was vir my goeie klankborde. Ek glo mens moet jou idees toets, simbiotiese kreatiewe konneksies koester, nie slegs in isolasie sit en tjommel nie. Veral wanneer jy in die dal van doodskaduwee kom wat jou kreatiwiteit betref. En ons almal bevind ons van tyd tot tyd daar.

Wie is jou ideale leser – hét jy so iemand?

Ek wou die tipe boek skryf wat ek en my vriende sal kan geniet. Ek is mal oor liefdesverhale, maar daar is dinge wat my hinder in sommige meer tradisionele Afrikaanse liefdesromans. Soos dat die hoofkarakters meestal net wit en straight is. Of dat die vroue se krisisse altyd veroorsaak – en opgelos word – deur mans, eerder as deur hulleself. Dat karakters nie imperfeksies het of vloek nie, maar slegs “binnensmonds swets”. Of dat die vrou altyd die een is wat verlei word, eerder as om seksuele agentskap te hê.

So my ideale lesers is oopkop, maar hulle moet ook lekker wil ontspan. Ek het hierdie boek geskryf as die ultimate summer-read, ʼn lê-op-die-strand-en-ontspan-boek; of ten minste hoop ek dit laat jou so voel.

Foto: Wouter du Toit

Jy het in Parys gaan trou – wil jy iets hiervan vertel?

In Mei het ek en my grootste romantiese held elope, ja. ʼn Paar weke voor ons vertrek na Europa het ek uitgevind ek is swanger. Omdat ons die troue grootliks ʼn geheim gehou het, lyk dit nou na behoorlik ʼn shotgun-wedding! Maar die waarheid is, ons wou net in mekaar se oë kyk en ons beloftes maak; ek is nie ʼn walk-down-the-aisle-voor-almal-tipe nie. My pa, ʼn predikant, het ons wel na die tyd wettig in die eg verbind met ons gesinne as getuies.

Jy het onlangs jou doktorsgraad gekry. Is daar enige oorvleueling tussen die doktorsgraad se uitkomste en die boek?

Die temas het niks met mekaar te make nie, maar ek het begin dink en timmer aan Pamina Vermaak toe ek besig was met my PhD-studie, as afwisseling van die ernstige akademiese skryfwerk. In daardie sin vul my akademiese en kreatiewe lewens mekaar aan. My kreatiewe werk word somehow aangewakker deur my akademiese navorsing, omdat ek dit so stimulerend vind. Dis immers navorsing oor hoogs kreatiewe mense in die musiekwêreld; dit inspireer my. Maar ek moet die akademie afwissel met ontspanning – soos Bittereinder rap oor die balans tussen dink en dans: “die masjien wil dans.”

Wat is jou gunstelingmusiek? Of waarvan hou jy niks nie?

Ek hou van musiek wat jou iets laat voel sonder dat jy eens regtig hoef te weet wat gesing word. En as die woorde jou selfs meer laat voel, as jy daarmee kan identifiseer, as die kunstenaar dit regkry om iets te sê wat jy voel, maar jy nie self kan artikuleer nie, is dit ʼn bonus.

Ek hou niks van jazz nie. Ek kan nie daarop inskakel nie, too much going on at once. Dis vir my soos ʼn storie sonder ʼn duidelike storielyn.

Wat is volgende – skryf jy aan nog iets?

Ek begin hopelik eersdaags met nog ʼn akademiese studie, oor rap op die platteland, en dan werk ek ook tans aan ʼn niefiksieboek, maar ek kan voel my volgende romantiese komedie begin al in my agterkop broei. Ek hoop maar daardie nuwe karakters kom ook met hulle eie tassies gevul met lekker juicy details.

Die volledige “Pamina-playlist”:

  Vinger alleen – Die Heuwels Fantasties
  Hemel op die platteland – Fokofpolisiekar
  Witchy woman – Eagles
  This flight tonight – Nazareth
  Walk of life – Dire Straits
  You can call me Al – Paul Simon
  Go Your Own Way – Fleetwood Mac
  Love me two times – The Doors
  Tyd om eerlik te wees – Wolf de Jager

The post <em>Die tragiese saak van Pamina Vermaak</em> deur Annie Klopper: ’n (musikale) onderhoud appeared first on LitNet.

Dia van Staden | Foto: Youtube

Dia, dis amper tyd vir die vierde BoekeJol- en FilmRol-fees. Wat is vanjaar op die program, as jy enkele hoogtepunte kan uitsonder?

Ek is opgewonde oor die insluiting van ’n jeugprogram vir skoliere en studente op Vrydag 31 Augustus. Die uitdaging om jongmense aan die lees te kry of ’n belang in skryf te help ontwikkel is ’n verantwoordelikheid wat geen persoon in die bedryf kan ignoreer nie. Die verskeidenheid sluit ’n skryfskool deur Keina Swart en Derick van der Walt in, ’n debatwerkwinkel deur Petrus Jacobs (Kansvatter), ’n gesprek oor die belangrikheid van lees deur Carin Krahtz en Derick van der Walt, asook die uitslae van die nuusberig-, limeriek- en gedigkompetisies. Engelse en Afrikaanse aktuele temas word aangespreek, sodat dit die opinies vir belangstellendes kan versterk of verander. Vier digters pak aktuele kwessies aan en gaan Donderdagaand saam gesels oor hul verantwoordelikheid om trauma verstaanbaar te verwoord. Photowise se fotograwe stel foto’s saam oor hierdie tema wat hul daardie aand sal onthul. Upper Case Books sal weer eens die boekwinkel tydens die fees hanteer. PretoriaFM gaan vanaf die hotel uitsaai en daar sal gereelde gesprekke en onderhoude gevoer word. Kiddies Academy beman ’n kinderkamer en ouers kan met ’n geruste hart hul kleingoed saambring om daar te lees en te speel terwyl hul die gesprekke bywoon. Saterdagaand se musiek en afsluiting van die fees deur die ensemble van die Pretoriase Filharmoniese orkes en Leon Gropp gaan ’n klankryke hoogtepunt wees wat met ’n glasie wyn geniet kan word.

Keina Swart en Derick van der Walt | Foto's: verskaf

Dis die vierde jaar wat die fees plaasvind, soos gesê. Hoe lyk die fees deesdae anders, of hoe lyk dit nog eenders, as die eerste fees, in terme van wat op die program gebied word, of die aard en tekstuur van die fees? 

BoekeJol wil graag ’n breë gemeenskap betrek, met ’n betreklik klein program. Ons skuif vanjaar die fees na ’n groter venue, die Leriba Hotel. Daar is ’n behoefte vir die uitbou van die program, en die terrein leen hom lieflik tot daardie doel. Sophia Kapp bied Saterdag 1 September ’n skryfskool vir die aanhangers van die romanza-genre aan. Die program het nie soveel musiek in soos in die verlede nie, maar as die ekonomie dit toelaat, sal musiek in 2019 weer sy volwaardige plek inneem. Dit gaan steeds primêr oor die skrywers en hulle werk. Die nuutste publikasielyste van uitgewers dikteer steeds hoofsaaklik die samestelling van BoekeJol se program.

Sophia Kapp | Foto: Naomi Bruwer

Daar is nie net boek- en filmdinge op die program nie. Die aktuele debatte van die dag word ook aangedurf. Wie gaan kom praat en waaroor? 

Cobus Bester lei die gesprek met Ralph Mathekga en Jan-Jan Joubert, terwyl Piet Croucamp en Roelf Meyer in die debat gaan deel. Dit is ook die wegspring-gesprek van die fees. Christi van der Westhuizen en Sithembile Mbete gesels met Piet Croucamp oor die vraag of vroue wel leiers kan wees. Louis Dey gaan die tema van boelie en sosiale-media-privaatheid met ouers en onderwysers bespreek. Sakepersone kan na Johannes de Villiers kom luister wat vir Gielie Hoffmann verduidelik wat hy met sy boek Kalmte in die malle gejaag beoog. ’n Paar mediakenners gaan saampraat oor “van fop tot feite”. Deesdae se fopnuus jaag mense die harnas in, maar weet ons hoe om te onderskei? Die groot vraag bly voortdurend of Suid-Afrikaners verandering kan aanvaar. Willie Spies en Cobus Bester pluis dit uit. ’n Uiters relevante tema word aangespreek deur Gert Grobler, Barend la Grange en Alana Bailey wanneer hul gesels oor die uitvloei van mense uit Suid-Afrika. Ronel Rensburg gaan hulle uitdaag om redes te verskaf vir die uit- en terugtog van Suid-Afrikaners. Suzaan Steyn (Rand en sent), Piet le Roux en Christelle Louw gesels oor finansiële armoede. Wat doen mense met hulle geld?

Die fees word vanjaar in Centurion aangebied. Wil jy dalk vir ons lesers aanduidings gee van waar dit is, of inligting wat hul vir hul GPS kan invoer? Is al die geleenthede bymekaar as mens daar by die sentrum aankom en geparkeer het – stapafstand van mekaar af?

Die Leriba Hotel is maklik bereikbaar vanaf die Gautrein of die hoofweg. Parkering is gratis, wat reeds ’n bonus is. Die lieflike tuin bied vir elke boekliefhebber die geleentheid om ’n stoel te vat en rustig onder ’n pragboom te sit en lees. Al die venues is tussen 50 en 100 treë uitmekaar. Die adres is 245 Endstraat, Clubview, Centurion. Die hotel is binne loopafstand van die Centurion-middestad en Gautreinstasie. Jy ry ongeveer 35 minute van Johannesburg af, 45 minute van OR Tambo-lughawe af en 10 minute van Pretoria af. Skakel hulle by 012 660 3300 indien jy wil navraag doen. GPS: 25.8456° S, 28.1781° E.

Waar koop mens kaartjies; wat kos dit? Koop mens per individuele item? Kan mens net opdaag en by die deur ook kaartjies koop? Is dit nodig dat mense voor die tyd iets anders van die fees moet weet, iets omtrent die praktiese reëlings?

Kaartjiebesprekings is maklik vanaf die BoekeJol-webwerf. Klik vanaf www.boekejol.co.za deur na Tixsa se aanlyn kaartjieverkope toe. https://tickets.tixsa.co.za/events/26816.

Die prys vir boekbesprekings en aktuele gesprekke is meestal R50 per persoon. Die Saterdag se kuieroggend saam met Ilse Salzwedel en Kate Turkington kos R120 vir vroue en sluit versnaperinge in. Kaartjies sal ook by die venue beskikbaar wees. Daar is twee pragtige restaurante by die hotel en dit maak die kuier net soveel meer gesellig. Bring die hele gesin. Elkeen kan sy deel doen en ’n nuwe leser of voornemende leser aan die fees kom voorstel. Ons sien daarna uit om die publiek, van alle ouderdomme, daar te ontvang.

The post BoekeJol- en FilmRol-fees 2018: ’n onderhoud met Dia van Staden appeared first on LitNet.

Foto: Socialcreatures, CC BY 3.0, Wikimedia Commons

• Lees deel 1 hier.

... Nou die koningin, met dié wat sy gedink het dat sy die hart van Sneeuwit geïet het, was dood vesieke dat sy nou die mooiste innie land was. En soe het sy toe na haa towerspieël gegan en gesê:

 “Spieëltjie, spieëltjie tienie muur,
Wie is die mooiste en pragtigste in ôs land?”

