Carina Stander (1976–)

Sêgoed van Carina Stander “Afrikaans is die taal waarin ek dink en daarom ook skryf. Rou klanke soos g, k, r en die vryheid om nuwe woorde uit ’n betreklik jong taal te skep, is opwindend.” “Soos my gedigte, is ook my beeldhouwerke en skilderye ’n spel tussen die natuur en bonatuur, die sigbare en onsigbare, die werklike en onwerklike. Dit is ’n soeke na ’n droomsfeer of geheim, na iets wonderbaarliks. My kuns neig na Surrealisme en is verhalend, terwyl my skryfwerk visueel is.” “Poësie – enige kunsvorm – is relevant wanneer dit die verwondering en vrese van ’n gemeenskap uitbeeld. Of ’n harde werklikheid ontbloot, sodat die gemeenskap homself kan verstaan. Of ’n realiteit van genade te midde van onheil skep, sodat die gemeenskap weer kan hoop. Ek glo die Afrikaanse poësie vermag al hierdie dinge.” Haar inspirasie: “’n Liefde vir stories, kuns, mense, God, musiek. Ook ’n liefde vir die wildernis en ’n brandende nuuskierigheid oor die aarde laat my reis soos die wind.” Waaroor kan sy glad nie skryf nie? “Ek skram weg van wanhoop. Hoop is revolusionêr. Dit ontbloot en verken ’n bedekte realiteit van genade, genesing en vervulling te midde van dreigende onheil. Ek sal ’n werk uit geweld of lyding laat ontspring, maar dit nooit in sinnelose brutaliteit laat eindig nie. Vir my is dít protespoësie: om téén die wreedheid van die wêreld in te skryf. Om vryheid en vrede te skree, sónder om die omvang van die slagting te ontken. Wanneer ek oor die skoonheid van Afrika dig, is dit meermale as reaksie. Skoonheid is ’n aanklag teen wreedheid." (In ’n onderhoud op Versindaba) “Soms is kuns ’n ontvlugting van skryf. As skryf te eensaam raak, wil ek net kuns maak. Verder finansier die kuns en skryfwerk mekaar. As student het ek bronsbeelde gegiet, sodat ek kon toer, waarna ek ’n kortverhaal, ‘Vrydagaande praat jy in jou slaap’, oor Duitsland geskryf het, wat opgeneem is in ’n bundel. Laasjaar het ek met kunsgeld ’n nuwe laptop vir my skryfwerk aangeskaf. Die artikels wat ek vir tydskrifte skryf, betaal weer my olieverf en grinder discs en die brood en patees wat julle by vanaand se boekafskop eet, word gefinansier met ’n skildery wat laasweek verkoop is!” Oor die rol van geloof in haar werk: “Geloof sypel oral in, asof al die putte waaruit ek water skep, gevoed word deur dieselfde onderaardse aar." (Versindaba) “In my kuns en skryfkuns gebruik ek die natuur om die Onsigbare tasbaar te maak. Water is byvoorbeeld ’n simbool van geestelike deursigtigheid en vlerke laat my dink aan ’n duifagtige gees.” Het sy ’n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer sy aan ’n vers werk? “Nee. Ek hou my deure oop vir die literati én die nieletterkundiges. Ek wil inklusief skep, want elitisme is die dood van die kunste. Ek skryf beslis nie net vir myself nie, anders sou ek nie wou publiseer nie. Poësie is klankkuns – dit moet gehóór word.” (Versindaba) “Skryf is stil woorde. En stilte raak soms eensaam. Om te skilder is veel geselliger. Wanneer ek na geselskap verlang maar baie werk het om te doen, gooi ek my deure wyd oop en klets en drink koffie of rooiwyn saam met vriende terwyl ek voort skilder of beitel.” (Versindaba) Hoe word haar gedigte geskep, hoe ontstaan hulle? “Ek is ’n rommelraper – loop oral en versamel idees. In kuiers met vriende. As ek skilder of saam met my seuntjie balskop. Op ’n berg met ’n kamera. In spreekwoordeboeke. Ek skryf dikwels met musiek. Klassieke musiek of world music van Bulgarye, Kenia, Ierland, Brasilië. Sommige gedigte het ek gedroom (‘om op die rug van ’n donkie in die see te swem’) of gedroom terwyl ek wakker is (‘voor-beeld’ gaan oor ’n visioen). Soms wanneer ek alleen bid, begin die sinne vanself te rym.” (Die Burger, 29 September 2009) “As kunstenaar leef ek nie in isolasie nie. ’n Kind met Vigs het op my skoot gepie, ek het geslaap in ’n hut waar ’n vrou aan malaria sterf, moes ’n hele bende Alzheimerlyers se doeke ruil, het boere sien knak onder droogte, het lydende diere versorg en nekomgedraai, my man se bloed opgemop en geskrop ná ’n inbraak, my dooie dogtertjie in my hand gehou. Ek het geweld gesien en gevoel aan eie lyf. Wanneer die water so donker raak, doen ek wat ek my lewe lank doen: ek duik by die diepkant in – en skep.” (Versindaba) “Meegevoel met mense laat my skryf. Soms voel dit asof ek doodbloei aan die wêreld se wonde, dan probeer ek om mense gesond te skryf. Tog is pyn nie die grootste impuls vir my kuns nie. Indrukke van volheid is dikwels só oorweldigend dat dit eenvoudig verbeeld moet word.” (Sarie, 21 September 2009) “Elke mens het ietsie ‘vreemds’ aan hom of haar. Ek het nog nooit ’n vervelige persoon ontmoet nie.” (Tydens die bekendstelling van Wildvreemd) Hoekom skryf sy? "Ek is brandend nuuskierig oor die einde." (Beeld, 24 Maart 2014) Vir wie skryf sy? "Vir diegene wat my grappies vang. (Ek is nogal ernstig oor humor.) Ernstiger: ’n Aktuaris sê anderdag dat hy my boek saamgeneem het op ’n rotsklimekspedisie saam met sy vriende. Een aand het hy sy koplig aangeskakel en begin lees doer in sy enigheid onder ’n oorhangkrans in die Drakensberg. Dwarsdeur die nag. Met sonop was hy klaar. Ek hoor van ’n boer wat met die droogte noodgedwonge ’n lorriedrywer moes word – saans lees sy vrou my plaasgedigte vir hom “sodat hy ’n bietjie kan huil”. Dan is daar die mediese dosent wat vertel dat hy Wildvreemd twee keer in een week gelees het – eers vir die storie, toe vir die taal. Vir súlke lesers kan mens vele selfvertwyfelings en ’n wankelmoedige bankbalans trotseer en aanhou skryf van ewigheid tot amen." (Beeld, 24 Maart 2014) Haar literêre invloede is "digters wat op ’n sintuiglike wyse met die verhalende omgaan: Breyten Breytenbach, HJ Pieterse, Sheila Cussons, Carolyn Forché, Yehuda Amichai, Pablo Neruda. Verhaalskrywers met ’n digterlike oog of stembuiging: Michael Ondaatje, Anne Michaels, Niall Williams, Etienne van Heerden, Chris Barnard." (Beeld, 24 Maart 2014)

Gebore en getoë

Carina Stander is op 20 November 1976 in die Nylstroom Hospitaal gebore. Dit was die naaste hospitaal – twee en ’n halwe uur se ry – vanaf haar ouers se plaas buite Ellisras (vandag Lephalale) in Limpopo. Carina is doof gebore en op agt maande het sy haar gehoor "wonderbaarlik" herwin.

Sy is die jongste van drie kinders. Haar suster, Annelie, is vier jaar ouer en haar broer, Jaco, is drie jaar ouer as sy.

Carina se pa is Sarel Francois Stander. Hy het in die Bosveld grootgeword en toe hy sestien jaar oud was, moes hy die nuwe plaas wat sy pa gekoop het, oorneem omdat sy pa baie sieklik was. Carina vertel aan LitNet: "Sarel is alleen doer in die boendoe afgelaai met ’n tweeskaarploeg en osse. Maar die Waterberg was in 1952 nog wilde wêreld, met luiperds en selfs leeus in die berge. My pa was bietjie van ’n cowboy. Hy het op die perd gespring en 200 myl ver gery om beeste te gaan opkoop. Op 21 het hy die plaas waar hy vandag steeds boer, by my oupa oorgekoop. Hy het eers op 31 getrou. My ma was toe 32. Ek is gebore toe hulle 40 jaar oud was, soos my gedig ‘Wildernis’ sê: ‘uit die woorde van ’n ma en die wildheid van ’n pa’.

“My pa is ’n goeie storieverteller en vertel graag sulke verbeeldingryke, verregaande kontreistories. Ek het my kunstalent van hom gekry. (Hy het as skoolkind borsbeelde van sy onderwysers uit klei gemaak vir sakgeld.) Hy het ’n oog vir detail – pluk fyn veldblomme en toe ek klein was, het hy my geleer om my oë toe te maak en te tel hoeveel soorte voëls ek hoor. Van my twee ouers, is my pa die dromer.

“Pa is ’n joviale, emosionele man en is rustig oor sy manlikheid – hy huil maklik oor ander se lief en leed. Hy huil as ’n kind gebore word, as dit reën en by troues; hy kan so kwaad raak dat hy wil moor; hy lag so lekker dat lagbuie gereeld in hoesbuie oorgaan. Hy hou van mense en klassieke musiek en geskiedenis – programme op die radio wat hy al jare lank stiptelik volg. Ek het my avontuurlus en vryheidsin van hom gekry. Hy is ’n man van die grond. Ons deel ’n diep liefde vir die natuur.

“My ma, Truiki Stander, het grootgeword op ’n plaas buite Brits. Sy was bietjie van ’n nerd, ’n kultuur-junkie en altyd lief vir tale. Sy het Duits en Afrikaans by die Universiteit van Pretoria geswot en toe vir veertig jaar lank dié vakke onderrig. Meestal vir matrikulante, maar by tye vir volwassenes. Sy het ook redenaars en debatte en sulke dinge behartig. Sy sal gereeld in ’n gesprek opspring as ’n woord haar tref en dit gou gaan naslaan – die oorsprong, die presiese betekenis. Sy het ’n fyn humorsin wat neig na ironie en woordespel. Woorde roer haar werklik tot in haar gebeentes.

“Van my helderste herinneringe as kind is waar my ma se leerlinge Duitse gedigte voordra en die praatkoor Raka van Van Wyk Louw opvoer. Ek was so vier jaar oud en kon nog nie lees nie, maar het probeer om die woorde van Marais se ‘Dans van die reën’ en ‘Mabalêl’ te onthou. Wanneer niemand kyk nie, het ek dié gedigte (vol verdraaiings) voor die badkamerspieël opgesê. Hierdie verse het waarskynlik my siening van die Afrikaanse digkuns en Afrika gevorm – ’n eksotiese, geheimsinnige, gevaarlike plek.

