- Keer terug na Ena Jansen: Afskeidsgeleentheid byeengebring
Op Vrydagmiddag 17 Junie 2016 het Ena Jansen afskeid geneem as bijzonder hoogleraar van die Suid-Afrikaanse letterkunde aan die Universiteit van Amsterdam. Sy het ’n aantal vriende en kollega’s gevra om op Vrydagoggend deel te neem aan ‘n simposium by die akademies-kulturele ruimte Spui25. Elkeen het ongeveer 10 minute lank oor ’n onderwerp gepraat wat verband hou met Ena se belangstelling in die uitbeelding van huisbediendes in die literatuur.
Hanneke Stuit (foto: Elize Zorgman)
Hieronder is Hanneke Stuit se toespraak by die geleentheid:
Goedemorgen allemaal. Mijn naam is Hanneke Stuit en ik ben een oud-PhD van Ena. Het is een enorme eer voor mij dat ik hier vanmiddag mag staan om in het openbaar over Ena’s onderwerp te mogen spreken, en dat dan ook nog ten overstaan van het illustere gezelschap dat zich hier vanmiddag vanwege deze feestelijke gelegenheid verzameld heeft.
Ena Jansen
Ik wil het vanmiddag graag met u hebben over een personage en een boek waarvan ik weet dat het Ena na aan het hart ligt en dat is Florence uit de roman Age of Iron van JM Coetzee. Mijn beginpunt van mijn analyse ligt eigenlijk bij het omslag van Ena’s magnum opus en zet zich voort in Ena’s analyse van Florence in Soos familie. Hier achter mij heb ik de afbeelding die ook op het omslag van Soos familie staat opgenomen, niet omdat deze vrouw Florence is, maar omdat haar blik, en vooral haar bril me deed denken aan Coetzees meedogenloze karakterisering van Florence in Age of Iron.
In Ena’s analyse van dit personage wordt duidelijk dat Ena dingen ziet die andere mensen niet zien. Misschien is ook in dit geval de bril bepalend zoals we hier op de foto kunnen zien, maar het is zeker de reden waarom Ena de UJ-prijs heeft gewonnen.
In Age of Iron wordt de lezer geconfronteerd met een relatie tussen “maid and madam,” waarin goede intenties geenszins garant staan voor een goede verstandhouding. Florence laat zich niet kennen. Als een direct gevolg van de politieke situatie wordt het de twee vrouwen onmogelijk gemaakt elkaar te bereiken, ondanks het feit dat zij al vele jaren de dagen samen doorbrengen. Wat hen scheidt, lijkt een glazen wand. Duidelijk tastbaar, maar niet altijd zichtbaar. Zoals misschien ook duidelijk was uit voorgaande, zal ik mij richten op het motief van de bril van Florence, die in het boek ook een soort glazen wand representeert.
Age of Iron behoeft misschien weinig introductie, maar voor degenen die het niet helder op het geestesoog hebben staan: het speelt zich af in Kaapstad ten tijde van de noodtoestand die aan het eind van de jaren ’80 in Zuid-Afrika werd uitgeroepen. Tegen de achtergrond van deze extreme sociale chaos, zoomt het werk in op Mrs. Curren, die aan kanker lijdt, maar hiervoor elke vorm van behandeling weigert. De tekst bestaat uit een lange brief die zij aan haar naar Amerika geëmigreerde dochter schrijft en waaraan ze begint op de dag dat ze het slechte nieuws over haar gezondheid van haar arts te horen krijgt. Ondanks haar ziekte en haar weigering van medicatie, blijft Mrs. Curren in haar grote, voorstedelijke huis wonen, waar ze er in feite alleen voor staat, afgezien van haar hulp Florence en de vagebond Vercueil die zij op de dag dat zij van haar doktersafspraak thuiskomt laveloos in de steeg naast haar huis aantreft.
De eerste keer dat de lezer Florence ziet is zijdelings, als Mrs Curren vroeg in de roman van de pijn bijna in elkaar zakt en Vercueil haar naar een stoel helpt. We lezen het volgende:
“This is a big house,” he said. “You could turn it into a boarding house.”
I made a tired gesture.
“You could let rooms to students,” he went on relentlessly. […]
“I have a woman who helps with the housework,” I said. “She is away till the end of the month, visiting her people. Do you have people?”
A curious expression: to have people. Do I have people? Are you my people? I think not. Perhaps only Florence qualifies to have people. (10-11)
Hier zien we al heel vroeg de complexe relaties tussen Mrs Curren, haar dochter, hier aangesproken als you, Vercueil en Florence. Een wirwar aan associaties, een gebrek aan communicatie, een kluwen van aannames over de Ander. Het feit dat Florence zijdelings naar voren komt is hierbij, om het zacht uit te drukken, misleidend. De opmerking dat alleen Florence aanspraak kan maken op het hebben van mensen, op het thuishoren in een gemeenschap, legt de open zenuw van dit indrukwekkende werk bloot: een band met Florence is het enige dat Mrs Curren in haar eigen ogen aanspraak kan geven op een houdbare positie in de samenleving. Zoals Ena schrijft, zijn de lotgevallen omtrent Florence en haar kinderen de werkelijke dragers van de roman (360). Zonder Florence mist zij cruciale informatie over wat er een aantal kilometer van haar huis en in eigen land gebeurt, zonder Florence vervalt het huis, zonder Florence is er geen politiek of ethiek waar Mrs Curren zich toe kan verhouden. Maar zoals, Mrs. Curren zelf ook zegt: “What I want from Florence I cannot have” (41).