Ennie spieëltjie het gesê:

“My koningin, djy is beeldskoon,
Maa Sneeuwit wat byrie siewe kabouters
innie bos bly is ’n duisend kee mooier as djy.”

Die koningin het bloedig kwaad geraak, wan sy wiet die spieëltjie praat altytie waarheid. Dis toe sy gewiet het dattie jagter moes vi haa gelieg het, wan die spieëltjie sê dat Sneeuwit nog altyd liewendig is.

En sy’t gedink en gedink an ’n plan om ’n einde an Sneeuwit te maak. Wan soe lank as wat sy nie die mooiste innie lantie was, het haa jaloesie haa nie uitgelossie. Sy’t toe uiteindelik met ’n plan opgekô. Sy’t haa gesig gemakeup en haa angetrek soes ’n ou antie wat goed vekoep, soedat niemand kon sien dat dit sy issie.

Met die vemomming het sy oo siewe berge gestap, totdat sy byrie huis vannie siewe kabouters uitgekommit. Sy’t annie deu geklop en geroep:

“Goeie goed om te vekoep! Mooi goed om te vekoep!”

Sneeuwit het toe byrie venste uitgekyk en sy’t gesê:

“Goeiedag Antie, wat vekoep Antie?”

“Goeie goed, mooi goed,” het sy geantwoord; “materiaal van alle kalles.” Sy’t toe ’n stuk materiaal opgelig lat Sneeuwit dit kon sien.

“Ek hoef mossie bang te wies om die ou antie in te laat kommie. Sy lyk dan soe vrienlik,” het Sneeuwit gedink. Sy’t toe die deu oepgesluit en toe die mooi stuk materiaal byrie ou antie gekoep.

“Kyk hoe mooi lyk jou lyf, my kind! sê die ou antie toe. “Kô lat ek die materiaal een kee reg om jou draai.”

Sneeuwit, wat niks agtekommie, gat staan toe voorie ou antie, en laat haa toe ommie materiaal om haa te draai. Maa die ou antie hettie materiaal soe vinnig en styf om Sneeuwit gedraai dat dit Sneeuwit se asem weggevattit, en sy’t net daa neegeval, ampe soes sy dood was.

“Nou is djy klaa ommie mooiste te wies innie land,” hettie ou antie gelag en sy’s toe hastig daa weg.

Nie lank daana nie het dit beginte donke raak, en die siewe kabouters het toe byrie huis angekô. Hulle het hulle ampe doodgeskrik toe hulle sien dat Sneeuwit doodstil oppie vloer lê. Hulle het haa toe opgelig, en toe hulle sien hoe styf die materiaal om haa gedraai is, het hulle dit gou afgesny. Dis toe Sneeuwit wee beginte asem haal het, en bietjie vi bietjie het sy bietere geraak.

Toe die kabouters gehoorit wat gebeerit, het hulle toe vi haa gesê:

“Daai ou antie was niemand anners dannie slegte koningin nie. Djy moet oppas Sneeuwit, ennie somme ienige eene lat inkô wanne ôssie hie issie.”

Toe die slegte vrou wee by haa huis angekommit, het sy na haa towerspieël toe gegan en sy’t gesê:

“Spieëltjie, spieëltjie tienie muur,
wie is die mooiste en pragtigste in ôs land?”

Ennie spieëltjie het geantwoord net soes dit altyd geantwoord het:

“My koningin, djy is beeldskoon,
maa Sneeuwit wat by die siewe kabouters
innie bos bly is ’n duisend kee mooier as djy.”

Toe sy dit gehoorit, was sy soe geskok dat sy soe wit soes ’n spoek geraakit in haa gesig, wan dit betieken dat Sneeuwit nog liewendig was.

“Maa nou gat sy sien,” het sy gesê. “Ek sal an iets bietere dink wat haa sal heeltemal vewoes.”

En deu toorkuns het sy toe ’n giftige kam gemaak. Sy’t toe vi haa opgedress soedat sy gelyk het soes ’n anne ou vrou. Sy’t toe wee trug oorie siewe berge gegan tot sy wee byrie siewe kabouters se huis gekommit, en daa het sy wee annie deu geklop en geroep:

“Goeie goed om te vekoep! Mooi goed om te vekoep!”

Sneeuwit het byrie venste uitgekyk en gesê:

“Ek soek niksie. Soe gan asseblief weg, wan ek mag niemand innie huis in lat kommie.”

“Maa djy mag mos maa kyk,” sê die ou antie toe vi haa, en sy haal toe die giftige kam uit en hou dit op soedat Sneeuwit dit kon sien.

Die kam het soe mooi gelyk vi Sneeuwit dat sy die deu oepgemaakit. Toe Sneeuwit die bargain byrie ou antie gekoep het, hettie ou antie gesê: “Djy hoefie te warrie nie, wan jou hare gat somme baie mooi gekam wôd.”

Arme Sneeuwit wattie gedink het dat ienige iets sal wee met haa gebeerie, het toegelat dattie ou antie haa hare kam. En toe die ou antie die kam in Sneeuwit se hare sit, toe was dit te laat, wan toe beginte wêkie gif al klaa. Sneeuwit het net daa inmekaa gesak.

“En nou hettie pragtige Sneeuwit uiteindelik haa einde gekry,” hettie slegte ou antie gelag en sy’s toe daa weg.

Sneeuwit was baie lucky, wan dit was ampe aand en tyd virrie siewe kabouters om trug te kô huis toe. Toe hulle inkô, het hulle gesien dat Sneeuwit oppie vloer lê, soes iemand wat dood is. Hulle het somme dadelik gedink dat dit haa slegte stiefma was wat dit gedoen het. Hulle het innie ronte in gekyk om te sien of hulle kan sien wat vekeerd is met haa. Dis toe hulle die giftige kam in haa hare gekry het. Toe hulle die kam uit haa hare uit trek, het Sneeuwit wakke geskrik en vi hulle alles vetel wat gebeerit.

Die kabouters het haa wee gewaarsku dat sy moetie somme ienige iemand vetrou nie, en sy moetie wee iemand wat sy nie ken byrie huis in lat kô nie.

(Wôd vevolg)

Lees ook:

Sprokies in Kaaps: Sneeuwit ennie siewe dwergies (deel 1)

The post Sprokies in Kaaps: Sneeuwit ennie siewe dwergies (deel 2) appeared first on LitNet.

Darryl David (foto: LitNet)

Die tweede Etienne van Heerden Veldsoirée vind vanjaar van 22 tot 25 September op Cradock en Somerset-Oos plaas. Darryl David, feesorganiseerder, vertel vir Naomi Meyer hiervan.

Darryl, die Etienne van Heerden Veldsoirée vind binnekort plaas en ek sien jy noem dit jou mees egte Karoofees. Sal jy, wat boekefeeste dwarsoor die land reël, asseblief nog meer van die fees vertel? Waarom Cradock?

Ligging vir enige fees is uiters belangrik. Vir al my feeste het ek fraai dorpe gekies: Montagu, Howick, Pniel. Natuurlik is daar BookBedonnerd in die hart van die Karoo. Maar by al hierdie feeste val die klem meestal op die literêre. By die Etienne van Heerden Veldsoirée vind die meerderheid van die fees plaas in ’n verlate Karoo-landskap by Buffelskop – die laaste rusplek van Olive Schreiner. En die fees skop af by Die Tuishuise – sekerlik die pragtigste “straatskap” in Suid-Afrika met tipiese Karoo-argitektuur. Geeneen van my ander feeste het hierdie kombinasie nie. As jy deur Dirosie Gastehuis ry, dan hoor jy Olive se woorde – “such a sense of wild exhilaration comes over me”. En hierdie jaar gaan ons na Somerset-Oos ry. Geen ander literêre toer is mal genoeg om mense 100 km te laat ry nie. Maar vir hierdie toer wou ek mense ’n tipiese Karoo-ervaring gee. Die wildernis is goed vir die siel. Soos Etienne nou die dag op Facebook gesê het: “The brain needs silence.” 

Watter skrywers gaan by vanjaar se fees wees? 

Ons het werklikwaar die ondersteuning van groot name in die Afrikaanse letterkunde gekry. Bibi Slippers, Dana Snyman, Etienne van Heerden, Ronelda Kamfer, Karin Brynard, Willie Burger, Fanie Olivier, Nathan Trantraal en Clinton du Plessis, om net ’n paar te noem. Hier is nog inligting. 

Ek sien daar is ’n slypskool op die program. Wie bied dit aan en in watter genres? Kan enigiemand hiervoor inskryf? Wat behels dit, en wie mag deelneem?

Enigiemand kan die slypskool, oftewel die veldskool bywoon. En dis absoluut gratis. Dis ongelooflik as mens na die kaliber van die mentors kyk. Vir prosa: Etienne van Heerden, Chanette Paul, Izak de Vries; en vir die poësie Bibi Slippers, Fanie Olivier, Melt Myburgh.

Nog goeie nuus is dat ons 10 beurse van R1 000 elk aan deelnemers gaan toeken. Dis om deelnemers te help met hul akkommodasiekostes vir die veldskool. Onthou, alles op die program kos jou absoluut niks. Mense kan my op davidd@ukzn.ac.za kontak as hulle aansoek om die beurse wil doen. Ek sal hulle dan inlig wat van hulle verwag word. 

Hoe werk die fees prakties: waar vind dit plaas, koop mens kaartjies? Vertel asseblief vir enige van ons lesers wat lus het om Cradock toe te gaan, wat hulle voor die tyd moet weet. Die fees sluit vanjaar vir die eerste keer ook ’n besoek aan die Jakes Gerwel-huis in, in Somerset-Oos. Daar was ook in die verlede ’n 4x4-uitstappie na Olive Schreiner se sarkofaag. Is dit weer vanjaar op die program?

Dag 1 van die fees skop af by Die Tuishuise. Dis net om die draai van die Schreiner Museum. Ons gaan die eerste dag afsluit met ’n besoek aan die Cradock 4 Museum. Dae 2 en 3 vind plaas by Dirosie Game Lodge by Buffelshoek. Na ete op dag 2 gaan almal na Somerset-Oos ry vir vyf lesings by die Jakes Gerwel Huis. Ons gaan ook ’n besoek aflê by die Walter Battiss Museum. Ons sluit die fees af met ’n absolute hoogtepunt – ’n besoek aan Olive Schreiner se graf. Dit is literêre toerisme op sy allerbeste.

Vanjaar word daar vir die eerste keer bustoere vanuit Kaapstad sowel as Pretoria na die fees toe gereël. Vertel vir ons meer van hierdie toer, waar hulle langs die pad aandoen, wat alles in die toer in sy geheel ingesluit is. Is daar nog plek beskikbaar en waar kan mense kaartjies koop.

Ek en Etienne is beide baie lief vir die Karoo. Dis uiters moeilik om ’n fees in die Karoo te reël. Uitgewers wil jou nie ondersteun nie, want daar is geen vlugte vir skrywers nie. Boekliefhebbers dink dis te ver. Dus wou ons dit makliker maak vir mense om die fees by te woon. Dis hoekom ons Jannie Loubser van Signature Tours genader het. Dis ’n literêre toer à la John Kannemeyer en Wium van Zyl se Storietoere. As baanbreker op die terrein van literêre toerisme kan ek mense verseker: jy sal hierdie toer, en die Etienne van Heerden Veldsoirée, nooit vergeet nie. Klik hier vir Jannie Loubser van Signature Tours se program. 

