|
||||||
Opsomming
Die doel van hierdie artikel is om te besin oor die faktore wat letterkunde as ’n “moderne” verskynsel bevorder of bedreig, met toepassing op die eietydse Suid-Afrikaanse letterkunde (veral in Afrikaans en Engels).
Aan die hand van die insigte van die literêre teoretikus en filosoof Roland Barthes – soos hy dit in sy baanbrekende eerste werk Le degré zéro de l’ecriture (1953) / Writing degree zero (WDZ) (1967a) verwoord – word sekere eienskappe/strewes van die letterkunde as moderne verskynsel belig. Hierdie strewes kenmerk die “moderne letterkunde” op ’n wesenlike manier en het ’n radikale breuk met die voorafgaande historiese verskyningsvorme van letterkunde veroorsaak.
Die vernaamste strewes wat die moderne letterkunde kenmerk, is die volgende: die skrywer se strewe om uitdrukking te gee aan soveel vorme van die letterkunde as moontlik, sy strewe na radikale literêre oorspronklikheid en sy beheptheid met die maak van etiese keuses. Hierdie strewes het een belangrike bestaansvoorwaarde, naamlik die skrywer se outonome uitdrukking.
As agtergrond tot die bespreking van die moderne letterkunde soos Barthes dit sien, word ’n bondige oorsig verskaf van hoe die begrippe skrywer en letterkunde vanaf die oudheid, deur die antieke Griekse en Romeinse tye tot die hedendaagse tyd (die laatmoderniteit) verander het en hoe die Suid-Afrikaanse letterkunde by hierdie verloop inpas. By die lees hiervan word onderskei tussen die terme voormoderniteit, moderniteit en postmoderniteit, wat geskiedkundige eras aandui, en die terme modernisme, postmodernisme en moderne letterkunde, wat literêre strominge aandui.
Barthes bespreek weliswaar die moderne letterkunde aan die hand van ontwikkelings in die Franse letterkunde, maar die fokus van hierdie artikel is ’n toepassing van sy insigte op die moderne verskyningsvorme van die Suid-Afrikaanse letterkunde.
Ek ontleed aan die hand van WDZ die faktore wat die werking van moderne letterkunde, veral die strewe na vryheid van uitdrukking, bevorder of teenwerk. Die ingrypendste ontwikkeling wat die bestaansrede van die moderne letterkunde as verskynsel in die gedrang bring, is juis die invloed van die laatmoderne denke, waarin Barthes (en ander denkers van sy tyd) sentraal staan.
Daarom word ook die dubbelsinnige status van die postmoderne (laatmoderne) outeur aangeraak, naamlik as ’n maaksel wat die toppunt van sy vryheid verbygesteek het en nou op paradoksale wyse die verval van sy belangrikste eienskap, outonomie, in die gesig staar.
Bepaalde implikasies van sienings in WDZ vir eietydse Suid-Afrikaanse literêre dilemmas word behandel. Ten slotte word punte van kritiek op WDZ toegelig.
Trefwoorde: Albert Camus; betrokke letterkunde; écriture; Franse letterkunde; hegemonie; Jean-Paul Sartre; Michel Foucault; mitologie; Roland Barthes; Susan Sontag; Writing degree zero, WDZ.
Abstract
Roland Barthes and the significance of autonomy for the modern author
The aim of this article is to reflect on the conditions of literature as a “modern” phenomenon, and the potential of social and intellectual factors to either promote or threaten the functioning of a modern literature. This discussion is applied to contemporary South African literature (in Afrikaans and English).
Using the insights of the literary theorist and philosopher Roland Barthes – as described in his first work Le degré zéro de l’ecriture (1953) / Writing degree zero (WDZ) (1967a) – certain attributes/quests found in “modern literature” are discussed. It is argued that these quests are essential for the activity of a modern literature to exist, and that they had caused a radical break with the historically preceding manifestations of literature.
These primary quests of modern literature are referred to as: the writerly endeavour to create as many forms of literary expression as possible; the quest for radical originality in literary expression; and the modern author’s obsession with making ethical choices. For these quests to exist, an important prior condition is also necessary, namely the author’s autonomy to express him- or herself.
As a broad contextualising backdrop to the exposition on modern literature (as viewed by Barthes), a concise overview is first provided of how the concepts of writer and literature have developed from primeval times to Grecian and Roman antiquity up to present-day late modernity, and how South African literature fits into this picture. (It will be necessary for the reader to distinguish the historical terms premodernity, modernity and postmodernity used in the article from the related literary terms modernism, postmodernism and modern literature.)
Though Barthes discusses modern literature according to developments in his native French literature, the focus of this article applies his insights to South African literature.
According to WDZ there are factors that either promote or thwart the functioning of a modern literature, and the article expounds on these. The most invasive development regarding the existence of modern literature as it has been known up to now, has been the influence of postmodern developments in thinking, a development in which Barthes (and other thinkers of his time) had a central significance.
The consequently ambiguous status of the postmodern (late modern) author is touched on: how this construct has come to outstrip its condition of freedom and paradoxically now faces the disintegration of its most important property, namely autonomy.
Particular implications that derive from the insights in WDZ for contemporary South African literary dilemmas are addressed. The article concludes with a critique of some aspects of the thesis in WDZ.
Provided above is a broad outline of the article, and what follows is a brief summary of the various main arguments.
In the introduction the significance of the term author is discussed as opposed to the term writer. It is clear that Barthes uses author in WDZ in reference to the modern variety of writer. It is noticeable that in contrast to writer, the etymology of the term author shows the connotation “autonomy”, which is central to the definition of the modern writer. It is precisely this autonomy which allows for the heightened significance of both individualism and the ethical quest of the author. The prevalence of the ethical aspect of the modern author’s quest has been very noticeable in the shaping of the South African writer, most notably in opposition to the 40-year rule of apartheid.
My discussion draws a comparison between South African literature and French literature (as described by Barthes). I argue that Afrikaans literature and literary criticism have become strongly infused by English tradition and assumptions, despite at times having shown close links to European literature, notably in the literary revival period of the sixties. In the latter respect Afrikaans literature has differed historically from South African English literature.
The article refers to the important Preface to WDZ written by Susan Sontag (1967), in which she argues that English literatures lacks the “horizon of revolution” presupposed in French literature. In her opinion it is this “revolutionary horizon” that makes the quest for individualism a more single-minded enterprise for writers in a Barthesian scenario.
In comparing the influential Afrikaans writer and literary theorist N.P. Van Wyk Louw with his near contemporary Roland Barthes, it becomes clear that a cultural chasm separated the idea realms of the two authors – to such an extent that the more far-reaching implications of leading modern literary thought, as found in a work like WDZ, was out of reach for Van Wyk Louw, despite his acumen as a thinker and his links to European literature. The article discusses the work of other South African authors, notably J.M. Coetzee and Marlene van Niekerk, and the discourse around their work in the light of a Barthesian approach. As mentioned, this is an approach in which the conditions of unhampered freedom of thought and creation for the individual writer, aesthetically as well as ethically, take central place.
The analysis considers ever more closely the Barthesian argument that the net effect of modern literature should be a force that opens up spaces for psychic, intellectual, cultural and physical liberation. Not for nothing does this thrust for liberation then comprise the two main defining characteristics of a modern literature, namely individualism and the heightened search for ethical interrogation. But, judged by Barthes’s own critique of Jean-Paul Sartre’s ideas of “liberation through literature” (littérature engagée), and judged by his condemnation of socialist realist literature in some communist states of his time, WDZ unequivocally points towards the potential that liberation discourses themselves have to fail the liberation quest and to provide new shackles in the service of totalitarian and prescriptive thinking.
The discussion unpacks some arguments found in current liberation discourses, including postcolonial literary discourse and analyses that might have proscriptive effects which constrain the freedom of texts to speak in their fullness. Some current critiques which, like Barthes’s own critiques delivered in WDZ that criticise such pitfalls in liberation discourses, are discussed.
After having considered the ethical ambit in modern literature and the dangers and constraints that this sphere sometimes faces, the article turns to the equally important ambit of individualism in literature and the dangers and constraints faced here. The apogee of Barthes’s description of individualism in literature is his concept of zero degree writing, which is discussed by analysing the terms used by Barthes to describe this enigmatic concept. The concept is compared with the similar, more well-known concept avant-garde to point out important differences and to shed more light on Barthes’s understanding of literary individualism.
Attention is given to the partial and sometimes erroneous understanding that the concept of zero degree writing has met with among some Afrikaans literary commentators up to now. An analogy is drawn between zero degree writing and a later concept of Barthes’s, namely the concept of the neutral, which amounts to an extension of the zero degree writing concept. Both of these concepts pose implications for the writing of unitary literary historiographies, and the two radical constructs supplement each other.
The potential of the book WDZ to speak to current issues and conundrums, despite its having been written more than half a century ago, is discussed. One such issue (among many possible ones) within the South African context is the contestation between standardised language and dialects. The article uses the views found in WDZ to speculate on this problematic and its implications for literature.
In conclusion, WDZ is briefly reconsidered within the context of a world order that has radically changed since it was written.
Keywords: Albert Camus; écriture; littérature engagée; hegemony; Jean-Paul Sartre; Michel Foucault; mythology; Roland Barthes; Susan Sontag; Writing degree zero, WDZ
1. Inleiding
Writing degree zero (voortaan WDZ) van Roland Barthes (1967a), wat in 1967 in Engels verskyn en in Nederlands as De nulgraad van het schrijven (1970) gepubliseer is, is ’n baanbrekende teks van die postmoderne literêre kritiek.1 Dis belangwekkend dat Barthes die term outeur en nie skrywer nie met verwysing na die “moderne” skrywer gebruik – in Frans auteur teenoor ecrivain(e) en in Engels author teenoor die meer generiese writer.2 Soos ek sal aantoon, suggereer die woord outeur vir Barthes die vryheid van uitdrukking waarna die moderne skrywer wesenlik strewe.3 Outeur is dus Barthes se enkelterm vir “die moderne skrywer”. In sy latere werk “Death of the author” (Barthes 1967b) gebruik hy die woord scriptor (naas author) om die verdere ontwikkeling van die moderne skrywer – tot ’n laatmoderne verskynsel – te beskryf.
Vir Barthes is die “moderne” letterkunde ’n baie spesifieke verskynsel. Meer as ooit is die vryheid van die skeppende subjek (die outeur), oftewel sy outonomie (soewereiniteit) as skrywer,4 die beslissende faktor vir die totstandkoming van die letterkundige artefak.5 Meer as tevore is die rigtende idee die skep van letterkunde wat die gegewendheid van taal bevraagteken en wel deur middel van die doelbewus subjektiewe keuses van die skrywer. Die toppunt van hierdie subjektiwiteit is Barthes se begrip nulgraad van die letterkunde en ek bespreek hoe dié begrip volgens hom ’n dieper insig bied in die moderne skrywer se individualistiese strewe. (Agentskap is die term wat ek gebruik met verwysing na die mate van vryheid of bewegingsruimte wat ’n moderne skrywer benodig om sy “artefak” (Barthes 1967a:34) tot stand te bring.)
Ondanks die moderne skrywer (of outeur) se vryheidstrewe, dra die moderne letterkunde ’n etiese opdrag waaraan die outeur gehoor moet gee, ’n opdrag wat radikaal anders as vantevore in die geskiedenis van letterkundeproduksie voorkom. Dis veral hierdie verhoogde etiese strewe – wat volgens Barthes saam met die strewe na individualisme medetiperend van ’n moderne letterkunde is – wat die Suid-Afrikaanse literêre geskiedskrywing van die afgelope halfeeu of langer kenmerk. Hele generasies skrywers het hul identiteit gebou op die aanspraak van ’n polities-etiese strewe. Onder sulke outeurs tel lede van die Sestigerbeweging in Afrikaans, die swart en Engelstalige anti-apartheidskrywers, en die spoken word-digters6 wat sedert die nuwe millennium (ondanks die verstryking van apartheid) voortgaan om hul skrywersidentiteit te vestig op weerstand en bevryding. Dit is verder insiggewend om te let op die prominente rol wat weerstand teen apartheid gehad het in die kweking van belangstelling in Suid-Afrikaanse en Afrikaanse skrywers. Hierdie fokus blyk uit talle bloemlesings en beskoulike oorsigte oor Suid-Afrikaanse skryfwerk, soos The heart in exile: South African poetry in English, 1990–1995 (De Kock 1996), The lava of this land: South African poetry, 1960–1996 (Hirson 1997) en It all begins: poems from postliberation South Africa (Berold 2003), om maar enkeles te noem.
Die titels alleen spreek al boekdele oor die sentrale rol van die politiekebevrydingstema in die Suid-Afrikaanse skryfwerk van die afgelope halfeeu. Verder hoef ’n mens net te kyk na ’n gebeurtenis soos die toekenning van die Nobelprys vir letterkunde aan Nadine Gordimer en die redes daarvoor soos gestel deur die pryskomitee (The Nobel Prize in Literature 1991 s.j.), of na uitsprake van die digter Breyten Breytenbach. Ek haal laasgenoemde aan waar hy homself vroeg in sy loopbaan al in diens van die polities-etiese strewe stel: “As a writer I shall continue attempting to plot the shifts in power and conceptions [...] to help foster notions of ethic resistance [...]” (Breytenbach 2015:44).
Die etiese strewe van die moderne letterkunde is nêrens meer opvallend nie as in die verwagtings van Wes-Europese sisteme vir outeurs wat skryf vanuit troebel politieke omgewings wat buite die Europese wêreld geleë is, soos Suid-Afrika of Suid-Amerika (sien ook Farago in afd. 5.1.2.).
Naas die etiese strewe is die radikale individualistiese strewe tiperend van die moderne letterkunde. Barthes (1967a:57) voer aan: “[It is] towards the middle of the nineteenth century, that classical writing ceased to be universal and that modern modes of writing came into being.”
Wat die moderne letterkunde van alle vroeëre letterkundes onderskei, is dat dit die funksionele verhoudings soos dit in taal bestaan met nuwe betekenisse vervang. “[M]odern poetry [...] destroys the spontaneously functional nature of language, and leaves standing only its lexical basis” (Barthes 1967a:46). Die skrywer vervreem met opset sy geskrif van enige gewone sosiale doel en funksie; of soos Sontag (1967:xxi) Barthes saamvat: “[M]odern literature is the history of alienated ‘writing’ or personal utterance.”
Die gevolg is letterkunde wat bestaan uit ’n vermenigvuldiging van skryfmaniere, die “multiplication of modes of writing” (Barthes 1967a:xxi). Barthes (1967a:47) stel dit soos volg: “Modern poetry is opposed to classical art [die onmiddellike voorloper van moderne skryfkuns in die Franse letterkunde] by a difference which involves the whole structure of language, without leaving between those two types of poetry anything in common except the same sociological intention.” Hierdie gedeelde sosiologiese oogmerk is gewoon: om ’n geskrif te produseer.
2. Skrywer en letterkunde in breë geskiedkundige verband
Ten einde ’n historiese begrip te kry van die aanloop tot letterkunde as moderne verskynsel, verskaf ek nou ’n skets van die ontwikkeling van die begrippe letterkunde en skrywer vanaf die oudheid en van daar na die klassieke Griekse en Romeinse tye, tot by die hedendaagse tyd. My keuse om Barthes se idees oor moderne letterkunde te bespreek verraai ’n Wes-Europese literêre verbintenis, maar dit blyk dat skrywer en letterkunde in Afrika-verband oor die eeue heen ’n vergelykbare trajek beskryf.7
In laasgenoemde verband kan ’n mens die Wes-Afrikaanse griots (storievertellers), die Suid-Afrikaanse stamvertellers (Naudé 2013; Madosini 2015) en lofsangers (Lofsangers 2015) beskou om te sien dat hulle soortgelyke trekke deel: gemeenskapsgerigtheid, ’n stigtende, betigtende, betogende of singende inslag; die gebruik van geykte, ongekompliseerde en onderling gedeelde morele uitgangspunte; en min of meer in ’n gegewe formaat. ’n Mens kan sulke skrywers met premoderne digters uit die Westerse tradisie, onder andere die psalmdigters van die Bybel (1000 v.C.–300 v.C.) of Homeros (1200 v.C.–800 v.C.), vergelyk en die genoemde eienskappe ook daar vind.
Dié waarneming lei my daartoe om ’n oorkoepelende raamwerk te soek wat die ooreenkomste kan verklaar, en dit doen ek ooreenkomstig my verwysing na drie makro-eras of tydsgewrigte: die antieke tyd, die moderniteit en die postmoderniteit.8 Die antieke skrywer se rol was ’n verlengstuk van die gemeenskap se waardes en ideale. Dié skrywer het min eie identiteit. Sy identiteit as skrywer is dié van die gemeenskap of ’n monarg. So byvoorbeeld word die psalms of Spreuke in die Bybel histories gekategoriseer as die werk van koning Dawid of Salomo.
Maar die rol van die skrywer in die oudheid was darem nie staties nie. As mens die skrywes van Aristoteles (383 v.C.–322 v.C.) beskou, sien jy dat dit die Attiese skrywer se taak geword het om gemeenskapswaardes te toets deur die gehoor regstreeks by die opvoering van dramas te betrek. Dus het die skrywer se rol algaande losser geword, maar steeds in diens van gemeenskap en gode gestaan.
As mens vorentoe in die tydsverloop gaan na die Atties-geïnspireerde Romeinse klassieke skrywers soos Ovidius (43 v.C.–17/18 n.C.) of Vergilius (70 v.C.–19 n.C.), sien mens hoe die skrywersrol weliswaar meer individualisties word, maar tydens die Romeinse Goue Eeu het keiser Augustus die skrywer Ovidius na die Swart See verban omdat laasgenoemde kwansuis nie genoeg respek vir die gode en die waardes van die Romeinse gemeenskap getoon het nie. Ovidius se lot wys dat die skrywer se rol ondanks groter beweegruimte steeds beperk is.9
Veel later, met die aanbreek van die moderniteit ten tye van die Verligting in Europa (min of meer die middel van die 17de tot middel-18de eeu), word vir die eerste maal van skrywers as individue met ware agentskap gepraat (Barthes 1967b:2). Die moderniteit is die goue era van die outeur. Nooit weer sal hy/sy so outonoom en individualisties werksaam wees nie.10
Met die aanbreek van die postmoderniteit word die outeur as eenheid – as toppunt van kultuurprestasie – weer ontluister. Die postmoderne outeur boet in aan moderniteitsglans, want daar word ingesien dat hy/sy ’n maatskaplike maaksel is. Hierdie feit het implikasies vir die begrip letterkunde, wat nou ’n knooppunt in ’n sosiale en verskuiwende netwerk van betekenisse is en buite die skrywer as individu of persoonlikheid in die samelewing geleë is.
Daar is iets van ’n sirkelbeweging hier te bespeur: die postmoderne outeur herinner opnuut aan die antieke skrywer in sy skynbaar gedelegeerde outonomiteit en in die feit dat die samelewing en nie die outeur nie weer eens gesien word as die “oorsprong” van betekenisse. Maar dié keer is daar tallose waardestelsels en geen oorkoepelende telos nie.
3. Die Suid-Afrikaanse letterkunde in die breë geskiedkundige verband
Suid-Afrika verteenwoordig onder meer ’n kulturele vervlegting waarin die eras premodern, modern en postmodern gelyktydig aanwesig is in die vorm van verskillende kulture. Weens die gelyktydigebestaan van hierdie makrokultuurgewrigte en die feit dat hulle naas mekaar, maar relatief geskei, in ons omgewing bestaan – soos in ’n mindere mate in ander soortgelyke demografieë soos Kanada, Suid-Amerika en sommige dele van die VSA – maak daarvan in bepaalde opsigte ’n lewende museum. Oorgelewerde genres soos orale letterkundes bestaan naas die moderne letterkunde-as-stelsel.
Dit is egter hierdie letterkunde-as-stelsel, wat ’n laatmoderne instelling is, wat die betekenis van kulturele inhoude uit die verlede van inheemse kulture volgens sy eie behoeftes en sy eie tydsgewrig gaan verwerk. Dít hou onder meer die gevaar van oorvereenvoudigings en wanvoorstellings van die verlede in. Michel Foucault (1972:5) beskryf hierdie gevaar soos volg in The archaeology of knowledge:“[T]he problem [van die geskiedenis] is no longer one of tradition, of tracing a line, but one of division, of limits; it is no longer one of lasting foundations, but one of transformations that serve as new foundations” (my beklemtoning).11
Foucault sien kulturele inhoude as wesenlik geslote in die geskiedkundige kontekste wat hulle opgelewer het. Die heropneem van idees uit die verlede veronderstel nié ’n ononderbroke proses van ontvouing nie, maar een waarin die oorspronklike inhoude in iets heeltemal anders oorgaan omdat die nuwe konteks, wat die inhoude interpreteer, ’n ander doel dien as die oorspronklike konteks.