“My ma is baie uitgesproke, eerlik, nogal kwaai, maar deernisvol. Niemand smokkel met haar kop nie. Sy het ’n geweldige sin vir reg en geregtigheid, al druis dit ook hoe teen die bestaande orde in. Sy is ’n vegter vir individualisme – ek het grootgeword met mense van alle geure en soorte aan huis. Boemelaars en professore het kom oorslaap.

“My ouers het van jongs af kuns- en skryftalent in my raakgesien en dit aangemoedig, sonder om ooit die pen uit my hand te haal. Hulle is deurdrukkers, mense met ’n sterk oorlewingsinstink. Ek raai dis na aanleiding van hulle voorbeeld dat negatiewe resensies en afgekeurde manuskripte my nie sommer omvergooi nie. Wanneer teleurstellings tref – ongelukke, misoeste, droogtes, vloede, terminale siektes, dood – raak hulle prakties. Dit is een ding wat ek by my ma afgekyk het: die vermoë om ’n oomblik lank te rou, op te staan en te kyk wat mens kan maak uit die rommel en die reste wat voor jou lê.

“Ek het opgegroei met geborge vryheid – die oop deur om te verken, te skep en myself kreatief uit te leef. Albei my ouers het ’n besonderse, byna tasbare Godsbewussyn. Verhale oor wonderwerke en die teenwoordigheid van die bonatuurlike is sommerso oor die mieliepap heen aan kombuistafel vertel. Onopgesmuk. Alledaags.

“Die afgelope tien jaar neem ek hulle elke jaar saam op reis. Hulle is fantastiese reisigers: entoesiasties, aanpasbaar en veral nuuskierig.”

Carina skryf haar eerste gedig toe sy agt jaar oud is nadat haar enigste maatjie na ’n ander dorp verhuis het, vertel sy in ’n onderhoud met Marlise Joubert op Versindaba. “Daardie aand, terwyl ek besig was om te bad, het die eerste versreël my bekruip. Ek het dit dadelik neergeskryf: Die ‘Leonie-week’ was ’n hele bladsy lank. ‘As ek eendag groot is,’ het ek gesê, ‘gaan ek gedigte skryf.’ My ma het geantwoord: ‘Hierdie is ’n gedig’, en vir my ’n boek gegee waarin ek my versie kon neerskryf. Van toe af het ek in die middae na skool met Opperman se Groot Verseboek en ’n gehawende HAT gesit en lyste gemaak van woorde wat vir my mooi is. Ek het geweet dat ek my lewe aan die skeppende woord wou wy.”

Op elfjarige ouderdom maak Carina vir haarself die reël dat sy elke tweede Sondagmiddag ’n gedig moet skryf. Van toe af het sy elke jaar so vyf-en-twintig verse geskryf – ’n ritueel wat sy volgehou het totdat sy sewentien jaar oud was. Sy het nog al daardie verse.

Vanaf Carina se twaalfde jaar is haar broer en suster reeds uit die huis. Sy was alleen saam met haar ouers op die plaas en het amper soos ’n enkelkind grootgeword – meestal in grootmens-geselskap, wat sy stimulerend en fassinerend gevind het.

Sy bring haar laerskooljare aan die Laerskool Ellisras deur en is vanaf 1990 ’n leerling aan die Hoërskool Ellisras in Limpopo. As hoërskoolleerling neem sy deel aan talle debat- en redenaarskompetisies. Op skool verkoop sy haar kunswerkies sodat sy die ATKV-Skryfskool op Potchefstroom kan bywoon. Op vyftien het sy genoeg kunsgeld gespaar om self die R700 vir die week van die Skryfskool te betaal. Sy woon die Skryfskool drie jaar (1992–1994) lank by. Die eerste twee jaar is sy die enigste skoolkind. “Om regte skrywers soos Antjie Krog en Henning Pieterse in aksie te sien, het my vinnig uit die fase van tienerpoësie geklap,” vertel sy aan Etienne Bloemhof op LitNet.

In matriek (1994) wen sy die ope afdeling van ’n nasionale skryfkompetisie van die Congress of South African Writers (COSAW) met die kortverhaal “In ’n neutedop”. Dié verhaal is in 2006 gepubliseer in ’n bundel met die gelyknamige titel wat vir skole voorgeskryf is (Bateleur, saamgestel deur Izak de Vries). Twee ander verhale wat Carina as skolier geskryf het, is ook later voorgeskryf vir skole: "Kleurblind" en "So begin haar storie" is opgeneem in Braaivleis in die bos en ander verhale, saamgestel deur Neil Cochrane (Aktuapers, 2003).

Reeds terwyl sy nog op skool is, word Carina se gedigte ook in versamelbundels opgeneem. Vyf gedigte word in Poort, ’n tydskrif van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns, opgeneem, twee gedigte in Hans du Plessis se Kamers en twee verse in Antjie Krog se Losvoor wat in 1994 deur Shuter & Shooter gepubliseer is.

Op die gebied van beeldende kuns neem sy privaatklasse in pottebakkery en kuns en maak sy kuns op bestelling. In 1994 ontwerp sy ’n inkleurboek vir die Departement van Gesondheidsontwikkeling.

Op skool blink Carina veral op kulturele gebied uit, asook op leierskapgebied. Sy is redakteur van die skoolkoerant, voorsitter van die debatsvereniging en die jeugkerk en skoolprefek. Sy verwerf ook kleure in redenaars, waar sy ’n semifinalis is in die nasionale ATKV-redenaarskompetisie, asook vir debat, waar sy ook in die nasionale kompetisie van die Rapportryers ’n semifinalis is. Die trofee vir die Beste Vroulike Byspeler op provinsiale vlak word aan Carina toegeken en sy verwerf ook kleure vir Koor. Sy ontvang haar skool se wisseltrofee vir die Kultuurpersoonlikheid van die Jaar in 1994.

Die invloed wat haar grootwordomgewing op haar skeppende sy uitgeoefen het, beskryf sy as volg in ’n onderhoud op Versindaba: “Die plaas, Bergfontein waar ek grootgeword het is afgeleë. Vanuit die berge het die visarende gekom en die jakkalse, ystervarke, koedoes, klipspringers, luiperds. Ons het hulle gehoor, soms gesien, die spore herken. Wanneer die boorgat opdroog, het ons gesin in die Mokolorivier tussen die waterlelies en riete gebad. Hierdie landskap het my gefassineer, ontroer, woedend gemaak en lief. Die natuur het ook my belewenis van die erotiese gevorm. Ek wou daaroor skryf.

“Ek was tien jaar oud toe ons elektrisiteit gekry het en ’n televisie. Voor daardie tyd is my verbeelding wakker gemaak deur my ma se boeke en my pa se kontreistories. My ouma wat by ons gebly het, het graag rymspeletjies gespeel en ons sou partykeer sommer ’n hele gesprek net in rymsinne praat. Visuele prikkels was die bekende: in die houtplafon en leiklipvloer van die plaashuis, het ek verbeelde diere gesien; daar was gesigte in die vlamme; ek het beeldjies van miershoopklei gemaak. Vandag nog dryf die visuele my om te skryf.”

Carina se talent vir kuns en skryfwerk het saam-saam ontwikkel. Sy is soggens voor skool deur haar ma en pa wakkergemaak om eers te teken voordat sy skool toe is. Sy vertel verder aan Hanlie Retief: “Dan’t ek daar gelê en teken aan die houtgreine van die plafon, die deure.”

Die besef het eers later tot haar deurgedring dat nie alle kinders so gelukkig was soos sy om só vry en kreatief groot te word, met al die geleenthede om haar talente uit te leef nie. “Dis eers by vriende waar ek besef het wat vir my doodgewoon is, my kreatiwiteit wat my ouers sonder oogknip aanvaar het, is nie heeltemal die norm in die wêreld daarbuite nie.”

Carina matrikuleer in 1994.

Verdere studie en werk

In 1995 skryf Carina haar in vir die graad BA (Beeldende Kuns) aan die Universiteit van Pretoria. Behalwe die vakke wat deel is van die Beeldende Kunste-graad neem sy ook filosofie, pedagogiek en Sepedi. Sy dien as komiteelid van Studentekultuur en is verantwoordelik vir konserte (1995–1997) en bemarking en publikasies (1998). Sy skryf ook kuns- en boekresensies vir Die Perdeby, die weeklikse kampuskoerant en organiseer die Wedvlug-skryfkompetisie vir universiteitstudente. Sy behaal haar Beeldende Kunste-graad in 1998.

Oor haar studentejare vertel Carina vir Die Perdeby wat sy onthou: “Om in die son op Suidkampus te beitel, sweis, swets en lag terwyl die Beatles speel. Om elke naweek te dans dat die vloere vonk. Hoe wow dit was om vir die Die Perdeby stories uit te snuffel. Om die Vlieg-bundel vir Studentekultuur saam te stel. Ek was in Magrietjie en moes twee keer die Eerstejaarskonsert skryf – ek onthou hoe vrekskaam ek was én hoe opgewonde toe dit ’n prys wen. Om vakansies saam met vriende na Zimbabwe, Zambië, Malawi en Zoeloeland te toer en daar saam met swart oumas op landerye te werk, kliniek en poppekas te hou, bakstene te maak, water uit putte te skep, om ’n te vuur sing.”

In haar eerste jaar op universiteit word haar kortverhaal "’n Viking se voorskoot" opgeneem in die bundel Drif, saamgestel deur Lindeque de Beer (JP van der Walt-uitgewer, 1995). Die volgende jaar wen sy ’n derde prys in De Jager-HAUM Kagiso-FNB se kortverhaalwedstryd. Sy wen ook Finesse se Millennium-kortverhaalwedstryd in 1999. Sy publiseer in hierdie tyd ’n aantal gedigte in Tydskrif vir Letterkunde.

In 1998 organiseer die Suid-Afrikaanse Waterverfvereniging die kunswedstryd Eiers vir Afrika. Die wedstryd is in Desember 1998 bekend gemaak en in Februarie 1999 het hulle uit 97 inskrywings wat ontvang is, 66 vir die uitstalling uitgesoek. Carina se inskrywing “24 eggs in 1 day” in gemengde medium is as die wenner aangewys. Dit het bestaan uit ’n houtpaneel met 24 afdelings wat elk ’n ander voorwerp van herwinde Afrika-materiale bevat. Daar was ’n volstruiseier, sade, akkerdoppies, ’n bal waarom tou gedraai is, draad, pampoentjies, balle, eierhouers, Coca-Cola-blikkies, vere en draad, ’n bal wat vol saad geplak is, ’n klein skilpaddop, sonneblomsaad en ’n veer in ’n volstruiseier. “Ek wou die diversiteit van Afrika in een dag uitbeeld,” het Carina aan Janine Morris (Beeld, 13 Maart 1999) vertel. “Afrika vorm ’n eenheid, maar bestaan uit uiteenlopende kulture, lande en nasies net soos een dag uit 24 uur en ’n warboel uiteenlopende emosies bestaan. Die eier of eiervorm maak deel uit van daardie dag.”