• Die veldskool is gratis. Alle soirée-items is ook gratis, met die uitsondering van R150 vir die graftoer.
• Vir meer besonderhede oor verblyf op Buffelshoek Dirosie Lodge, gaan na hul webwerf by buffelshoekdirosielodge.co.za, of skakel Dirkie Visser by 048 881 4448.
• Inligting oor die Victoria Hotel en Tuishuise is verkrygbaar op hul webwerf by tuishuise.co.za, of skakel Lisa Antrobus by 082 410 5596.
• Spesiale goedkoper verblyftariewe vir veldskoolbywoners word binnekort aangekondig.  Belangstellendes kan egter nou al daaroor skakel na die lodge of die hotel. 

Lees ook:

Persvrystelling: 2018 se Etienne van Heerden Veldsoirée en Veldskool oor September-langnaweek

The post Die tweede Etienne van Heerden Veldsoirée: ’n onderhoud met Darryl David appeared first on LitNet.

Protea Boekhuis nooi jou om te kom luister na Gerard Scholtz in gesprek met Helena Gunter oor haar boek Tweespoor op Saterdag 8 September in die Drostdy Teater op Stellenbosch.

The post Boekbekendstelling: Gerard Scholtz in gesprek met Helena Gunter oor <i>Tweespoor</i> appeared first on LitNet.

Opsomming

Ina Rousseau se betreklik klein oeuvre van ses bundels neem ’n belangrike plek binne die Afrikaanse poësie in sy geheel in. Haar debuut, Die verlate tuin (1954), se titel is ’n verwysing na die sondeval van die eerste mensepaar in die tuin van Eden en hulle gevolglike verdrywing deur God die onherbergsame wêreld binne in die eerste drie hoofstukke van Genesis. Die Bybelse interteks ontgin Rousseau in menslike verband persoonlik en bopersoonlik en dit word die deurlopende tema in haar oeuvre, met uitsondering van haar laaste bundel, ’n Onbekende jaartal, behalwe die titelgedig, wat die versugting uitspreek na die uiteindelike herskepping van die aarde waarop die mens al eeue wag. In my artikel bepaal ek my naas Die verlate tuin by Taxa en Grotwater, respektiewelik haar tweede en vyfde bundel, wat vir my hoogtepunte in haar poësie verteenwoordig. Ek dank my interpretasie van die skeppingsverhaal soos Rousseau daaraan poëtiese uitdrukking gee aan die godsdiens­wetenskaplike Karen Armstrong se studie In the beginning: A new interpretation of Genesis wat my insig in die Genesis-teks radikaal verdiep het. In my inleiding gaan ek uitvoerig daarop in.

Die deurlopende tema in Die verlate tuin is die onvervulde mens se vergeefse verlange na vervulling van sy diepste behoeftes, ’n ongeskonde aarde en ’n vertrouensverhouding met God. Deur aan Bybelse vroue poëtiese gestalte te verleen, gee Rousseau uitdrukking aan spesifiek vroulike onvervuldheid. In “Tabita” verlang die herleefde Tabita, opgewek deur die apostel Petrus (Hand. 9:36–42), na die dood. In die daarby aansluitende “Joppe” wag Rousseau se ek-spreker as Tabita op die geliefde om haar tot volle lewe te wek. Die verwagting gaan in Rousseau se tweede bundel, Taxa, in vervulling, waar die man se liefde vir haar die werklikheid in sy paradyslike aard herstel en die orde waarin God geskep het, in stand hou. In die samehorigheid van man en vrou lê hulle mag om te lewe en oorlewe. Die reeks van vier gedigte, “Die natuurbewaarder se vrou”, vergestalt die verhouding van man en vrou tot die natuur in teenstelling met die verhouding waartoe die eerste mensepaar gestaan het tot die tuin van Eden. Juis deur die ontginning van die Genesis-interteks in die eerste en die vierde gedig bepaal ek my by ’n bespreking van dié twee verse.

Van Taxa trek ek die lyn van my betoog deur na Rousseau se vyfde bundel, Grotwater. Die twee belangrike verse waarby ek in dié bundel stilstaan, “Die eerste mensepaar” en “Eva”, moet in samehang met mekaar gelees word as uitdrukking van die tema wat aan die grond van Rousseau se hele oeuvre lê: Man en vrou het hulle seksualiteit ontdek en die skepping uit sy volmaaktheid geruk, maar nie vernietig nie. Deur behoud van die verbintenis van die manlike en vroulike in al sy verskyningsvorme is voortplanting van die lewe op aarde moontlik gemaak. Ek bespreek ook die elegiese verse waarin Rousseau deur konsentrasie op die finaliteit van die dood se skeiding van gees en liggaam die smart nie regstreeks bely nie, maar indirek wek. Die agtergeblewene word weer verpersoonlik deur die persoon van die Bybelse Tabita, maar wat anders as haar voorganger in “Joppe” (Die verlate tuin) in die Grotwater-versie “haar naam van voor af” “aanneem” en aanspraak maak op die lewe as haar gebied.

Trefwoorde: herstel; skepping; tuin; verdrywing van man vrou; wording; vernietiging

Abstract

Ordering and healing in the becoming universe: The Biblical intertext in die poetry of Ina Rousseau

Ina Rousseau’s relatively small oeuvre of six collections occupies an important place in Afrikaans poetry as a whole. The title of her debut collection, Die verlate tuin (The deserted garden) (1954), refers to the Fall of the first human couple in the Garden of Eden and their consequent eviction by God into the inhospitable world, as depicted in the first three chapters of Genesis. The Biblical intertext explores Rousseau in human context both personally and suprapersonally, and this becomes the theme woven continuously throughout her oeuvre. The exception is her last collection, ’n onbekende jaartal (An unknown year) (1995) – apart from the title poem’s expressing the yearning for the eventual recreation of earth on which people have been waiting for centuries. Besides Die verlate tuin I concentrate in my article on Taxa (1978) and Grotwater (Cave water) (1989), her second and fifth collections respectively, which to me represent the highlights of her poetry. I owe my interpretation of the story of creation, as poetically expressed by Rousseau, to religion scientist Karen Armstrong’s study In the beginning: A new interpretation of Genesis, which radically broadened my perception of the Genesis text. This is comprehensively explored in my introduction.

The continuous theme in Die verlate tuin is unfulfilled man and woman’s futile desire for the fulfilment of their deepest needs, for an unscathed earth and a relationship of trust with God. By giving Biblical women poetic form, Rousseau specifically expresses female unfulfilment. In “Tabita” (Tabitha) the revived Tabita, resurrected by the apostle Peter (Acts 9:36–42), yearns for death. In “Joppe” (Joppa), the poem tied in with it, Rousseau’s “I” narrator waits as Tabita on the beloved to fully revive her to life. The expectation is fulfilled in Rousseau’s second collection, Taxa, where the man’s love for her restores reality in its paradise-like nature, maintaining the order in which God created. In the togetherness of man and woman lies their power to live and to survive. The series of four poems “Die natuurbewaarder se vrou” (The nature conservationist’s wife) embodies the relationship of man and woman to nature as opposed to the relationship of the first couple to the Garden of Eden. It is by exploring the Genesis intertext in the first and fourth poems that I confine myself to a discussion of these two poems.

From Taxa the thread of my argument can be traced to Rousseau’s fifth collection, Grotwater. The two important poems in this collection on which I dwell, “Die eerste mensepaar” (The first human couple) and “Eva” (Eve), must be read in context of each other as an expression of the theme lying at the root of Rousseau’s whole oeuvre: Man and woman have discovered their sexuality, jolting Creation from its perfection, although not destroying it. By preserving male and female in all its forms of appearance, reproduction of life on earth has been made possible. I also discuss the elegiac poems in which Rousseau, by concentrating on the finality of death’s separation of body and spirit, does not directly confess sorrow, but does awaken it. The left-behind is embodied by the person of the Biblical Tabita who – unlike her predecessor in “Joppe” – “adopts” her name all over again in the poem “Grotwater” and claims life as her domain.

Keywords: becoming; creation; destruction; eviction of man woman; Garden; recovery

1. Inleiding: Ina Rousseau se plek in die Afrikaanse poësie

In sy Geskiedenis van die Afrikaanse Letterkunde Band 2 (1983) bespreek J.C. Kannemeyer die poësie van Ina Rousseau saam met die bydrae van G.A. Watermeyer, Barend J. Toerien en Sheila Cussons onder die titel “Die Stiebeuel-digters”. Dit is die vier digters onder die 14 wat in 1946 in die bundel Stiebeuel verse gepubliseer het, Stiebeuel synde “’n vorm van publikasie tussen die tydskrif en die eerste bundel” (Kannemeyer 1983:173). Verreweg die twee belangrikste van dié digters is Rousseau en Cussons, maar in die oorkoepelende periode 1940–1955 volstaan Rousseau met haar debuut, Die verlate tuin (1954) en Cussons met verse in die literêre tydskrif Standpunte. By dié twee vrouedigters hoort ook Olga Kirsch, wat in dié periode twee bundels, Die soeklig (1944) en Mure van die hart (1948), gepubliseer het. In die lewenslope van hierdie drie vrouedigters is daar verrassende parallelle, onder meer dat al drie ’n digterlike stilswye van by die 20 jaar in die sewentigerjare verbreek het met toevoeging tot hul oeuvres van bundels wat die belangrikheid van hul onderskeie bydraes en ’n vroulike tradisie in Afrikaans bevestig het.

Ina Rousseau se Die verlate tuin (1954), het die ongewone erkenning gekry dat dit vooraf reeds, in 1953, as manuskrip bekroon is met die Reina Prinsen-Geerligsprys. Réna Pretorius haal Rob Antonissen aan wat Die verlate tuin geloof het as die “belangrikste Afrikaanse poësiedebuut sedert Watermeyer se Sekel en simbaal ses jaar gelede” (1999:510). Dit is ’n verdiende erkenning van ’n sterk debuut, maar binne groter konteks ’n groot oorskatting met inagneming van Opperman se onoortroffe debuut in die veertigerjare, Heilige beeste (1945), waarvoor hy tereg die Hertzogprys ontvang het. Nogtans word Ina Rousseau onvoorwaardelik waardeer vir haar betreklik klein oeuvre van ses bundels: Die verlate tuin (1954), Taxa (1970), Kwiksilwersirkel (1978), Heuningsteen (1980), Grotwater (1989) en ’n Onbekende jaartal (1995). Hierdie laaste bundel is met die Hertzogprys bekroon.

Die natuurgedig “Gewaarwording in die herfs” in Rousseau se debuut is Pretorius se vertrekpunt by haar oorsigtelike beskouing van Rousseau se oeuvre in H.P. van Coller se literatuurgeskiedenis, Perspektief en profiel 2. In navolging van Rob Antonissen wys sy op die “elegiese ondertoon wat aansluit by die vyf ‘in memoriam’-gedigte en die twee Maria- en twee Hanna-verse waarin die doodsmotief aanwesig is” (1999:510). Die dood en die natuur is deurlopende motiewe in die poësie van Rousseau waarop Kannemeyer en Pretorius tereg ingaan. Inherent aan die natuur is die magte van skepping en vernietiging, wat Pretorius opsom as die “prosesse van verganklikheid, verandering, ontwrigting, ontbinding, verwording aftakeling, ontaarding” wat gevolg word deur teenstellende “positiewe prosesse van herbinding, heropbou, groei, ontwikkeling, vervolmaking” (1999:511).