’n Mens kan as voorbeeld dink aan die Afrika-begrip ubuntu (wat dui op ’n bewussyn van gemeenskapswelsyn en welsynsbetoning aan vreemdelinge) wat onder andere ’n begrip in die werk van Antjie Krog is. Hoewel die begrip steeds baie lewend is in sommige landelike swart gemeenskappe, kom dit uit ’n premoderniteit (Ubuntu 2016) waar die mens nog nie as individu nie, laat staan nog as individualis, die samelewing gekenmerk het. Om dié begrip as ideaal voor te stel vir die sosiale samehang van ’n diep verdeelde hedendaagse staat is ’n inspirerende oproep, maar binne die nuwe konteks waarskynlik ’n fiksie.
Foucault se werk bevat ’n versoberende insig betreffende geskiedkundige begrippe wat ons vir moderne doeleindes herinterpreteer. Die verlede het al vele kreatiewe fiksies vir die Suid-Afrikaanse letterkunde opgelewer, maar die slaggate vir feitelike aansprake behoort in gedagte gehou te word.
3.1 Roland Barthes en N.P. Van Wyk Louw
Barthes (1915–1980) en Van Wyk Louw (1906–1970) het in min of meer dieselfde tyd geleef en gewerk en albei het baie nadenke bestee aan die aard van die moderne letterkunde. Barthes gee in WDZ by uitstek ’n illustrasie van Van Wyk Louw se ideaal vir die denke in Tristia: “[A]lleen die baie-fyn dink is helder.” Maar as die twee literêre denkers met mekaar vergelyk word, is dit duidelik dat hulle in baie verskillende kulturele gewrigte gewerk het en dat die potensiaal om “baie fyn te dink” afhang van die gereedskap wat ’n skrywer se kulturele omgewing aan hom beskikbaar stel.
Daar is sekere ooreenkomste tussen die twee denkers, byvoorbeeld dat albei ’n groot, onderliggende struktuur oor die werking van die letterkunde veronderstel het. Dis juis in WDZ dat Barthes sy struktuur beskryf (sien afd. 4), hoewel hy later, en selfs teen die einde van WDZ, strukture bevraagteken het. ’n Groot struktuur van die letterkunde is iets is waaroor Louw dikwels bespiegel het (sien Olivier 1992).
Maar daar is ook belangwekkende verskille tussen die twee outeurs. Dis byvoorbeeld tekenend dat Barthes sy struktuur vir die moderne letterkunde as ’n mitologie beskryf (Barthes1967a:10, 33, 58). Dit is ’n term wat kwalik by Louw, die “waarheidsoekende” modernis, sou opgekom het as die toppunt van betroubare maatstawwe.
Volgens Sontag (1967:xiv):
Barthes proposes [a] new myth […] for the purpose of analyzing [another] myth, that of “literature”. […] [All] explanatory models for fundamental states of affairs, whether sophisticated or primitive, are myths. […] Myths are not descriptions but rather models for description [and] for resolving basic antinomies in thought and social existence.
Sontag (1967:xxiv) beskryf voorts Barthes se beskouinge as “metaphor-haunted classifications of an ultimately opaque reality”. Vir Barthes het die ondersoek na letterkunde “soos dit regtig is” verval en kan slegs ’n uitgebreide metafoor dit beskryf.12 Hierdie besef het nog lank nie by Van Wyk Louw gedaag nie, soos Olivier in verband met Louw ook uitwys, onder meer in laasgenoemde se hantering van literêre begrippe as absolutes (sien verder aan). Hierdie verskil gee ’n aanduiding van die afstand wat bestaan het tussen die toonaangewende Afrikaanse denke (verwoord deur Louw) en Europese denke (Barthes) in dieselfde tydperk.
3.2 Die aard van Barthes se gehoor en die plaaslike gehoor
Die gehoor vir wie Barthes geskryf het, was anders in agtergrond en geskiedenis as die plaaslike. Om dié feit te verreken, help om die volle betekenis van die woord vryheid soos dit in WDZ voorkom, te ontsluit (Barthes 1967a:10, 16–7).
Een van die verskille tussen die Franse omgewing waarvoor Barthes in die jare vyftig tot sewentig van die vorige eeu geskryf het en die Engelstalige omgewing (waaruit Suid-Afrika as voormalige kolonie spruit) is die verhouding tot die letterkundebegrip realisme, ’n verskil wat Sontag se voorwoord tot WDZ nadruklik uitlig. In letterkundebeskouings in die algemeen staan begrippe in relatiewe verhoudings tot mekaar en in hierdie onderskeie denknetwerke staan die begrip realisme in verskillende letterkundes in verskillende verhoudings tot die ander begrippe.
Sontag (1967:xiii, my beklemtoning) betoog in hierdie verband:
First, Barthes is addressing a literary community which has for several generations, on most levels, honored and treated as central a canon of contemporary work still regarded as marginal and suspect by the Anglo-American literary community. Such "difficult" literary tendencies as Symbolism and Surrealism, and in particular the line of post-novel prose narrative from the Surrealist fictions to those of Borges, Beckett, and Robbe-Grillet, are taken to occupy the central position in contemporary letters, while most novels in traditional "realistic" forms (such as continue to this day to be critical successes in England and America) are regarded as essentially uninteresting, barely noteworthy products of a retarded or reactionary consciousness.
Sontag maak dit duidelik dat die bevrydingsprojek (etiese aspek) van letterkunde vir Barthes voorop staan en dat literêre modusse wat konvensionele vorme van “realisme” uitdaag, ’n bevryding uit hegemoniese voorstellings bied. Dit bevry van die illusie van ’n wêreld “soos dit is”. Barthes (1967a:67–8) self stel die verknegting wat deur die hegemoniese plaasvind, soos volg: “The writing of Realism is far from being neutral, it is on the contrary loaded with the most spectacular signs of fabrication.”
Ter sprake hier is die belang van ontluistering van vorme van voorstelling wat konvensie geword het en die leser op dié wyse kondisioneer. Barthes (1967a:67–73) bespreek pertinent literêre vorme wat ’n gebrek aan selfontluistering toon, onder meer die sosialistiese realisme wat in sy tyd voorgekom het in verdrukkende kommunistiese samelewings.
Die “community” waarna Sontag in die aanhaling hier bo verwys, is die Franse letterkundegemeenskap vanaf die aanbreek van die moderne letterkunde rondom die draai van die 20ste eeu. In die Engelse letterkundes, meen sy, word werk deur skrywers wat deur Barthes as toonaangewend beskou is, gemarginaliseer as “eksperimenteel” of “avant-garde”. ’n Mens kan vermoed dat die (Suid-)Afrikaanse letterkunde ewe geneig sou wees om ’n hele “canon of work” wat buite sy hoofstroomerfenis val, as marginaal te beskou. Een voorbeeld hiervan is waarskynlik die ongenuanseerde gebruik van ’n hedendaagse term soos magiese realisme.13 ’n Ander voorbeeld is Hein Viljoen (s.j.) se beskrywing van die begrip surrealisme in sy inskrywing “Literatuursosiologie” in Literêre terme en teorieë.14
Die Afrikaanse, in teenstelling met die plaaslike Engelse letterkunde, het wel ’n “Paryse fase” wat die beweging van Sestig opgelewer het, en voor dit was daar die Romaans-geïnspireerde skrywer en vertaler Uys Krige se werk. In hierdie opsig is Afrikaans sy portuurletterkunde vooruit,15 hoewel dit nie beteken dat die genoemde verbeeldwyses en mentaliteit wat Sontag so bewonder, die Afrikaanse letterkundebedryf op die duur deursuur het nie. Die “betrokke” fase van André P. Brink, byvoorbeeld, kan gesien word as ’n bestendiging van realistiese uitbeelding ná sy aanvanklike eksperimentele fase soos aangetref in Lobola vir die lewe (1962).
Sontag impliseer voorts dat dit hierdie “teenkonvensionele” tradisies is wat vir Barthes en die Franse letterkunde sentraal staan en wat Barthes se grondige ontluistering van die begrip letterkunde moontlik maak.
Om op te som: Dit lyk of die Afrikaanse sfeer nader aan die “Barthesiaanse” sfeer staan as die Engelse letterkunde waarna Sontag verwys, maar dit beteken nie dat haar voorbehoude nie van toepassing op Afrikaans is nie. Dit hang nie af van die verskeidenheid literêre vorme wat in ’n letterkunde aanwesig is nie, maar van hoe dit toegelaat word om grondliggende definisie aan die geheel te gee.16 Die letterkundige Philip John (2009:13) waarsku oortuigend dat die Afrikaanse resepsie tans die gevaar loop om soos “’n geslote baan” te funksioneer waarin werke met die tyd verander, maar “die konseptuele skema” wat “gebruik word [...] om te beskryf, te verstaan en te evalueer” verstar het. Hy meen dié geslotenheid is te wyte aan ’n te noue verbintenis van die resepsie met die akademie, spesifiek ’n akademie wat op behoudende wyse funksioneer. Daarteenoor, volgens Sontag (1967:xviii), draai die Franse resepsie om “die horison van revolusie”, ’n metafoor wat regstreeks met die Franse geskiedenis skakel. Die implikasie is dat so ’n sisteem meer geneig sou wees om oop te staan vir omwentelinge. Volgens Sontag ignoreer die Engelstalige letterkundige sfeer die meer radikale implikasies van moderne letterkundige strewes; en by implikasie van my aanvoering hier bo, bestaan die moontlikheid dat die (Suid-)Afrikaanse sfeer dieselfde doen.
3.3 ’n Metafisika van die letterkunde?
In sy teoretiese werk N.P. Van Wyk Louw: literatuur, filosofie, politiek (1992) haal Gerrit Olivier vir Louw aan waar laasgenoemde in Vernuwing van die prosa vra dat daar meer “fantasie”, waarskynlik bedoelende nierealistiese werk, in Afrikaans moet verskyn. Olivier toon aan dat Louw die begrip realisme en ander begrippe (soos fantasie) foutiewelik as absolute begrippe hanteer (soos reeds genoem), en hierin is hy reg. Maar waarna Olivier (1992:31–5) nie in die betrokke passasie verwys nie, is Louw se geïmpliseerde pleidooi in Vernuwing van die prosa. Louw vra vir ’n breër onderbou vir die letterkundebeskouing as wat in sy taal in sy tyd bestaan het, iets wat uitkringend aan álle begrippe, ook die realisme, ’n voller betekenis sou kon gee. Louw se voortdurende bewustheid van die “oningevuldes” in die letterkundebeskouing kom daarop neer dat hy sake met minder sekerheid benader het as waarvoor Olivier hom krediet gee.
Ek wil redeneer dat een van die strewes waarvoor Louw hom beywer het, maar weens die beperkinge van sy tydsgewrig se gereedskap nie heeltemal verwesenlik het nie, dit is waarin Barthes in WDZ wel slaag om aan te bied: ’n metafisika van die letterkundebeskouing.17
4. Writing degree zero: Barthes se siening van die moderne letterkunde
In hierdie afdeling gee ek ’n basiese uiteensetting van Barthes se siening van die “moderne letterkunde”, ten einde die (Suid-)Afrikaanse letterkunde in die lig van die kenmerke wat hy as tekenend van ’n moderne letterkunde sien, toe te lig. Eerstens (in afd. 4.1) word sy basiese struktuurelemente bespreek en dan (in afd. 4.2) sy siening van eietydse literêre kodes wat toonaangewend is. Daarna (in afd. 4.3) verwys ek kortliks na Barthes en die aangeleentheid van binêre teenstelling.
4.1 Struktuurelemente
Volgens Barthes (1967a:13–5) is daar drie basiese “struktuurelemente” by die skryf van letterkunde betrokke: taal, styl en écriture. Taal is die medium waarbínne die letterkunde plaasvind. Taal is die verbale grammatika, ’n algemene instrument van kommunikasie wat onderling deur mense gebruik word om behoeftes oor te dra. Dis is ’n maatskaplike, “horisontale” komponent in Barthes se skema. Taal het niks regstreeks met letterkunde te doen nie, maar dit bied die “geografie” vir literêre moontlikhede wat tussen die “kimme van die bekende” (Barthes 1967a:9–3, my vertaling) kán gebeur.
Styl, daarenteen, is die versinnebeelding van die outeur se diepgewortelde ingesteldhede en “humours” (’n samevloeiing van emosionaliteit en rasionaliteit). Styl is ’n private, persoonlike refleks wat in die spel kom. Beide die taal en die styl waarin ’n outeur skryf, is faktore waaroor hy min beheer het, volgens Barthes: “Thus under the name of style a self-sufficient language is evolved which has its roots only in the depths of the author’s personal and secret mythology” (Barthes 1967a:10). Barthes skryf verder oor styl: “[It has] no clear destination, [it is] the product of a thrust, not an intention, and, as it were, a vertical and lonely dimension of thought” (Barthes 1967a:11, my beklemtoning).
Om op te som:
A language is therefore on the hither side of Literature. Style is almost beyond it: imagery, delivery, vocabulary spring from the body and the past of the writer and gradually become the very reflexes of his art. (Barthes 1967a:10, my beklemtoning)
Die taal, ’n blote medium tot uitdrukking, word as “hither side” (duskant) beskryf. Die styl – die persoonlike reflekse van die outeur – word beskryf as “beyond” (aan die ander kant). Die vraag is: Wat lê “tussenin”? En dís waar Barthes se derde komponent ter sprake kom.
Die derde struktuurkomponent in Barthes se skematiese voorstelling van die moderne letterkundige skeppingsproses is die belangrikste, naamlik écriture. Écriture is die outeur se etos – sy moreel-estetiese keuses (Barthes 1967a:xviii) – en vanuit hierdie keuses boetseer hy die vorm van sy werk (waarin hy die ander twee komponente as’t ware giet). Barthes praat van die “moraliteit van vormgewing” (Barthes 1967a:20). Hierdie geskape literêre vormverbind opnuut die uiters private (asosiale) aspekte van die outeur met ’n samelewingsoriëntering. Dis ’n samelewingsoriëntering wat veel meer doelbewus is as die verbintenis tot taal wat die taalspreker kenmerk.
Só skryf Barthes (1967a:19) oor die verskil tussen gesproke taal en die geskrif:
What makes writing the opposite of speech is that the former always appears symbolical, introverted, ostensibly turned towards an occult side of language, whereas the second is nothing but a flow of empty signs, the movement of which alone is significant.
Die outeur kiés sy vorm. Maar die poel van moontlikhede is wel omskryf deur die aard van sy samelewing en geskiedenis. Literêre vorm is dus ’n kwessie van keuse, maar nie ’n volledig vrye keuse nie.
Om op te som: Die taal-as-medium is ’n sosiale instrument en dien die opdragte van die gemeenskapslewe. Skrywe, daarenteen, vind in spanning met die gemeenskapslewe plaas. As mens die vorme van, sê maar, die surrealisme beskou, is dit opmerklik hoe íngeskryf word teen die taal se gewone logika. Hierdie situasie is minder merkbaar in die geval van die “realistiese vorme” van verbeelding (om Sontag weer eens by te haal).18
Met ander woorde, Barthes sien nie letterkunde as ’n verbruiksartikel nie. Dis vir hom belangrik dat letterkunde in ’n mate verbruikersonvriendelik is. Die strekking van goeie letterkunde neig na ontoeganklikheid. Letterkunde word toeganklik eers wanneer die leser die gewone verwagtinge van die taal agterlaat om die herboetsering van betekenis te ervaar:
All writing will [...] contain the ambiguity of an object which is both language and coercion: there exists fundamentally in writing a “circumstance” foreign to language, there is, as it were, the weight of a gaze conveying an intention which is no longer linguistic. (Barthes 1967a:10)
4.2 Toonaangewende eietydse literêre kodes
In hierdie onderafdeling fokus ek aan die hand van WDZ op twee kodes wat nóú saamhang met die etiese strewe van die moderne letterkunde: demokratiese letterkunde en bevryding.
4.2.1 Barthes en demokratiese letterkunde
In Sontag (1967) se voorwoord tot WDZ wys sy daarop dat Barthes implisiet aanvaar dat hy vir ’n linkse, Marxisties-geïnspireerde gehoor skryf. Wanneer hy sy medeskrywer Jean-Paul Sartre se sienings oor letterkunde kritiseer, skryf hy vir ’n gehoor wat hulle deel. Sontag wys hierop omdat sy bewus is daarvan dat Barthes vir sommige Amerikaanse en Engelse “linksgesinde” ore (lees ook: vele “ingeligte” Suid-Afrikaanse lesers) “regsgesind” kan klink. Sy wil waarsku dat Barthes se gemoeidheid met die revolusionêre politiek nie onderskat moet word nie en dat hy vierkant staan in ’n revolusionêre geskiedenis. Dis immers in Parys waar die eerste kommunistiese plaaslike bewind die lewe gesien het, in 1871, bekend as die Paryse Kommune, en waar die Europese studenterevolusies in 1968 begin het. Van hierdie revolusionêre strewes het volgens Sontag veel minder tereg gekom in die koloniale moondheid Brittanje.
“Toeganklikheid” is nie vir Barthes ’n voorwaarde vir letterkunde om ’n demokratiese rol te speel nie. Toeganklikheid kan neig om letterkunde tot “maatskaplikheid” te vervlak. “Maatskaplik gerigte” letterkunde bevat nóg styl nóg vorm, volgens Barthes, en goeie letterkunde werk juis téén die maatskappy se verwagtings vir taal.
Die demokratiese moontlikhede van letterkunde lê daarin dat enigeen met die vermoë daartoe, samelewingstaal kan bevraagteken en op talryke persoonlike maniere kan herboetseer. Die kunswerk as ’n etiese strewe is vir Barthes ’n weerspannige ideaal, soos ek in hierdie artikel aandui.
4.2.2 Barthes en bevryding
Ek verwys in die lig van WDZ na verskillende interpretasies van die begrip/tema bevryding.
Die leser van Barthes besef gou dat bevryding in die moderne sin meer as politieke en maatskaplike bevryding is. Dis in die eerste plek vir Barthes die vryheid om dit wat nog nie gekarteer is nie te bedink en voorstelling daaraan te gee.
Die tema bevryding het tans talle eensydige en verskraalde toepassings gekry. Byvoorbeeld, ondanks die reeds genoemde nietersaaklikheid van literêre toeganklikheid vir bevryding, word (in die naam van postmodernisme) dikwels foutiewelik betoog dat die verval van grense tussen middelmoot- en hoë kuns ’n teken van bevryding is.
Bevryding deur middel van die letterkunde word veral aan die begrip betrokkenheid gekoppel. Ten opsigte van hierdie Franse begrip, littérature engagée (betrokke literatuur), wat sy oorsprong by die skrywer André Gide het (volgens Brink s.j.), is Barthes se denke ryk met implikasies vir die hedendaagse (Suid-)Afrikaanse letterkunde wat betref die behoefte aan sosiale relevansie.
Die begrip betrokkenheid word geredelik met die skrywer Jean-Paul Sartre verbind omdat hy die term beroemd gemaak het. Maar WDZ bevat ’n problematisering van Sartre se begrip, wat ’n groot invloed op die Sestigerbeweging gehad het, en Barthes weerlê effektiewelik Sartre se begrip.
Sartre het dit gehad teen sogenaamde bourgeois-letterkunde. Barthes betoog ook teen hierdie manifestasie van die letterkunde en gebruik trouens Sartre se term daarvoor, maar sy betoog verskil radikaal van dié van Sartre. Sartre het bourgeois-letterkunde “private, verduisterende werke wat net gelees word deur spesialiste” genoem (Barthes1967a:xvi, my vertaling). Hy het in sy eie teks What is literature? die onderskeid getref tussen literêre “inhoud” (essensie) en literêre “styl” (die draer van inhoud of essensie) (Sartre 1950). Goeie, “verantwoordelike”’ letterkunde is volgens Sartre op die heil van die samelewing afgestem en weg van die individualistiese belange van die outeur én die romankarakters.