In 1999 verwerf sy haar BA Honneurs-graad in Beeldende Kuns met beeldhoukuns en visuele kommunikasie as vakke. Haar beeldhouwerke word onder andere gekeur vir uitstallings by Sasol Nuwe Handtekeninge (Pretoria Kunsmuseum), PPC Beeldhouer-uitstalling (Pretoria Kunsvereniging) en die FNB VITA Awards-uitstalling by African Window.

In 2004 en 2005 doen sy ’n MA-graad in Kreatiewe Skryfwerk aan die Universiteit van Kaapstad en behaal dit cum laude. Gedurende haar nagraadse studiejare ontvang sy die volgende beurse: Prof JJ Smith-beurs van R11 000, die Harry Crossley-beurs van R4 000 en die KW Johnstone-beurs van R3 000.

Carina beskryf haar beeldende kuns as ’n spel tussen natuur en bonatuur. “’n Jakkals ruik aan ’n vrou se hand: na wie aard ons? Wat is die verskuilde aard waarmee ’n lewende wese gebore word? Waar aard ons, waar voel ons tuis? Die aarde as planeet verskyn in ’n aantal sirkelvormige skilderye, maar uiteindelik wens my kuns vir die terugkeer na Eden of die Nuwe Aarde. As die kind ’n pofadder onder ’n druiwetros vashou, is dit asof vrede tussen dier en mens en God herstel.” (http://theresawilds.wix.com/carinastander#!visuele-kunstenaar)

Terwyl Carina op universiteit was, het sy in ’n kommune saam met vriendinne gewoon. ’n Vreemde man, Gerrit van Niekerk, wat ingenieurswese studeer het, het toe ook daar ingetrek. Sy het hom probeer vermy, omdat sy "ingenieurs verpes het omdat hulle oor alles stry en nooit ’n grappie kan vang nie”.

Sy vertel in die verhaal “Tweespoor” wat sy vir Ware Liefde / Romances to Remember (saamgestel deur Corlia Fourie, Human & Rousseau, 2008) opgeteken het hoe sy een aand, terwyl Gerrit beskuit bak, vir hom vra of hy ’n reisdroom het, "want daar is ’n stuk aarde wat haar al sedert haar kinderjare roep: die Amasone. 'Wag, laat ek jou my droom wys,' sê hy en gaan haal ’n boek wat hy as laerskoolkind present gekry het – ’n oerwoudboek.

“Ek was heimlik verlief, maar dié krulkop wou net my reismaat wees. Saam het ons ons rugsakke gepak, Cambridge bestorm en in ’n driehonderd jaar oue houtskuur gaan woon. Die landheer, John McGill was ’n bebaarde afgetrede beeldhoudosent. In sy studio het ek hout gekerf, brons gevyl, hars gegiet en só my verblyf in die ruim solder betaal. (...)

“Midsomer het Gerrit se broer in Italië getrou. Die Toskaanse klipdorp Pitigliano was ouer as die berge en reddeloos romanties: daar was kerktorings met koperklokke, kasteelmurasies, sipresse, papawervelde, katjiepierings, olyfboorde en wingerde. Die oggend van die troue het al veertien gaste salami gekap en veldblomme gepluk. (...)

“In Italië het die verliefdheid Gerrit op die skouer getik. Hou my dop, het hy gesê, en kyk hoe dit in liefde verander. My eie hart was egter onder narkose. Vir my was hy nou ’n boesemvriend, my reismaat. Sonder dat ek hom ’n greintjie hoop gegee het, het hy ’n volle jaar lank gewag dat my hart stadig ontwaak.

“Ná agtien maande in Engeland het die Skotse Hoogland gewink. Hier het hy blinkoog gevra of ek sy meisie sal word. Ons blyplek was ’n kothuis wat 150 jaar tevore aan die rand van Fairies Wood gebou is. Ons landheer, ’n eksentrieke Frazer, se familie het sedert vyftientoet op dié landgoed in die vallei naby Loch Ness gewoeker. Ons huisie had twee slaapkamers, vuurherde en ’n liggeel houtkombuis. Die eerste aand in die woudhuis het ons die Bybel oopgeslaan by Jesaja 63:14 en verstom gelees: ‘Soos ’n trop beeste na ’n groen vallei toe afgaan, so het die Gees van die Here sy volk na ’n woonplek toe gebring ...’ (...)

“In Skotland werskaf ek vir die beeldhouer Gerald Ogilverie Laing in sy kasteel-studio en by Kilmorack Gallery – ’n katedraal tussen die berge wat in die grootste kunsgalery in die Skotse Hoogland omskep is.

“Ná ’n halfjaar in Skotland was dit tyd om die waterval en rooiborsvoëltjie, die dynserige berge wat ligpers en spookwit skakeer, die wildeaarbei en rankroos by die voordeur te groet.

“Met 2002 se sonsverduistering is ek en Gerrit saam met sy gesin na die Kruger-wildtuin. Een middagete het ek ’n waatlemoen op my kop gedra, toe ’n wildvreemde man my voorkeer en vra of ek oor drie dae op safari wil gaan – vir ’n volle maand, gratis. In ruil daarvoor moes ek vir tien Nederlandse toeriste kook.

“Vir die eerste keer vandat ek en Gerrit twee en ’n half jaar tevore ontmoet het, sou ons mekaar vir langer as ’n dag nie kon kontak nie. Hy was rustig oor ons pad saam vorentoe, maar ek was benoud dat ’n huwelik my vryheid sou steel. (...) In die Okavango het die roete vir my helder geword. Die mekoro met toeriste het dieper die delta in vertrek en ek moes drie nagte alleen op Makwena-eiland agterbly. Met ’n sarong om my lyf en ’n kop vol vlegsels het ek deur die oopgerolde tentflap na die maan gekyk. Ek het onthou hoe vry Gerrit is, hoeveel eenheid daar in ons gedeelde vryheid lê. Toe het ek my koplig aangeskakel en geskryf: Nou weet ek, oor grense heen, jy is vlees van my vlees en been van my been.

“Gerrit het al die pad van Pretoria af gery om my in Kaapstad te ontmoet waar die safari geëindig het. Met die weersiens was daar genoeg elektrisiteit in die lug om die ganse Koeberg van krag te voorsien. Een skemerdag, toe ek dit die minste verwag het, het hy my geblinddoek na ’n klipkop buite die stad ontvoer. Daar het ’n pootjiesbad op my gewag met kerse in ’n kring. Binne-in die bad was geweefde kussings, bakkies vye en neute, kaas en druiwesap. Ons het gesels oor die drie jaar saam, ons het gebid. Met donderweer in die verte het hy gevra of ek die langpad saam met hom sal vat. Die ring was twee blaartjies van rooigoud wat om ’n ambersteen krul. Gerrit het dit self met ’n ystervarkpen uit modelleerwas gekerf en by ’n juwelier laat giet.

“Stiptelik drie jaar nadat hy as vreemdeling in ons studentehuis ingetrek het, het ons getrou. In die tuin op die Bosveldplaas waar ek grootgeword het, is houttafels in ’n spiraal onder die reuse maroelaboom gepak. Fakkels en lanterns is aangesteek. Tagtig gaste was uitgedos in safaridrag, Basothokomberse en Ndebelerokke. Ek was kaalvoet, in wit. Die broers en suster het bekfluitjie en jembetrom getokkel, tjello en kitaar. My pa se speenvark en skaap was op die spit en soetmielies het oor die kole gesis. Daar was ’n stewige pot mieliepap, stervrugte en druiwe in uitgeholde boerpampoene, geroosterde groente, ’n kruiwa vol potbrood en biltongbrood, koeksisters en kolwyntjies, gemmerbier en moerkoffie. Later het ons in die skuur getiekiedraai.

“Agt maande later het ons Kaapstad toe getrek sodat ek ’n meestersgraad in Kreatiewe Skryfwerk kon aanpak. Drie studiebeurse het my in staat gestel om voltyds te studeer. Bedags het Gerrit oorkant my by die kombuistafel geprogrammeer. Sy seeklippie-oë en stoppelbaard was mooi om na te loer. Soggens het bye in die peperboom gezoem. Daar was ’n kaggel en ’n pootjiesbad in die huis. Wanneer die suidooster gewaai het, het die dakbalke, gemaak van ’n ou appeltrok, gesels.

“Ná agtien maande in Houtbaai het ons drie-uur een Saterdagoggend wakker geskrik met inbrekers in die huis. Op pad na ons slaapkamer het drie mans Gerrit met geslypte metaalstawe gesteek en gewurg. Hy het met sy lewe geveg om te keer dat hulle by my uitkom. Ek het deur die oop venster gespring en gevlug. Toe die inbrekers hoor dat ek buite is, het al drie my agtervolg. Die aanvallers was skaars ’n armlengte ver, die ysterstawe reeds in die lug, gereed om my te steek. Skielik het ek die Krag ervaar. Ek het my vinger uitgesteek en hard uitgeroep: ‘In the name of Jesus Christ you will not touch me!’ Hulle het die wapens laat sak en met ’n uitdrukking van totale skok na my gestaar. Toe het hulle gevlug.

“Hulle het Gerrit vir dood agtergelaat. Hy het ’n kopwond, ’n wond aan sy arm en ’n gaatjie in sy een longsak gehad. Sy nek was vol skrape waar hulle sy are probeer steek het. Hy het op die bebloede vloer gekniel en vir die siele van sy aanvallers gebid. Ek moes die vloer drie, vier keer mop voordat die water helder was. Snags was hy die ene angssweet. Soms was hy so taai dat ek oortuig was hy bloei. Ons het gedurig wipplank gery tussen uiterse vrees en verwondering. (...)

“Op my 29ste verjaardag word ons kinderdroom bewaarheid toe ons in die louwarm Amasonerivier bad. Visse vlieg met borsvinne deur die lug. Vleespienk rivierdolfyne blaas en spuit om ons. Hoog in die takke is ’n luidier. Die skarlaken-en-groen papegaai is so lank soos Gerrit se arm. Die blou-en-geel papegaai vlieg met die son op haar bors. Ons roei deur die vloedbos. Die waterlelies in die moeras is so groot dat ’n kind daarop kan dryf. (...) In Peru snuffel Gerrit ’n piepklein rooi poncho tussen stapels wolklere uit. Die kappie is met llamalammers geborduur. Hy glimlag: ‘Vir ons dogtertjie ... eendag.’