In kontras met Pretorius se keuse van “Gewaarwording in die herfs” as uitgangspunt van haar bespreking van Rousseau se werk gaan Kannemeyer uit van die titel Die verlate tuin en bespreek in breë trekke die wyse waarop sy uitdrukking gee aan die verhaal van die sondeval. Hy plaas die motief van die sondeval in die poësie binne wêreldkonteks met verwysing na die “Middeleeuse misteriespele, Milton en Vondel en in Afrikaans W.E.G. Louw” (1983:183). Wat hy veral van Rousseau waardeer, is dat die “aandag op die mens en sy nood ná die sondeval – en nie soseer op die geskiedenis van die val self nie – toegespits word” (1983:183). Pretorius fokus eweneens op die titel van Rousseau se debuut: “In die verhouding God: mens is Die verlate tuin die simbool van die Paradysmens se ontrou aan God – ’n titel wat kom uit die dissipline van die godsdiens”(1999:511). Die verlore Paradys en die sondeval is nie los te dink van mekaar en van die mens in sy verhouding met God nie en dié tema lê aan die grond van Rousseau se oeuvre van aanvang tot slot. In hierdie artikel herlees ek dié oeuvre in die lig van die skeppingsverhaal in sy twee variante soos dit onderskeidelik uitdrukking vind in Genesis 1:1–31 tot 2:1–3 en Genesis 2:4–25 en Genesis 3:1–24 as interteks waarop nóg Kannemeyer nóg Pretorius in hul onderskeie interpretasies indringend ingaan.

2. Man en vrou: verban na die aarde

2.1 Die skeppingsverhaal in Genesis

Die verhaal van die skepping en die sondeval in Genesis, die boek waarmee die Bybel begin, is ’n belangrike interteks vir Ina Rousseau se poësie, veral vir haar debuut, Die verlate tuin. In haar boek In the beginning: A new interpretation of Genesis onderskei die godsdiens­wetenskaplike Karen Armstrong twee skeppingsverhale in die eerste drie hoofstukke van Genesis wat ’n verskil aan die orde stel tussen die beeld van God soos wat Hy Hom as Skepper in dié twee weergawes respektiewelik openbaar. Albei skeppingsverhale maak deel uit van die interteks wat die betekenis van Rousseau se poësie belig ten opsigte van haar beeld van God as Skepper in die verhouding tot die mens en die werklikheid voor en ná die sondeval.

Die God van Genesis 1, die oudste skeppingsverhaal, bekend as P, is die Gans Andere, volkome in Homself; presies soos Karen Armstrong Hom beskryf: “God is isolated and unique, entirely distinct from the natural world, which is wholly subordinate to him” (1996:9). Gesag en doelgerigtheid kenmerk al die handelinge waarmee God die hemel en die aarde en al die lewende wesens in sinvolle orde skep. Op die sesde dag besluit God op die skepping van die mens as heerser oor die aarde met al sy lewende wesens: “En God het die mens geskape na sy beeld; na die beeld van God het Hy hom geskape; man en vrou het Hy hulle geskape. En God het hulle geseën en vir hulle gesê: Wees vrugbaar en vermeerder en vul die aarde, onderwerp dit en heers oor die visse van die see en die voëls van die hemel en oor al die diere wat oor die aarde kruip” (Gen. 1:27, 28). Die behae van God in alles wat Hy geskape het en by herhaling uitspreek, word saamgevat in die slotvers van Genesis 1: “Toe sien God alles wat Hy gemaak het, en – dit was baie goed. En dit was aand en dit was môre, die sesde dag.” Genesis 2 se eerste vers bevestig die voltooiing van die skepping in P se weergawe met as slot die verwysing na God wat op die sewende dag gerus het van sy handewerk en die dag geheilig en geseën het.

In die jongste skeppingsverhaal (Gen. 2:4–25 en Gen. 3), bekend as J, word die transendente God van P, Elohim, Jahwé, wat veel nouer betrokke is by sy skepping en sy skepsels. Die mens word ’n daadwerklike skepping van God wat nie die aarde sonder spesifisering van waar bewoon nie, maar ’n spesifieke plek op die aarde wat God vir Hom as woonplek in aansyn geroep het. God formeer die mens uit die stof van die aarde en blaas die asem van die lewe in sy neus en gee hom ’n plek in die tuin wat Hy in Eden aangelê het (Gen. 2:8, 9). Vanaf sy skepping van die mens met sy eie hande is God nou verbonde met die mens. Die mens word in die tuin van Eden geplaas om dit te “bewerk en te bewaak” (Gen. 2:15), maar God plaas ’n verbod op die eet van die vrugte van die boom van kennis van goed en kwaad in die middel van die tuin. Ondanks die weligheid van die tuin is die mens daarin eensaam en God besef: “Dit is nie goed dat die mens alleen is nie. Ek sal vir hom ’n hulp maak wat by hom pas” (Gen. 2:18).

God vorm die mens uit die aarde, soos wat Hy eweneens die diere van die veld en die voëls van die hemel uit die aarde gevorm het en bring hulle na die mens om hulle name te gee, maar dit blyk dat hy onder hulle nie een vind wat by hom pas nie. Armstrong wys daarop dat God vergeet het dat alhoewel die diere soos die mens uit die aarde gevorm is, die mens geskape is na Gods beeld en dat daar mitsdien ’n onoorbrugbare kloof tussen mens en dier bestaan. Dan maak God vir die mens uit sy rib ’n vrou en as Hy haar na hom bring, sê hy: “Dit is nou eindelik been van my gebeente en vlees van my vlees” (Gen. 2:2, 3). Die woord “eindelik” dui op ’n sekere ongeduld by Adam dat dit God soveel tyd gekos het om tot die insig te kom wie vir hom ’n hulp kan wees wat by hom pas. Armstrong interpreteer Adam se reaksie as ’n teken dat wedersydse onbegrip reeds besig was om God en mens te skei en maak die logiese gevolgtrekking: “Eve was thus a further remove from the divine source” (1996:23). Die mens se val in en verbanning uit die tuin was dus nie ’n impulsiewe daad van God nie, maar het ’n onontkombare aanloop gehad deur die toenemende vervreemding tussen God en mens.

Sonder presisering van sy aanwesigheid in die tuin en sy aard as “listiger as al die diere van die veld” (Gen. 3:1), begin die slang ’n gesprek met Eva. Hy vra haar na die waarheid van God se verbod dat hulle nie van die vrugte van bome in die tuin mag eet nie. Sy beantwoord sy vraag eerlik: dat hulle slegs verbied is om van die boom van kennis van goed en kwaad te eet met die waarskuwing dat hulle sou sterwe indien hulle dié gebod oortree (Gen. 3:2, 3). Die slang verseker haar dat hulle beslis nie sal sterf by dié oortreding nie, maar soos God “goed en kwaad sal ken” (Gen. 3:4, 5). Toe gaan die vrou se oë oop en sy sien dat “die boom ’n lus was vir die oog, ja, ’n boom wat ’n mens kan begeer om verstand te verkry; en sy neem van sy vrugte en eet en gee ook aan haar man by haar, en hy het geëet” (Gen. 3:6; my kursivering). Die Engelse vertaling wat Armstrong aanhaal, verklaar “om verstand te verkry” ondubbelsinnig as om wysheid te bekom: “… the tree was a delight to the eyes, and the tree was to be desired to make one wise” (1996:29). Die presies identiese Nederlandse vertaling stel dit selfs nog duideliker: “De vrouw keek naar de boom. Zijn vruchten zagen er heerlijk uit … en zij vond het aanlokkelijk dat de boom haar wijsheid zou schenken.” Armstrong sê presies wat Eva nastreef: “Eve was striving to achieve blessing, to gain a fuller experience of life in its entirety” (1996:29).

Die sondeval was ’n komplekse gebeurtenis waarvan die skuld nie sonder meer simplisties aan Eva gewyt kan word soos wat meesal in die tradisionele resepsie gebeur nie. Die onmiddellike gevolg van hulle oortreding was dat die man en vrou van hul naaktheid bewus geword en dit met skorte van vyeblare verberg het en nie te voorskyn kom as God na hulle in die tuin roep nie. As Adam antwoord dat hulle nie na Hom kom nie omdat hulle naak is, verklap hy dat hulle van die boom geëet het. As God hulle daarna vra, lê die man die skuld op die vrou en die vrou die skuld op die slang – ’n tipies menslike reaksie – waarop God sy vloek oor al drie oortreders afsonderlik uitspreek. Terwyl die slang en die mens mekaar se lewens sal bedreig (Gen. 3:15) en die vrou se swangerskap haar moeite sal vermeerder en sy met smart kinders sal baar (Gen. 3:16), spreek God die grootste straf oor die man uit: “(V)ervloek is die aarde om jou ontwil; met moeite sal jy daarvan eet al die dae van jou lewe” (Gen. 3:17).

Die aarde is vir altyd in sy wesenlike goedheid aangetas deur die magte van kwaad, vernietiging en dood, maar die man-vrou-verhouding ná die sondeval verseker die voortsetting van lewe op aarde en hou ook die moontlikheid van herskepping in. Die man beheer van die begin af die woord om sin te maak van die skepping. God praat met hom en hy, nie die vrou nie, gee die diere name. Dis daarom veelseggend dat die man die vrou ’n naam gee wat haar in ere herstel as voortbrenger van lewe op aarde: “En die mens het sy vrou Eva genoem, omdat sy moeder geword het van alles wat lewe” (Gen. 3:20).

2.2 Die verlate tuin in die lig van die interteks

My vertrekpunt by die interpretasie van Ina Rousseau se poësie is die aanvangsgedig, “Eden”, van haar debuut wat die titel van die bundel, Die verlate tuin, verklaar en die sleutel tot haar oeuvre in sy geheel is:

Staan daar nog in Eden êrens,
verlate soos ’n stad in puin,
met poorte grusaam toegespyker,
deur eeue die mislukte tuin?

Word daar nog die swoele dae
deur swoele skemering en nag vervang
waar donkergeel en purper vrugte
verrottend aan die takke hang?

Sproei daar ondergronds ’n netwerk
soos sierkant deur die rotse heen:
die sware, onontgonne riwwe
van goud en onikssteen?

Vloei daar deur die natgroen struike
nog met kabbeling wat ver weerklink,
nog die viertal glasblink waterstrome
waarvan geen sterfling drink?

Staan daar nog in Eden êrens,
verwaarloos soos ’n stad in puin,
gedoem tot langsame verrotting
deur eeue die mislukte tuin?