Met bourgeois-letterkunde bedoel beide Sartre en Barthes letterkunde wat die heersende en eksklusiewe waardes van die heersersklas bevorder ten koste van die uitgestotenes; letterkunde wat ten doel het om ’n hegemoniese wêrelduitkyk te bevorder (Barthes 1967a:55). Sodanige letterkunde stel nie belang in die grondige ondervraging van middelklasaannames nie. Maar in teenstelling met Sartre, glo Barthes in die onmisbaarheid van die “private”, die “geheime”, die “persoonlike” dimensie (woorde wat hy in WDZ gebruik) vir die totstandkoming van ’n sosiaal bewuste skrywer. Dis die private of persoonlike dimensie wat die skrywer toerus om die regte voertuig (vorm) vir sy sosiale verbintenis te vind, aldus Barthes, en wat die toevalligheid van die individuele skrywersgeaardheid met die behoeftes van die tydsgewrig kan verbind. Dus is die private dimensie van die psige juis onontbeerlik vir die skrywer wat die heil van die samelewing opsoek.
In Barthes se skema word die belang van die outeur se outonomie gedurende die skeppingsproses op die spits gedryf, terwyl die belang van die gemeenskaplike – ’n waarde wat neig om die individu te onderbeklemtoon – terselfdertyd óók op die spits gedryf word.
Sartre se begrip betrokkenheid het vanuit ’n Barthesiaanse oogpunt talle slaggate vir die letterkunde opgelewer. Die Afrikaanse skrywer André P. Brink, so sterk beïnvloed deur Sartre – al protesteer hy dat dit eerder Camus is wat hy bewonder (Brink 2009) – se fase van betrokke skryf is een van die meer suksesvolle voorbeelde van hierdie soort letterkunde. Maar daar is aspekte waarin hy misluk. Hiervan gee Kannemeyer (2005:328–38) blyke: kartonfigure wat optree as maatskaplike “simbole” of “dryfvere” en geplaas word in die plek van volwaardige karakters, asook ’n vooropgestelde funksie vir die verhaal wat as ’t ware “afgedruk” word op gebeure (soos in Gerugte van reën en ’n Droë wit seisoen).
Dis maklik om ’n verband tussen hierdie tekortkomings met aspekte van Sartre se filosofie te sien. In Brink (s.j.) staan die volgende opsomming van Sartre se denke oor betrokke letterkunde: "‘Wáárby is die literatuur dan betrokke?’ vra Sartre dan pertinent – en antwoord pront: ‘By die verdediging van die vryheid.’” As vryheid vir Sartre net so belangrik was as vir Barthes, kan ’n mens vra: Waarom was dit dan nodig vir Barthes om Sartre se begrip as ’n aanslag op vryheid te vertolk? Die antwoord lê juis in Sartre se te sterk klem op die sosiale as werktuig en eindpunt van alle bevryding, ’n klem wat die volgehoue wisselwerking tussen die private en die sosiale soos deur Barthes geteken, oorvereenvoudig en selfs uitskakel.
Daar is ook ander verskille tussen Barthes en Sartre, wat tot vandag uitloop op verskillende vorme van betrokkenheid vir die outeur. Vir Sartre is verantwoordelike letterkunde gelykstaande aan sosiale kommunikasie. Vir Barthes is die saak komplekser: letterkunde is eerstens ’n vorm van teenkommunikasie. Met ’n omweg word die letterkunde ’n kommunikasievorm van ’n paradoksale orde.
Sartre se opvatting van letterkunde as optrede is nog ’n verskil met Barthes. Soos met die term maatskaplike werk dra dié term die konnotasie van sosiale opheffing. Maar die omvattender begrip écriture sluit sosiale opheffing in, en wel deur middel van ’n veilige hawe vir die individualis en die individualistiese.
4.3 Barthes en die binêre teenstelling
’n Binêre teenstelling kan ook ’n opposisiepaar genoem word, maar ek volstaan met die eerste term omdat dit wyd gebruik word in die diskoers oor Barthes (sien Kanaya 2002).
Barthes se opvatting oor hoe die skep van ’n literêre werk gebeur, dryf ’n wig in tussen Sartre se oorversekerde binêre teenstellings. (Onder laasgenoemde tel ’n teenstelling soos “edele samelewing” teenoor “selfsugtige individu”.) Barthes se wig is sy reeds genoemde derde term, écriture: “Neither strictly historical nor irredeemably personal, écriture occupies a middle ground; it is essentially the morality of form” (Barthes 1967a:15).
Die bestaan van die binêre teenstelling is ’n kenmerk van die maak van begrippe vanaf die vroegste tyd tot diep in die moderniteit (Binary opposition s.j.), maar dis Barthes en nie Sartre nie wat op die tekortkominge hiervan wys. Dit is eers in die laatmoderne gewrig – waarvan Barthes en Foucault kenmerkend is – dat hierdie manier van begripmaking tot ’n val kom. Daar is soortgelyke bevraagtekening van ander binêre pare, soos beskaafd/barbaars (deur die postkoloniale kritiek) of man(lik)/vrou(lik) (deur die genderpolitiek), of die eeue oue teenstelling liggaamlik/sielkundig (wat deur die hedendaagse dissipline van die neurosielkunde gedekonstrueer word). Barthes se skema vir die totstandkoming van die literêre produk, met sy drie sentrale terme, was toonaangewend in die aanslag op die binêre teenstelling.
5. Die bedreiging van die outonomie van die moderne outeur
Barthes lewer in WDZ ’n betoog teen letterkundige vorme en redenasies wat sonder die nodige begronding daarop aanspraak maak dat dit “bevryding” bevorder. Die versugting na “ordelike” en maklik verstaanbare letterkunde, soos in die sosialistiese realisme wat dekades lank in kommunistiese state voorgekom het, kom spesifiek in WDZ onder skoot (Barthes 1967a:67–74) en word in WDZ as ’n emblematiese voorbeeld van pseudobevrydende letterkunde gehanteer.
In hierdie afdeling belig ek drie bedreigings vir die outonomie en wesenseienskap van die moderne skrywer en moderne teks. In afdeling 5.1 kyk ek na faktore wat teksinterpretasie wil verskraal of aan bande lê. Dikwels is hierdie negatiewe faktore juis aanwesig in die vorm van ’n etiese oproep. In afdeling 5.2 beskou ek die versoeking vir skrywers om oppervlakkige of tydsgebonde oorwegings te dien in plaas van diepgaande sosiale problematiek wat Barthes as “Geskiedenis met ’n hoofletter G”, beskryf. In afdeling 5.3 bespreek ek hoe oppervlakkige opvattings oor wat ’n skrywer “behoort te wees” sy outonomie, en veral die outonomie van die teks, ten nadele kan strek. (Sien ook die aansluiting by afd. 7.)
5.1 Faktore wat die spel van die teks bedreig
Suid-Afrika het ’n geskiedenis van kru pogings om die vryheid van die kunswerk en die outonomie van die skrywer te beperk, iets wat vandag nog voortduur. Daar was die amptelike sensuur van kuns en letterkunde onder apartheid en in postapartheid word owerheidshoudings jeens die kunste gekenmerk deur aanvalle op kunswerke as draers van “disrespek”, “pornografie” of “apartheid”. Sulke politieke aanvalle op die kunstenaar en die outonomie van die kunswerk is nie die onderwerp van my artikel nie. Gevaarliker vir die vryheid van die kunswerk is tendense in intellektuele en akademiese kringe wat die teks en die leser se vertolking daarvan wil “stuur” of voorsê en sodoende die teks aan bande lê.
Van hierdie tendense kom onder meer voor in die ideologiekritiek, ’n kritiese dissipline wat vele gedaantes aanneem. Ideologiekritiek in sy verskillende vorme is uitgebreide verstaansraamwerke wat diskriminasie en ongelykheid in houdings en in lektuur onder die loep probeer neem, en hiermee is nie as sodanig fout te vind nie. Ideologiekritiek bekritiseer die swyende ideologiese inhoud van bepaalde sienings wat in die samelewing aangetref word en wat met die voorveronderstelling werk dat dit self “objektief” is. Die ideologiekritiek het uit die Marxisme gegroei, dus uit dieselfde raamwerk wat Barthes se eie denke gevorm het. Die term is vrylik te vind in post-Marxistiese kritiek, soos in dié van Nathwani (2014), wat ek hier onder bespreek. Dit kan egter waardevol wees om die risiko’s vir vertolking van kunswerke te beoordeel wanneer ideologiekritiese verstaansraamwerke van watter aard ook al gebruik word om ’n kunswerk te benader.
Ek bespreek hier onder voorbeelde uit die meer onlangse letterkundebeskouing wat die gevaar van eietydse politieke en ideologiese druk om die betekenis van werke te verskraal, illustreer. Ten einde hierdie gevaar te peil, moet weer eens as agtergrond genoem word dat van die belangrikste verstaansraamwerke wat apartheid die stryd aangesê het – en ook ’n sterk invloed op fiksie gehad het – ’n binêre aard het.19 Ons onmiddellike politieke geskiedenis ondersteun dus nie vryheid van denke soos dit deur Barthes verstaan word nie.
Verder is dit insiggewend om in gedagte te hou dat die groei van letterkundeproduksie as ’n globale vermaakbedryf maklik-verpakbare etiese oplossings in tekste gesog gemaak het. Die gevaar hiervan vir Suid-Afrikaanse letterkundige werk word vererger as ’n mens die simboliese betekenis van bevryding van apartheid vir talle in gedagte hou. Dis ’n simboliese betekenis wat groot druk op die Suid-Afrikaanse skrywer uitoefen, met reg ook, maar ook ten onregte. Barthes (1967a:xviii, 15) praat van letterkunde ter wille van verbruik; en morele aspirasies kan ook ’n vorm van verbruik word.20
5.1.1 Die gevaar van oorvereenvoudiging
In haar artikel “The content of the form and other textual politics: Configurations of nationhood and citizenship in Disgrace and Agaat” redeneer die Nederlandse letterkundige Rosemarie Buikema (2011) dat groot literêre werke om ’n interdissiplinêre benadering vra vanweë die komplekse intertekstuele spel wat sulke werke kenmerk. Soos uit die genoemde artikeltitel hier bo blyk, stel sy haar punt aan die hand van twee tekste, Agaat van Marlene van Niekerk en Disgrace van J.M. Coetzee, en sy wys hoe enkelvoudige lesings van hierdie romans die reikwydte daarvan verloën. Sy bespreek die ideologiese kritiek wat die twee romans moes verduur. Oor Disgrace skryf sy:
The fact that there were clear-cut differences between black, white and gender-specific interpretations of the novel was a striking feature of this heated debate. Black readers and critics characterized the trenchant images of black violence as unproductive and stereotypical, while white readers saw the way in which the white Lucy takes her historical colonial guilt upon her shoulders as far too fatalistic (Banville 2000; Gorra 1999). Feminist readings, moreover, criticised the affirmation of the connection between passivity and femininity (see also Krog 2004). (Buikema 2011:2)
Dis opvallend dat die onderskeie kritiese uitsprake wat Buikema uitwys, almal vanuit raamwerke van bevrydingsdenke gemaak is.
In die geval van Agaat skryf Buikema (2011:2):
This novel too fell prey […]. There were serious allegations from the politically conservative wing [vanuit Afrikaner-geledere] who blamed Van Niekerk for squandering Afrikaner heritage. The cultural philosopher Johann Rossouw accused Van Niekerk of pleading for the “selfopheffing” (voluntary elimination) of Afrikaner culture in favour of an opportunistic association with a globalising English-speaking South African cultural elite.
Buikema verwys ook na ’n tweede, meer gunstige, maar eweneens eensydige lesing van hierdie roman:
In the Netherlands too the journalistic reception of Agaat explicitly states that the lengthy novel’s true meaning is allegorical. In an admiring review in De Volkskrant (12 May 2006), Fred de Vries writes for instance that “Agaat is an allegory of Afrikaner history of the past fifty years”. He carefully connects the dates of the family story to historical facts. The birth of Agaat coincides with the institutionalization of apartheid in 1948, and the birth date of another central character recalls the Sharpeville protest instigated by schoolchildren in 1960. […] And so on. (Buikema 2011:3)
Dit is Buikema se oogmerk om reduksionistiese vertolkings van Agaat uit te wys, met ander woorde benaderings wat die interaksie van “intratekste” (my woord) binne die roman – die spel tussen die motiewe, narratiewe en temas – asook die spel tussen die romanteks met ander, bestaande tekste (intertekstualiteit) ontken of aan bande lê. Dit is die gevaar van teksverskraling waarteen Barthes pertinent in WDZ waarsku.
Al die interpretasies wat in Buikema se bespreking ter sprake kom – die gender-, allegoriese en rasinterpretasies (vanuit sowel wit as swart geledere) is eensydige vertolkings. Almal behalwe een van die vertolkings (van albei die romans) is gemoeid met bevrydingsdiskoers of is daardeur ingekleur: die genderinterpretasie, die interpretasie uit swart geledere van Disgrace en Rossouw se interpretasie van Agaat, asook die vrese van wit lesers oor die houding van politieke oorgawe van Lucy, die dogter van Lurie (Disgrace).
Die verrassende oorsprong van die reduksionistiese aard van hierdie vertolkings – die feit dat dit juis uit bevrydingsdiskoerse spruit – word nie deur Buikema aangeraak nie, maar is belangwekkend. Dit toon dat interpretasies wat met bevrydingsdiskoers te make het, óók die bevrydingsprojek van die letterkunde soos deur Barthes gesien, kan ondermyn.21
5.1.2 Die druk van die Suid-Afrikaanse politieke realiteit
Die Suid-Afrikaanse politieke realiteit hou geweldige tematiese potensiaal vir die eietydse outeur in. Maar weens die oordonderende teenwoordigheid daarvan kan dit voorskriftelike vertolkings in die hand werk wat op die duur net so skadelik kan werk as onregmatige politieke druk.
Die Waarheid-en-Versoeningskommissie het vele tekste tot gevolg gehad wat regstreeks met hierdie ingrypende gebeurtenis handel, onder meer tekste deur Antjie Krog. ‘n Aantal ander tekste handel onregstreeks met hierdie enorme geskiedkundige gebeurtenis.
Die WVK-gebeurtenis het ook ’n herkarteringseffek op die literêre kritiek en resepsie in Suid-Afrika gehad. Dit het voortaan noodsaaklik geword om meer onlangse werke deur die bril van politieke versoening te bekyk, aangesien hierdie tema so dikwels aan bod begin kom het. Een so ’n belangrike kritiese beskouing is H.P. van Coller (1997) se “Die waarheidskommissie in die Afrikaanse letterkunde: Die Afrikaanse prosa in die jare negentig”.
Die genoemde teks van Van Coller is ’n genuanseerde beskouing, maar toon duidelik die morele druk van die tydsgees van postapartheid. Die WVK-gebeurtenis het met groot dringendheid die interpretasies van Suid-Afrikaanse tekste in ’n bepaalde rigting begin stuur en dit het die potensiaal om die vryswewendheid en veelkantige betekenisgenerering van tekste aan bande te lê op die maniere waarteen Buikema waarsku.
Slegs ’n werk se eie tekstuele kragveld, inbegrepe die regte lesing van die outeur se etiese keuses, mag die betekenisse van ’n werk omskryf. Die latere Barthes (Buikema (2011:4) praat juis van die wisselwerking tussen die punctum en “connotative signification”, wat veronderstel dat die leser versigtig moet wees om tekste se betekenisse af te sluit. Buikema (2011:6, my beklemtoning) waarsku teen hierdie soort afsluiting met haar eie verwysing na Barthes se begrip van die punctum in sy bespreking van fotografie (Barthes 1980): “[The punctum’s] [...] immediacy stirs the art critic although it withdraws from connotative signification. [...] [It] changes the focus from meaning to the signifier […].” Die implikasie is dat die komplekse teks “onttrek” van die vasstelling van betekenis sodra dit te naby aan definisie kom. Buikema (2011:4, my beklemtoning) gaan voort oor wat sy as ’n antwoord op hierdie gevaar van betekenisinperking sien:
The underlying idea [van ’n intertekstuele vertolking] is that cultural artefacts come about in a force field of global and local developments and that, as a sign system and text, the work of art has an openness and mobility that Bakhtin and Kristeva have described with the term “intertextuality”.
Volgens Buikema is die intertekstuele spel van die teks van absolute belang.
Ter verdere illustrasie van die gevaar wat Buikema uitlig, beskou ek Coetzee se teks Disgrace in die lig van ’n handvol interpretasies daarvan. Al drie beskouings is voorbeelde van postkoloniale literêre kritiek, wat per definisie met die teks as bevryding te doen het.
Heelparty akademiese interpretasies van Disgrace voer aan dat die roman onder meer handel oor die onoorkomelike stiltes wat heers in kulturele interaksies wat geen middelgrond gemeen het nie (Lurie/Lucy aan die een kant, Afrika/Petrus aan die ander kant). Daar word dan gewys op die morele groeivoordele wat die stropende situasie vir die hoofkarakter, die “Westerling” David Lurie, inhou.
Drie kommentators, naamlik Joshua Richman, Mike Marais en Jana Maria Giles, fokus op die wyses waarop die hoofkarakter David Lurie sy aannames agterlaat ten einde respek vir menslike/kulturele/politieke “andersheid” (“alterity”) te kry.
Richman (2015) fokus op die botsing tussen die Westerse kulturele idee van eiendomsbesit (wat hy terugherlei na John Locke) en die Afrika-domein waarin Lurie as Westerling en voormalige onderwerper hom bevind. Volgens Richman het ons hier te make met ’n Hobbesiaanse situasie van politieke magsoorgang, waarin die lewe soos Hobbes dit beskryf het, “nasty, brutish and short” is. Richman dui baie oortuigend die ooreenkomste aan tussen beskrywings aan die einde van Disgrace en beskrywings in Thomas Hobbes se Leviathan. Hy verwys ook oortuigend na tekens van Hobbes se invloed op vroeëre werke van Coetzee, veral Life and times of Michael K. Hierby voeg ek Coetzee se Waiting for the barbarians.
Marais (2006) wys op die noodsaak van verbeelding as die draer van etiese moontlikhede om chauvinistiese selfopvattings te oorkom en die individu in kontak met “die ander” te plaas. Tekenend van hierdie belang van die verbeelding is waar David Lurie ophou om aan Bev, die hondeversorger, as onaantreklik te dink en selfs ’n verhouding met haar aanknoop.
Giles (2015:35) eindig haar artikel soos volg: “Now that David has lost his power, can we – should we? – listen to his voice?” Giles besin oor die moontlikheid van ’n “postkoloniale sublieme” wat mense wat in botsing met mekaar lewe se andersheid met mekaar kan versoen. Sy sê (2015:7, my beklemtoning) oor die waarde van die sublieme (as synde dié simbool van die eties-estetiese soeke van Westerse kultuur): “One factor in articulating a postcolonial sublime may then be to consider whether the sublime must entail an appeal to the metaphysical.” Dít is vir Giles ’n probleem wat sy dan oplos deur ’n “materiële sublieme” voor te hou as die antwoord vir eietydse versoening – ’n sublieme wat in menslike interaksie en in die verbintenis hiertoe gevind sou kon word en nié in transendentale waardes nie. Dit lyk of Giles die Westerse soeke na die transendentale soos beliggaam deur Westerse filosowe soos Kant – wat sy breedvoerig bespreek – sien as ’n strewe wat die Europeër vervreem het van die ontdekking van “die ander” se menslikheid. Die implikasie is dat die Europese soeke na ’n transendentale sublieme ’n hoogdrawende strewe ontdaan aan die nodige onderlinge menslikheid was.
Al drie hierdie interpretasies wys op ’n kulturele botsing waarin die Afrika-komponent, wat die mag verkry het in Disgrace, relatief “onskuldig” (my woord) teenoor die “skuldige” Westerse komponent funksioneer. Die “Afrika-komponent”, versinnebeeld deur Petrus en sy vriende, word ná ’n geskiedenis van apartheidsonderdrukking heel verstaanbaar nié voor die keuse (laat staan nog die noodsaak) van introspeksie geplaas, soos wel die geval met die wit man David Lurie was nie.
As ’n mens aan die hand van hierdie drie interpretasies – wat almal die retoriese struktuur van postkoloniale bevrydingsdiskoers toon – moet oordeel, sal die afgrensing van die spel van betekenisse in die roman Disgrace min of meer by hierdie oordele volstaan. Dit gaan vir hierdie kommentators immers oor ’n bevryding uit die hegemoniese politieke nalatenskap van die Europese kolonialisme.