“Kersfees 2005 bid Gerrit: Die wêreld is wyd – waar op dees aarde moet ons nesskop? Hy kry die gevoel dat hy die atlas op bladsy 92 en 93 moet oopmaak. Skepties wonder hy hoe een plek op twee bladsye kan wees. Wraggieswaar: een kaart is ’n vergroting van die ander! Hy laai dié hoekie van Google Earth af en bewonder dit heeljaar. Elf maande later bel hy die eienaar op die dag dat die grond vir die eerste keer geadverteer word, en ons koop dié erf in die Tsitsikammawoud ...”

Carina se ouma Anna is met Alzheimersiekte gediagnoseer toe Carina 12 jaar oud was. Carina het haar ses jaar lank versorg: gebad, aangetrek, slaaptydstories vir haar gelees, vertel sy in Beeld (26 September 2011, "Soos ouma leef hul anderkant werklikheid"): “Omdat ek wou. Omdat ek iets wou doen om dankie te sê, want toe ek ses jaar oud was en Ouma se verstand nog helder, het sy my leer rym. Sy sou ’n woord sê en ek moes vinnig met ’n rymwoord antwoord totdat ons later spontaan in rymsinne sou praat – soms ’n hele gesprek wat rym!”

Carina se ouma is oorlede ’n week voor sy universiteit toe is. Sy onthou: "Haar liggaam was nog warm toe ek langs haar inkruip met ’n potlood en papier om haar vir oulaas te teken. As ’n soort herbesoek aan Ouma het ek twee jaar lank een middag per week Alzheimer-pasiënte in Cambridge en die Skotse Hoogland versorg. Een dag kom ’n nuwe pasiënt, naamkaartjie in die hand, voor my staan. Verwonderd, verdwaas. Versteurd, ja, maar haar woorde was die klokhelderste definisie van waansin: ‘This is me name, but I can’t find me anywhere.’”

Carina vertel aan LitNet: “Ons het vier jaar in Kaapstad (in Houtbaai en Lladudno) gebly en in daardie tyd van die huis af gewerk. Gerrit as programmeerder en ek as skilder en vryskutjoernalis vir vyf tydskrifte. Ons het besef dat ons die stad nie werklik nodig het nie, maar dat ons al ons werk oor die internet kan aanstuur. Ons het in Januarie 2008 Tsitsikamma toe getrek. Ek het ’n jaar hier gewoon voordat die tydskrifte besef het ek is nie meer in Kaapstad nie. Veral vir reisartikels maak dit geen verskil nie. In die stad het dit my ’n uur geneem om lughawe toe te ry; hier neem dit my ’n uur en ’n half. Die Tuinroete is ook nie ’n konserwatiewe soort platteland nie, daarvoor is dit veels te internasionaal. Hier is meer as een Italiaanse restaurant, ’n regte Portugese bakkery, ’n boekmaker, puik boekwinkels en viswinkels, ’n string deli’s, kunsgalerye.

“Om hierheen te kom was ’n soort semigrasie – die laaste kans wat ons die land wou gee voordat ons emigreer as gevolg van die gewelddadige misdaad. En ja, dit is veilig hier in die kuswoud. Ons draf in die berge, stap volmaan op die strand, word wakker saans van bosvarke buite die huis – nie boewe nie. In ons straat het mense slegs heinings om hulle honde binne te hou. Daar is net ’n venster tussen my kind en die blouape en bosbokke in die tuin. Vryheid: dis hoekom ons hier is.”

In 2006 word Carina se eerste digbundel, die vloedbos sal weer vlieg, deur Tafelberg uitgegee. In 2004 en 2005 het Carina 45 nuwe gedigte geskryf vir die meestersgraad in kreatiewe skryfwerk by die Universiteit van Kaapstad. “Omdat ek ’n beeldende kunstenaar is, is my beeldetaal-klier effe ooraktief. Joan Hambidge (alias Oubasie) was ’n baie toegewyde dosent. Sy het die lat ingelê totdat ek verstaan het van beeldkongruensie en konkreetheid. Die kursus het my ook geweldig baie geleer oor die tradisie waarbinne ons skryf. Van die sewentig verse in die bundel is vyf en twintig lank terug geskryf – sommiges selfs in my hoërskooljare. (...) Daar is egter dinge waaroor ek twee en twintig jaar lank probeer skryf, soos die skietongeluk waarin my broer sy oog verloor het. Laasjaar (2005) het die vers ‘blindelings’ uiteindelik ontstaan,” vertel Carina aan Etienne Bloemhof (op LitNet). die vloedbos sal weer vlieg is in 2007 op die kortlys van die Universiteit van Johannesburg se Debuutprys.

Op Versindaba beskryf Carina die deurlopende tema in hierdie bundel as volg: “Die woord ‘vloed’ in die vloedbos sal weer vlieg herinner aan oorvloedigheid en aan ’n skare: ’n ‘vloed’ van mense. Om te sê dat die vloedbos weer sal vlieg, is ’n profetiese uitdrukking van hoop, ’n verwagting dat daar oomblikke is wanneer die aarde kan ‘vlieg’ of floreer.”

"’n Vloedbos is ’n mangliet of 'mangrove': die wortelboom van die kuswoud. Nadat ek die bundeltitel gekies het, het ek in die Amasone gereis en gehoor dat die oerwoud die varzea of 'flooded forest' genoem word. Ek het sowaar deur ’n vloedbos geroei!” vertel sy aan Etienne Bloemhof.

Sy vertel verder: “Die sewentig verse is in vier afdelings verdeel. Die ‘Oesjaar’-afdeling gaan oor my grootwordjare in die Waterberg – die landskap en mense wat my gevorm het. Ek speel met werklikheid en bowerklikheid. Die tweede afdeling, ‘Karkaskaal’ gaan oor seksuele geweld. Hier erken ek my vrees om die slagting in ons land in die oë te staar én my vrees om nie te staar nie. Die donker geheim word óópgeskryf, sodat die Verlosser-argetipe kan verskyn en inisiasie plaasvind.

“Die reisigers in die ‘Ewenaar’-afdeling is ook geliefdes. Die dinamika van die huwelik is een van vryheid en eenheid. Die natuur is die ruimte vir sensuele ontwaking, kreatiewe vloeiing, eenwording. In die slotafdeling, ‘Groeikrag’, vloei die ek-God-verhouding uit in ’n ek-kosmos-verhouding. Wanneer die vloedbosse geseën word, is daar herstel vir Afrika. Die terugkeer na Eden, die staat van onskuld, kom in vele verse voor.”

“Die groot vonds van enige gedig is sy beeldgebruik,” skryf Marius Crous (Die Burger, 29 Januarie 2007), “en wanneer ’n visuele kunstenaar soos Carina Stander gedigte skryf, verwag ’n mens skerp waarneming en ’n juiste beskrywing van beelde. Wat haar beeldgebruik soveel varser maak, is dat sy aansluit by die bekende in haar omgewing en dit dan metafories omvorm.” Hy voel egter dat sy moet waak teen ouderwetse woordgebruik en te veel woorde.

Vir TT Cloete (Beeld, 30 Januarie 2007) verken hierdie debuutbundel ’n besonder wye plaaslike wêreld, maar ook ’n wêreld van ander nasionaliteite en landskappe. “Daarbenewens is daar intieme en delikate liefdesgedigte, naas liries religieuse gedigte, daar is gedigte van medelye met lydendes, met loopneuskinders, vigswesies en verkragtes – ’n ruim verskeidenheid. (...) Die gedigte is vol sonskyn, vol lag en sing en klank (‘’n vink rinkink in klinkende taal’), benewens die pynlike. Veral word hier baie van saad gepraat en dit voorspel ’n talent wat gevul is met baie mooi dinge wat nog kan kom.”

In Volksblad van 27 Februarie 2007 skryf Bernard Odendaal: "’n Sintuiglike weelde kenmerk die digteres se werklikheidsbelewing – waarskynlik meer akuut gemaak deur die feit dat sy doof gebore is, maar tog op wonderbaarlike wyse haar gehoor teruggekry het (‘Vrygeborene’). Die weelde van daardie belewing spoel oor in haar digkuns, wat sprankelend klankryk aandoen en uitmunt deur sy frisse beeldingskrag.” Volgens hom is die vloedbos sal weer vlieg is ’n opwindende debuut.

“Stander se debuut tref jou met sy ruie sintuiglikheid en die tuimeling van beeld op beeld,” skryf Francois Smith. “Dit is ’n woordgevoeligheid wat in die eerste afdeling, ‘Oesjaar’ gekoppel word aan grootwordjare op ’n plaas, en die poësie wat dáár ontstaan, is gewortel in die aardse, in die geluide, kleure en teksture van dae en nagte in die veld. Maar dit is ook poësie ingegee deur die ‘erflating’ en ‘voorbeeld’ van ouers en grootouers, ’n intieme verwantskap tussen mense waarin daar ’n verband ontstaan tussen boer met verskalwers en boer met verse (gedigte). Die mistieke strekking is opvallend, ook ’n aardmistiek, en die skryfkuns word ’n bykans rituele opwekking van die grondstowwe.”

"Carina se debuut beïndruk ’n mens met die woord-, klank- en beeldvaardigheid," skryf Daniel Hugo op LitNet. "Op die titelblad word die inhoud van die bundel aangegee as ‘sewentig vry verse’. Soos altyd in die geval van goeie poësie is die verse nie werklik vry of los nie, maar goed gekonstrueer met ryme, halfryme, refreine en sirkulerende elemente. Dit is ’n meerdimensionele bundel wat tot die oog, die oor, die hart en die verstand spreek."

Henning Snyman (Rapport, 6 April 2007) sê: "Carina is ’n jong digter wat vars kyk na die wêreld, ongerep en vry van ’n verstikkende lading van teorie en intertekstualiteit. Nie dat intertekstualiteit nie ’n teks se onderbou kan versterk nie, maar dis heerlik bevrydend om iemand te vind wat daarsonder kan dig en pragtige poësie kan skep. Stander se gedigte is inderdaad ’n oorvloed van beelde en geil waarnemings, maar kan dit dra omdat die tematiek intens daarmee verweef is. Die vier afdelings behels ’n wye bestekopname wat die mens teenoor die skepping stel, die gewelddadigheid en wreedheid, die erotiek en die godsdiens. Dis ’n moedige onderneming in die hand van ’n ervare digter, te meer so vir die beginner. Maar dié debuutdigter kry meer reg as wat sommige ervare digters kan vermag. Miskien deur die oorweldigende skeppingsdrang, miskien vanweë haar opleiding in die skone kunste, maar veral danksy een sterk, deurlopende leitmotif: die mens staan in sy onbegrip gekonfronteer en weerloos teenoor en terselfdertyd afhanklik van ’n Goddelike Wese. Feitlik in mitologiese vorm en formaat probeer die digterlike siel die oorweldigende en verwarrende indrukke poëties karteer. Asof die geweld van die skepping hier oorgaan tot die geweld van die gedig en die digterlike skeppingsproses. (...) Daar is oordaad, soms te veel teenwoordige deelwoorde, soms haastige oorgange. Maar dié jong kunstenaar ervaar die wêreld rondom haar met oog en oor, absoluut sintuiglik, en beskik oor die vermoë van beeld en woord. Met meer ervaring sal die verse gestroop word, maar intussen geniet die leser die sentiment van geil woord en beeld.”