Kannemeyer wys op Rousseau se kreatiewe voortbou op die “Bybelse ‘oerteks’” in haar drie religieuse verse wat Die verlate tuin inlei. Met betrekking tot dié drieluik – “Eden”, “Genesis” en “Adam en Eva” – oor die sondeval in die tuin met sy implikasies, het Kannemeyer gelyk dat die “aandag op die mens se nood ná die sondeval – en nie soseer op die geskiedenis van die val self nie – toegespits word” (1983:183). Die mens in die eerste gedig, “Eden”, identifiseer hy tereg as die “groot afwesige in hierdie lushof” (1983:183) in teenstelling met God se bedoeling: “Ook het die Here God ’n tuin geplant in Eden, in die Ooste, en daar aan die mens wat Hy geformeer het, ’n plek gegee” (Gen. 2:8). Ná die verdrywing van die mens uit die tuin in Genesis 3 is dit nie meer ’n “lushof” nie en word ook nie deur Rousseau so voorgestel nie. Die vergelyking van die “mislukte tuin” met ’n “stad in puin” in strofe 1 van “Eden” sluit hoofsaaklik deur die rym, maar slaag binne die groter geheel van die gedig, omdat daarmee die gewelddadige uitwissing van die mens se selfgemaakte materiële woning gekontrasteer word met sy natuurlike Godgegewe woonplek waaruit God hom vir altyd verban het.

In teenstelling met Kannemeyer se bewering dat Rousseau wegswaai van die Bybelteks in “Eden” hou sy haar in die drie middelstrofes streng by die beskrywing van die tuin in sy volmaakte staat in Genesis 2 in haar teenstellende beskrywing van die mislukte tuin in sy verwording. Alles wat bedoel was om deur die mens geniet en ontgin te word, verkeer in ’n toestand van onbruik en verval. Die verrottende “donkergeel en purper vrugte” (strofe 2) is ’n terugverwysing na “allerhande bome” wat God “uit die grond laat uitspruit, begeerlik om te sien en goed om van te eet” (2:9). Die “sware, onontgonne riwwe/ goud en onikssteen” (strofe 3) verwys na die vertakking van die rivier wat “uit Eden uitgaan om die tuin nat te maak” (2:10) in vier uitlope waarvan een, die “Pison”, ondergrondse “goud” en ook “balsemgom en onikssteen” het (2:11). Soos dié minerale rykdom nie ontgin word nie, vervul die “viertal glasblink waterstrome/ waarvan geen sterfling drink” (strofe 4) nie sy funksie om die mens se dors te les nie. Die lewende mens wat God in die tuin geplaas het om dit “te bewerk en te bewaak” (2:15) het ’n “sterfling” geword.

Rousseau hou haar ook in “Genesis”, wat uit ses tweereëlige en ’n afsluitende vierreëlige strofe bestaan, streng aan die verloop in Genesis 1 van God se skeppende handelinge. Elke tweereëlige strofe verteenwoordig ’n dag in die week waarin die heelal tot stand kom deur die God van P wat met absolute sekerheid en presisie te werk gaan, soos spreek uit die deur my gekursiveerde bywoorde. Die “lig” laat Hy “bewus” “opstyg uit die duisternis” (strofe 1). Die waters onder en bo die hemel sonder Hy “bewoë” van mekaar af (strofe 2), waar “bewoë” verstaan moet word in die ongewone sin van “betrokke wees” (vgl. ANNA: sociaal bewogen, “sosiaal betrokke”). “(V)ersekerd” “vee” Hy die “branders van die see” van “die aarde weg” (strofe 3). Met “vaste hand” laat “brand” Hy “son maan en sterre” aan die “uitspansel” (strofe 4). Op die voorlaaste skeppingsdag maak God by wyse van spreke net sy hand oop om lewende wesens vry te laat om hemel en aarde te bevolk: “Die vyfde dag het Hy die voëls en visse/ laat gly deur hemele en natswart duisternisse” (strofe 6). Die slotreël verwys terug na die slotreël van strofe 1 waar die lig opstyg uit die duisternis Op dié wyse word die eerste vyf tweereëlige strofes tot ’n eenheid saamgevoeg deur die woorde “duisternis” en “duisternisse”; die lig is slegs die noodwendige teendeel van die duisternis, wat in harmonie met mekaar verkeer binne die volkomenheid van God se skepping. Die gedig sluit egter met die bedreiging van dié volmaakte werklikheid deur God se laaste skeppende daad op die sesde dag:

Die sesde dag het Hy die kiem geskep
van die verderf, die kanker wat gedug,
wat onverbiddelik van eeu tot eeu
Sy skeppingswerk weer sou ten gronde rig.

In haar getroue weergawe van die skeppingsverhaal bly Rousseau ook konsekwent by die God van P in Genesis 1. God skep man en vrou gelyktydig na sy beeld sonder dat daar sprake is van ’n hiërargie wat die man as eerste geskapene bo die vrou stel (1:27). Binne Rousseau se drieluik is daar ’n chronologiese verloop van die gedig “Genesis” na die daaropvolgende gedig, “Adam en Eva”. Die oorsprong van die voortgaande vernietigingsproses in die skepping word in strofe 6 van “Genesis” gesuggereer deur “kiem” en “kanker” as metafore vir die inherente neiging tot die kwaad wat by implikasie aanwesig is in die anonieme eerste mensepaar in die P-weergawe. Dié anonieme man en vrou kry in die J-weergawe in die derde gedig, “Adam en Eva”, elk ’n eie identiteit en aandeel in die daad waardeur die skepping vir altyd van sy volkomenheid ontneem is.

In die sonnet “Adam en Eva” stel Rousseau die eerste mensepaar in die meervoudsvorm “ons” aan die woord met betrekking tot hulle gedeelde menslike kondisie voor en ná die sondeval. Hulle is “volmaak en heerlik” geskape tot God se behae (kwatryn 1), maar dié behae verminder as hul “weë” Hom “begin verveel” (kwatryn 2, reël 1). Dis die verveling van ’n Vader met die spel van sy kinders waaraan die mensepaar uitgelewer is. Hulle “weë” dui op die beperktheid van hulle doen en late binne die tuin wat hulle op die duur ook verveel. Uiteindelik moet hulle noodwendig die spel verbreek om so te ontkom aan die beperkinge wat hulle deur hul paradyslike lewe opgelê is, al lei dit onvermydelik tot die dood:

Maar toe ons weë Hom begin verveel
en Hy Hom vir ’n oomblik van ons wend,
het ons half onbewus terwyl ons speel
Sy handewerk en Hom vir goed geskend.

Die mens-God-verhouding is vir goed versteur en al wat die vonnis “draaglik maak is die verbode vrug/ se heuningsoete nasmaak in ons monde” (kwatryn 2). Die “vrug” is simbool van die herinnering in die mens se kollektiewe onbewuste aan die veronderstelde volmaaktheid van mens en skepping wat verlore geraak het. Die deurlopende tema van die bundel is die onvervulde mens se vergeefse verlange na vervulling van sy diepste behoeftes, ’n ongeskonde aarde en ’n vertrouensverhouding met God.

In “Die Samaritaanse vrou” en “Hanna” is Rousseau se ek-spreker onderskeidelik ’n Nuwe-Testamentiese en ’n Ou-Testamentiese vrou wat haar diepste verlange na die volle verwesenliking van haar vrouwees bely. By die fontein naby die stad Sigar waar Jesus vertoef, kom ’n Samaritaanse vrou water skep en Jesus sê dat hy aan haar die water kan gee waardeur sy nooit weer sal dors word nie, maar in haar, soos in elkeen wat dit drink, ’n “fontein sal word wat opspring tot in die ewige lewe” (Joh. 4:14). As dit blyk dat Hy kennis dra van haar losse verhoudings met mans, laat sy haar waterkan staan en gaan terug na die stad om te getuig van die Joodse rabbi wat moontlik die Christus is. Daarop het baie van die Samaritane in Hom geglo (Joh. 4:39). In Rousseau se gedig vind so ’n ommekeer na die wete van die geestelike dors wat geles kan word, nie in die Samaritaanse vrou plaas nie. “(H)unkerend op weg” na die Joodse rabbi se “verblyf” is sy telkens deur die dors “snakkende na Sigar teruggedryf”. So eindig die gedig onaf. Die Bybelse interteks word nie genoegsaam ontgin om ’n sterk gedig te genereer nie.

Anders is dit met die kwatryn “Hanna” met as interteks 1 Samuel 1:3–11. Die man, Elkana, gaan jaarliks na Silo met sy twee vroue, Hanna en Pennina, om te aanbid en aan die Here te offer. By die offer in die eerste hoofstuk van 1 Samuel het Elkana “aan Pennina en haar seuns en dogters dele van die offervleis gegee, maar aan Hanna het hy ’n dubbele deel gegee; want hy het Hanna liefgehad, maar die Here het haar moederskoot toegesluit” (1 Sam. 1:4). Hanna moet haar mededinger se spot verduur oor haar kinderloosheid, wat in Israel die grootste rede was tot die onregverdige minagting van die vrou. Boonop kry sy as vergoeding die dubbele deel van die vleis wat geoffer is aan die God wat haar kinders ontsê. As sy huil en nie eet nie, vra haar man: “Is ek nie vir jou beter as tien seuns nie?” (1 Sam. 1:8). Daarop eet en drink sy, maar gaan vervolgens na die tempel en bid tot God om ’n manlike kind. Haar gebed word verhoor en sy skenk die lewe aan ’n seun. Die afloop van die verhaal van Hanna waarin sy volgens haar belofte aan God haar seun Samuel afstaan aan die priester Eli om by hom in die tempel groot te word, val buite die konteks van Rousseau se interteks. Sy beklemtoon die prys wat ’n vrou moet betaal vir ’n man se sin in haar en die ironie van die vergoeding wat sy daarvoor kry:

Elke jaar met die vernederende reis
na Silo bied ek vir my sin ’n groter prys,
maar pynlik word ek dan gepaai met ’n oormaat
liefde en ’n dubbele porsie offervleis.

Die lyding van die vrou kulmineer in die twee verse oor Maria, die moeder van Jesus, “Pietà” en “Regina Martyrum”. Die verband tussen die twee verse is die lyding van die “lewende Maria” en die “hemelse Maria” by die dood van Jesus (Kannemeyer 1983:184–5). Die woordeboekbetekenis van “piëta” lui: “Voorstelling van Maria met die dooie liggaam van Jesus op haar skoot: Die beroemde piëta van Michelangelo in die Pieterskerk in Rome (HAT).” Die primêre interteks van albei Rousseau se gedigte is nie Bybels nie, maar wel Christelik, daarin dat volgens oorlewering die liggaam van Jesus na sy kruisdood in haar skoot gelê is.

In teenstelling met die ingehoue smart wat spreek uit Michelangelo se beeld van Maria as Moeder van God, gee Rousseau in haar “Pietà” uitdrukking aan die menslike intensiteit van Maria se liefde vir haar Seun en die smart wat sy ervaar by sy geskonde liggaam in haar verbeelde gesprek met Hom. Rousseau se sonnet lees in die oktaaf soos ’n liefdesgedig, en die sterk erotiese konnotasies waarmee die vroulike ek-spreker haar tot Jesus rig, word weerspreek slegs deurdat “Jy” met ’n hoofletter sy Goddelikheid belig. In teenstelling met die motief van die oorheersende aardse magte van verval en vernietiging konstateer Maria dat haar Seun na haar gekom het “sodat ek sku en mymerend en vroom/ die aardse werklikheid deur Jou moes min” (slotreëls van die oktaaf). Maria se ervaring dui daarop dat die aardse werklikheid binne die mens-God-verhouding in sy oorspronklike volmaaktheid herstel en bemin kan word. “Regina Martyrum” berus op die siening van die verheerlikte Maria se goddelike nadoodse bestaan “in gestaltes van gekleurde porselein en steen” (strofe 1). In teenstelling tot ’n aarde wat bemin word in “Pietà”, maak die vlamme van kerse en geur van blomme wat na haar “opreik” vir dié hemelse Maria die aarde ’n harde werklikheid (strofe 2). Die derde strofe eindig met haar vraag of die vroue wat in hulle smart by haar beeltenisse kniel, sou weet dat hulle deur die hulde wat hulle bring, “opnuut ’n dooie liggaam in my arms lê …?”.