Ek wil egter een van verdere vertolkingsmoontlikhede ondersoek, een wat waarskynlik onwelkom of onnodig sal wees binne die postkoloniale versoeningsdiskoerse waarvan hierdie drie interpretasies voorbeelde is.
Lurie se verkryging van empatie en wysheid deur middel van aftakeling (waarvan onder meer die siek honde ’n metafoor is) en wat Westerse kulturele afwenning versinnebeeld, sou egter die omgekeerde implikasie kon hê, naamlik dat kultuurgewrigte wat in ’n opwaartse fase van ontplooiing verkeer – byvoorbeeld in ’n bevrydingsfase (soos Petrus en sy mense) – minder geneig is tot hoë vlakke van empatiese belewenis in hul bestaan as gemeenskapsentiteite. Die Hobbesiaanse inslag onderliggend aan Coetzee se werk (waarna Richman verwys) sou so ’n interpretasie kon ondersteun. Die teksmoontlikhede van Disgrace sou by implikasie die Afrika-komponent (van Petrus) in die roman gelyk kon stel aan ’n ewe aanvanklike, ewe wrede fase van die Europese kultuur, wat trouens die latere Europese kolonialiseringsfase opgelewer het. Dis ’n interpretasie wat die implikasie dra dat nuutbevryde bevolkings eweneens ontdaan is van “onskuld” en net so geneig tot “skuld” sou kon wees as die bevolkings in ’n vroeë Europa. Hierdie interpretasie sal ’n vertolking wees wat die binêre teenstelling skuldige kolonialisme / Afrika-onskuld, asook die binêre teenstelling Europese uitbuiting / verontregte slagoffers, problematiseer en verdere bevraagtekening in die hand werk, soos wat ’n mens van ’n goeie postmoderne roman kan verwag.
Trouens, Coetzee se jongste roman, The childhood of Jesus, toon ’n verrassende aansluiting by sy vroeëre hantering van samelewings met Hobbesiaanse trekke: dit suggereer ’n ironiese toevlug vanuit ’n globalistiese, Hobbesiaanse wêreldorde waarin vlugtelinge wat deur radikale sosiale skommelinge opgelewer is, hulself in ’n bloedlose, flegmatiese kwasisosialistiese samelewing begeef waarin persoonlike kenmerke soos identiteit en afkoms afgelê word. Soos in Disgrace word betekenisse in die nuwe orde radikaal herdefinieer, en weliswaar so ingrypend dat vergelykings met die vroeghistoriese aanvang van die wêreldwye Christendom getrek kan word.
Een resensent, Jason Farago (2013), vra oor hierdie toespeling in The childhood of Jesus: “Might the ideals that many of us advocate – ideals of freedom and resistance to hegemony – necessitate an epistemological rupture as profound as that of early Christianity?” ’n Ander resensent, Patrick Flanery (2013), vra soortgelyke vrae oor die roman. Die roman toon ’n tematiek wat baie verder gaan as die tema van postkoloniale skuld en onskuld. Dis Coetzee se interpretasie van die onmenslikheid van groot, terugkerende kragte in die geskiedenis asook die tragiese aard van menslike morele strewes.
Die boek herinner die leser daaraan dat Coetzee eintlik nog altyd met hierdie dieper vrae geworstel het. So stel Farago (2013) dit:
[Coetzee] rarely conformed to the global literary world’s expectations of an engaged, white South African writer. Unlike Nadine Gordimer, his fellow Nobel laureate, or Breyten Breytenbach, who was imprisoned by the regime, his books did not offer satisfying dissections of the apartheid state’s brutalities; they evaded, experimented, contorted themselves into self-contradictory poses.
My voorgestelde interpretasie van die teksmoontlikhede in Disgrace suggereer insgelyks ’n wyer etiese kritiek as wat in die bogenoemde postkoloniale studies aan bod kom. ’n Mens vermoed dat postkoloniale literêre kritiek die gevaar loop om vertolkingsmoontlikhede af te sluit ten einde dringende, voor die hand liggende etiese doelstellings te bevredig.
5.1.3 Vertroebeling deur bevrydingsdiskoerse
Vanuit ’n Barthesiaanse oogpunt gesien, kan die belang van bevrydingsdiskoerse nooit onderbeklemtoon word nie. Ongelukkig, soos Barthes in WDZ aantoon, versterk bevrydingsdiskoerse soms hegemoniese strukture (soos in sy voorbeeld van sosialistiese realisme) in plaas daarvan om dit te transformeer.
In haar artikel “Die skryf vind plaas in selfgeveg: versoeningstrategieë in Kleur kom nooit alleen nie deur Antjie Krog” kom die letterkundige Marlies Taljard tot die volgende gevolgtrekking: “Soos reeds betoog, veronderstel die blote skryf in ’n feministiese idioom reeds die oorskryding van die grense van ’n teoretiese en filosofiese sisteem wat deur manlike, ‘objektiewe’ waardes gedrewe is” (Taljaard 2006:20, my beklemtoning). Dis ’n aanvegbare gevolgtrekking wat met een haal ’n boeiende artikel verdag maak. Die nodige voorwaardelikheid wat hierdie terme behoort te verbind, het geleidelik in Taljard se bespreking weggeval.
In sy artikel “On privilege: a leftist critique of the Left” toon die post-Marxistiese kommentator Nishin Nathwani (2014) aan hoe individue wat sowel vanuit bevrydingsraamwerke as vanuit verdrukte sosiale posisies skryf, dikwels onwetend hegemoniese magstrukture in hul betoë bevorder. Nathwani se artikel dekonstrueer die bevrydingsraamwerk genaamd “privilege” (bevoordeling), ’n hedendaagse denkstroming van bevryding wat op identiteitspolitiek berus en veral in Amerika en Brittanje voorkom. Die plaaslike diskoers van “white privilege”, wat werk met die binêre teenstelling wit/niewit, eggo juis die “privilege”-diskoers in die VSA en Brittanje.
Maar, só waarsku Nathwani (2014): “The task of ideology critique is [...] to understand how oppression is perpetuated from multiple nodes, even unlikely ones” (my beklemtoning). Verdrukking word volgens sy artikel nie slegs vanuit magsblokke gegenereer nie, maar vanuit al die talle magsverhoudinge wat die samelewing kenmerk. ’n Onderdrukte man sou byvoorbeeld dieselfde uitbuitende magsverhoudinge teenoor kinders en vroue kon bevorder; of ’n onderdrukte vrou sou dit kon doen in ’n verhouding met ’n ewe onderdrukte gay metgesel.
Die feit van verdrukking verseker ook nié dat slagoffers groter toegang, of groter oopstelling, vir liminaliteit of liminale sones (sones van oorgang of vermenging van wêreldbelewenis), of vir empatiese sones sal openbaar soos wat Taljard se artikel suggereer nie.
Nathwani het dit teen die onkritiese gelykstelling per definisie van verdrukte identiteite aan bevrydingsmoontlikhede. Hy het dit veral teen die gelykstelling van diskoerse wat op bevryding gemik is met bevryding as sulks. Hy maak die radikale stelling dat onkritiese gelykstellings van hierdie aard die totalitêre struktuur weerspieël wat deur sulke denke die stryd aangesê word: “[This] collapse of power and identity is characteristic of totalitarian thinking”; “In ideology critique, there is no class of interlocutors who, qua class, are excluded from critical interrogation,” skryf hy.
Waar Taljard die feministiese diskoers onvoorwaardelik verhef tot draer van bevryding, doen sy presies dit waarteen Nathwani waarsku. So skryf sy byvoorbeeld oor die liminale sone, wat volgens haar een van die temas in die bundel is: “’n Mens sou dus kon verwag dat die tipe kuns wat in die ondergrondse sone gegenereer word, ten minste onder andere op versoening gerig kan wees” (Taljard 2006:6, my beklemtoning). Hier word die liminale sone onkrities met die waarskynlikheid van morele groei (en by implikasie wat Suid-Afrika betref, met nasionale versoening) verbind. Maar die liminale sones van die Ku Klux Klan se inwydingsrituele, om maar een voorbeeld te noem, het nie tot nasionale versoening gelei nie en was ook nie daarop gemik nie.
En mens sou kon vra: Is die kuns, selfs groot kuns, noodwendig gerig op heling, groter menslike egtheid en versoening? Elders in hierdie artikel toon ek aan dat Barthes in WDZ sulke morele aannames ten opsigte van Sartre se werk bevraagteken (sien afd. 4.2.2), en ek trek hierdie insig deur na ’n grootse digterlike drama van Van Wyk Louw, Die dieper reg, wat ook nie versoening in die hand gewerk het of daarop gemik was nie (sien afd. 9).
Nathwani benadruk dit dat sy kritiek op die totalitêre trekke van sommige bevrydingsdiskoerse nié die noodsaak van bevryding verminder nie. Wat belangrik is, volgens hom, is dat bevrydingsdiskoerse méér krities, nie mínder krities nie, moet wees – en by implikasie meer selfkrities moet funksioneer. Krities-ondeurdagte bevrydingsdiskoerse, soos Nathwani suksesvol aanvoer, het ’n negatiewe invloed op die vertolkingsmoontlikhede van die letterkunde en strek die bevrydingsrol van die teks uiteindelik ten nadele.
5.2 Versaking van die geskiedenis “soos dit regtig gebeur”
In die revolusionêre woordeskat, waarvan Barthes se diskoerse deel uitmaak, bestaan die woord radikaal. Dié woord word gebruik om te verwys na veranderinge of wendings in die samelewing wat “fundamenteel” is, en die woord is afgelei van die Latynse woord vir wortel. Die term sinspeel op die Marxistiese siening van die samelewing waarin daar ’n onderbou en ’n bobou is. Veranderinge aan die samelewing se onderbou is radikale veranderinge. In WDZ is daar verwysing na skryfwerk wat ingee aan “die taal” soos dit normaalweg bestaan sonder om ag te slaan op die (radikale) influisteringe van die outeur se persoonlike mitologie en sy persoonlike vormgewing. Dit sal tot gevolg hê dat die skryfwerk op die oppervlak bly beweeg, volgens Barthes (sien afd. 4.1). Nieradikale skryfwerk sal, in Barthes se terme, gelykstaande wees aan samelewingshervormings wat in die bobou gebeur en die onderbou – diepgaande fasette – van die samelewing ignoreer. Die skrywer se kontak met die onderbou van die individuele én gemeenskaplike psige is kardinaal belangrik vir die totstandkoming van die groot kunswerk, aldus WDZ.
Ek haal ’n uitspraak oor geskiedenis aan uit WDZ:
Now it is when History is denied that it is most unmistakably at work; it is therefore possible to trace a history of literary expression which is neither that of a particular language, nor that of the various styles, but simply that of the Signs of Literature, and we can expect that this purely formal history may manifest, in its far from obscure way, a link with the deeper levels of History. (Barthes 1967a:2)
Deur History, Signs en Literature met hoofletters te skryf, impliseer Barthes dat daar ook history, signs en literature bestaan wat met kleinletters geskryf behoort te word, omdat dit minder fundamenteel is. Daarteenoor, as die skrywer homself oorgee aan die veelduidigheid en onbevatlikheid van ’n estetiese keuse, maak hy homself oop vir vorme van samehang en insig wat nie in die normale gebruik van taal beskikbaar is nie. Hierdie oopstelling plaas sowel die leser as die skrywer in kontak met die “dieperliggende Geskiedenis” (met ’n hoofletter, soos deur Barthes geskryf).
Een van die interessantste beskrywings in WDZ – voortvloeiend uit die idee dat ’n skrywer sy geskiedenis en tyd grondig moet deurpriem – is die idee van ’n oppervlakkige letterkunde wat sogenaamd op “klimaat” berus (Barthes 1967a:51), waarin die skrywer weens kulturele gebondenheid nie meer sy funksie as ’n outonome agent kan vervul nie, of om ander redes oorgegee het aan maatskaplike verwagtinge (“klimaat”). Dan is letterkunde nie meer radikaal, dit wil sê, in voeling met die wortels van die samelewing en die probleme daarvan, nie: “[There are] contemporary poets [lees: skrywers] who use the same uniform and indecisive poetic mode of writing, because for them Poetry is a climate which means, essentially, a linguistic convention”(Barthes 1967a:51).
Ek wil na enkele faktore verwys wat ’n klimaatsletterkunde, soos deur Barthes in WDZ gesien, kan versterk.
Dit is nie foutief om tematiese of ander bevrydende kategorieë aan tekste toe te dig nie (soos byvoorbeeld “feministiese”, “gay-” of “ekologiese” skryfwerk). Dit kan egter die gevaar inhou om die soeke na die baie spesifieke radikale insigte en grepe in werke mis te kyk.
Om Buikema (2011) weer by te haal, die leser moet die individuele werk se unieke spel met teks raaklees om die etiese insigte daarvan te ontsluit. As dit ’n goeie werk is, gaan dit nie die relevansie van die bevrydingsproblematiek wees wat die werk uitnemend maak nie, maar die vormgewing en die teksspel wat die problematiek uitlig.
’n Geval van klimaatsletterkunde is Nadine Gordimer se roman The house gun, wat ’n verband veronderstel tussen Suid-Afrika se gewelddadige verlede en ’n liefdesmoord wat in ’n gegoede wit buurt in postapartheid plaasvind, maar die verbandlegging oortuig nie. So word hierdie kritiek in ’n resensie verwoord: “Her [Gordimer se] descriptions of the political scene in Accompany Me [’n ander roman van Gordimer] felt oddly generic and contrived, and her efforts to grapple with post-apartheid realities in The house gun are often equally forced” (Kakutani, 1998). Die roman is deurspek van simboliese aanwysers wat nie op ’n dieptevlak gemotiveerd is nie, maar “oppervlakkig beskou” waar lyk. Een, lukraak gekose voorbeeld hiervan is die verwysing na hoë veiligheidsmure in voormalige wit woonbuurte wat by implikasie toegeskryf word aan die mentaliteit van apartheid. Daar bestaan egter net sulke veiligheidsmure in vele ander plekke in die wêreld, wat die toespeling nie sonder meer waar maak nie. Daarteenoor is sommige van Gordimer se kortverhale (soos byvoorbeeld in die bundel Crimes of conscience) voorbeelde van ’n meer deurgrondende hantering van temas (soos gesien deur die oë van Barthes). Die soort politieke-met-persoonlike-verweefdheid daarin oortuig by die lees as tiperend van ’n baie spesifieke samelewing en tyd.
5.3 Die gevaar van skrywersidentiteit vir die outonomie van werke
Die gevaar bestaan dat vermeende “skrywersidentiteit” gebruik kan word as ’n bepaling van die betekenis en waarde van tekste. Dis welbekend dat hierdie saak problematies is, vandaar anonieme voorleggings en beoordelings. In ander gevalle word nuwe werk deur ’n skrywer soms te nou met sy vorige werk of persona in verband gebring, iets wat die raaklees van die nuwe teks se outonome betekenis kan skaad.
Dis ook bekend dat skrywers se demografiese of persoonlike profiele gebruik word om hulle werk te vertolk. As die voorwaardelikheid van sulke verbande nie behoorlik in gedagte gehou word nie, kan tekste se vryheid om vir hulself te praat in die gedrang kom.
Erger nog is waar ’n skrywer se vermeende groeps- of nasionale identiteit as voorskrif gebruik word vir dit waaroor hy “behoort” te skryf. So ’n voorbeeld is die aanval van die skrywer Imraan Coovadia op J.M. Coetzee in 2013 toe hy laasgenoemde se emigrasie na Australië voorgestel het as ’n gebrek aan etiese verantwoordelikheid teenoor Suid-Afrika en sy probleme. Hy beskuldig Coetzee ook daarvan dat hy nog nooit oor probleme rondom die Vigs-epidemie (wat Afrika ten nouste raak) geskryf het nie (in Glenn 2013).
Dit behoort duidelik te wees hoe ongeldig sulke aanvalle op die vryheid en agentskap van enige skrywer is met betrekking tot die wisselwerking tussen die private dimensie en die kunswerk se vormgewing wat ’n goeie skrywer se vrye keuses moet kenmerk (sien afd. 4.1).
Die tematiese stof in Coetzee se vroeë werk Dusklands, spesifiek die verhaal “The Vietnam project” , toon dat hierdie skrywer se omskrywing van sy eie skrywersidentiteit van die begin af nie eng “Suid-Afrikaans” was nie. Coetzee se verrassende emigrasie juis teen die einde van apartheid, en met die invloed van ’n Nobelprys agter sy naam, kom neer op ’n skouspelagtige riposte aan opvattings oor skrywersidentiteit as voorskrif aan die outeur.
6. Die apogee van Barthes se skema
Hier bo het ek met verwysing na Barthes se skema van die letterkunde faktore bespreek wat die outonomie van die outeur of sy teks ten nadele strek. Ek fokus nou op die belangrikste faktor wat daardie outonomie of soewereiniteit bevorder, naamlik die outeur se strewe na individualisme (afd. 6.1) en die implikasies daarvan in die (Suid-) Afrikaanse letterkunde (afd. 6.2).
6.1 Die nulgraad van skrywe
Dit is met sy begrip van die nulgraad dat Barthes sy opvatting van hoe belangrik die soeke na individualisme is, tot ’n hoogtepunt voer. Hoewel hierdie strewe dikwels verhuld in letterkundebeskouings en in skrywers se uitsprake voorkom, duik daar dikwels genoeg in die eietydse literêre gesprek verwysings op na “oorspronklike werk”, “vernuwing” of werk wat “grensverskuiwend” is. WDZ onderneem ’n ondersoek na die stukrag agter die gebruik van sulke beskrywings.
Barthes wy ’n opvallend klein gedeelte – enkele sinne – aan die begrip wat die titel van sy boek is. Dit op sigself vra om ’n verduideliking. Die nulgraad is binne die Barthesiaanse skema die mees emblematiese moment van ’n omvattende skema, en dit gaan vir Barthes meer oor die aard van daardie groter konteks: die werking van die moderne letterkunde.
Die nulgraad is wel die apogee – die uiterste punt – wat hierdie werking versinnebeeld. Sontag (1967:xxi) se effense skommeling van Barthes se skrywe is ter sake: “As modern literature is the history of alienated ‘writing’ or personal utterance, literature aims inexorably at its own self-transcendence – at the abolition of literature.”
Die moderne letterkunde, wanneer dit op sy beste funksioneer, streef na die mees individualistiese skryfwyses wat moontlik is. Maar hierdie individualistiese strewe hou nie op by die vondste van individualisme nie. Daarná probeer die individualistiese strewe sigself ook uitvee, in ’n verdere versugting na wegbreking, en die logiese uiteinde van die proses is die “uitwissing” van die outeur self. Laasgenoemde kom neer op die aanbod van ’n uitingswyse wat gelykstaande is aan “afwesigheid”, aldus Barthes (1967a:5–6), oftewel ’n uitingswyse wat so na as moontlik aan so ’n afwesigheid kom. Hierdie afwesigheid is die suiwerste uitdrukking van die nulgraad. Hiervan is die digter Arthur Rimbaud se selfopgelegde stilte sinnebeeldig nadat hy op ’n jong ouderdom die moderne Franse letterkunde ingelui het (Barthes 1967a:75). Die stilswye van die Nederlandse digter Willem Kloos (wat die moderne digkuns in sy taal ingelui het), ná sy toppunt van individualisme, is nog so ’n voorbeeld.
Volgens Sontag (1967:xxi):
What is essential to Barthes’ position is not its apocalyptic terminus [die nulgraad], but the diagnosis of the over-all situation of literature he makes. Barthes views that peculiarly modern phenomenon of “the multiplication of modes of writing” as an inevitable development [van die letterkunde].
Sontag se woord diagnosis is belangrik vir ’n begrip van Barthes se nulgraad. In haar voorwoord (1967:xxiii) waarsku sy dat WDZ se skema bedoel is as ’n metafoor, en vir die regte benadering tot die nulgraad moet die leser die metafoor-aard van die begrip in gedagte hou: “Barthes is not so much referring to a real state of affairs as he is using a metaphor, which allows him to describe literature as a process rather than as a static entity.” Die nulgraad is dus ’n virtuele punt in Barthes se skema. Dit is nie ’n vasgestelde en aanduibare verdelingslyn nie. Nietemin het Barthes sy eie voorbeelde van nulgraadletterkunde verskaf.