Wanneer maak sy tyd om te skryf? Aan LitNet vertel sy: “Daar is drie dinge waarsonder ek nie kan skep nie: verbeelding, stamina en ’n sperstreep. Verbeelding is wat dit is: ’n binne-sintuig. Stamina is ’n soort hardkoppigheid, ’n single-minded wil om aan te hou skep, of mens nou wil of nie. ’n Sperstreep of deadline is ’n grens wat ek skep en waarby ek eenvoudig hou. Want wanneer die wilde perde van verbeelding deur my tuin hardloop, is daar ’n tyd om hulle te ry en ’n tyd om hulle tot rus te bring. Soos almal griffel ek ook maar oral inspirasie-notas neer. Die werklike verwerking en voltooiing van idees gebeur dan in die drie ure bedags wanneer my peutertjie slaap en van sewe tot elf saans as alles stil is.

“Daar was ’n stadium wat ek agt weke aanmekaar sou werk sonder om naweke te halt, maar ek vind dat tyd en effektiwiteit nie noodwendig parallel loop nie. Daarom maak ek nou weer tyd vir ou rituele wat my help om stamina te behou: klim twee keer per week berg, gaan boogy, rumba en tango elke week saam met my man, bid skemertyd op die strand, speel behoorlik met my kind, kuier in die hangmat met vriende, fliek. Eers daarná oorleef ek maklik ’n week waarin ek artikels of ’n kortverhaal, opdragvers en nuwe skildery moet inhandig. Werk hard, speel hard – dís die ritme wat my laat rimpel van kreatiewe plesier. En as ek ná ’n groot projek voel dat ek getrou genoeg was aan verbeelding, stamina en sperstreep, beloon ek myself altyd met ’n reis na ’n wonderlike plek waar ek weer nuwe skryf- en kunsidees kan versamel.”

woud van nege en negentig vlerke word in 2009 by Tafelberg uitgegee. Oor die dieper betekenis agter die titel van die bundel sê Carina aan Marlise Joubert (Versindaba) dat voëls die simbole van onsterflikheid is, omdat hemelwesens vlerke het. “Engele word ook verbind met die lug, wind en vrymaking. Die swerms trekvoëls in my verse staan vir grensloosheid, vir reis. Nege en negentig vlerke is ’n amper-daar. ’n Byna-volledigheid. ’n Afvlerkdier. En ’n woud is ’n droomwêreld, ’n primordiale ruimte van skoonheid en gevaar, ’n plek om te verdwaal. Heelwat van die verse is in paradyslike grond geplant, maar daar is byna altyd ’n spanning tussen skoonheid en gevaar. Skoonheid, wat gevaar impliseer, soos ’n vloeiende vulkaan of sneeustorting. Gevaar wat in skoonheid opgesluit is, soos die reënboogvel van ’n slang.”

Sy vertel dat die bundel vol vulkane, tropiese korale, eilande, moerasse en erotiek is. Ook vol vloede, woude, berge, swangerskap, vreemdsoortige diere en engele, gesprekke met digters, familie en vriende. “’n Tematiese hegrank tussen die twee bundels, is die reismotief. Maar waar die vloedbos sal weer vlieg meestal in Afrika afspeel, gooi ek hierdie keer die vensters oop na ander kontinente, veral Suid-Amerika. Hier is meer uitheemse spesies as voorheen.”

Carina verduidelik in Sarie (21 September 2009) aan Phyllis Green dat sy reeds drie jaar voor die boek verskyn het, die titel woud van nege en negentig vlerke gehad het en ook ’n prentjie van die voorblad in haar kop gesien het. Sy het dit geskets en in haar lêer gebêre. Sy het dit egter eers geskilder nadat sy al 70 gedigte klaar geskryf het. "Die boom op die voorblad is net ’n geraamte, maar die drie vere wat daaraan hang, is die ene lig en lewe. Ook op die agterblad groei daar nuwe blaartjies uit die voël se dooie takvlerke. Die boom is simbool van opstanding uit die dood, omdat sade herleef en wortels en takke uitloof selfs ná droogtes of brande of boomslagtery. Met sy ondergrondse wortels en takke in die lug, verwys die boom na die hemelse, aardse en onderaardse. Die boom as organiese ritueel, as seisoendraer, is deel van my geestelike identiteit.”

Die bundel is in ses afdelings ingedeel en die sentrale tema in elk is die volgende (soos aan Phyllis Green vertel):

“Die eerste afdeling, ‘vlam onder die water’ speel af op die vulkaaneilande van Hawaii, in Bolandse wingerde, langs die Kaapse kus, by Argentinië se 270 watervalle, in die Amatola en Kalifornië se woude. Hierdie gedigte is opgedra aan ‘die God van hemel en aarde’. Hy is die Vlerkman of Skutsengel wat die verdwaaldes opsoek en terugneem na neste wat sterker is as die storms.

“Die tweede afdeling, ‘vasteland, wankelland’, handel oor Suid-Amerika en Afrika. Vastelande is nie vas nie – hulle wankel: die Brasiliaanse slawe dans vir vryheid. Suid-Afrikaners immigreer, maar verlang. ’n Malawiese vrou met malaria versorg ander. Hier is die wonderwerk soms groter as die wond.

“Afdeling drie, ‘sondoop’, is gesprekke met vriendinne en met literêre voormense soos Jonker, Leipoldt en Weideman.

“In die vierde afdeling, ‘wildernis’, besoek ek weer die plaas in die Waterberg waar ek opgegroei het en waar my ouers steeds boer. Ek is nie meer ’n buikspreker vir die kind wat ek was nie, maar skryf nou oor my ouers in ’n tyd toe hulle so oud was soos wat ek nou is. Dit gaan hier oor herinneringe aan eenvoudige oorvloed en oorvloedige eenvoud.

“Afdeling vyf, ‘palm-pas’ is liefdesgedigte vir my reismaat en man. Dit speel af in die woudhuisie in die Skotse Hoogland waar ons vir ses maande gewoon het en oor ons saamwees in die Amasone-oerwoud. Dis verse oor eenwording, sensualiteit, bevrugting.

“Die sesde afdeling, ‘die nege-maande-moeras’, gaan oor die wonderlike wagtyd toe ek swanger was met ons eersteling. Die moerasse, riviere en oseane in hierdie gedigte, is ’n ruimte vir swangerskap: in die donker waterwêreld broei ’n geheim uit, ’n onsigbare seuntjie. Die bundel eindig by ’n nuwe begin: die geboorte.”

Bernard Odendaal (Volksblad, 5 Januarie 2010) is beïndruk met die "pragtige klankgebruik en beelding in woud van nege en negentig vlerke, spesifiek in die laaste twee afdelings. Die gevaar dat die ekstase-getinte lewensingesteldheid kan aanleiding gee tot inhoudelike en stilistiese oordaad, word myns insiens grootliks deur Stander vermy. Slegs die herhaalde, selfs opvallende gebruik van intensiverende of nuanserende samestellingsvorme, dikwels in verband met kleure, het plek-plek gesog wou aandoen. Ek haal ’n paar voorbeelde aan: ‘ryp-sagte buik’, ‘gebrande-oranje somers’, ‘tongpienk bloeisels’ en ‘siekblou see’. Talle besonder aantreklike gedigte deurspek egter die bundel. Dit bied ’n optimistiese lewensbeskouing wat egter nie so naïef is om die verskrikkinge en droewighede van die wêreld mis te kyk nie.”

Carina voer Catrina Aldrich (op LitNet) mee na ’n wye verskeidenheid landskappe, weerstoestande en stemmings. “Beelde van lewe en bevrugting is terugkerende motiewe in die bundel. Die kunswerk op die voorblad, deur Stander self geskilder, word op paratekstuele vlak ’n rigtingaanduider by die interpretasie van die teks, omdat dit een van die sentrale temas in die bundel op treffende wyse visueel belig. Die omslag beeld ’n skeletagtige boom teen die agtergrond van ’n blouerige naghemel uit. Die afwesigheid van sterre in dié hemelgewelf trek die aandag na die drie byna gloeiende vere wat uit die boom se dooie takke spruit. Die vitaliteit van hierdie vere is in skerp kontras met die indruk van doodsheid en verval wat die boom skep. Sodoende word die leser se aandag toegespits op die aanwesigheid van bevrugting, groei en nuwe lewe – temas wat op inhoudelike vlak sentraal staan.

“Ten spyte daarvan dat vernietiging en aftakeling in sommige afdelings en verskeie gedigte voorop gestel word, vleg Stander die temas van polsende lewe met ’n behendige kunstenaarshand dwarsdeur die bundel. Elke kwynende boom bevat gloeiende, lewende vere. Die implikasie van die titel, in kombinasie met die kunswerk op die voorblad, is dat die leser met ’n hele woud van sulke betowerende bome te make het. Die gegewe word nie beperk tot die drie vere op die voorblad nie, maar uitgebrei tot nege-en-negentig vlerke. Die getal nege-en-negentig suggereer ’n element van onvolledigheid en onvolkomenheid wat die prosesmatige voorop stel deur ’n onvoltooide, wordende siklus onder die leser se aandag te bring. Sodoende dui die titel aan dat die perspektief voortdurend op die toekomstige – op dit wat nog mag kom – moet wees. Dit is ’n aanbeveling wat beslis ook op Stander se digterskap betrekking het. Die bundel sluit immers af met ’n metapoëtiese bepeinsing oor hoe om ‘dié vroeglente’, die nuwe fase in haar lewe, doeltreffend te verwoord: ‘dit weet digter alleen’ (110). Hierdie digter het onteenseglik die gereedskap om dié voortdurende verkenningstog met haar fyn belewenis en seggingskrag so aan te pak dat haar lesers graag sal wil saamreis.”

Ampie Coetzee skryf as volg in Die Burger (19 Oktober 2009)oor woud van nege en negentig vlerke: “’n Bundel wat met verbeelding en metafoor só begin soos woud van nege en negentig vlerke van Carina Stander beloof om iets te beteken: om op die rug van ’n donkie in die see te swem/ deur ’n land bo die wolke/ oor landskappe van droom/ ’n pen soos ’n staf in die hand/ .../ om veerlig te dryf/ ­verse te skryf/ die son ’n engelkop/ vanaf ’n eselrug aanskou.