Soos Rousseau se twee piëtà-gedigte, hang die twee religieuse gedigte “Tabita” en “Joppe” nou met mekaar saam. Op ’n sendingreis word Petrus dringend na Joppe ontbied waar hy Tabita wat “oorvloedig was in goeie werke” uit die dood opwek met die woorde: “Tabita, staan op!” (Hand. 9:36–42). Die verhaal van Tabita wat eindig as Petrus haar lewend voor die aanwesiges in die huis stel, vertel Rousseau verder as die “soete toestand” wat haar ek-spreker moet “ontbeer” en daartoe lei dat sy die armes nie meer met aalmoese dien nie, maar tevergeefs na die dood verlang. In “Joppe” vind Rousseau in die verhaal van Tabita die perfekte “objective correlative” vir die persoonlike liefdesverlange. Die ek-spreker lê “gestorwe in Joppe” en weier om haar “oë oop te maak” voordat sy “voete na my kom” (strofe 1) en om die natuurskoon te beleef voordat “sy hande aan my raak” (strofe 2), en ten slotte weier sy om te lewe voordat hy haar identiteit aan haar verleen:

Ek wat gestorwe lê in Joppe,
verblind en roerloos, koud en stom,
sal nie my oë oopmaak tot die lig
voordat jou voete na my kom;

sal nie tot son en wolke,
tot skrille kleure en geluid ontwaak,
die herfslug intrek in my longe
voordat jou hande aan my raak;

sal nie oorstelp die warm lewe
deur my ledemate weer voel klop
voordat jou stem my voornaam noem
en my beveel: “Staan op.”

2.3 Ná Eden: Die genesende liefde

Die titel, Taxa, van Ina Rousseau se tweede bundel kom “van die Griekse woord taxis” (Pretorius 1999:511) en slaan op “taksonomie”; “sisteem van rangskikking, klassifikasie – veral van diere en plante volgens hulle natuurlike verwantskap” (HAT). As leer hou dit verband met die volmaakte orde waarin God in Genesis 1 plant, dier en mens in aansyn roep. Die verwagting van die vrou in “Joppe” om deur die man tot lewe gewek te word, gaan in Taxa in vervulling waar die man se liefde vir haar die aardse werklikheid in sy oorspronklike staat herstel en die orde waarin God geskep het, in stand hou. Samehorigheid is in harmonie met afsonderlikheid binne die man-vrou-verhouding in Rousseau se liefdesgedigte. Sy gee uit ’n vroulike perspektief aan dié verhouding metaforiese uitdrukking, waardeur haar liefdesverse verwantskap vertoon met die liefdesverse van Opperman uit ’n manlike perspektief. “Korsmos”, die eerste gedig in Taxa, is ’n suiwer beeldende vers:

Lewenslange verbintenis
swaar van betekenis,
van die alga met die swam.
Wie sou kon torring
aan die samestel
van die tapisserie
waarvan die oorsprong
onnaspeurbaar is?
Die drade van die vlam –
kleurige diggeweefde
weefsel kon ontwar?
Waar eindig, waar begin,
waar die alga? waar die swam?

Wasig afsonderlik, haas
onwesenlik sou hulle wees
week teen teenkanting,
teen die ondermaanse koudheid naak –

– Saam

het hulle die rotsblok oopgekloof,
tot grond verbrokkel
en die land vir die volksplanting
gereed gemaak.

Korsmos bestaan “uit ’n soort swam en ’n wier wat in simbiose groei op soliede oppervlakke soos mure, rotse en bome, waarop dit ’n gew. grys, groen, geel, bruin of swarterige kors of ander groeisel vorm” (WAT). In Rousseau se gedig is dit simbool van die man en vrou se samehorigheid, terwyl hulle in afsonderlikheid aan ’n onherbergsame heelal blootgestel sou gewees het. Die digter beklemtoon hulle gesamentlike kragdadigheid deur die woord “saam” met ’n hoofletter binne ’n parentese. Die negatiewe betekenis van “kloof” as “verbreek” en van “verbrokkel” as “uitmekaar val” word ’n skeppende handeling waardeur die lewe op die vernieude aarde voortgesit kan word.

Die verskil tussen man en vrou waardeur ’n huishouding in stand gehou word, is in Rousseau se visie geslagtelik bepaal met die skepping van die mens as man en vrou. Dit maak die een se taak binne ’n liefdesverhouding nie minderwaardig aan dié van die ander nie. In “Korsmos 2” hou die man die huis se struktuur in stand deur met “hamer en tang” “te herstel” en “te verstel” en die vrou die “vure” om “stip” die “kos te berei”. In “Die laer” vorm die man uit die nietige elemente “dryfsand” en “kieselsteentjies” “reekse berge” waardeur niemand kan “binnedring tot die vallei/ Die eksklusiewe lushof/ Wat hierdie man tot stand gebring het/ Vir hom en my”. So word die “verlate tuin” tot lushof herstel.

Die skoonheid van die natuur is egter beperk tot ons waarneming van wat sy oppervlak uitmaak. Die inherente aard van die natuur beskryf Camille Paglia in haar Sexual personae noukeurig in haar vergelyking tussen natuur en kuns: “Everything is melting in nature. We think that we see objects but our eyes are slow and partial. Nature is blooming and withering in long puffy respirations, rising and falling in oceanic wave-motion” (1990:28). Die storm is een van die opsigtelikste openbarings van die vernietigende mag wat in die natuur skuil waaraan Rousseau meermale poëtiese uitdrukking verleen. In “Beswering” word die vrou se angs vir ’n verwoestende storm wat buitenshuis opbou, besweer deur die man wat sy “bemin” wat binnenshuis ’n skeppende daad verrig. Teen die agterdoek van die stormwolke is hy besig om ’n boek te herbind wat uitmekaargeval het:

Voor die groot venster
teen growwe stormwolke
wat die voorbodes kan wees
van orkane en vloedwaters,
sit die man wat ek bemin
en met toegewyde vaardigheid
herbind hy die boek
wat uitmekaargeval het,
hanteer hy die gutsbeitel,
afskuifmes en veerpasser,
rek die marokynleer
marmerglad oor strooikarton,
verwerk tot ’n wonder
van saamgebondenheid
dit wat as vier-honderd-en-sewe
blaaie in vier rigtings
uiteengejaag sou word –
in vuurpanne sou verbrand,
in vuil water sou drywe,
op die westewind sou swewe –
versier met letterwerk
van bladgoud in die leer gedrewe,
vrywe oplaas met yster
die band tot porselein,
sy hande feilloos en bedrewe –

Waar is jou angel, Lewe?

Die man gee aan die stukkende boek weer die vorm en vastigheid wat alle kuns kenmerk, in teenstelling met die natuur, wat altyd in metamorfose, beweging, stroming verkeer. Hy bevestig vir haar deur die liefde die hiermaals waarvan sy uitgesluit kan word deur haar vrees vir die geweld in die natuur. Rousseau skryf in teen die apostel Paulus se oortuiging dat die vooruitsig op onsterflikheid in die hiernamaals die dood sy vrees ontneem met sy vraag: “Dood, waar is jou, angel?” (1 Kor. 15:5). In die slotreël vra Rousseau se ek-spreker in teëspraak met Paulus: “Waar is jou angel, Lewe?

Die lewe ná die Paradys het egter nog sy angel. In die reeks van vier gedigte met die oorkoepelende titel “Die natuurbewaarder se vrou” is die eerste en vierde verse poëties die sterkste en gaan ’n betekenisvolle verband met mekaar aan. In die eerste vers staan die man en vrou in ’n kontrasterende verhouding tot die lewende wesens wat dieselfde habitat as hulle bewoon, maar vir hulle doodsgevaar inhou. Die “vleisetende diere” wat hulle “omring” kan haar man egter as “kundige heer” “soos tuinplante beheer/ en lees soos boeke”. Hy het iets behou van God se harmonieuse verhouding met die diere in die Paradys; “vaderlik/ glimlag hy oor hulle/ en hou hulle met sy begrip onskadelik” (strofe 1). In teenstelling met sy duidelike sig op hulle moet sy vrou “listiger faunus” in die oog hou, wat haas onmoontlik is, omdat hulle in hul “miljoene” “onsigbaar” is. Die gevaar van hulle onsigbaarheid beklemtoon Rousseau deurdat die voorlaaste reël van strofe 2 enjambeer na die slotreël, gevolg deur ’n volsin: Die vrou hou die miljoene dop wat haar “naasbestaandes nader om gevoed/ te word. Hulle volksvoedsel is bloed.”

“Die natuurbewaarder se vrou 4” stel die vrou aan die woord in haar verlange na ’n vertroulike verhouding met die dier wat in die paradyslike tuin in Genesis net die man beskore was en wat haar man as natuurbewaarder ook meer as sy in hulle saambestaan deelagtig is:

Met die tierboskat sou sy wou speel
die aaskraai tem, die wildehond deurgrond;
wou die gebreekte enkel van die vlakvark
spalk; die valk se vlees met skimmel heel;
brood breek met die wyfiewolf wat óók
’n kleintjie het, die skerpioen verander
in ’n vriend, die ore van die jakkals streel.

Aan hierdie dinge dink sy op ’n môre
terwyl sy die skroefbasille doodkook,
die dooie vlieë wegvee, die kalanders
sif uit die meel.

In die eerste strofe sou die natuurbewaarder se vrou met die groot wildediere soos met troeteldiere wou speel en ’n heler wou wees van lydende diere. Deur haar moederskap is sy die intiemste betrokke by die wyfiewolf wat “óók ’n kleintjie het” en sou sy saam met haar “brood wou breek”; ’n idioom vir “saam eet” met sterk religieuse konnotasies. Dit is deel van die taal van die Bybel by monde van Ou-Testamentiese profete en van Jesus in die evangelies, o.a. in sy vermeerdering van die vyf brode en twee visse om ’n honger skare mee te voed wat by Hom vergader het: “Hy neem toe die vyf brode en twee visse, kyk op na die hemel en dank: en hy breek die brode en gee dit aan sy dissipels om dit aan hulle voor te sit … En almal het geëet en versadig geword” (Markus 6:40, 41; my kursivering). In Jesus se afwys van die duiwel se versoeking om vir Hom, wanneer Hy in die woestyn honger ly, van die klippe brode te maak, sê Hy: “Daar is geskrywe: Die mens sal nie van brood alleen leef nie, maar van elke woord van God” (Luk. 4:4). Die natuurbewaarder se vrou se taak is egter nie om in figuurlike sin “brood te breek” met die groot diere nie, maar om bakterieë uit te roei en “kalanders” te “sif uit die meel” waarvan sy letterlik brood moet bak.