Die proses waarna Sontag (1967:xxi) verwys, is Barthes se siening van die totstandkoming van goeie moderne letterkunde as ’n sloping van die voorafgaande letterkunde wat ’n bourgeois mite was. Hierdie is die mite van ’n hegemoniese wêreldbeeld wat wetend of onwetend wentel om die ideale van die heersende bourgeoisie. Barthes (1967a:10) beskryf dit as ’n letterkunde waarin jy sal vind dat “the whole of History stands unified and complete in the manner of a Natural Order”. Die vermenigvuldiging van die werklikheid soos gevind in die moderne letterkunde, wat sy neerslag vind in die reeds genoemde verveelvoudiging van skryfmaniere, verteenwoordig ’n aanslag op die mite van ’n natuurlike orde.
Die terme waarmee Barthes die nulgraad beskryf, is belangrik onder meer omdat dit betrekking kan hê op vermeende gevalle van nulgraadskrywes binne die (Suid-) Afrikaanse letterkunde.
In die volgende aangehaalde teksgedeelte, waarin Barthes een van sy toonbeelde van nulgraadskrywes (naamlik Camus) bespreek, kom vier terme aan bod wat ek wil uitlig:
This transparent [1] form of speech, initiated by Camus's Outsider, achieves a style of absence [2] which is almost an ideal absence of style; writing is then reduced to a sort of negative [3] mood in which the social or mythical characters of a language are abolished in favour of a neutral [4] […] form. (Barthes 1967a:67, my beklemtoning en numering).
Die vyfde term wat belangrik is vir ’n begrip van die nulgraad – en hiervoor moet die leser weer gaan kyk na die eerste Sontag-aanhaling (1967:xxi) in afd. 6.1 – is vervreemding. Die betekenis van vervreemding word toevallig in die persoonlikheid van die hoofkarakter Mersault in L’Étranger (Die vreemdeling) van Camus vergestalt, ’n boek wat volgens Barthes by uitstek die nulgraad van skryfwerk verteenwoordig.
Die term nulgraad gaan haal Barthes juis by ’n Sartre-resensie van L’Étranger (1942), waarin die roman beskryf word as l'ecriture blanche: “kleurlose skryfwerk”. (Op sy beurt kon Sartre daarvan bewus gewees het dat die Deense taalkundige Rasmus Viggo Brøndal (1887–1942) ook die term nulgraad gebruik het.)
Kleurlose skrywe is dan die sesde term waarmee Barthes die nulgraad beskryf. Hierdie term is egter nié op alle gevalle van nulgraadskrywes van toepassing nie (wel op L’Étranger). Dit moet ’n mens aflei uit die volgende sin: nulgraadskrywes kan “colourless writing like Camus’s, Blanchot’s or Cayrol’s” wees, of by implikasie ook ander voorkomste hê, soos “for example, conversational writing like Queneau's” (Barthes 1967a:5). Dat die nulgraad vele vorme sou kon aanneem, word verder beklemtoon deur Barthes se keuse van Rimbaud (allesbehalwe die skrywer van “kleurlose” of minimalistiese werk) as die vader van die moderne Franse letterkunde en by implikasie sinoniem met of baie na aan ’n nulgraadskrywer.
By sommige nulgraadskrywes gebeur dit egter dat die werk se mees individualistiese aspek, dít wat die werk gebaar het – die aspek van styl – verteer word tot ’n oënskynlike “absence of style”. Dís die “kleurloosheid” waarvan Barthes praat. Sowel die sosiale aspek (die gegewendheid van “taal”) as die private aspek (die “styl”) het in sulke gevalle in die vormgewing “verdwyn”. Soos Sontag (1967:xxi) vir Barthes aanhaal: “As literature abolishes ‘more and more its condition as a bourgeois myth’, écriture pushes aside language and style, absorbing ‘the whole identity of a literary work’” (my beklemtoning).
En sodoende bereik die skrywer – met ’n omweg – weer ’n toestand van onskuld (“innocence”) – ’n sewende term wat die nulgraad beskryf. Ek interpreteer onskuld hier as ’n toestand van waarneming wat nie enige belange het by bestaande wyses van voorstelling nie en wat alleen staan in sy varsheid of oorspronklikheid (my terme).
Neutral writing [lees: die nulgraad] is a late phenomenon to be invented only much later than Realism by authors like Camus, less under the impulse of an aesthetics of escape than in search of a mode of writing which might at last achieve innocence. (Barthes 1967a:67, my beklemtoning)
Hier is verwys na verskeie terme in WDZ wat die nulgraad beskryf. Maar die leser kan vra: Waarna verwys die terme van die nulgraad samevattend? Die volgende bewoording van Barthes gee ’n aanduiding hiervan:
[I]n those neutral modes of writing, called here “the zero degree of writing”, we can easily discern a negative momentum, [’n neiging in] [….] Literature […] to transmute its surface into a form with no antecedents. (Barthes 1967a:5, my beklemtoning)
Nulgraadskrywes is dus skryfwerk wat ander voorafgaande skrywes ignoreer ten einde “a form with no antecedents” tot stand te bring. Vir Barthes hoef ’n geskrif nie noodwendig ’n nulgraadskrywe te wees om goed te wees nie. Alle goeie geskrifte sal ’n graad van hierdie “negative momentum” ten toon stel. Van nulgraadskrywes self sou gesê kon word dat dit op ’n nulgraad ten opsigte van ander geskrifte beweeg.
Barthes se tese oor die nulgraad het die potensiaal vir ingrypende problematisering van eenheidsoekende literatuurgeskiedskrywing en ontwikkelingslyne soos “die tradisie” van ’n letterkunde. In die Afrikaanse kritiek waarsku John (2009:11–2) teen die beperkinge van hierdie benaderings (sien ook in afd. 6.2).
Sontag (1967a:xxi) meen dat Barthes nie eintlik weer die begrip nulgraadgeskrif bespreek het nie: sy verwys na die klein rolletjie wat die “notion of zero-degree writing […] played in his subsequent literary studies”. Maar hierin sou sy verkeerd bewys word. ’n Dekade ná haar voorwoord in WDZ het Barthes in 1977 ’n lesingreeks aan die Collège de France gelewer wat na die kwessie van die nulgraad teruggekeer het, hoewel nie by name nie. Die leidraad is een van die terme in sy Collège de France-lesings, een waarmee hy voorheen die nulgraad in WDZ beskryf het, naamlik die reeds genoemde term die neutrale. Dié lesings is in 2005 in ’n Engelse vertaling as The neutral gepubliseer.
So skryf die Barthes-navorser Sota Kanaya (2002:2) hieroor: “[T]he Neutral is represented as degree zero in Writing degree zero (Le Degre zero de l'ecriture)”en: “It [...] indicates a specific status pertaining to the binary order (‘binarism’), namely linguistic neutralization” (Kanaya 2002:3).
Wat Barthes in hierdie lesingreeks oor die neutrale sê, kom neer op ’n ontplooiing van die nulgraad. Ek haal Barthes aan uit ’n resensie van The neutral deur Anca Parvalescu (2007): “I define the Neutral as that which outplays [déjoue] the paradigm, or rather I call Neutral everything that baffles the paradigm. For I am not trying to define a word; I am trying to name a thing: I gather under a name, which here is the Neutral.”
Die neutrale (en by implikasie die nulgraad) is dus ’n skrywe wat die paradigma volkome oorskry.
In haar resensie skryf Parvalescu (2007) soos volg oor hierdie begrip van Barthes: “The neutral is an occasion to reconsider subjectivity and human action alongside a third possibility, beyond the active/passive dyad and toward the middle voice” (my beklemtoning). (Die woord dyad impliseer dat die neutrale by Barthes ’n voortsetting is van sy aanslag op die binêre.) Dan haal die resensent weer vir Barthes direk aan: “The Neutral wallows in (as much as possible) a non-predicable form; in short, the Neutral would be exactly that: the nonpredicable” (my beklemtoning).
Daar moet in gedagte gehou word dat Barthes in sy denke voortdurend terme aanbied wat metafore van mekaar is. So brei hy sy terme uit, maar problematiseer terselfdertyd die grense daarvan. So is daar ook die latere terme doxa (denke wat by bestaande denke aansluit of dit versterk) en die paradoxa (denke wat die doxa uitdaag). Die begrip paradoxa herinner sterk aan die neutrale (en by implikasie aan sommige eienskappe van die nulgraad).
Hóé invloedryk Barthes se denke op ander was, kan benewens die verbande wat ek reeds getrek het, gesien word in byvoorbeeld die ooreenkoms tussen die nulgraad-begrip en Foucault se siening van tydgleuwe wat op grondige wyse van mekaar verskil in The archaeology of knowledge van 1972 (sien afd. 3).
6.2 Die nulgraad en die Afrikaanse literatuurbeskouing
Daar is skamele verwysing na Barthes se Writing degree zero in die Afrikaanse kritiek en literêre kommentaar. Waar daar wel verwysing na die denke van Barthes voorkom, is dit gewoonlik na sy latere werke. ’n Voorbeeld is Dan Roodt se meestersverhandeling “Textual pleasure and production: Three texts by Roland Barthes” (1983) wat drie latere werke van Barthes behandel: The pleasure of the text (1975), Roland Barthes by Roland Barthes (1977) en A lover’s discourse (1990). Daar bestaan ook kursoriese verwysings in die Afrikaanse joernalistiek na die roemryke latere werk van Barthes, Mythologies (1972), byvoorbeeld in Louise Viljoen (2009) se resensie van André P. Brink se outobiografie ’n Vurk in die pad en in skrywes van Joan Hambidge (wat insgelyks op die latere Barthes, veral Barthes met verwysing na die psigoanalise, konsentreer).
Drie Afrikaanse kommentators het wél effens breedvoeriger Barthes se seminale WDZ betrek – en al drie het dit gedoen met verwysing na die nulgraad. Roodt (2013; 2015) het in joernalistieke skrywes op die webtuiste Praag.co.za na die begrip verwys, John (2009) doen dit in ’n akademiese artikel en Meiring (s.j.) doen dit in sy inskrywing oor die “Nouvelle critique” in Literêre terme en teorieë (laasgenoemde bespreking behandel ek in afd. 9). Verder het Joan Hambidge (s.j.) in ’n resensie daarna verwys.
Dit val egter op dat die kommentators van die “nulpunt” in plaas van die “nulgraad” praat. Die term nulgraad (ook so vertaal in Nederlands, Barthes 1970) het ’n vryswewende konnotasie wat deur die element -punt verloën word. Barthes se sinsnede “as much as possible” (in die aanhaling deur Parvalescu, hier bo) impliseer dat die neutrale (en by implikasie die nulgraad) ’n kwessie van “graad” is. In WDZ word die nulgraad juis nié gesien as iets wat in puntenerige terme beskryf kan word nie. (Sien ook Barthes se parallelle beskrywing, van die punctum wat van betekenis onttrek, soos hier bo na verwys.)
Nulpunt, soos die nulgraad tot dusver in sommige Afrikaanse besprekings ter sprake gekom het, betrek slegs een helfte van Barthes se begrip, naamlik die idee van ’n radikale wending.
Die gedeeltelike en verwarrende aanwending van Barthes se nulgraadbegrip val veral op in die twee skrywes deur Dan Roodt op die Praag-webwerf. In die eerste geval (Roodt 2013) kom die verwysing voor binne ’n konteks wat ook na ander begrippe van Barthes verwys, hoewel kursories.
Dit is onseker of Roodt se gebruik van nulpunt in die genoemde skrywes Barthes wil betrek en of dit slegs by ’n Dadaïstiese oproep vir ’n ingrypende wendingspunt wil bly. In Meiring (s.j.) se bespreking van Dada in Literêre terme en teorieë word Roodt juis met die Dada-impuls verbind in die volgende sin: “Daar is Dada-aksente in [...] Dan Roodt se teruggryp na ’n literêre nulpunt.” Indien die oogmerk slegs was om Dada met Roodt te verbind, is die verwysing na “nulpunt” deur beide Roodt en Meiring baie onnoukeurig en verwarrend en sou daar ’n onderskeid met betrekking tot Barthes se begrip gemaak moes gewees het. Roodt (2013) se ander sporadiese verwysings na Barthes laat egter vermoed dat hy én Meiring besig is om Barthes se begrip nulgraad ter sprake te bring.
Roodt (2013) gebruik die term nulpunt soos volg: “Marlene van Niekerk se Triomf verteenwoordig die nulpunt van betrokkenheid, ’n soort ‘arm man se sosiaal-realisme’.” Op die oog af lyk dit of Roodt hier praat van die laagtepunt van betrokke literatuur, volgens hom, met die “nulpunt” as ’n beledigende beskrywing hiervoor. Die reeds bestaande gebruik van die term nulpunt by Meiring met verwysing na Roodt in ’n konteks waarin Barthes ter sprake kom, laat die leser egter vermoed dat hierdie ’n losse gebruik van Barthes se nulgraad-begrip is.
Dit lyk verder of Roodt se term sosiaal-realisme Barthes se kritiek op die sosialistiese realisme in WDZ op Triomf (1994) van toepassing wil maak.22 Maar Triomf is ver verwyder van sosialistiese realisme. Daarvoor het dit te veel stemme en kontravokaliseringspunte en verteenwoordig dit nie die eenduidige, propagandistiese soort representasie wat in sosialistiese realisme aangetref word nie.
Roodt se gebruik van hierdie terme is so verwarrend dat mens bly wonder of hier ’n slim spel aan die gang is wat jy nie kan snap nie. Totdat jy ’n verwysing na die nulpunt in ’n ander skrywe van hom aantref. Roodt (2015) skryf: “Soos die Afrikanerpolitiek, het die Afrikaanse letterkunde die nulpunt bereik, die degré zéro waarvan die Franse praat. Saam met die res, kwyn dit eenvoudig weg.” Nulpunt, wat vermoedelik na die nulgraad verwys, word hier wéér eens foutiewelik met die betekenis “laagtepunt” gebruik.
Wat betref Roodt se gebruik van ander terme wat aan Barthes herinner, haal ek aan: “Dis asof die hele moderne beweging in Afrikaans, wat hom glo van ‘mooiskrywery’ wou weerhou, afkerig teenoor literêre styl staan” (Roodt 2015). Dit is ’n interessante vermoede en kan ’n ondersoek regverdig. Dit lyk egter of Roodt hier Barthes se term styl wil gebruik om spesifiek die taalgebruik in Triomf en die mengeltaalgebruik by die skrywer Jackie Nagtegaal (wat hy by name noem) te kritiseer. Sonder bykomende verduideliking moet die leser aanneem dat Roodt “suiwer taal” as maatstaf gebruik vir goeie styl. Maar Barthes se begrip styl in WDZ verwys nie na die konvensionele betekenis van elegante, goeie of suiwer taal nie. Goeie styl, vir Barthes, sluit nié “swak” taalgebruik – in die konvensionele sin van die woord – uit nie. Barthes (1967a:10) skryf juis in WDZ: “Whatever its sophistication, style has always something crude about it” en met “crude” bedoel hy organies/natuurlik/ru.
Daar is verder die moontlikheid dat Roodt se ideaal van gesofistikeerde taalgebruik – synde áltyd ’n bourgeois-ideaal – nie die bourgeois-projek soos Barthes dit gesien het, genoeg bevraagteken nie (sien ook afd. 4.2.2, wat hiermee verband hou), hoewel gekunstelde taal in beginsel net soveel kans op radikale kreatiwiteit het as ruwe taalgebruik, en ruwe taalgebruik net soveel kans het op elegansie as gesofistikeerde taalgebruik. Die taal van die verworde karakters in Triomf moet gesien word as ’n kritiese ondersoeking van die bourgeois-ideaal (die hegemonie van die taal-magsorde) omdat die karakters uitskot is. En hierin is Triomf by uitstek ’n roman wat die Barthesiaanse ideaal van inskrywe teen die voorskrifte en selfsienings van die heersersklas, beliggaam.
Philip John se genoemde akademiese bespreking van ’n bepaalde manifestasie van die Afrikaanse avant-garde word nou toegelig. In ’n artikel getitel “Die tydskrif Wurm (1966–1970) en die Afrikaanse literatuurgeskiedskrywing” (2009) gee John belangrike insigte weer wat ter sake is vir ’n benutting van die nulgraad-begrip. Maar sy verbandlegging tussen die begrip avant-garde en Barthes se begrip nulgraad vra om verdere nuansering. John (2009:52) voer aan: “By die idee van die ‘dood van die outeur’ [soos deur die Wurm-groep gehanteer] sou die Barthesiaanse ‘terugkeer na die nulpunt’ gevoeg kan word.”
Die betekenisse van avant-garde en nulgraad kan wel oorvleuel, maar dit is nie sinoniem nie. Onder avant-gardistiese literatuur verstaan ’n mens trompop en baie ooglopende (dikwels teatrale) uitdagings van die literêre hegemonie. In Barthes se gebruik van die neutrale (waarna hier bo verwys is) is die oorvleuelingsmoontlikhede van die avant-garde met die nulgraad weliswaar duidelik: “I call Neutral everything that baffles the paradigm.”
Maar die geïmpliseerde verskille is ook daar: die avant-garde val wel die paradigma aan, maar dit sê niks oor die afgetrokkenheid, niebetrokkenheid en neutraliteit wat dikwels die nulgraad karakteriseer nie. Barthes beskryf die neutrale byvoorbeeld as “nie-aggressief” (in Parvalescu 2007:7).
Raymond Queneau, wat deur Barthes as ’n nulgraadskrywer beskryf word, en die avant-garde se paaie skei op verskeie punte. Enkele aanhalings uit die Wikipedia-inskrywing oor Queneau in hierdie verband is nuttig: “In 1924 Queneau met and briefly joined the Surrealists [op daardie stadium avant-garde in hul selfbeskrywing], but never fully shared their penchants for automatic writing or ultra-left politics”; “He did not make a big impression on the young bohemians”; “Queneau questioned Surrealist support of the USSR in 1926” (Raymond Queneau s.j). Hieruit is dit duidelik dat die nulgraad van Barthes ’n baie kritiese begrip is wat nie sonder meer met ekstremisme of die avant-garde in verband gebring kan word nie.
Die avant-garde en die nulgraad oorvleuel wel in die wyse waarop dit die konvensionele literatuurgeskiedskrywing uitdaag. In die woorde van John (2009:14):
So ’n raamwerk [die Opperman-tradisie van eenheidsoekende literêre geskiedskrywing] bevoorreg ’n konseptuele stelsel wat ’n soort inkrementele, rasionele en reëlgebonde soort kontinuïteit (wat ’n idee soos “normdeurbreking” insluit) hoër stel as die byna absolute soort diskontinuïteit [avant-garde] wat die bydraes in Wurm op die voorgrond geplaas het.
John (2009:58) beskryf die genoemde eenheidsoekende raamwerk soos volg aan die hand van spesifieke eienskappe daarvan: “In die geval van die Opperman-tradisie was hierdie raamwerk die idee dat die projek waarmee Afrikaanse skrywers besig is, dié van die skepping van ’n ‘nasionale’ letterkunde, op die Europese model is.”
Die vraag is egter: Hoe diepgaande was die Wurm-groep met diskontinuïteit gemoeid? (Dieselfde vraag sou gevra kon word oor ander “wegbrekingslyne” in die Suid-Afrikaanse literatuur, soos Sestig en die sogenaamde Tagtigers.23) Minstens een voorbeeld uit die Wurm-groep, die sogenaamde plagiaateksperimente van D.P.M. Botes, wat volgens John (2009:5) uitdrukking verleen het aan die Barthesiaanse insig van die “dood van die skrywer” (soos verwoord in Barthes 1967b), laat iets te wense oor in terme van subtiliteit, wat volgens Barthes se beskrywings in WDZ tiperend van nulgraadletterkunde is. Botes se beweerde interpretasie van die “dood van die skrywer” as die beweegrede vir sy plagiaattruuk bring Barthes se ewe belangrike beginsel van die outonomie van die skrywer in gedrang, wat ’n verdere aanduiding is van ’n redelik letterlike opvatting van Botes se begrip van Barthes.
Baie insiggewend is John (2009) se verwysing na “normdeurbreking” in die tradisionele geskiedskrywing wat volgens hom déél uitmaak van die tradisionele geskiedskrywing se klem op kontinuïteit en dus nie noodwendig ’n teken van radikale diskontinuïteit is nie. Hierdie beginsel (normdeurbreking) is inderdaad vanuit ’n Barthesiaanse oogpunt ontoereikend om radikale wegbrekings en deurbrekings in die letterkunde te registreer, omdat dit in terme van ’n eenheidsoekende geskiedskrywing geïnterpreteer word (soos hier bo aangevoer). Hierin kom die avant-garde-benadering met die nulgraad ooreen. (Om dieselfde redes sou die begrip vernuwing soos dit gebruik word as beskrywing in terme van ’n tradisie, waarskynlik as kwasiradikaal deur Barthes beskou word.)