Inderdaad, hoewel Florence al jaren voor Mrs Curren werkt, gaat er geen liefde verloren tussen deze twee vrouwen. Hun relatie kan het beste als gespannen en bewerkelijk worden omschreven. Het huis van Mrs Curren biedt Florence en haar kinderen een relatief veilige haven als het geweld in Gugulethu escaleert, maar Florence is zich bewust van het feit dat zij, ondanks haar afhankelijkheid van Mrs Curren, ten overstaan van haar “madam” ook een poortwachter is. Dat zij in een positie verkeert waarin zij Mrs Curren wel of niet door het glas kan laten kijken. Cruciaal in deze relatie zijn dan ook motieven van visibiliteit, focus en perspectief. En de bril van Florence neemt een centrale positie in in de beleving van Mrs Curren.
Een bril is niet per se een barrière, dat hangt volledig af van de manier waarop het licht erop valt. De bril weerspiegelt op het moment dat de twee vrouwen ver van elkaar verwijderd zijn (Coetzee 58), gaat af als Florence kwetsbaar is (101-102), en is transparant als Mrs. Curren zich bewust is van haar verlangen tot erkenning richting Florence (141-142). De bril van Florence staat voor dit verlangen, voor de mogelijkheid en onmogelijkheid om haar in de ogen te kijken. In Age of Iron kijkt Mrs. Curren van achter het glas naar Florence in de hoop haar blik te vangen. Achter het glas verschanst Florence zich, en neemt Mrs Curren in zich op, met een vlijmscherpe blik.
Dit is geniaal gedaan door Coetzee. Door de opbouw van het motief van de bril weten we bijvoorbeeld al dat Florence kapot gaat van binnen voordat we zien dat zij huilt (101-102); zij zet immers haar schild af. Maar de climax van de rol van de bril komt volledig tot haar recht in de volgende passage, waarin Mrs Curren duidelijk maakt waarom zij doet wat zij doet. Waarom zij geen medicatie wil, waarom zij haar dochter niet belt, waarom zij op de zwerver Vercueil rekent om de brief aan haar dochter te posten als ze zelf is overleden. De dochter is niet het beoogde publiek, ondanks het feit dat de brief aan haar geschreven wordt. Het gaat om Florence en we zien hier, zoals Ena ook zo scherp en eigenlijk als eerste opmerkt in Soos familie, dat niet Vercueil, niet de dochter, maar Florence de spil is in het leven van Mrs Curren. Dit is de passage waarin Mrs Curren zich afvraagt hoe haar dood betekenis kan krijgen:
If dying in bed over weeks and months, in a purgatory of pain and shame, will not save my soul, why should I be saved by dying in two minutes in a pillar of flames? Will the lies stop because a sick old woman kills herself? Whose life will be changed and how? I go back to Florence, as so often. If Florence were passing by with Hope at her side and Beauty on her back, would she be impressed by the spectacle? Would she even spare it a glance? A juggler, a clown, an entertainer, Florence would think: not a serious person. And stride on. […]
Florence is the judge. Behind the glasses her eyes are still, measuring all. A stillness she has already passed on to her daughters. The court belongs to Florence; it is I who pass under review. If the life I live is an examined life, it is because for ten years I have been under examination in the court of Florence. (141-142)
Er is geen ontkomen aan: zonder Florence, zonder de goedkeuring van Florence is het leven van Mrs Curren “unexamined,” misschien zelfs wel onopgemerkt, irrelevant, zonder morele waarde. In termen van Judith Butler kan men zeggen dat het niet mogelijk is om om Mrs Curren te rouwen als zij niet door het kader, de bril, het perspectief van Florence wordt erkend als waardevol. Als het personage van Vercueil volgens critici als Attridge staat voor de ethische verhoudingen die Mrs Curren probeert te realiseren, dan staat Florence voor de politiek en de sociale realiteit. Hier wordt ten volle duidelijk wat het belang is van het perspectief dat Ena in Soos familie over Florence, maar ook in bredere zin documenteert en schept. Het is fantastisch dat er nu een boek is dat de kern van alledaagse en voor lief genomen relaties naar voren haalt. Dat het nu beter mogelijk is deze sociale kritiek te kennen, uit te bouwen, voort te zetten, te realiseren.
Dank je wel, Ena, voor jouw werk, jouw boek en dat ik deel heb mogen uitmaken van jouw academische wereld.
Bibliografie
Butler, Judith. Precarious Life. The Powers of Mourning and Violence (2004). London / New York, Verso, 2006.
Coetzee, JM Age of Iron. Londen: Penguin, 1990.
Jansen, Ena. Soos familie. Stedelike huiswerkers in Suid-Afrikaanse tekste. Pretoria, Protea Boekhuis, 2015.
The post Hanneke Stuit, Spui25: "Van achter het glas – Florence in JM Coetzees Age of Iron" appeared first on LitNet.