2.4 Lewe en dood: die herhaalde kringloop

Kannemeyer sê oor Kwiksilwersirkel (1978), Rousseau se derde bundel, tereg dat dit “sowel tematies as verstegnies regstreeks by Taxa aansluit” (1983:187). In “Die lokvink” gee Rousseau ’n geestig-ironiese weergawe van Eva se versoeking deur die slang in die tuin; kennelik ’n obsessie by haar wat aanleiding is tot ’n herhaalde motief in haar oeuvre. In sy “gesis” hoor sy hom “giggel” en onthou deur sy leedvermaak haar pluk van die verbode vrug as ’n roofagtige gryp en verorbering van ’n “vrot vrug”. Haar beskrywing van die slang as arglistig en van haarself as vraatsugtig word gekenmerk deur die oordrywing eie aan ’n agternaperspektief op ’n daad met fatale gevolge – in dié geval ongehoorsaamheid aan God. Die hoofletter S is die titel van die gedig waarin die slang hom sissend “omhoogruk” en die “agtergrond” “parafreer” met die eerste letter van Sonde; sy natuurlike omgewing dus stempel as aangetas deur die val in die Paradys.

Op dié siening van die sondeval is twee verse van Rousseau ’n korrektief, nl. “Die eerste mensepaar” en “Eva” in haar vyfde bundel, Grotwater (1989). Die sondeval word gesien as ’n onvermydelike gebeurtenis waaraan die mens sy denkvermoë en sy seksualiteit dank en waardeur lewe in die wordende heelal voortgesit kan word en herskepping kan plaasvind. Slegs die eerste mensepaar het beskik oor die konsep van volmaaktheid en van die ewige; die mens ná die sondeval kan net daaraan dink as die teenoorgestelde van onvolmaaktheid en dood. Dié gedagte lê aan die grond van “Die eerste mensepaar”. Die spreker in die vers is die ongeïdentifiseerde lid van die mensepaar wat ’n betoog voer om die sin te verdedig van die daad waarmee hulle die skepping sy volmaakte aansyn ontneem het:

Net ons het die Tuin geken.
Net ons. En die Tuin was goed.
Singend was ons omring
van sagte vagte en soet vrugte
en onnoembare ander gifte
té genietlik om te omskrywe.
Ewenwel: Ná ’n ruk

kon ons die verskriklike geluk
maar net nie meer sluk

nie. En toe, soos almal weet,
het ’n skielike nuk
ons die Tuin laat verongeluk.

Ons wei nie uit oor die nadraai nie.
Net dít: Om die mag te gehad het,
o nageslag, om ’n opus soos daardie
sito-sito omver te kan ruk –
dit was nie te versmaai nie.

Die gedig is ’n voorbeeld van Rousseau se vermoë om die subtiele betekenisnuanses van die woord uit te buit en sodoende indirek uitdrukking te gee aan die eintlike gedagte waarom dit vir haar gaan. Deur die herhaling van “net” as eerste woord van die twee inleidende versreëls beklemtoon sy dat die mensepaar uitsluitende kennis gehad het van alles wat hul uitverkore woonplek, die tuin van Eden, uitgemaak het. Alles en almal in die tuin het in intieme verbondenheid met mekaar saambestaan. Die verbondenheid word klankmatig bevestig deur die allitererende s-klank waarmee die woorde begin wat verwys na die diere en plante waardeur die mensepaar “omring” was: “(s)ingend”, “sagte vagte”, “soet vrugte”. Hulle onvermoë om met dié volmaaktheid saam te leef, lei tot die nugter konstatering van hoe hulle die tuin “verongeluk” het, beginnende met die nugter konstaterende uitspraak: “Ewenwel: ...” Dié onvermoë is die aanleiding tot één enkele daad van geweld téén hul “geluk” in, uitgedruk in die opeenvolgende rymwoorde (“sluk”, “nuk”, “verongeluk”) as metafoor vir hul ongehoorsaamheid aan God, waarvoor die eet van die verbode vrug in die oorspronklike Ou-Testamentiese verhaal die metafoor is (Gen. 3:6).

In die slotstrofe word teruggegryp op die daad self en die uitsonderlikheid daarvan voorop gestel: “Net dít: …” Dié skepping wat deur die mensepaar “sito-sito” (“vinnig, vlug” – HAT) “omver geruk” is, noem hulle ’n “opus”, wat eerstens verwys na ’n “musikale werk”, maar ook na ’n “geskrewe stuk, veral letterkundige werk” (WAT). Binne die oeuvre van ’n komponis het elke opus ’n nommer en word na sy “vernaamste, grootste werk” verwys as sy “magnum opus” (HAT); kennelik die betekenis wat dit in die gedig het. Deur die vervreemdende aard van die Latynse woorde val die klem ten slotte op die mens se magtige daad om die grootse skepping, God se “magnum opus”, uit sy “voeë te ruk” d.w.s. “om wanorde te bring” (HAT).

Die gedig “Eva” sluit direk aan by sy voorganger, “Die eerste mensepaar”. Eva is die ek-spreker in die gedig. In die eerste strofe word haar eet van die verbode vrug in sy oorspronklike, simboliese sin in die Genesis-verhaal met enkele woorde weergegee. Die slotstrofe gee kontrasterend ’n beeld van die seksuele daad:

Lippe
proe die vrug
van die boom
van die Kennis
van Goed
en van Kwaad

Ander lippe
proe ’n ander,
verskriklike
vrug –
gee die paradys
aan haar terug.

Man en vrou het hulle seksualiteit ontdek nadat die lewe in die tuin hulle ontsê is. Dit was deel van hulle herwinning van die paradys. Hulle het die skepping uit sy volmaaktheid geruk, maar dit nie vernietig nie; daarvoor was hulle te klein en God te groot. Die “nadraai” waaroor die mensepaar in “Die eerste mensepaar” nie “uitwei” nie, was by implikasie dat die mens voor die taak gestel is om in die wordende heelal orde uit wanorde te skep, die gebrokene te heel en die paradys op aarde te herstel deur sy skeppende vermoëns. Daarnaas het die dood vir altyd deel van die lewe geword met die smart en verlies onafskeibaar daaraan verbonde.

Grotwater neem dan ook ’n aanvang met die gedig “Daardie brein”, oor die dood van die geliefde man. Dié gedig is ’n voorbeeld van Rousseau se kenmerkende digterlike werkwyse deurdat sy op die konkrete fokus om die intense emosie daaragter slegs te suggereer. Sy konsentreer op die voorkoms van die mens se brein wat nadoods net ’n lewelose liggaamsdeel is, “gekrinkel/ soos die kern van ’n okkerneut”, in teenstelling met die ryke verskeidenheid van geestelike en verstandelike vermoëns wat daarbinne geleef het en dit ’n besonderse brein gemaak het. Die verwysing na “daardie brein” word as slotwoord herhaal in die laaste reël van strofe 1 wat enjambeer na die slotstrofe wat in sy saaklike konstatering aan die vernietiging deur die dood en die verlies van die agtergeblewene subtiele uitdrukking verleen: “daardie brein/ het verbrokkel, is omgesit/ een ysige blou wintermiddag/ vir ewig en altyd, in dom stom stof”.

Soos die Paradys in sy oorspronklike volmaaktheid vir die mens onkenbaar geword het, so ook die dood. Die vrou bly agter in die lewe wat onverbiddelik voortgaan in drie genommerde gedigte, elk met (andersins) dieselfde titel. In “’n Beroofde 3” aanvaar die ek-spreker die onoorskrybare grens tussen die dood se “granietgebied” waarin die geliefde man hom bevind, terwyl sy nog ’n rukkie “vertoef” in “hierdie slangtuin van onheil” te midde van die “puin” van hulle “planne”. So vind die beeld van die mislukte tuin weer eens poëtiese uitdrukking in Rousseau se oeuvre. Die Nuwe-Testamentiese Tabita in die twee verse “Tabita” en “Joppe” in Die verlate tuin kry as ek-spreker die gestalte van ’n ander Tabita in ’n vers nogmaals met die titel “Tabita” in Grotwater. In teenstelling met haar voorganger se verlange na die dood ná haar opwekking deur Petrus, word hierdie Tabita ná haar man se dood opnuut tot lewe gewek en verlaat sy die “granietgebied” waartoe hy behoort om opnuut die vlees-en-bloed-lewe binne die onvolmaakte aardse werklikheid vir haar toe te eien:

Ek neem my naam van voor af aan
drie klanke kindertaal wat uit die niet
lokkend herklink het in my ore –

en verbetener as ooit tevore
maak ek aanspraak op die gebied
onmiddellik rondom my skelet.

3. Besluit

Ina Rousseau het haar betreklik klein oeuvre van vyf digbundels afgesluit met ’n Onbekende jaartal (1995) waarvoor sy die Hertzogprys ontvang het. Rousseau se oeuvre regverdig dié erkenning, maar daarbinne is ’n Onbekende jaartal ’n mindere bundel. Die oorwoë toon met sy ingetoë emosie mis Rousseau se spreker in dié bekroonde bundel en haar taalgebruik word sterk betogend, waar dit in die vyf daaraan voorafgaande bundels gekenmerk is deur suggestie en understatement. Aangesien die merendeel van die verse in ’n Onbekende jaartal tematies buite die konteks van my bespreking van haar werk binne ’n Bybelse raamwerk val, het ek dit in hierdie artikel nie ter sprake gebring nie, maar my bepaal by die drie bundels van Rousseau waarin die Bybelse intertekste van die belangrikste verse genereer: Die verlate tuin (1954), Taxa (1978) en Grotwater (1989). In al drie bundels het ek die sterkste verse bespreek waarin Rousseau die twee skeppingsverhale in Genesis 1 en Genesis 2–3 as interteks ontgin om metaforiese uitdrukking te gee aan die man-vrou-verhouding en elkeen se individuele verhouding tot die aardse werklikheid.

In my bespreking van Taxa het ek gewys op die mens wat as man en vrou die aardse werklikheid nooit in sy volmaaktheid geken het soos die eerste mensepaar Adam en Eva in die Paradys nie en genoodsaak is om die vernietigende magte in die natuur te beheer en in harmonie saam te bestaan met die plante- en diereryk vir sy/haar oorlewing. Waar Taxa ’n hoogtepunt in Rousseau se oeuvre verteenwoordig, het ek die sterkste verse daarin bespreek wat binne Bybelse en religieuse verband hulle volle sin vind. By Taxa sluit Grotwater (1989) aan as ’n gelykwaardige bundel waarin die lewe-dood-spanning oorheers in die elegiese verse oor die geliefde man. Dié verlies word, soos ek kon aantoon, aangrypend verwoord deurdat die vrou agtergelaat is op ’n aarde wat die aansyn het van die Verlore Paradys: “hierdie slangtuin van onheil” (“’n Beroofde 3”). So lê Rousseau ’n verband met die “verlate tuin” van haar debuutbundel.