Om op te som: Die verskille tussen avant-garde en die nulgraad word nie deur John genoem nie, ondanks die feit dat WDZ in die artikel se bibliografie vermeld word.
Dit kan insiggewend wees om die geval Rimbaud weer te noem. Tot vandag toe word Rimbaud gesien as ’n skrywer wat met alle skrywersnorme voor hom gebreek het. Maar was hy avant-garde? ’n Teken van avant-gardistiese bewegings is groepsidentifisering, iets wat afwesig is by Rimbaud.
In die reeds genoemde inskrywing van Meiring (s.j.) in Literêre terme en teorieë word die volgende sin aangetref: “Teenoor die realisme stel hy [Barthes] sy degré zero, sy ‘nulpunt-literatuur’, soos uitgedruk in L'Étranger van Camus met sy ‘deursigtige taal’.” Weer word degré zero foutiewelik as nulpunt vertaal.
Meiring se stelling oor die nulgraad is nie korrek nie. Barthes se nulgraad-begrip soos uiteengesit in WDZ is nie in wese ’n teenhanger vir die realisme nie. Dit behoort duidelik te wees uit my bespreking van die nulgraad (in afd.6.1; sien ook die verbandhoudende bespreking oor Meiring se kritiek in afd. 9). Wat wel gebeur, is dat Barthes sy nulgraad-begrip, wat oor individualisme handel, verduidelik met verwysing na ’n realistiese roman, naamlik L’Étranger.
’n Vae verwysing na die nulgraad kom ook voor in ’n resensie deur Joan Hambidge (s.j.) van Moltrein, ’n roman deur Dan Roodt. Sy voer aan: “Dit is ’n roman wat Barthes se ‘nulpunt van skryf’ [weer ’n onnoukeurige vertaling] tot die outobiografiese-biografie, Roland Barthes deur Roland Barthes, ontgin en heraktiveer.” Sonder verdere omskrywing beteken hierdie sin nie veel nie. Maar daar is ’n inskrywing oor Moltrein op die Praag-webwerf (Moltrein van Dan Roodt s.j.) wat dalk lig werp op die resensent se toespeling:
Benewens ’n intense dialoog met die Franse letterkunde, word daar onverskrokke vrae gevra oor die ware redes waarom Afrikaners so ongeliefd in die wêreld is. Die politieke boodskap van die roman, naamlik dat internasionale Afrikanerhaat in die 1980’s [waarin die roman afspeel] onder andere te wyte was aan die Europeërs se skuldgevoel oor hul meelopery met die Nazi's, gaan beslis die tonge aan die roer sit.
Hambidge (s.j.) se verwysing na Barthes se outobiografie, Roland Barthes par Roland Barthes (1975) het vermoedelik betrekking op die “ondermynende” fragmentstyl waarin Barthes sy boek geskryf het. In watter mate hierdie boek van Barthes ’n voorbeeld van ’n nulgraadgeskrif is, spreek nie vanself net omdat Barthes dit geskryf het nie. Maar dit sou ’n interessante ondersoek kon word. ’n Bepaalde nulgraadgeskrif (soos wat Barthes se outobiografie volgens Hambidge is) se nulgraad kan egter nie deur ’n ander geskrif “ontgin of geheraktiveer” word ten einde self ’n nulgraadgeskrif te wees nie. Die nulgraad-begrip verwys nie na enige bepaalde styl of vorm of manier van skryf nie, want die begrip het geen vaste inhoud nie, slegs parameters (sien die eienskappe van die nulgraad afd. 6.1) waarbinne die nulgraadgeskrif homself van nuuts af tot stand bring.
Dis egter die benadering tot die apartheidstema in Moltrein, soos aangedui in die aanhaling uit die inskrywing op die Praag-webwerf, wat my met verwysing na Hambidge se gebruik van die term nulpunt interesseer. Hierdie is ’n benadering wat so wars staan ten opsigte van meeste benaderings van die tema dat daarvan gesê kan word dat dit op ’n nulgraad beweeg ten opsigte van ander hanterings van apartheid. Morele strewes, soos die wêreldwye stryd teen apartheid en die erfenis wat uit daardie stryd gebore is, kan óók selfonkrities begin funksioneer en dus hegemoniese trekke, selfs totalitêre trekke, aanneem (lees weer wat Nathwani 2014 sê in afd. 5.1.3). Op dié manier sou die heersende anti-apartheidsdiskoers ’n bourgeois-mite soos enige ander kon word. En ’n aweregse benadering, soos hier bo in Moltrein geïdentifiseer, sou die potensiaal kon hê om so ’n totalitêre denkraamwerk te ondermyn. Hieruit kan egter nie sonder meer tot die gevolgtrekking gekom word dat Moltrein ’n nulgraadgeskrif is nie. Die kenmerke van die geskrif in sy geheel, en veral die vormgewing van die werk, insluitende die oortuigende vormgewing van die allerbelangrike etiese aspek, sou eers verreken moes word.
Van Wyk Louw bely in Vernuwing in die prosa (1961) dat dit ’n “deursigtige medium” is wat hy die meeste op prys stel, werk wat volgens hom soos “’n volkome skoon ruit is” waarin “alleen die mededeling opval” (soos deur Olivier 1992:151 aangehaal). Hierdie beskrywing van Louw herinner sterk aan Barthes se “transparent form of speech” (afd. 6.1), een van die terme waarmee Barthes die nulgraad beskryf.
Maar waar Louw hom beroep op ’n “natuurlike verteller” (Olivier 1992:151) om hierdie “skoon ruit” van vertelling moontlik te maak – ’n verteller wat “net vertel” (Olivier 1992:151) – behels Barthes se begrip van die nulgraad ’n fyn truuk waarin die vertellersaard volledig gekonstrueer en selfbewus is. Louw se opvatting, daarenteen, lyk nog verbonde aan die klassieke-letterkunde-idee dat ’n objektiewe, ongefabriseerde punt van waarneming vir die verteller kan bestaan.
Die akademikus Ian Glenn (2013) verwys na ’n breuk met die tradisionele Engelse roman wat hy by J. M. Coetzee bespeur:
A longer view of South African literature would show us Coetzee as a new figure displacing the dominant realist visions of writers like Gordimer and Fugard, both critically in reviews or analyses, and also in his practice. (When Klawer dies twice in Dusklands, in many ways Coetzee’s manifesto piece, we aren’t in realist literature any more, though one early reviewer assumed it must have been an editing error.)
Hierdie miskyk deur ’n destydse resensent van ’n belangwekkende onderskeid herinner aan John (2009) se waarskuwing (hier bo aangehaal) dat te veel klem op deurlopendheid in die literatuurgeskiedskrywing kan veroorsaak dat belangrike verdelingslyne misken word. Die onderskeid in Coetzee se Dusklands waarna Glenn verwys, herinner aan Barthes se beskrywing van die nulgraad as ’n radikale maar nié noodwendig opvallende moment nie.
In welke mate Coetzee se werk met die nulgraad van Barthes in verband gebring kan word, veronderstel ’n ondersoek op sy eie. Die minimalisme by Coetzee, wat lyk of dit die stylaspek van sy werk so onopvallend as moontlik wil hou, herinner wel aan Barthes se siening dat styl by sommige radikale skryfwerk – nulgraadskrywes – in die vorm van die skrywe opgaan en daarmee saamval.
Met sy nulgraad-begrip ondergrawe en problematiseer Barthes suksesvol heelparty begrippe wat vryelik in die literatuurbeskouing voorkom. Maar in watter mate so ’n oop begrip soos die nulgraad op wetenskaplike wyse gebruik kan word in teksgerigte ondersoeke, is ’n ope vraag.
7. Die outeur as ’n maaksel van die samelewing en wat dít inhou vir sy outonomie
Dis opvallend, en deels ironies, dat die outeursmaaksel direk ná sy kruin tydens die Europese moderniteit baie vinnig in duie stort. Die geboorte van die moderne letterkunde en die moderne skrywer as outonome agent, naamlik “die outeur”, is een van die groot prestasies van die Europese moderniteit. Maar die moderniteit het relatief vinnig oorgegaan in die laatmoderniteit (ook genoem die postmoderniteit), ’n fase wat neerkom op die disintegrasie van die moderniteit, en daarmee saam die maaksel van die outeur.
Barthes, wat in WDZ die keuses en vryheid van die outeur beklemtoon – die skrywer se agentskap – doen dit in die aangesig van die disintegrasie van hierdie agentskap. Die vraag is dan: Hoe affekteer laatmoderne (postmoderne) ontwikkelings dan die outonomie (soewereiniteit) van die skrywer, wat volgens Barthes die moderne outeur se wesenlike eienskap is?
In die eerste afdeling van hierdie artikel het ek die veranderinge in die skrywerskonsep soos dit voorkom in die makrotydgewrigte (eras) van die geskiedenis, beskryf. Ek sluit nou weer hierby aan.
In 1969 het die Franse filosoof Michel Foucault die opstel “What is an author” (opgeneem in Foucault 1998:205–22) geskryf, regstreeks ingegee deur ‘n aantal sienings van Barthes, onder meer uit “The death of the author” (Barthes 1967b). Foucault begeer onomwonde die dag wanneer daar geen noodsaak meer sal wees vir die bestaan van “die outeur” as maaksel van die samelewing nie. En tog is dit duidelik uit sy opstel dat hy die bestaan van die outeur as maaksel vir eers nie kan weggooi nie. Want, so reken Foucault, dis nie die onderwerp van ’n skrywe wat dit maak wat dit is nie, maar die rangskikking van die elemente daarin. En mens kan nie na daardie rangskikking (hierdie idee is verwant aan Barthes se écriture) verwys sonder verwysing na die outeur daarvan, en by implikasie na die outeur se spesifieke geaardheid, nie.
Foucault stel dit egter pertinent dat ’n werk nie slegs deur die geaardheid van die skrywer geskep word nie, maar in wisselwerking met sosiale kragte. Ook dit weet ons reeds uit Barthes se konsep van vorm (soos reeds toegelig). Onder hierdie kragte, meen Foucault verder, tel die aard van die gehoor.
Maar, die outeur van ’n geskrif is inderdaad nie sinoniem met die skrywer van daardie geskrif nie. Daar bestaan gevalle waar anonieme tekste met gedeelde trekke ’n fiktiewe skrywersnaam gegee word. Hiervan is die naam Homeros ’n eeue oue voorbeeld. Daar is ook die beroemde verwarring van Shakespeare en Christopher Marlowe se skrywerstrekke. Verder is daar die gevalle waar ’n enkele outeur as meer as een skrywer funksioneer (byvoorbeeld Fernando Pessoa met sy heteronieme). Dít is alles bewys daarvan dat die outeurskonsep nie noodwendig sinoniem is met die individu wat die geskrif produseer nie.
7.1 Gedeelde vorme van outeurskap
Die filmmedium is die opvallendste hedendaagse medium wat die outeursfunksie tussen meer as een individu verdeel. Hedendaagse episodereekse soos Breaking bad kom tot stand met ’n span skrywers, en selfs met meer as een regisseur, wat almal as medewerkers daarin slaag om getrou te bly aan die geaardhede van die karakters en aan ’n storielyn wat deur meer as een skrywer geskep is.
Daar bestaan ’n argument dat “collaborative fiction” nog áltyd bestaan het, dat dramas in die Renaissance in die reël deur meer as een skrywer geskryf is, en dat die individuele skrywer as outeur eintlik ’n moderne verskynsel is (Collaborative fiction 2016). Die gedeelde vorme van outeurskap wat tans weer voorkom, veral in die filmmedium, plaas die begrip moderne outeur opnuut onder druk. Maar op die keper beskou kan deelversamelings van die samelewing, soos ’n groep skrywers, ewe goed “die outeur” én sy outonomiteit verteenwoordig as wat ’n individu dit kan doen. Die vraag is egter of veelvoudige skrywerskap reg laat geskied aan Barthes se vereistes vir goeie skryfwerk in die moderne sin van die woord. In die geval van die filmmedium en die musiekmedium (simfonie-orkeste, rockgroepe, operageselskappe) is die antwoord ja.
7.2 Spanning tussen die moderne en laatmoderne outeurskonsep
By geleentheid van ’n PEN-Afrikaans-gesprek tussen Danie Marais, Breyten Breytenbach, Adam Small en ander in die loop van 2014 het die onderwerp van die skrywerskap van die pas gestorwe André P. Brink opgeduik (Marais 2016). Marais het genoem dat Brink se roem en beduidenis met sy tyd en plek en die wisselwerking met samelewingskragte te doen gehad het. Dié onderwerp is ’n welbekende onderwerp in diskoerse binne postmoderne literêre verband, maar die ander sprekers, asook die gehoor, het die onderwerp gesystap. Daar was nie ’n gewilligheid om Brink as tydsgebonde skrywersmanifestasie onder die loep te neem nie, om die buitefaktore in sy totstandkoming as ’n skrywer te beoordeel nie. Onder die kragte waarna ek hier verwys, tel die vestiging van die moderne Afrikanermiddelstand, die ontdekking van Suid-Afrika deur die internasionale gemeenskap en die sede- en morele botsing tussen ’n betreklik geïsoleerde landelike gemeenskap met vroegmoderne Europese wortels (die Afrikaner) en die laat 20ste eeu.
Die gevolgtrekking wat hieruit gemaak moet word, is dat die implikasies van die postmoderne outeurskonsep soms geïgnoreer word weens die ongemak wat dit veroorsaak. Barthes (1967b:2) skryf in “The death of the author” dat hoewel die begrip outeur as ’n outonome manifestasie geen bestaansreg meer het nie, mens oral steeds ’n verbete vasklou daaraan bemerk: “The author still rules in manuals of literary history, in biographies of writers, in magazine interviews, and even in the awareness of literary men, anxious to unite, by their private journals, their person and their work […].”
Barthes se sienings in sy beroemde opstel (1967b) strook volkome met Danie Marais se stelling, wat deur die vergadering met ongemak hanteer is: “Ek dink nie ’n wit Afrikaanse André P. Brink is vandag denkbaar nie.”
7.3 Die skrywer as ’n produk van sy tyd en plek
Dis belangrik om die veelvuldige faktore te verreken wat ’n rol speel in die maaksel van wie en wat ’n skrywer in ’n bepaalde tyd is, om ’n oortuigende prentjie te vorm van die omskrywing en beperkings van die skrywer/outeur. Die outeur in Europa het tans ’n meer outonome en invloedryke rol te speel as byvoorbeeld in Suid-Afrika. Dit was duidelik tydens ’n onlangse kongres in Berlyn waartydens Europese skrywers, sommige van hulle in hul twintigerjare, deur invloedryke Duitse kabinetslede om hulle menings oor die toekoms van Europa gevra is (Alfred Herrhausen Society 2014). Spesifieke kulturele faktore wat skynbaar nie ewe sterk by ons aanwesig is nie, is waarskynlik hiervoor verantwoordelik – opbouende kragte wat deur ’n spesifieke geskiedenis opgelewer is en deur die ontnugterings wat daardie geskiedenis vergesel het. As ’n mens die Suid-Afrikaanse skrywer met die hedendaagse Duitse skrywer vergelyk, bevestig die verskille Barthes se opvatting dat die individuele skrywer ’n maaksel van sy samelewing is, wat deur spesifieke samelewingskragte opgelewer word.
7.4 Twee tekste in spanning: WDZ en “The death of the author”
Die vraag ontstaan hoe Barthes se debuutwerk Writing degree zero (in Frans gepubliseer in 1953), met sy sterk klem op die “persoonlike mitologie” van die skrywer, aansluit by sy ewe seminale opstel “The death of the author” (1967) waarin hy verklaar dat die betekenis van ’n teks in die teks geleë is en nie afgelees kan word uit die bedoelinge of die aard van die individuele skrywer nie. Op die oog af kan dit lyk of die latere Barthes die vroeëre Barthes hierin weerspreek.
Maar, eweneens is dit duidelik uit WDZ dat die goeie skrywer homself in so ’n mate verskryf, herskryf, vertolk, rangeer en projekteer dat sy wese hoegenaamd nie as sinoniem met die uiteindelike teks gesien kan word nie. Dus is die enigste manier waarop die teks verstaan kan word, inderdaad om dit te vertolk volgens die aanwysings in die teks.
Belangwekkend is dat Barthes in “The death of the author” na die skrywer (hy gebruik inderdaad die woord writer in hierdie geval en nie author nie) verwys as ’n blote scriptor (’n optekenaar). Hy voer aan: “[T]he modern writer (scriptor) is born simultaneously with his text; he is in no way supplied with a being which precedes or transcends his writing” (Barthes 1967b:4). Dit is ’n belangrike klemverskuiwing, weg van die outonomie van die outeur soos dit voorkom in WDZ na die outonomie van die teks, met die optekenaar (skrywer) ’n instrumentele punt tussenin. Maar die toestande en ingesteldheid wat die scriptor benodig om sy outonome teks te lewer is steeds, by implikasie, onveranderd – naamlik vryheid. Daar is dus geen verandering in Barthes se siening oor die belang van outonomie vir die skryfdaad nie, ondanks die klemverskuiwing.
8. Writing degree zero en aspekte van die (Suid-)Afrikaanse kultuurrealiteit
Een van die interessante aspekte van die bespreking in WDZ is dat dit in betreklik hermetiese terme gevoer word en tog kan ’n mens indringende implikasies vir ’n aantal eietydse politieke en literêre kwessies in die boek raaklees.
Een so ’n voorbeeld is die problematiek van hoe gestandaardiseerd ’n taal moet wees om ’n moderne letterkunde daarin te produseer. Dit roep onmiddellik die omstrede begrip standaardtaal op. Nêrens skryf Barthes in WDZ direk hieroor nie, maar selde kom ’n mens sulke goeie insigte oor hierdie problematiek, wat ’n eietydse twisappel is, teë. Hy skryf:
To take up again the distinction between a language and a mode of writing, we can say that until around 1650, French literature had not yet gone further than the problematics of the language, and that by this very fact, it was as yet unaware of modes of writing. For as long as a tongue is still uncertain about its very structure, an ethics of language is impossible; modes of writing appear only when the language, being established on a national scale, becomes a kind of negativity, a line which separates what is forbidden from what is allowed, without asking itself any more questions about its origins or the justifications for such a taboo. (Barthes 1967a:55–6, my beklemtoning)
Soos reeds beskryf, is modusse van skryf (verskillende uitings van écriture), vir Barthes ’n wesensaspek van moderne letterkunde. In die tyd van die klassieke Franse letterkunde was letterkunde ’n instrument wat ’n doel buite sigself gedien het: om ’n ondubbelsinnige realiteit weer te gee volgens die alombekende vereistes van goeie skryfwerk. Dis eers met die aanbreek van die moderne Europese letterkunde – op die kruin van die moderniteit, na afloop van die voorafgaande klassieke moderne periode – dat letterkunde allerlei ritualistiese rolle (Barthes 1967a:55) begin vervul het. Dit boetseer nou inhoude wat vorm gee aan die skrywer se diepste geneigdhede, met die vernaamste, soms enigste, doel hiervan die skep en herskep deur die outeur van homself.
Die “negatiwiteit” waarvan Barthes praat (in die aanhaling hier bo), verwys na die outeur se opsetlike uitdaging van ’n ontwikkelde taal se perke wat deur maatskaplike konsensus daargestel is. Hierdie negatiwiteit is min of meer dieselfde begrip wat Barthes in sy lesingsreeks aan die Collège de France (sien afd. 6.1) gebruik: Dit dui ’n verdelingslyn aan tussen die konsensus oor wat taal is en die uitdagingsmoontlikhede van daardie konsensus. Dis in die teken van oorskryding van gegewe taal- en betekenisperke waarin die hedendaagse literêre kunswerk geskoei staan.24 Die produsering van die moderne kunswerk is egter ’n dialektiese proses wat albei sy pole, sowel die behoudende as die oorskrydende, nodig het.
Barthes druk hier ’n oortuiging uit wat verreikende implikasies het vir ’n eietydse polities-literêre dilemma in Afrikaans. Daardie dilemma is die gebrek aan taalkonsensus tussen sprekers van ’n taal. Hy sê in effek dat dit nie moontlik is vir ’n moderne letterkunde in sy mees genuanseerde gedaantes om gelewer te word in ’n taal wat onseker is oor sy struktuur nie. In later jare het Barthes wel oproepe gemaak vir die radikale ondergrawing en omverwerping van taal se gegewe begrensing, onder meer in The neutral (Barthes 2005), maar my interpretasie is dat sulke omverwerpings juis om die aanvanklike bestaan van sterk stelsels vra, en dat Barthes nie vra vir die ondergang van die stelsel nie, maar vir die voortdurende ondermyning daarvan.