“Dit is dán moeilik om op die wyse van die prosa te her-vertel wat die metafoor op ’n ander manier ­vertel, op ’n ander manier na ­betekenis soek. Die inhoud, wat betref die spesifisiteit van tyd en plek, word grootliks oorheers deur digmiddele – ‘’n pen soos ’n staf in die hand’. (...) Dit is hinderlik dat subjekte in gedigte skielik verander; en dat sekere wendings nie verstaanbaar uit die konteks van ’n gedig kom nie. Maar dié besware wat ’n mens kon hê, is min in vergelyking met die metaforiese krag en die sterk verbeelding in die bundel.”

Vanaf 2006 vryskut Carina vir ’n aantal koerante en tydskrifte, onder andere vir Rapport Boeke, Beeld, De Kat, Rooi Rose, Insig, Sarie, Huisgenoot se boekebylaag en Lééf . Sy voer meestal onderhoude met medekunstenaars en skrywers of skryf essays en reisartikels. Saam met haar man vat sy die langpad deur Afrika, Suid-Amerika, die VSA en Europa en omskep dit later in reisstories. In 2006 en 2008 is sy aangewys as Artikelskrywer van die Jaar by die Media 24-tydskrif Lééf.

Carina het haar eerste solokunsuitstalling in 2008 in die Breytenbach-sentrum in Wellington in die Wes-Kaap gehou. Dit was getitel Aard – ’n spel tussen natuur en bonatuur.

Agt van Carina se gedigte is in Groot verseboek se nuwe uitgawe in 2008 opgeneem. Sy vertel op LitNet dat toe sy die e-pos kry wat haar vertel dat haar gedigte opgeneem is, sy gevoel het soos toe sy in matriek gehoor het dat sy gekeur is om beeldende kuns by Tukkies te gaan swot. “Al is ek (tussen Opperman, Breytenbach en meeste ander) net ’n eerstejaar met ’n eerstelingbundel, is ek nou in die geselskap van die Groot Geeste. Ore gespits, potloodskerpmaker en papier in die hand.”

Na die publikasie van die vloedbos sal weer vlieg het Carina in samewerking met Francois le Roux (die Ha!man) ’n CD met verse uit die bundel saamgestel. Haar gedigte beskik oor ’n musikaliteit wat spreek uit die refreine, rympatrone, allitererende en assonerende klank. Die woorde is nie net op papier musikaal nie, maar ook op die oor. Die CD, Vyftien musiekverse: die vloedbos sal weer vlieg, bevat 15 van Carina se gedigte wat sy self voorlees, met agtergrondmusiek en -klanke deur Francois. Dit is nooit oorheersend-dominerend nie, maar subtiel op die agtergrond. Carina se voorlesings is op sigself musiek en daaruit spreek haar kunstenaarstalent. Nie net is sy ’n beeldende kunstenaar en woordskepper nie, maar ook ’n stem-kunstenaar.

Vir die kunsliedere-produksie Nuwe woorde word nuwe liedere is ’n aantal van haar gedigte getoonset deur komponiste soos Niel van der Watt en opgevoer by Woordpoort in Pretoria in 2009 en die Woordfees in Stellenbosch in 2010. Drie van Carina se gedigte is ook getoonset deur die Nederlandse musiekgroep Souldada en word in November 2010 op hulle jongste CD, Oer de grins, vrygestel.

By die Volksbladfees in 2009 en Woordfees in 2010 is Carina deel van die kunsuitstalling Allooi, wat ’n tweegesprek tussen beeldkuns en woordkuns is. Vooraanstaande Suid-Afrikaanse visuele en woordkunstenaars is genooi om individueel of in pare twee nuwe kunswerke te lewer waarin beeld en woord geïntegreer word. Die enigste riglyn was dat elemente van sowel die visuele as woordkuns in elkeen moes voorkom. Carina was saam met Ingrid Winterbach die enigste individuele deelnemers.

Carina vertel aan Adolf van Coller van De Kat dat sy en Gerrit probeer om hulle seun Aden nuuskierig te maak oor die aarde en die mensdom en hy moet weet dat daar niks mee verkeerd is om "skaamteloos" lief te hê nie: “Voor Aden se speelvenster (my skryfvenster) is ’n bessieboom waaraan Knysna loeries op die oomblik smul. Vanoggend weer wakker gemaak deur blouape op die dak. Netnou saam getrippeldans op die wysie van ‘I’ve got joy like a fountain in my soul’. Ons lees stories, hou poppespel, bou blokkies, brrrmmm die karre, kruip oor duine, jaag seevoëls, soek met laagwater die pers seesterre in die getypoele, steek ons vingers in die anemone, teken met kryt, bou legkaart. Want ek wil hê hy moet wéét ek is hier. Dat ek síén hoe heerlik hy sy groottoon suig of sy dinosourus druiwe voer. Dat ek hóór as hy agter ’n vlieg aanhol en ‘wag, mot, wag!’ roep. Of slaaptyd die ganse heelal groet met ‘tatta blaar, tatta water, tatta maan’. Die ure wat hy bedags slaap, skryf of skilder ek soos weerlig; dan weer van sewe tot elf saans. Só het ek ’n ses-uur-werksdag. Aden is gemaklik met vaste rituele én verandering, daarom reis hy altyd saam. Laasjaar in Frankryk het ons hom vir drie weke lank elke aand in ’n ander gîte d’etape (stappershut) se wasbak gebad. Vanjaar is ’n camper van toer. Op 21 maande was hy al 26 keer saam met ons in die pens van ’n vliegtuig.”

Carina se eerste roman, Wildvreemd, word in 2011 gepubliseer. Sy het aan Hanlie Retief (Rapport, 4 September 2011) vertel dat die roman nie sommer gebeur het nie. Dit het 15 jaar gevat, is 20 keer oorgeskryf, en al wat haar aan die gang gehou het, was "geloof, hoop en liefde". En al was sy soms nie seker van haarself nie, het sy ’n onwrikbare vertroue gehad in haar karakters en in die storielyn. Die uitgewers het dit sewe maal teruggestuur aan haar en elke maal was daar ’n briefie by wat sê dat die storie sterk is en so ook haar skryftalent, maar dit was op daardie tydstip vir hulle nie genoeg nie. Sy het weer ’n jaar daarna probeer en dit ingeskryf vir die romanwedstryd, met dieselfde gevolg: “Ek onthou hoe’t ek vir my troostee gemaak en by die venster gaan sit en vir die eerste keer in die 15 jaar gehuil.”

Jeannette Ferreira het in haar keurverslag vir Carina praktiese wenke gegee wat haar gehelp het om op die regte spoor te kom. Aan Hanlie Retief: “Ek’s lus en koop ’n kas wyn en blomme vir almal wat die manuskrip deur die jare afgekeur het, want hulle’t my gered van om die manuskrip te vroeg op die mark te sit.

“Die eerste keer dat my storie in my kop gespring het, was ’n sin uit my hoofkarakter se mond, nou op die eerste bladsy van my boek. Dit was in 1996, ek het kuns op Tukkies geswot en ek was in die stort, toe spring hierdie sin in my kop: stilte is ’n oergeluid.

“Ek het geweet dis die eerste sin van my roman. Ek het dit neergeskryf en gaandeweg het die vrou in my gedagtes vorm aangeneem. Sy is stom, en die rede daarvoor is omdat ek haar een wou maak met die diere, die stemloses. Sy is die verpersoonliking van stemloosheid.”

Gedurende die 15 jaar het die gebeure in die verhaal nie eintlik verander nie, maar een oggend – “nogal terwyl ek tande gevlos het!” – het sy skielik tot die besef gekom dat die verteller plek moet maak vir agt ek-vertellers en dit was net wat die manuskrip nodig gehad het.

“Ná soveel jaar wat ek met die karakters saamgeleef het, het ek hul stemme gekén, ek het presies geweet hoe elkeen klink, ek het toe bloot die mikrofoon aan hulle gegee. En toe werk die boek.

"Andersheid, buitestanderskap, is ’n tema in Wildvreemd. “Dit gaan oor doodgewone mense, maar êrens voel hulle hulle pas nie in nie. Dis nie ’n soekende identiteit nie, dis meer ’n viering van individualisme. Elkeen is ’n wildvreemdeling, maar in die buitestanderskap is hulle ook eenders in hul weerloosheid teenoor mekaar.

"Deur die verloop van die verhaal ontwikkel hulle deernis vir mekaar. Met die hoofkarakter, ’n stom byeboer, gebeur dit oor ’n tydperk van nege jaar, waarin sy vrede maak met haarself."

Oor haar hoofkarakter vertel Carina aan Elmari Rautenbach (Beeld, 7 November 2011): “Nege jaar gelede trek ’n vreemdeling van onsekere herkoms alleen in die Ruig in, ’n stuk oewerbos in die Waterberge van Limpopo. In die ­jare wat volg, bekwaam sy haar as uitsonderlike byeboer en veg vrou-alleen teen onwettige jagtery, soms op wraaklustige wyses. Almal vrees haar. Hulle glo die byt van ’n hiëna is die rede dat sy stom is.

“Vir my is die byeboer die verpersoonliking van die stemloses, die diere. Byeboerdery is een van die primitiefste boerderye op aarde. Dit pas by die ‘oergeit’, die sprokiesagtige of fantasmagoriese in Wildvreemd. Die koninginby is ook ’n metafoor vir die byeboer wat iets vreemd wonderliks in die geheim vorm. Soos ’n by is sy potensieel gevaarlik, selfs dodelik, maar ook heilsaam soos heuning.

“Die sikliese konsep van viriliteit ná die dood lê ook na aan die hart van hierdie verhaal. Die byeboer word uitgebeeld as ’n soort inisiant omdat sy die siklus van slagting tot genesing voltooi. Nadat sy uit die sogenaamde skyndood opgewek is, weet sy wat benede die onbewuste lê. Ek werk hier met die idee van die inisiant as bonatuurlike wese – ’n konsep wat sterk inspeel op onsterflikheid of ewige lewe, van skeppingskrag wat heers oor die dood.” Of soos sy in dié kort uittreksel “vertel”: “Vir hulle is ek die alleendier, die eenkant een, die sondebok. Die woordstom vrou wat slaap tussen donker skaduwees.”

Carina het nog nooit self gevoel sy’s ’n buitestander nie. “Dis vir my half snaaks dat dit die hooftema in die boek is.”

Oor die diere-en insekte-ryk wat so ‘n belangrike rol in Wildvreemd speel, vertel Carina aan Rautenbach dat sy van kleins af ’n gevoel vir bewaring gehad het. Sy het kleintyd gesê dat poppe dood is, "maar diere práát". “In my slaapkamer as kind was daar duifkuikens wat uit neste gewaai het, boskatjies wat deur miere opgevreet is, ’n duikerlam sonder ma. Op skool wou ek ’n ruk lank veearts word, maar toe kry ek 29% vir wiskunde en 92% vir stelwerk!