In my bespreking van die verse in Rousseau se drie tersaaklike bundels blyk haar ontginning van die Bybelse interteks waardeur sy metaforiese uitdrukking aan persoonlike ervarings gee en die algemeen menslike aard daarvan belig. Wat naas die enkelgedig in Rousseau se werk beïndruk, is dat dieselfde motief herhaaldelik in verskillende verse ontgin word, maar met ’n nuwe aksent. Gedigte en bundels hang met mekaar saam en so het sy deur eenheid-in-verskeidenheid ’n indrukwekkende oeuvre geskep.

Bylaag: Gedigte van Ina Rousseau

Die Samaritaanse vrou

Ja, daardie waarheid is my reeds bekend,
beklemmend leef dit in my bors:
Wie uit die put by Sigar drink
word wéér na enkele minute dors.

Tog drink ek gretiglik en dwaas
die water wat my skaars gelukkig maak,
die water uit die ondergrond wat lou
om twaalfuur in die middag smaak.

En nogtans wou die vreemdeling die dag
sy vreemde water aan my skenk;
met lewende water, blink en koel,
wou hy my tot die dood toe drenk.

Wie drink wat hy het om te gee
sal nooit weer na die put verlang.
O, watter mag het my daarvan weerhou
om wat hy aanbied te ontvang?

Want dikwels was ek hunkerend
op weg gewees na sy verblyf
maar elke keer nog het dié dors
my snakkend na Sigar teruggedryf.

                              (Die verlate tuin)

Die natuurbewaarder se vrou 1

Ons word omring deur vleisetende diere,
maar ek vrees hulle nie. Hulle kundige heer,
my man, kan hulle soos tuinplante beheer
en lees soos boeke. Die strandwolwe en tiere,
die leeus en jakkalse takseer hy, en vaderlik
glimlag hy oor hulle strategieë,
en hou hulle met sy begrip onskadelik.

Ek, egter, het met ander genera te doen,
Teen listiger faunus rig ek vestings op.
Onsigbaar soos hulle is, hou ek hulle dop
soos hulle uitgeslape in hul miljoene
my naasbestaandes nader om gevoed
te word. Hulle volksvoedsel is bloed.

                              (Taxa)

Die lokvink

Wat sê die slang vir my
as hy ssssssssssssssss?

Dat hy die beentjies
van sy skedel en sy kake
nou uitmekaar wil skakel
om my, ’n mondvol,
in my geheel te sluk?

Nee, as die slang sis
sê die slang nie iets nie,
maar giggel saggies by homself,
stemloos uitasem,
stik in sy fluisterlag
by die herinnering
aan hoe ek die vrot vrug
daardie dag aangegryp het
só soos ’n roofvoël
vraatsugtig, dat my vingernaels
gedruk het deur die skil
tot aan die bitter pitte
in die vleis se middelpunt,
en gisterig die sap
gedrup het oor my pols.

                              (Kwiksilwersirkel)

Daardie brein

Daardie brein, gekrinkel
soos die kern van ’n okkerneut:
In sy kronkels het gelewe
meer as een woordeskat en alfabet,
die kennis van liedere en protozoa,
herinnerings aan seges en neerlae –
daardie brein wat met strikvrae
se skigvinnige ontknopings kon spog,
woestyndroë takke kon laat bot,
kon insny teen skyn: daardie brein

het verbrokkel, is omgesit
een ysige blou wintermiddag
vir ewig en altyd, in dom stom stof.

                              (Grotwater)

’n Beroofde 3

Ek breek jou van my los: gaan bespied
maar alleen die granietgebied,
die gevaarvrye kalm
landstreek van jou verbanning

terwyl ek ’n klein rukkie langer
in hierdie slangtuin van onheil
se geil dampkring vertoef,
omring deur die puin van ons planne.

                              (Grotwater)

Bibliografie

Armstrong, K. 2011. In the beginning: A new interpretation of Genesis. Londen: Random House.

ANNA. 2011. Groot Woordeboek Afrikaans en Nederlands. Kaapstad: Pharos.

Die Bybel. 1957. Kaapstad: Britse en Buitelandse Bybelgenootskap.

De Bijbel. 2004. Haarlem: Nederlandse Bijbelgenootschap.

HAT (Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal). 2010. Kaapstad: Pearson.

Kannemeyer, J.C. 1983. Geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur 2. Pretoria, Kaapstad: H&R-Academica.

—. 2005. Die Afrikaanse Literatuur 1652–2004. Kaapstad: Human & Rousseau.

Paglia, C. 1990. Sexual personae: Art and Decadence from Nefertiti to Emily Dickinson. Londen en New Haven: Yale University Press.

Pretorius, R. 1999. Ina Rousseau. In Van Coller (red.) 1999.

Rousseau, I. 1984. Versamelde gedigte: 1954–1984. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1989. Grotwater. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1995. ’n Onbekende jaartal. Kaapstad: Human & Rousseau.

Spies, L. 1999. Sy sien webbe roer: ’n Keuse uit die werk van Afrikaanse digteresse. Kaapstad: Human & Rousseau.

The New English Bible. 1972. Oxford: University Press.

Van Coller, H.P. (red.). 1999. Perspektief en Profiel: ’n Afrikaanse Literatuurgeskiedenis 2. Pretoria: J.L. van Schaik Uitgewers.

WAT (Woordeboek van die Afrikaanse taal). 1984. Sewende Deel. Pretoria: Die Staatsdrukker.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Ordening en heling in die wordende heelal: die Bybelse interteks van Ina Rousseau se poësie appeared first on LitNet.

Kanarie is ’n musikale oorlogsdrama wat in 1985 in Suid-Afrika afspeel en die storie vertel van Johan Niemand, ’n jong seun wat in ’n tyd van onderdrukking gedwing word om sy identiteit te vind.

’n Rolprent oor die weermag, kerk en gay-wees. ’n Rolprent wat nie skroom om taai onderwerpe aan te spreek nie en internasionale gehore gaande het. ’n Rolprent wat poog om dialoog te voer tussen die verlede en die impak daarvan op die hede.

Dít is die rolprent Kanarie.

Kanarie maak binnekort sy Suid-Afrikaanse debuut by die Silwerskermfees as een van die vollengte-films in die kompetisie. Regisseur en skrywer Christiaan Olwagen en medeskrywer Charl-Johan Lingenfelder gesels oor die konsep van Kanarie.

Charl-Johan Lingenfelder (Foto: verskaf) en Christiaan Olwagen (Foto: Antonia Steyn)

Kanarie bevat ’n ongewone storielyn: ’n jong Afrikaner wat vir militêre diens opgeroep word raak onder andere verlief op ’n mede-Kanarie, en bevraagteken sy geloof, patriotisme en seksualiteit. Waar kom die inspirasie vir die rolprent vandaan?

Die film is gebaseer op Charl-Johan se persoonlike militêre ervaring in die Kanaries, oftewel die Suid-Afrikaanse Weermag Kerkkoor en Konsertgroep. Tydens die tagtigs moes die koor deur die land toer om die boodskap van die staat en kerk te versterk. Teen hierdie agtergrond gaan ons 17-jarige protagonis deur sy eie ontdekkingsreis.

Hoekom voel julle dis nodig dat ’n storie soos dié van Johan Niemand vertel word?

Verpligte apartheid militêre opleiding is iets wat lank onder die dekmantel gehou is. Vir party was dit ’n voorreg; vir ander was dit traumaties. Dit het veral baie skade aangerig in diegene wat hulle seksualiteit moes ontdek en onderdruk. Die idee is om ’n gesprek te kan hê oor wat dit beteken om gay groot te word in ’n wêreld wat dit vyandiggesind is. Ons was nog elke keer oorstelp by filmfeeste om te sien hoe internasionale gehore die film verslind juis omdat die temas so universeel is.

Die rolprent speel in die apartheidsjare af en spreek temas soos gay-wees, godsdiens, patriotisme ens aan. Watter temas word nog in die rolprent aangespreek en hoekom juis hierdie temas?

Hierdie is primêr ’n Suid-Afrikaanse "coming-of-age”-verhaal met ’n geweldige klomp taboe onderwerpe wat aangespreek word. Dis ’n film oor oorlog, maar die oorlog wat mens met jouself voer. As jy jou lewe lank gekondisioneer word om dit wat jy is te haat, gaan jy uiteraard jou eie grootste vyand word.

Die rolprent is ’n musiekblyspel – hoekom het julle juis op hierdie genre besluit?

Wel, die Kanaries was ’n koor en enige film daaroor sou moes hulde bring aan die musikale aspek. Ons kom ook beide vanuit ’n teater agtergrond waar ons geweldig baie met musiek werk. So die genre was ’n natuurlike uitvloeisel van ons vorige samewerkings.

Watter kommentaar wou julle lewer met hierdie rolprent; watter boodskap wou julle uitstuur aan gehore?

Die film vra vrae oor die verhouding tussen die kerk en die staat. ’n Kerk wat tydens apartheid beide militêre kredo en institusionele haatspraak verkondig het. ’n Kerk wat vandag baie hard probeer om boete te doen vir die sondes van die verlede, maar wat dit steeds problematies vind om homoseksualiteit en godsdiens met mekaar te versoen. As die kerk sukkel, hoe moeilik moet dit dan vir ’n tiener wees om te aanvaar wie en wat hy is? Die film poog om ’n dialoog te voer tussen die verlede en die impak daarvan op die hede.

Dit beteken nie dis net wroeg en swoeg nie. Daar is iets tragies-komies aan die skisofrenie van die tagtigerjare. Die absurditeit van jong seuns in uniforms in totale teenstryd met die tannies en terte en te groot hare as gehoor. Vir al die gepraat oor haat gaan die film eintlik oor liefde. Liefde vir musiek. Liefde vir jou naaste. En die belangrikste: ’n liefde vir jouself. Die boodskap en die hart van die film is waarskynlik waarom dit tot dusver soveel aanklank gevind het by internasionale gehore.

Dink julle die filmbedryf in Suid-Afrika raak meer eksperimenteel, skroom minder weg van omstrede onderwerpe?

Definitief. Dit is bewonderenswaardig dat kyNET stories soos Kanarie ’n platform gee. Afrikaanse films het nog steeds ’n emosionele agterstand by die res van die wêreld as gevolg van jare se isolasie en geestelike en morele onderdrukking. En ons kan dit agterlaat slegs as ons onsself toelaat om daaroor te kan reflekteer en gesprekke en dialoë aan te moedig. Ons bly in ’n komplekse land met komplekse politieke en sosiale strukture wat oorweldigend kan wees by tye. So ons verkies om weg te skram van dit wat vir ons as volksvreemd voorkom eerder as om ons daarmee te versoen en die vrugte te kan pluk van ’n meer inklusiewe en verdraagsame samelewing.

Foto's: verskaf

Vanjaar vind die 8ste Silwerskermfees van 22 tot 25 Augustus by The Bay Hotel in Kampsbaai plaas. Kanarie wys op 24 Augustus.

Akteurs te sien in die rolprent sluit in: Schalk Bezuidenhout, Hannes Otto, Germandt Geldenhuys, Gerard Rudolf, Jacques Bessenger, Ludwig Binge, Francois Jacobs, De Klerk Oelofse, David Viviers en Anrico Goosen.

Besoek Kanarie se webtuiste by www.kanariefilm.com vir meer inligting, of besoek hulle Facebook-blad.

The post <i>Kanarie</i> maak Suid-Afrikaanse debuut by Silwerskermfees appeared first on LitNet.