Hierdie siening van Barthes oor wat neerkom op taalstandaardisering het implikasies vir sienings oor die lewering van hoogstaande literêre artefakte in Afrikaans, gegee die afskaling van taalbeskerming en die gebrek aan taalinstandhouding wat die Suid-Afrikaanse geesteslewe en selfs die akademie kenmerk.
Soos reeds gesê, skets WDZ die Franse roman se ontwikkeling vanaf die vroeg-klassieke moderne roman tot by die middelmoderne roman en daarna tot by die hedendaagse letterkunde as ’n volledig moderne verskynsel.
Die teks toon aan hoe ’n enkele, vasstaande werklikheid, dié van die bourgeoisie, as ’n hegemonie bevorder is. Stadig maar seker is tydens hierdie ontwikkelingstrajek wel aspekte van andersheid, soos byvoorbeeld dialektiese taalgebruik (die taal van “die ander”) ingevoer. Maar dit het nie gebeur as bevraagtekening van die orde nie, eerder as inkleding van en kleurverskaffing aan die orde.
Barthes (1967a:55–62) beskou egter dialektiese taal (my term vir wat hy sien as die taal van ander stande of groepe) as ’n krag wat die hegemonie van bourgeois-letterkunde op belangwekkende wyses kan laat ontspoor. ’n Dialektiese taal word, wanneer dit homself op ’n gelyke voetstuk met die heersende bourgeois-letterkunde plaas, ’n uitdagende krag wat die bourgeois-sentrum ontsenu en van opperheerskappy onttroon. So ’n krag binne Afrikaans en Suid-Afrika is die poësie en dramas van Adam Small in Kaaps, asook die dialektiese gedigte van Peter Snyders en Nathan Trantraal, en in ’n mate sluit Ronelda Kamfer se gedigte en die taal van die karakters in Triomf hierby aan.
In die Kaapse gedigte van Small is die stem, asook die verwysingsveld, gelykstaande aan die dialektiese. Waar die hegemoniese figureer, soos die wit dame wat op die parade deur die groenteverkoper voorgekeer en letterlik van koers gebring word (in “Oppie parara”, Kitaar my kruis) (Poetry International Web 2016), is die moment volledig ondergeskik aan die dialektiese. Dis ’n voorbeeld van ’n moment van hegemoniese ontseteling, gesien vanuit ’n Barthesiaanse oogpunt, en tipies van wat Barthes noem “the Moment of Freedom” (Barthes1967a:17; 76) van die moderne skrywer.
Daar is egter ’n kinkel in die kabel as dit kom by die strewe daarna om die dialektiese tot ’n nuwe standaardtaal te verhef. Volgens Barthes (1967a:55) is taal wat nie sy beslag gekry het nie, soos Frans ook op ’n vroeë stadium, nie geskik vir die spektrum van skeppingsrolle wat ’n moderne letterkunde moet kenmerk nie. Dialekte soos Kaaps is grammatikaal skuiwende stelsels, soos duidelik blyk as die werk van Small, Trantraal en Snyders met mekaar vergelyk word ten opsigte van byvoorbeeld spelwyse. Die dialek is vir sy effekte grotendeels afhanklik van die spanning wat dit met die standaardtaal, en die politieke en estetiese standaard, het – spanninge wat ek in navolging van WDZ sou kenmerk as uiters belangrike spanninge, maar wat die dialek nie binne die onafheid van sy eie oop “stelsel” teweegbring kan bring nie.25
As die dialek tot nuwe standaard uitgeroep sou word, sal dit ook die revolusionêre politieke projek, bedoelende die voortdurende ontseteling van die hegemoniese orde, uitstel eerder as verhaas – nie die minste nie omdat die dialektiese homself sodoende tot die ander pool in die verhouding, naamlik die hegemoniese, sal verhef en sodoende sy aansienlike onmiddellike revolusionêre krag inboet.
Werke wat in dialek geskryf is, met hulle wesenlike afhanklikheid van die standaardtaal vir hul effek, loop ’n ooglopende risiko om in vertaling wesenlike betekenis in te boet. Die vertaalde werk word ontneem van die kardinale strukturele spanning met die standaardtaal, en hierdeur kan dit weliswaar kragteloos word. Vele vertalers van dialektiese werke het al hierop kommentaar gelewer. 26
9. Kritiek op Writing degree zero
Barthes is een van die mees indringende stemme van kritiek wat nog in die Westerse letterkunde opgelewer is. Hy was as’t ware ’n popster van kritieklewering op die letterkunde. Maar hy het ook sy skeptici gehad.
In Afrikaans is Eben Meiring ’n goeie voorbeeld van so ’n Barthes-skeptikus. In ’n andersins boeiende en wydlopende inskrywing oor die “Nouvelle critique” (“nuwe kritiek”), ’n stroming waarvan Barthes deel was, spreek Meiring (s.j.) ’n paar oordele uit oor Barthes wat by nadere ondersoek nie steek hou nie. Meiring voer aan:
Soos Thody (1977:16) aandui, is die meeste van Barthes se geswolle segginge herleibaar tot ’n klein klompie eenvoudige gedagtes. Baie van sy sg. revolusionêre nuwighede is eintlik leenwerk. Oor begrippe soos betrokkenheid, die soewereiniteit van die kuns, die “dood van die skrywer”, die siening van die werk as spel, was andere hom lank vooruit.
Dis waar dat die meeste van Barthes se idees reeds in bestaande letterkundediskoerse aangetref kan word. Een van sy grootste idees, die nulgraad, kan juis teruggevoer word na Tristan Tzara en die beweging van Dada. Maar wat Meiring nie verreken nie, is wat Barthes met sy leenwerk gedoen het. Hy het in elke geval die geleende idee gewysig en daarvan ’n radikale insig gemaak. Ter illustrasie verwys ek na wat Barthes gedoen het met die begrip betrokkenheid, en ek doen dit met verwysing na die volgende passasie uit Meiring (s.j.) se inskrywing waarin hy regstreeks na WDZ verwys:
Barthes se eerste stelsel, dié van “sosiale mitologie”, soos uitgedruk in sy Degré zéro de l'écriture (1953),27 is juis ’n dokument van betrokkenheid à la Sartre en Marx. [...] Die skryfkuns, verduidelik hy [Barthes], was lank ’n middelklasmonopolie tot dit in die 19e eeu onder sosio-ekonomiese druk in ’n veelvoud van skryfwyses versplinter het. Een daarvan is die realisme wat Barthes as waardeloos afmaak omdat dit met ’n idioom van clichés werk wat kultuurverskynsels valslik as natuurlik en onvermydelik voorhou. “Literatuur is altyd onrealisties,” skryf hy in sy Essais critiques(1964:146). Soos Thody (1977:9) aandui, loop dié tema van aanklag teen literêre kunsmatigheid dwarsdeur Barthes se werk. Vir Barthes som die leuse van die Romeinse toneelspeler wat inkom en na sy masker wys (Larvatus prodeo)die enigste eerlike skryfmotto op: nes die speler illusieloos aandui dat hy ’n rol speel, moes die skrywer sy leser deurentyd daaraan herinner dat sy werk kunsmatig en konvensioneel is.
Soos blyk uit my bespreking oor Barthes en betrokkenheid (afd. 4.2.2) was Barthes en Sartre se opvattings van betrokkenheid allesbehalwe sinoniem. Soos reeds verduidelik, het Barthes met sy derde term, écriture, die binêre teenstellings private/sosiale en individu/samelewing, wat veronderstel word met Sartre se betrokkenheid, effektiewelik gedekonstrueer. Barthes het van betrokkenheid ’n uiters individualistiese aangeleentheid gemaak wat dit in Sartre se denke nie was nie.
Meiring fouteer ook oor Barthes en die “realisme”. Barthes maak nie die realisme as waardeloos af nie. Hy het dit teen realisme as ’n strewe na objektiewe uitbeelding. Vir realisme wat subjektiwiteit nastrewe, soos Camus se L’Etranger, het Barthes net die hoogste agting, soos duidelik blyk uit sy bespreking van hierdie roman in WDZ.
Barthes het dit ook nie teen die skep van illusie nie, solank die skrywer en die literêre kritici weet dat hier gewerk word met illusie en bewus bly daarvan dat die moontlikheid van ’n objektiewe uitbeelding onmoontlik is. Die skep van illusie word juis baie meer interessant wanneer dit onbeskaamd subjektiewe uitbeelding nastreef.
Barthes is nie verlief op metatekstuele ingrype nie (soos Meiring se voorbeeld van die akteur suggereer). Daar is byvoorbeeld geen metatekstuele ingrype in L’Etranger, wat Barthes, soos reeds vermeld, in WDZ as toonbeeld van literêre gehalte bespreek nie.
My eie kritiek op WDZ behels die volgende: Barthes se beoordeling van die etiese aspek van die individuele werk; die strukturele trekke van die denke in WDZ; en hoe die hedendaagse globalistiese aard van wêreldkultuur ’n nuwe lig op WDZ werp.
Dis moontlik vir ’n werk om ’n etiese en estetiese etos (Barthes 1967a) te besit wat binne die geheel van die werk besonder goed opklink. ’n Goeie voorbeeld van so ’n geval is Van Wyk Louw se drama Die dieper reg. Barthes voer in WDZ aan dat die uitnemende werk sy eie reëls skep, wat die implikasie dra dat so ’n werk in hoofsaak slegs aan homself gemeet kan word. Maar hoe vaar ’n uitnemende werk soos Die dieper reg moreel gesproke as dit in die wye samelewingsdomein gemeet word? Olivier (1992:31–5) eindig tereg met die oordeel dat Louw se drama hom verleen tot die goedpraat van ’n eensydige morele roeping en dus in die wyer domein ’n immorele uitkyk verteenwoordig.
Hieruit voortvloeiend is ’n kritiek van my op WDZ: die waarde van ’n boek se moreel-estetiese etos kan nie slégs of hoofsaaklik aan daardie werk se samehang en estetiese werking-binne-homself gemeet word nie, want dis moontlik vir ’n immorele uitkyk om sowel esteties as eties binne sy eie samehang baie oortuigend te klink. Dis ’n dilemma wat WDZ nie in besonderhede bespreek nie.
Barthes se WDZ gee wel blyke van die morele valsheid waaraan ’n groot werk skuldig kan wees, naamlik waar hy skryf oor Sartre se romans: “[A] particular voice, defined by highly recognizable contingent features, […] gives the novel [a] testimony which may well be false” (Barthes 1967a:85, my beklemtoning).
Sedert 1953, toe Barthes WDZ in Frans gepubliseer het, het baie water in die see geloop. Die laatmoderne wêreld (postmoderniteit) is nou in ’n verdere fase van ontplooiing as in 1953.
’n Vraag is of dit moontlik is om vanaf ’n basis te skryf wat nié dekonstrueerbaar is nie. Die antwoord wat ons vandag het, is dat geen so ’n basis meer bestaan nie. Maar te oordeel aan die swyende strekking van WDZ was daar aan die begin van Barthes se loopbaan wel vir hom so ’n basis, naamlik die basis van die Marxisme.
En tog het Barthes ook die volgende gedagte in WDZ verwoord: “There is no writing which can be lastingly revolutionary” (Barthes 1967a:xix). Met hierdie woorde trek Barthes reeds weg van die strukturalisme, en het hy die opvatting van “voortdurende revolusie” (met sy oorsprong by Trotski) omhels, wat wesenlik ’n dekonstruktivistiese opvatting binne die Marxisme is.
Soos ek in eindnota xi aandui, is die oorgang van strukturalisme na poststrukturalisme by Barthes nie ’n swart-wit aangeleentheid nie. Die belangrikste teken hiervan is reeds genoem, naamlik dat Barthes reeds in WDZ (tydens sy strukturalistiese fase) die letterkundestudie as ’n mitologie beskryf – ’n ontluisterde beskrywing kenmerkend van poststrukturalistiese denke.
Daar is verdere poststrukturalistiese trekke in WDZ aanwesig. Barthes praat van “die droom” van die eietydse letterkunde wat “verder wegstaan van selfbedrog as enige droom tot op hede” (my vertaling). Maar hy ontleed dan hierdie “droom” as net nóg ’n maaksel en een met soveel teenstrydighede dat mens dit oplaas slegs as “utopies” kan beskryf (Barthes 1967a:84–8). WDZ is dus ’n ontluisterende skema par excellence, en met laasgenoemde beskrywings is WDZ, Barthes se debuutwerk, reeds pens en pootjies in die poststrukturalisme.
In Barthes se ontleding in WDZ is die hegemonie van bourgeois-kultuur die antagonis van bevryding en goeie letterkunde. Maar sedert Barthes WDZ geskryf het, het ’n veel gedugter antagonis van die vryheid van die outeur op die toneel verskyn, naamlik die welvarende geglobaliseerde kultuur met sy media, markte en onmeetlike kapitaal. Dis ’n bolwerk wat toegerus is met veel groter en sterker mites as die bourgeoisie van lande en hul afsonderlike kulture. Dit is ’n situasie wat die prentjie van wêreldmag totaal verander het.
Die verskeie bourgeois-kulture wat hulself bedreig voel deur hierdie nuwe mag is nou, ironies genoeg, self in die posisie om onthegemoniserend binne globale verband op te tree. Dit gaan alles afhang van wát die redenasie of betoog is.
10. Ten slotte
Barthes het in sy vroeë werk, Le degré zéro de l’ecriture (1953), ’n uiteensetting van die vernaamste strewes van die moderne letterkunde gegee: die soeke na radikale individualisme en die intensifering van die etiese strewe. Die skrywer, sê Barthes, moet áltyd die literêre mite van sy tyd (dit wat noodwendig tradisie of konvensie geword het) uitdaag. Hy praat van “[om te gaan] beyond the literary myth” (1967a:86). In my bespreking van hoe hierdie strewes binne die (Suid-)Afrikaanse letterkunde en literêre beskouings soms benader word, kom ek tot die slotsom dat die genoemde werk van Barthes baie lig kan werp op hierdie strewes, maar tot dusver slegs kursoriese, vae of gedeeltelike verwysing in Afrikaans geniet het en in enkele gevalle onnoukeurig of foutief geïnterpreteer is.
Hoewel die letterkunde as moderne aktiwiteit nie kan bestaan sonder die allerbelangrike eienskap van die outonomie (soewereiniteit) van skrywer en teks nie, is die moderne skrywer in postmoderne verband, ironies, ’n maaksel wat baie onseker geword het. Die inhoud van die begrip letterkunde het ewe onseker geword en daar kan ten slotte bygevoeg word dat nuwemediavorme soos blogs ’n radikale aanslag op die begrip boek verteenwoordig. Dit alles bring die manier waarop die moderne teks tot dusver bestaan het, onder groot druk. WDZ bied baie bruikbare indrukke oor hoe hierdie druk gehanteer kan word om die moderne letterkunde as ’n bevrydende kulturele aktiwiteit te handhaaf en te bevorder.
Daar word ook tot die gevolgtrekking gekom dat WDZ op indirekte wyse veel te sê het oor eietydse problematiek wat die letterkunde raak en ek bespreek een so ’n voorbeeld van ’n dringende problematiek binne die Afrikaanse konteks, naamlik die kwessie van taalstandaardisering versus die rol van dialektiese taal.
Bibliografie
Alfred Herrhausen Society. 2014. Europe: dream and reality. Berlyn: Internationale Politik.
Barnard-Naudé, J. 2011. Poësie en abstraksie: Paul Valéry se Zaharoff-lesing. Versindaba. http://versindaba.co.za/2011/11/07/jaco-barnard-naude-poesie-en-abstraksie-paul-valery-se-zaharoff-lesing (17 Februarie 2016 geraadpleeg).
Barthes, R. 1967a. Writing degree zero. Vertaal deur A. Lavers en C. Smith. Londen: Jonathan Cape.
—. 1967b. The death of the author. Vertaal deur R. Howard. Ubuweb. http://www.tbook.constantvzw.org/wp-content/death_authorbarthes.pdf (3 Februarie 2016 geraadpleeg).
—. 1970. De nulgraad van het schrijven. Vertaal deur A. van Caspel. Amsterdam: Meulenhoff.
Barthes, R. 1975. Roland Barthes by Roland Barthes. https://monoskop.org/images/b/b3/Roland_Barthes_by_Roland_Barthes.pdf (27 September 2016 geraadpleeg).
—. 1980. Camera Lucida. Parys: Hill & Wang.
—. 2005. The neutral. Vertaal deur R.E. Krauss en D. Hollier. New York: Columbia University Press.
Berold, R. 2003. It all begins: poems from postliberation South Africa. Grahamstown: Gecko Poetry.
Binary opposition. s.j. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Binary_opposition (10 Mei 2016 geraadpleeg).
Blumenberg, H. 1985. The legitimacy of the modern age. Vertaal deur R. Wallace. Cambridge, Mass.: MIT Press.
Botha, E. s.j. Was daar ’n Tagtigerbeweging? LitNet. http://www.litnet.co.za/was-daar-n-tagtigerbeweging-2005 (6 September 2016 geraadpleeg).
Breytenbach, B. 2015. Parool / Parole: Versamelde Toesprake / Collected Speeches. Kaapstad: Penguin.
Brink, A. s.j. Betrokke literatuur. Literêre terme en teorieë. http://www.literaryterminology.com/index.php/lemmas/9-b/21-betrokke-literatuur (30 Julie 2016 geraadpleeg).
—. 1962. Lobola vir die lewe. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 2009. Op Camus se spoor. Beeld. http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2009/09/06/BJ/14/BJNeA.html (15 Mei 2015 geraadpleeg).
Buikema, R. 2011. The content of the form and other textual politics: Configurations of nationhood and citizenship in Disgrace and Agaat. RCCS Annual Review. http://www.ces.uc.pt/publicacoes/annualreview/ficheiros/003/3114_5.AR3_Buikema.EN_rev_10.11.pdf (1 Julie 2016 geraadpleeg).
Choonara, E. en Y. Prasad. 2014. What’s wrong with privilege theory? International Socialism: A Quarterly Review of Socialist Theory, 142. http://isj.org.uk/whats-wrong-with-privilege-theory (15 Julie 2016 geraadpleeg).
Coetzee, J. 1999. Disgrace. Londen: Secker & Warburg.
—. 2013. The childhood of Jesus. Sydney: Viking.
Collaborative fiction. s.j. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Collaborative_fiction (14 Februarie 2016 geraadpleeg).
D’Hane-Scheltema, M. 2009. Ovidius Metamorphosen. Amsterdam: Athenaum-Polak & Van Gennep.
De Kock, L. 1996. The heart in exile: South African poetry in English, 1990–1995. Johannesburg: Penguin.
Fantastische literatuur. s.j. http://www.literaryterminology.com/index.php/lemmas/13-f/713-fantastischeliteratuur (11 Maart 2016 geraadpleeg).
Fantasy. s.j. http://www.literaryterminology.com/index.php/lemmas/13-f/714-fantasy (11 Maart 2016 geraadpleeg).
Farago, J. 2013. J.M. Coetzee's stunning new novel shows what happens when a Nobel winner gets really weird. New Republic. https://newrepublic.com/article/114658/jm-coetzees-childhood-jesus-reviewed-jason-farago (10 September 2016 geraadpleeg).
Flanery, P. 2013. The childhood of Jesus by J.M. Coetzee. The Washington Post. https://www.washingtonpost.com/entertainment/books/the-childhood-of-jesus-by-jm-coetzee/2013/09/02/ce154d54-0f63-11e3-85b6-d27422650fd5_story.html (19 Julie 2016 geraadpleeg).
Fraser, N. s.j. Social justice in the age of identity politics: redistribution, recognition and participation. http://tannerlectures.utah.edu/_documents/a-to-z/f/Fraser98.pdf (19 Julie 2016 geraadpleeg).
Foucault, M. 1969. What is literature?. Movementresearch.org http://www.movementresearch.org/classesworkshops/melt/Foucault_WhatIsAnAuthor.pdf (1 Februarie 2016 geraadpleeg).
—. 1972. The archaeology of knowledge and the discourse of language. Vertaal deur A.M. Sheridan Smith. New York: Pantheon Books.