“Ek is nie gekant teen jag as sodanig nie. D Scott se artikel ‘Strikke en valle – die vloek van die natuurlewe’ wat in 1982 deur die destydse Fauna & Flora (Transvaalse Afdeling Natuurbewaring nr 39) gepubliseer is, was die prikkel vir die stryd teen onwettige jagmetodes in Wildvreemd.

“Strikke en slagysters is die wreedste denkbare wyse om ’n dier dood te maak. Onwettige jagters het geen genade vir lydende, verminkte diere nie. Die vernietiging van die natuur maak my woedend. Woede is soms suurstof vir die vuur wanneer ’n mens skep.

“Veral woede wat gebore is uit ’n liefde – in die geval van Wildvreemd was dit my liefde vir die wildernis. Ook my liefde vir vryheid en my woede teenoor diegene wat ons daarvan probeer ontneem.

“Die verhaal gaan dus nie net oor die bewaring van die natuur nie, maar oor die beskerming van lewe – ook die sielslewe van die mens. Dit is ’n verhaal van slagting in al sy vorme hierdie, van die doodgeswygde en vryheid. Veral vryheid.”

Die titel Wildvreemd kan ’n hele aantal betekenisse hê, onder ander die Waterberge se "wildernis" wat die agtergrond vir die verhaal is met sy "gramadoelas, en die ongerepte idilliese landelike ruimte". Dan kan dit ook dui op die "verwildering" van Byeboer en haar verbanning uit die gemeenskap. "Wildheid" kan ook dui op die tekens van onmenslikheid en barbaarsheid in die mense se omgang met mekaar. Maar dit kan ook dui op "wildvreemd" in sy gewone betekenis: elke karakter beskik oor ’n "vreemdsoortigheid of rariteit", wat beteken dat elkeen op ’n manier ’n "wildvreemdeling" raak.

Saam met die bekendstelling van die roman is ’n solo-uitstalling van kunswerke wat op die roman gegrond is, by die Lanzerac Hotel op Stellenbosch gehou. Hieroor vertel Carina aan Elmari Rautenbach: "Ek het altyd geweet dat ek my lewe aan die skeppende woord én beeld wou wy; aan skryf én kuns. Dis soos ’n spiraal: Eers het ek Wildvreemd in my gedagtes sien afspeel, soos ’n fliek, toe het ek dit geskryf, en nou is ek terug by die sien: die visuele kuns."

Haar uitstalling by Lanzerac beeld die karakters en tonele in die boek visueel uit en só word die woorde ook beelde en kom ’n mens by die titel van die uitstalling uit: Wildvreemd: verbeelde woorde.

Op haar webwerf sê Carina die tekeninge is van karakters met wie sy saamgeleef het. “Ek het soveel jaar met die karakters in my gedagtes saamgeleef dat ek voel asof ek hul stemme en geite volkome ken,” verduidelik sy. “Jare gelede het ek selfs een aand gedroom hoe ek in ’n huis instap en daar is al my karakters almal saam in een vertrek, besig om met mekaar te kuier!

“Hulle het hulle nie juis aan my gesteur nie, asof ek ’n vreemdeling vir hulle was. Maar ja, ek weet hoe hulle lyk en klink en nou, vir die uitstalling by Lanzerac, deel ek hierdie prentjies in my kop met lesers in ’n reeks van 40 kunswerke.”

In Beeld (5 Desember 2011) skryf Saartjie Botha dat die verhaal van Wildvreemd heel eenvoudig voorkom: "Nege jaar tevore trek ’n vreemde vrou in die Ruig in. Die Ruig is ’n stuk ongerepte natuur in die Waterberge. Vreemd, want sy praat nie en skakel nie in nie, en vreemd vanweë haar eienaardige, maar aantreklike voorkoms en gewoontes. Sy leef na aan die aarde, boer met bye en voer haar stryd teen wildstropers alleen en ongesiens. Een maal per maand verkoop sy heuning en kerse op ’n boeremark. Haar enigste vertroueling is ’n ruimgeestige boer, Braam Botha, wat haar heuningoes aanry mark toe en haar korwe uitverhuur aan die vrugteboere in die omgewing.

"Die gemeenskap beskou haar as mal; ’n heks, ’n skarlakenvrou van die nag wat seuntjies vergiftig. Sy is die hoofverdagte as ’n verwoestende veldbrand groot skade aanrig en mense daarin omkom. Ná die brand onttrek sy haar selfs nog meer, omring met haar bye en geheime. En gerugte wat nie gaan lê nie.

"Wildvreemd is in vyf hoofstukke verdeel: ‘1. Daar was ’n brand’, ‘2. Vier maande ná die vuur’, ‘3. Heuning na die reën’, ‘4. Ou bloed, jong bloed’ en ‘5. Vlees teen vlees’. Carina stel ’n agttal vertellers aan die woord wat vernuftig afgewissel word om perspektief-skuiwe te bewerkstellig. En hoewel die byeboer of brandgegewe sentraal in al die vertellers se betrokkenheid staan, het elkeen ook ’n eie persoonlike verhaal te vertel."

Botha beskryf Wildvreemd as vol kinkels. “Stander is aanvanklik suinig met inligting wat die verhaal in sy volle omvang laat ontvou. ’n Sterk spanningslyn word gehandhaaf en die slim afwisseling van vertellers laat die leser in afwagting uitsien na ’n volgende spreekbeurt. Dit is uiteraard onmoontlik om aan al die vertellers ewe veel gewig te verleen en sommige is aan die skrapse kant. Veral Wouter, Zach en Jarus is veel minder aan die woord as die ander vertellers.

"’n Sterker teenwoordigheid van laasgenoemde drie karakters en ’n paar snitte in Ingrid en Ebro se soms studentikose relase sou ’n digter gekonstrueerde verhaal daar kon gestel het en die reikwydte van die beleweniswêreld verbreed het.  Dit is egter veral Meraai as verteller wat my beïndruk het. Haar taal is ’n heerlike hutspot van Afrikaanse dialekte met ’n skeutjie ou Nederlands tussenin.

"Wildvreemd is ’n bevestiging van Stander se talent, deursettingsvermoë en gedrewenheid as skrywer. Daar is ’n paar steurnisse wat deurgeglip het, soos die slot wat gedwonge voel, met sommige karakters wat te vroeg in die verloop ’n soort lotsbepaling aanvaar. Die beskrywings van sensualiteit is soms te blatant en opdringerig en die lesers word ook nie subtiel genoeg gelei in die vorming van perspektief op die vertellers nie en het beslis nie ewe veel simpatie met en begrip vir elkeen nie. Dit is egter ’n moedige poging en nie sonder bekoring nie. Ek sien met verwagting uit na Carina se volgende roman."

Carina het haar ook in Wildvreemd bewys as ’n vaardige skrywer wat net so tuis is in die oordadigheid van prosa as in die gestrooptheid van poësie. Veral haar natuurbeskrywings van ’n grootliks ongedokumenteerde gedeelte van Suid-Afrika is uitstekend.

Nini Bennett het in haar resensie geskryf: "Stander se buitengewone kennis van die natuur en sensitiewe beelding maak van Wildvreemd ’n roman wat die leser meevoer. Die gedagtewêreld van die karakters oorheers die teks, en die atmosfeer is dromerig en impressionisties: 'Toe sy die flesse aangee, het ek die vars bloed onder haar vingernaels gesien, haar handpalms rooi gevlek, soos herfsblare. Aaneen het sy gehuil, sag soos ’n reëntjie. Maar ek het nie gevra nie; sy sou nie kon sê nie.'

"Op haar beste grens Stander se waarneming aan die sublieme, terwyl die intriges en legkaart van perspektiewe die leser sal boei. Wildvreemd is sterk aan te beveel. Stander skryf met hoop – hoop téén wreedheid en ongeregtigheid in, en met die gerusstelling dat liefde, versoening en geregtigheid seëvier."

Carina was van kleins af die kind vir wie almal hul stories en geheime kom vertel het, vertel sy aan Hanlie Retief in Rapport. “Ek het partykeer een storie uit 17 windrigtings gehoor en vroeg al begryp hoe mense mekaar verkeerd verstaan.”

Ná haar twee digbundels was dit vir haar lekker om “oorvloediger” te kon skryf, sê sy aan Hanlie Retief. "My inspirasie kom van die prose poets, soos Anne Michaels (Fugitive Pieces), Michael Ondaatje (The English Patient), Clarissa Pinkola Estés (Women Who Run with the Wolves).

"En Breyten Breytenbach betower my met sy vrye vlug, spontane wording. Hy is ’n regte skilderdigter – hy skryf met sy oë. Pablo Neruda lees ek vir sy metaforiese taal, Sheila Cussons vir haar verstommende helder spiritualiteit en Rilke omdat hy die meester van simboliek is.

“Ek kry ook ’n hengse kiek uit Bill Bryson (Notes on a Small Island) en Bill Watterson se Calvin and Hobbes: Scientific progress goes 'bonk'. Nie-fiksie wat vir my kragtige rigtingwysers is, is What is so amazing about grace (Philip Yancey) en die What to Expect-triologie. (By elkeen van my kinders se koms lees ek al 3 000 bladsye weer van voor af, van dag een van die swangerskap tot aan die einde van die peuterjare.)

“Afrikaanse romanskrywers wat my hart warm laat klop, is Chris Barnard, Etienne van Heerden (Toorberg) en Elsa Joubert (Die swerfjare van Poppie Nongena).

“Ek het ’n ewige plekkie vir Hemingway se Old Man and the Sea. En die Bybelboek Jesaja, ’n pragtige stuk poësie, maar ook prosa. Dit laat mens verstaan waarom die Hebreeuse werkwoord vir ‘dig’ en ‘profeteer’ dieselfde is: ‘naba’.

