Dene Smuts (foto: SABC News, YouTube)
My eerste indrukke Vrydag met die nuus van Dene Smuts se dood was een van skok. Skok oor die skielikheid van haar heengaan, maar ook die skok van ‘n geweldige verlies van iemand wat onwetend lank gelede ‘n inspirerende en deurslaggewende rol in my loopbaan gespeel het.
Ek kan my nie uitlaat oor Dene Smuts se politieke loopbaan nie, maar as joernalis van die tagtigerjare besef ek nou weer hoe maklik mens in hierdie tyd van Guptaïsme kan vergeet hoe onstuimig dit toe was en hoe die politiek van die dag gelei het tot ‘n onhoudbare posisie vir baie Afrikaanse joernaliste en redakteurs.
As mens nou terugkyk na die laat tagtigerjare is dit interessant om te sien daar was in die jare voor 1994, spesifiek in die tydperk van 1986 en daarna, amper ‘n “kultuur” van verset onder Afrikaanse joernaliste en redakteurs wat geëindig het met PW Botha se beroerte in Januarie 1989 en sy bedanking kort daarna. Dene Smuts was een van daardie joernaliste wat ‘n verskil probeer maak het.
Die groot joernalistieke gebeurtenis wat natuurlik in mens se geheue vassteek, is die stigting van Vrye Weekblad en sy dappere groep joernaliste onder leiding van Max du Preez en Elsabe Wessels op 4 November 1988.
Maar daar’s baie dinge wat dit voorafgegaan het, soos Harald Pakendorf (redakteur) en Karin Brynard (politieke beriggewer) wat in 1986 weg is by Die Vaderland nadat Pakendorf Brynard se onderhoud met Winnie Mandela gepubliseer het. En Willem de Klerk wat in Maart 1987 om politieke redes by Rapport in die pad gesteek is, gevolg deur Dene Smuts se sensasionele bedanking by Fairlady ‘n maand later en kort voor die 1987-verkiesing.
Twee belangrike regeringsoptredes in hierdie tyd het die meeste denkende mense met ‘n donker gevoel van pessimisme oor die toekoms gelaat: PW Botha se abortiewe Rubicon-toespraak op 15 Augustus 1985 in Durban en die landwye noodtoestand in 1986 met sy strenge inperking van vryheid van spraak en spesifieke verbod oor wat joernaliste oor die onluste in die townships mag skryf en wat nie.
Afrikaanse joernaliste en redakteurs wat dit al hoe moeiliker vind om in te val by hul direksies en bestuur se ondersteuning van die Botha-regime begin op ander maniere uiting gee daaraan om die onregverdighede van apartheid bloot te stel.
Smuts, wat in 1984 vir Jane Raphaely as die tweede redakteur van Fairlady opgevolg het, het toe reeds bekend geword en ‘n aanhang opgebou onder lesers vir die soort artikels wat sy gepubliseer het. Onder meer het sy ‘n groot joernalistieke prys gewen vir ‘n onderhoud met ‘n nuwe geslag “pioniers” soos die kunstenaar Fats Dike, onthou Raphaely (Sunday Times, 24 April).
Dene (weliswaar redakteur van ‘n Engelstalige vrouetydskrif, maar afkomstig van ‘n adellike Vrystaatse familie) bedank in April 1987 toe die bestuur van Naspers haar verbied om ‘n onderhoud te plaas met Denis Worrall, opposisiekandidaat in Somerset-Wes teen die minister van grondwetlike ontwikkeling, Chris Heunis. Worrall het as ambassadeur uit Londen teruggekeer om as onafhanklike in die verkiesing te staan.
Worrall verloor op die ou einde met 39 stemme teen Heunis, maar word daarna een van drie medeleiers van die Demokratiese Party.
In Junie 1987 vind die opspraakwekkende Dakar-gesprek met die verbanne ANC plaas waaroor onder meer Die Suid-Afrikaan en De Kat, ‘n onafhanklike glanspublikasie onder redakteurskap van Johan van Rooyen, indringend berig het.
Die politieke joernalis Jan-Jan Joubert se inskrywing op Facebook ná die aanvanklike byna terloopse nuus Vrydagoggend oor Dene se dood vat raak: “’n Reus onder die vroue en die verpersoonliking van die Suid-Afrikaanse liberale ideaal.”
Iemand anders noem haar die inspirasie vir ‘n hele geslag, en nog iemand anders sê op Facebook: “For an entire generation she modelled what it meant to be a thinking, engaged woman in public life.”
Ann Donald, ook ‘n oudredakteur van Fairlady, skryf: “As an editor she was a major inspiration for my own career”, terwyl die redakteur van Glamour, Pnina Fenster, vertel hoe sy deur Dene aangestel is en altyd hierdie kritiese briefies van haar ontvang het. Maar dat dit afgesluit is met ‘n vriendelike: “All things considered, you’re doing fine.”
Pnina skryf: “ I so admired and appreciated her as an editor that I treasured every one of those words. Warm, strong, inspiring and what a mind.”
Karin Brynard, politieke beriggewer van Rapport in die negentigerjare en nou misdaadskrywer van formaat, onthou Dene as ‘n formidabele vrou. “Sy het vreeslik vinnig haar stempel afgedruk en ‘n presens in die politiek geword.” Sy vertel sy het haar onlangs op ‘n kunsuitstalling op Stellenbosch raakgeloop en hoe dit haar weer eens getref het dat wanneer Dene ‘n vertrek binnestap, mens onmiddellik bewus geword het van haar teenwoordigheid.
Baie berigte praat van Dene se bydrae tot die Menseregtehandves waaraan sy help skryf het en hoe die DA, danksy haar bydrae, eintlik ‘n veel belangriker rol in die skryf van die Grondwet gespeel het as wat die grootte van die party veronderstel het.
In die laat negentigerjare het ek by ‘n werksete langs Piet Cillié, my oudprofessor in joernalistiek en oudredakteur van Die Burger en oudvoorsitter van Naspers, beland. Ek kan nie meer onthou hoe dit gekom het nie, maar op een of ander manier het die gesprek gelei tot ‘n opmerking van Cillié oor Dene.
Hy het iets gesê soos dat sy nooit die joernalistiek moes verlaat het nie. Dat dit “dwaas” was van haar, want nou is sy net ‘n “minor” politikus. As mens vandag kyk na hoeveel lofbetuigings daar is oor haar 25 jaar in die parlement, dink ek Piet Cillié het die bal ver misgeslaan. Die manier waarop Smuts die joernalistiek verlaat het, was juis ‘n voorbeeld vir andere en ‘n voorloper van groter openheid en verset, ook broodnodig in die Afrikaanse joernalistiek.
* Irna van Zyl is ‘n oudredakteur van De Kat en Insig en ‘n skrywer. Haar eerste misdaadroman, Moordvis, verskyn middel-Julie.
Lees ook: Partypolitieke polemiek moet vermy word
The post Dene Smuts: ook die joernalis wat ‘n verskil wou maak appeared first on LitNet.