—. 1998. Aesthetics, method and epistemology. Vertaal deur R. Hurley e.a. New York: The New Press.
Giles, J. 201. Of gods and dogs: the postcolonial sublime in Coetzee’s Disgrace, or, David Lurie’s aesthetic education. Academia.edu. https://www.scribd.com/document/256268397/The-Postcolonial-Sublime-in-Coetzee-s-Disgrace-Or-David-Lurie-s-Aesthetic-Education (10 Julie geraadpleeg).
Gilligan, V. (uitvoerende vervaardiger). 2008. Breaking bad. Albuquerque: Sony.
Glenn, I. 2013. Coovadia, Coetzee and the literary field of post-apartheid South Africa. LitNet. http://www.litnet.co.za/coovadia-coetzee-and-the-literary-field-of-post-apartheid-south-africa (10 Julie 2016 geraadpleeg).
Gordimer, N. 1991. Crimes of conscience: selected short stories. Nairobi: Heinemann.
—. 1998. The house gun. Londen, Tokio, Harare: Bloomsbury.
Hambidge, J. s.j. Dan Roodt – Moltrein (2004). Woorde wat weeg. http://joanhambidge.blogspot.co.za/2013/03/dan-roodt-moltrein-2004.html (1 Augustus 2016 geraadpleeg).
Hirson, D. 1997. The lava of this land: South African poetry, 1960–1996. Chicago: Northwestern University Press.
John, P. 2009. Die tydskrif Wurm (1966–1970) en die Afrikaanse literatuurgeskiedskrywing. LitNet Akademies, 6(2). http://www.litnet.co.za/die-tydskrif-wurm-1966-1970-en-die-afrikaanse-literatuurgeskiedskrywing (7 Julie 2016 geraadpleeg).
Kakutani, M. 1989. The house gun: A fatal triangle in the long shadow of apartheid. New York Times Book Review. http://www.nytimes.com/books/98/01/11/daily/gordimer-book-review.html (7 November 2016 geraadpleeg).
Kanaya, S. 2002. The binary and the potential in Roland Barthes's concept of the neutral. PDF-formaat (7 September 2016 afgelaai).
Kannemeyer, J.C. 2005. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau.
Literary Crossroads. 2015. http://www.goethe.de/ins/za/en/joh/kul/mag/lit/lcr.html?wt_sc=southafrica_literarycrossroads (1 Februarie 2016 geraadpleeg).
Lofsangers. s.j. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=KnzwvH-mPNA (28 Junie 2015 geraadpleeg).
Louw, N.P. Van Wyk. 1961 Vernuwing in die prosa. Kaapstad en Pretoria: Academica.
Madosini. s.j. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=Q9iIXnP1UBY (28 Junie 2015 geraadpleeg).
Marais, D. 2014. PEN Afrikaans-gesprek: Kan ’n Afrikaanse skrywer nog ’n impak maak? LitNet. http://www.litnet.co.za/pen-afrikaans-gesprek-kan-n-afrikaanse-skrywer-nog-n-impak-maak (4 Maart 2016 geraadpleeg).
Marais, M. 2006. Disgrace and the task of the imagination. Journal of Modern Literature, 29(2):75–93.
Meiring, E. s.j. Dada. Literêre terme en teorieë. http://www.literaryterminology.com/index.php/11-d/279-dada (25 Julie 2016 geraadpleeg).
—. s.j. Nouvelle Critique. Literêre terme en teorieë. http://www.literaryterminology.com/index.php/21-n/149-nouvelle-critique (25 Julie 2016 geraadpleeg).
—. s.j. Surrealisme. Literêre terme en teorieë. http://www.literaryterminology.com/index.php/25-s/241-surrealisme (27 Julie 2016 geraadpleeg).
Moltrein deur Dan Roodt. s.j. Praag.co.za. http://praag.co.za/?wpsc-product=moltrein-deur-dan-roodt (5 Augustus geraadpleeg).
Morgan, A. s.j. Fantasie. Literêre terme en teorieë. http://www.literaryterminology.com/index.php/lemmas/13-f/40-fantasie (4 Maart 2016 geraadpleeg).
Nathwani, N. 2014. On privilege. A leftist critique of the Left. Harvard Political Review. http://harvardpolitics.com/united-states/privilege-leftist-critique-left (21 Julie 2016 geraadpleeg).
Nietzsche, F.W. 1994. The birth of tragedy. Vertaal deur I. Johnston. Londen: Penguin.
Olivier, G.1992. N.P. Van Wyk Louw: literatuur, filosofie, politiek. Kaapstad: Human & Rousseau.
Parvalescu, A. 2007. The professor’s desire: on Roland Barthes’s The neutral. Women, Gender & Sexuality Studies Research. http://openscholarship.wustl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1023&context=wgss (20 Julie 2016 geraadpleeg).
Raymond Queneau. s.j. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Raymond_Queneau (23 Julie 2016 geraadpleeg).
Richman, J. 2015. Coetzee as contractarian: Disgrace as political theory. South African History Online. http://www.sahistory.org.za/article/coetzee-contractarian-disgrace-political-theory-joshua-richman (21 Julie 2016 geraadpleeg).
Roodt, D. 1983. Textual pleasure and production: Three texts by Roland Barthes. Ongepubliseer MA-verhandeling, Universiteit van die Witwatersrand. http://wiredspace.wits.ac.za/handle/10539/19230?show=full (22 September 2016 geraadpleeg).
—. 2013. Het die Afrikaanse letterkunde misluk? Praag.co.za. http://praag.co.za/?p=14046 (10 Julie 2016 geraadpleeg).
—. 2015. Terug na die volk: ’n literêre slagspreuk? Praag.co.za. http://praag.co.za/?p=29980 (10 Julie 2016 geraadpleeg).
Rossouw, J. 2005. “O moenie huil nie, o moenie treur nie, die jollie bobbejaan kom weer”. Vrye Afrikaan. http://vryeafrikaan.co.za/lees.php?id=105. (Nie meer beskikbaar nie)
Sartre, J.-P. 1950. What is literature? Vertaal deur B. Frechtman. Londen: Methuen.
Small, A. s.j. Oppie parara. Poetry International Web. http://www.poetryinternationalweb.net/pi/site/poem/item/18105/auto/0/ON-THE-PRADE (15 Februarie 2016 geraadpleeg).
Sontag, S. 1967. Preface. In Barthes 1967a.
Taljard, M. 2006. Die skryf vind plaas in selfgeveg: versoeningstrategieë in Kleur kom nooit alleen nie deur Antjie Krog. Literator, 27(1):141–62.
The Nobel Prize in Literature. 1991. Nadine Gordimer. s.j. http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1991/press.html (6 September 2016 geraadpleeg).
Todorov, T. 1973. The fantastic: a structural approach to a literary genre. Vertaal deur R. Howard. Cleveland. Western Reserve University Press.
Ubuntu (philosophy). s.j. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Ubuntu_(philosophy) (6 Junie 2016 geraadpleeg).
Van Coller, H.P. 1997. Die waarheidskommissie in die Afrikaanse letterkunde: Die Afrikaanse prosa in die jare negentig. Stilet 9(2):9–21.
Van der Elst, J. s.j. Magiese realisme. Literêre terme en teorieë. http://www.literaryterminology.com/index.php/20-m/116-magiese-realisme (4 Maart 2016 geraadpleeg).
Van Niekerk, M. 1994. Triomf. Kaapstad, Pretoria: Quellerie.
—. 2004. Agaat. Kaapstad: Tafelberg.
Viljoen, H. s.j. Literatuursosiologie. Literêre terme en teorieë. http://www.literaryterminology.com/index.php/19-l/114-literatuursosiologie (27 Julie 2016 geraadpleeg)
Viljoen, L. 2009. Die voeë en nate van André P Brink se lewe en werk boeiend tot stand gebring in memoir. LitNet. http://www.litnet.co.za/die-voe-en-nate-van-andr-p-brink-se-lewe-en-werk-boeiend-tot-stand/ (6 Julie 2016 geraadpleeg.)
—. 2014. Die rol van Nederland in die transnasionale beweging. Internasionale Neerlandistiek. www.internationaleneerlandistiek.nl (15 Februarie 2016 geraadpleeg).
Eindnotas
1 Dis belangrik om die volgende onderskeidings in gedagte te hou: (1) Die moderniteitis ’n makroperiode in die geskiedenis wat ’n aanvang neem met die vroeë industrialisasie en die Verligting, rondom 1750. (2) Die moderne letterkunde, soos bedoel in die titel van hierdie artikel, begin in die laat 19de en vroeg-20ste eeu en spoel oor uit die moderniteit na die laatmoderniteit. (3) Die modernisme (hier gespel met ’n kleinletter-m) is ’n beweging binne die moderne letterkunde wat tradisionele vorme uitgedaag het en waarvan die ingesteldheid beskryf kan word in Ezra Pound se begrip van om alles nuut te maak. Dit was ’n selfbewuste omgaan met die letterkunde as moderne verskynsel. (4) Die postmoderniteit, ook die laatmoderniteit genoem – dus ’n laat vorm van die moderniteit – neem snel toe vanaf die einde van die Eerste Wêreldoorlog en gedurende die tweede helfte van die 20ste eeu. Dit was by uitstek die denker F.W. Nietzsche (1844–1900) wat baie van die laatmoderniteit se omwentelinge in die menslike gees geantisipeer het. (5) Die postmodernisme (met kleinletter-p) is ’n kunsbeweging wat rondom die kentering van die 21ste eeu baie merkbaar was en in die letterkunde gekenmerk is deur die gebruik van modusse van fragmentasie en opsetlike intertekstualiteit. Dis in vele opsigte ’n selfbewuste omgaan met die ontluistering van moderne literêre begrippe en ’n redelik letterlike aanwending van ingewings wat kenmerkend is van die laatmoderniteit.
2 Ek gebruik soms die term skrywer - in die generiese sin van die woord en in verwysing na die funksie van skrywerskap. In navolging van Barthes gebruik ek op ander geleenthede die term outeur - in verwysing na die moderne verskynsel van die skrywer of waar die moderne skrywer se outonomie op die voorgrond is.
3 Die etimologiese verwantskap tussen outeur en ’n woord soos outoriteit (author en authority) is nuttig om die begrip outeur verder te belig.
4 Die vryheid van die outeur waarvan Barthes praat, is baie spesifiek. My eie, verwante term outonomie (of soewereiniteit) is ’n omskrywing hiervan.
5 Ek gebruik die woord artefak omdat die kunswerk vir Barthes soos ’n voorwerp is. Barthes gebruik dikwels die woord object (voorwerp) om die moderne letterkundige produk te beskryf. Byvoorbeeld: “Each poetic word [in die moderne gedig] is an unexpected object” (Barthes 1967a:48).
6 Die digter Lebo Mashile is hiervan ’n goeie voorbeeld.
7 Met verwysing na hierdie voormoderne tye sal dit meer toepaslik wees om eerder die term skrywer as outeur te gebruik, omdat die skrywer se individuele vryheid ’n mindere rol gespeel het.
8 My verwysing na hierdie makrotydsgewrigte steun onder meer op die filosoof Hans Blumenberg se werk The legitimacy of the modern age (1985).
9 In die opstel wat saam met haar vertaling Metamorphosen gebundel is, beskryf M. d’Hane-Scheltema (2009:382) die grondbeginsels van die Latynse digkuns as imitatio en aemulatio: die digter se werk moes geskoei staan in die patrone en temas van die groot werke van voorgangers en moes luister verleen aan die gode en die oorgelewerde mitologie.
10 WDZ skets die Franse roman van die moderniteit se ontwikkeling vanaf die vroeg-klassieke tot by die klassieke (moderne) periode in die Franse letterkunde – op die kruin van die moderniteit – en daarna die konteks van die moderne letterkunde.
11 Hierdie aanhaling van Foucault toon die breuk tussen die strukturalisme en die poststrukturalisme, laasgenoemde ’n stroming waarvan beide Foucault en Barthes uiteindelik deel geword het. My kensketsing van die eras, spesifiek wat betref die verskille tussen die moderniteit en die postmoderniteit, kom ooreen met die verskille tussen strukturalisme (’n soort opvatting oor die aard van kennis wat inherent is aan die moderniteit), en die poststrukturalisme (opvattings oor die aard van kennis wat wesenlik postmodern is). Strukturalisme is georganiseerde strukture van filosofiese beskouing. Poststrukturalisme, daarenteen, wys op die perke van sulke strukture. Die verskil tussen strukturalisme en poststrukturalisme is nie ’n duidelike breuk nie.
Vergelyk ook die opmerkings oor die uitmekaarval van binêre teenstellings (afd. 4.3) en die kritiese opmerkings oor strukturalisme (in afd. 9).
12 F.W. Nietzsche, een van die vaders van die postmoderne denke, het ook gebruik gemaak van ’n uitgebreide metafoor – ’n “mitologie”, as’t ware – om letterkundige dieptewerkinge voor te stel in sy boek The birth of tragedy (Nietzsche 1994). Hierin sluit Barthes in WDZ by die werkwyse van Nietzsche aan.
13 In J. van der Elst (s.j.) se andersins pakkende inskrywing getitel “Magiese realisme” in Literêre terme en teorieë verskyn die volgende beskrywing: “Baie werke uit die Middeleeue kan as magies-realisties bestempel word: die graalromans (Britse RIDDERROMANS), die ABELE en MIRAKELSPELE is voorbeelde daarvan.” Hierdie is ’n foutiewe siening, wat indruis teen die genuanseerde siening wat “magiese realisme” beskou as ’n volgehoue spanning tussen die rasionele en die bonatuurlike, wat gehandhaaf word sonder om uit te val na een van die twee kante (Todorov 1973:33). In die graalromans en mirakelspele kom dié verhouding as ’n spanning nie voor nie, en word die rasionele komponent volledig deur die fantasiekomponent geabsorbeer. Nog ’n voorbeeld van verwarring kom voor in Morgan (s.j.) se inskrywing in dieselfde bron onder “Fantasie”. Daar staan: “Vanweë die wesenlik simboliese aard van die fantasiemodus word dit gekenmerk deur sterk visuele beelding” (my beklemtoning). Maar die toonaangewende literêre teoretikus Todorov (1973:33, my beklemtoning) weerlê hierdie siening: “The reader [van die ‘fantastieke’, my vertaling van ‘the fantastical’] must […] reject allegorical as well as ‘poetic’ interpretations” (my beklemtoning). Met ander woorde: die allerbelangrike onderskeid wat Literêre terme en teorieë nié in die genoemde twee inskrywings maak nie, is tussen moderne fantasie (Mervyn Peake, J.K. Rowling en ander) en die fantastieke skrywers (soos Jorge Luis Borges). Veel nader aan die kol is die twee inskrywings “Fantasy” (2016) en “Fantastische literatuur” (2016) in dieselfde bron en dis insiggewend dat beide hierdie inskrywings uit Nederlands opgeneem is. Dis verder insiggewend dat daar tot op hede in Afrikaans nie ’n term vir “the fantastical” bestaan (het) nie.
14 Viljoen beskryf surrealisme met sinsnedes wat woordeliks strook met Sontag (1967:xiii) se beswaar in WDZ teen die Engelse letterkunde: “die eksperimente van die ekspressionisme of surrealisme” en “avant-garde-stromings soos die surrealiste en futuriste” (my beklemtoning). Viljoen se skrywe is nie soseer ’n kwessie van verkeerd wees nie, maar is weliswaar sprekend van ’n bepaalde kulturele benadering tot hierdie begrippe wat deur Sontag bevraagteken word. Nader aan die Barthesiaanse sin van die terme is Meiring (s.j). se beskrywing van die surrealisme as “’n revolusie van waardes”, en weliswaar die revolusie wat volgens Sontag nooit die “Engelse wêreld” bereik het nie.
15 Roy Campbell is wel daar, hoewel sy hantering van Europese invloed en die interpretasie van sy werk albei in die teken staan van ’n letterkunde soos deur Sontag beskryf. Die stawing van my stelling sou ’n afsonderlike artikel verg.
16 Op Versindaba het J. Barnard-Naudé (2011) ’n artikel gepubliseer oor die Franse digter Paul Valéry. Die artikel kritiseer baie vrugbaar ’n uitgediende binêre teenstelling, naamlik konkretisering/abstraksie, soos dit al in Afrikaanse resensies en besprekings voorgekom het. Valéry verwerp hierdie onderskeid in die digkunsbeskouing as ’n illusie.
17 Louw het in sy woordkeuse beweeg tussen die idee van ’n metafisika van die letterkunde en die idee dat ’n wetenskap van literatuur moontlik is (Olivier 1992:272). Laasgenoemde ideaal (literatuur as wetenskap) sou impliseer dat letterkunde empiries aan beginsels getoets sou kon word. In hierdie opsig verskil Louw fundamenteel van Barthes, soos duidelik blyk uit Barthes se gebruik van die term mitologie. Olivier toon verder aan hoedat Louw die skeidslyn tussen die betekenisse “filosofie” en “wetenskap” vaag hanteer.
18 Die skrywer herboetseer en verplooi die taalstruktuur – nie slegs die tekstuur daarvan nie, maar veral die betekenisdimensies.
19 Drie welbekende teenstellings: die liberale stryd het gewerk met die teenstelling kapitalisme/vryheid versus rassisme/onderdrukking; die Marxistiese stryd het gewerk met die teenstelling bevryding versus kapitalisme; en die pan-Afrika-stryd teen apartheid het gewerk met die teenstelling Afrikakultuur versus Eurosentrisme/kolonialisme.
20 Louise Viljoen (2014:3) verwys na die merkbare rol wat postkoloniale teorie speel in die resepsie van Suid-Afrikaanse literêre werk buite die landsgrense.
21 Ek verskil met Buikema waar sy meen dat Rossouw se gedeeltelike vertolking “conservative” is. Rossouw s’n is insgelyks ’n vertolking wat vanuit ’n bevrydingsraamwerk gebeur en juis dáárom hou dit dieselfde soort gevaar in as die ander gedeeltelike interpretasies van Agaat en Disgrace. Rossouw se denke kan gesien word as deel van ’n wêreldwye bevrydingsdiskoers, naamlik die politiek van erkenning. Die post-Marxistiese teoretikus Nancy Fraser (s.j.:3) stel dit soos volg:
Today, however, we increasingly encounter a second type of social-justice claim [buiten die argetipiese Marxistiese aanspraak van redistribusie] in the “politics of recognition”. Here the goal, in its most plausible form, is a difference-friendly world, where assimilation to majority or dominant cultural norms is no longer the price of equal respect. Examples include claims for the recognition of the distinctive perspectives of ethnic, “racial”, and sexual minorities, as well as of gender difference. This type of claim has recently attracted the interest of political philosophers, moreover, some of whom are seeking to develop a new paradigm of justice that puts recognition at its center. (My beklemtoning)
Op hierdie manier beskou, is Rossouw se sienings baie ver verwyder van konserwatiewe aansprake wat aan apartheid verwant mag wees.
22 Roodt se term sosiaal-realisme is eweneens verwarrend en vaag. Hier moet gewys word op ’n belangrike onderskeid wat Roodt nalaat om te maak. Die sosiale realisme is ’n stroming in die kunste wat die stryd van die werkersklasse as ’n georganiseerde mag uitbeeld. Die sosialistiese realisme was die staatsgesanksioneerde genre wat kommunisme in die voormalige Sowjetunie bevorder het.
23 In haar artikel “Was daar ’n Tagtigerbeweging?” (in Afrikaans) kom Elize Botha tot hierdie slotsom: “Tagtig was ’n radikalisering eerder as ’n skoon breuk met die verlede” (Botha 2005).
24 Die oorskryding van perke is nie dieselfde as om teen ooglopende sosiale taboes in te skryf nie, hoewel dit inbegrepe kan wees.
25 Hoe universeel waar hierdie siening van Barthes is, sou ’n afsonderlike empiriese ondersoek verg en sulke ondersoeke word waarskynlik reeds gedoen.
26 In ’n lesingreeks getitel “Literary Crossroads” aan die Goethe-Instituut, Johannesburg, voer die Ghanees-Britse skrywer Nii Parks aan dat hy verkies om in dialektiese Engels eerder as in sy moedertaal te skryf, omdat dit die beste manier is waarop hy die sentrum kan ondermyn (Literary Crossroads 2015).
27 Die korrekte skryfwyse van die titel is Le degré zéro de l’ecriture.
LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.
The post Roland Barthes en die belang van outonomie vir die moderne skrywer appeared first on LitNet.