“So, ek wil nie afskeid neem van poësie nie, maar ek wil dit net in ’n meer gedrewe vorm doen. Dat ek nie so veilig hoef te wees van die woorde nie …"

Carina se raad aan voornemende digters is die volgende (op LitNet):

• As jy net lank genoeg kan lewe om een gedig te skryf, waaroor sal dit gaan? Skryf vandag nog daardie gedig. Só keer jy dat die groot vonk binne jou geblus word deur ’n uitstellery en, uiteindelik, ’n afstellery.
• Maak dadelik ’n nota van daardie sterk sin of beeld wat by jou opkom wanneer jy by die vliegtuig uitkyk, ’n openbarende droom of brief ontvang, of ’n blaargeraamte sien as die son by jou kamer inskyn. Dalk omskep jy dit eers jare later in ’n gedig, maar as jy die oomblik van inspirasie nie neerpen nie, is dit water deur jou vingers. Vir altyd verlore.
• Poësie is klankkuns: lees jou vers hardop. Hóór of die ritme en klank aansluit by die inhoud van jou gedig.
• Publiseer ’n gedig slegs as jy bereid is om dit in lewende lywe voor ’n gehoor te lees; as jy jouself ten nouste aan daardie vers kan koppel.
• Moenie jou onklaar gedigte sommerso verloën nie. Op my rekenaar is ’n lêer met die heerlike dubbelsinnige titel, “Gedigte om te verwerk”. Dit is 117 bladsye lank.
• Skryf binne en buite seisoen. Dus: of jy nou lus is of nie. Op 11 het ek vir myself die reël gemaak dat ek elke tweede Sondagmiddag ’n gedig moet skryf – ’n ritueel wat ek volgehou het totdat ek 17 jaar oud was. Dit het my selfdissipline geleer.
• Wees groeigereed, nie kleinserig nie.
• Omring jouself met reuse: op hoërskool het ek vir drie jaar die ATKV-Skryfskool op Potchefstroom bygewoon. Die eerste twee jaar was ek die enigste skoolkind – totaal verskrik én verwonderd. Om regte skrywers soos Antjie Krog in aksie te sien, het my laat besef hoe ontsettend baie ek moet leer. Dié besef het my uit die fase van tienerpoësie geklap – iets wat my andersins dalk dekades sou geneem het. Met die MA in kreatiewe skryfwerk by Kaapstad het Joan Hambidge my gewys op hebbelikhede waarvoor ek in my pasoppens moet wees en natuurlike sterk punte waarmee ek kan woeker.
• As jy regtig wil groei, bestaan daar nie iets soos om vir ontspanning te lees nie. Selfs al lees jy ook ’n slapstick komedie. Of jy nou blaai deur ’n mediese joernaal, ’n vakkundige natuurboek, ’n atlas, resepteboek, spreekwoordeboek of kinderboek, koerant en veral ’n digbundel: lees altyd met ’n pen in die hand, besig om die tricks of the trade te ontsyfer.
• Gaan lééf. Gooi jou deure oop. Snorkel kaal in die see. Besoek jou grootwordplek. Bid op ’n berg. Luister stip hoe mense gesels, na hul taal en lyftaal, veral na dit wat ongesê bly. Keer dan terug na jou binnekamer. En skryf met al duisend jou sintuie. Jou eie storie in jou eie stem.

By 2011 se Woordfees het Carina ’n uitstalling van haar kunswerke gehou. Daar was ses inksketse op die uitstalling: die oorspronklike weergawes uit haar digbundel Woud van nege en negentig vlerke, asook ’n sewende een – spesiaal vir die Slenterfees/Woordfees, getiteld Elwe en Selwe. Sy het ook twee ronde olieverfskilderye op bord uitgestal. Die hoofkarakter in haar eerste roman, Wildvreemd, asook ’n roerende Return to Eden, waar ’n jakkals aan ’n vrou se gesig ruik. Dis vars en diep en vol hoop, soos haar aanhaling uit Jesaja 11:8.

Die laaste twee skilderye was Tuinier en ’n amper lewensgrootte-uitbeelding van Desmond Tutu getiteld Hemel en Aarde.

Carina is in 2011 genomineer vir ’n ATKV-Mediaveertjie, kategorie Beste Leefstyl-artikel.

Oor die drie verskillende genres waarin sy werk – romanskryf, poësie en skilderkuns – laat sy haar as volg uit (http://carinastander.wix.com/ontmoetcarina#!visuele-kunstenaar): “Gedigte is soms vir my ’n soort kitsverligting, soos om ‘help!’ te skree wanneer ’n klip op jou voet val of ‘kyk hier!’ as jy iets besonders beleef. Digters is dikwels gerig op die gevoelens en waarnemings van die ‘self’. Hulle skryf na binne. Ek dink romanskrywers is in die algemeen minder doenig met die ‘self’ omdat hulle ander mense se stories skryf. Hulle skryf meer na buite. Ek het die laaste paar jaar die behoefte om eerder my gedagtes in stories uit te stort. Liriese stories met ’n digterlike stembuiging. My gedigte, aan die ander kant, het steeds ’n verhalende of narratiewe element.

“In ’n poging om die onverklaarbare te verklaar wou ek die werklikheid herskep deur middel van ’n eie mitologie. Deur die gebruik van metaforiese beelding – in visuele kuns, digkuns of prosa – soek ek na ’n moontlike wêreld, ’n nuwe beelding. ’n Metafoor bring kategorieë saam wat voorheen vreemd vir mekaar was sodat die huidige kategorisering verskuif kan word deur die proses van assimilering – een voorwerp neem ’n ander voorwerp se eienskappe oor, al lyk dit asof hulle nie saamhoort nie. In een skets verander ’n vrou se hare in ’n vlindervlerk. ’n Uil omvorm tot ’n tak. ’n Jakkals ruik aan ’n vrou se gesig. Na wie aard ons? Wat is die verskuilde aard waarmee ons gebore word?

Mitologiese en metaforiese beelding is draers van hoop omdat dit moontlikhede in die werklikheid ondersoek wat voorheen onmoontlik gelyk het. Hierom skep ek. Hierom sal ek aanhou skep.”

In ’n rubriek in Rapport skryf Carina onder die titel “Ek wil ook graag asemskryf, my kind ...”:

In die Bosvelddorpie van my kinderjare was daar net een verkeerslig – ’n verskoning vir die bestaansreg van die laerskool se padpatrollie.

Ek was nie in die padpatrollie nie. Ek was ook nie ’n biblioteekprefek nie. Ek is nie eens gekies om pouses toiletdiens te doen nie. Ek dink ek was die enigste standerd vyf sonder ’n balkie.

Want ek had “’n houding”.

“Wat bedoel hulle met ‘houding’, Ma?”

Ma Truiki, ’n opvoeder in murg en been (sy het 40 jaar lank Afrikaans en Duits vir matrikulante gegee), trek die HAT nader.

Sy lees en sê gewoon: “Hulle praat twak, my kind.”

Die dag toe ek kom vertel het van die nuwe woord wat ons in Bybelonderrig geleer het, het Ma ook die HAT so nadergehark.

“Meneer het vandag vir ons gelees van Ragab die hoer. Ek het gevra wat ’n hoer is, toe maak hy of hy my nie hoor nie.

“Toe steek ek maar weer my hand op.”

“O ja?”

“Hy sê ’n hoer is ’n slegte vrou. Ek het gevra of dit iemand is wat haar kinders mishandel, toe sê hy ja, net so.”

Sit Ma weer HAT in die hand. “Houding” is die verkeerde woord, besluit sy. “Nuuskierige bliksempie” is nader aan die waarheid.

Beland ek met my houding en al by die enigste sielkundige op die dorp.

Ek haat skool, sê ek. Mens moet ’n lelike, dik rok en ’n poniestert dra, balle vang en …

Daar was ’n ding waarvoor ek nie naam gehad het nie. Die ding dat Die Sisteem my wurg.

“Nou wat wil jy doen?” vra die sielkundige.

“Ek wil skryf. Met los hare.”

Al was ek net 12 jaar oud, was ek in my eie oë reeds jare al ’n skrywer.

Op agt het die eerste versreël my besoek en op elf het ek vir myself die reël gemaak dat ek elke tweede Sondagmiddag ’n gedig moet skryf – ’n ritueel wat ek volgehou het vir die res van my skooljare.

Die sielkundige het my gediagnoseer met vervroegde adolessensie.

“Maar wanneer jy 15 is en jou maatjies begin wonder oor hul plek in die lewe, gaan jy so mak soos ’n lammetjie wees.”

Sy was reg. Op hoërskool het ek ’n kalm, kreatiewe ruimte in Die Sisteem gevind.

In my matriekjaar daag Ma soos ’n stout kind by die huis op: Sy het my edlapkaart by die skool gesteel. Pure nuuskierigheid!

Ons lees my gr 1-juffrou se verslag: “Carina lewe in ’n wêreld van fantasie, ruil b en d om, maar maak mooi sinne.”

Ek was glo so stilverskrik in gr 2 dat ek eers in die derde kwartaal my hand in die klas opgesteek het. Dit was kort voor huistoegaantyd, toe Juffrou ’n prentjie ophou en vra wie ’n storie daarvan wil maak.

Ek het my hand opgesteek, die skaam handjie waarmee ek nooit iets wou vra nie, die hand met die vratjies wat soos aartappelmoere uitspruit, was so hoog in die lug dat die hele klas kon sien toe ek vra: “’Seblief, ’seblief, mag ek …?”

Laas week kry ek Vonk@verse in die pos: ’n nuwe digbundel vir laerskole, saamgestel deur Jeanette Ferreira. Versies wat ek as negejarige kind geskryf het, is hierin opgeneem.

Ek wys dit vir my drie-en-’n-halfjarige seuntjie, Aden. En hy oorrompel my met ’n sin so mooi, so vreemdbekend, dat dit my stil laat: “Mamma, ek skryf ’n storie van toe God lief was vir alles op die aarde. Ek skryf dit met my asem.”

Ek wil ook asemskryf, my kind.

In 2012, met Wêreldboekedag, vertel Carina aan LitNet watter karakter in ’n boek sy sou wou wees: "Ek sal daardie klein avonturier in Selma Lagerlöf se Nils Holgerssons underbara resa genom Sverige (1906), oftewel Nils Holgersson se wonderbaarlike reis (1950),wil wees – die getoorde stouterd wat op die rug van ’n wit huisgans klim en saam met ’n swerm eksentrieke wildeganse na Lapland in Swede migreer. Saam sal ons ’n versonke stad en ’n towertuin ontdek, die weerheks op haar krom neus laat kyk, bosbrande en sneeustorms oorleef, hartseer raak oor die drooglegging van ’n meer, varkworsies uit ’n spens gaan gaps, arende en wildsbokke bevry, bere bevriend en die snawels wyd rek teen wreedheid. Sodra Smirre die vraatsugtige vos ons kom hinder, sal ek die fluitjie aan die punt van my mus sommer so tjierrr in sy oor blaas – oor en uit!

"Wat my meteens laat wonder oor daardie fluitjie in my kar en die fluitjies in my handsak, my bergklimsak, langs my bed ... Glo ek warempel sedert my kennismaking met Nils ’n kwarteeu gelede dat die skril gegil van ’n fluitjie elke rondloperbrak en rower sal afskrik? Ja, hand op die hart moet ek dit bieg. En dis nie al nie ... Raai waarom maak hamsters in hokkies my woedend of dompel dieretuine my in die diepste put van depressie? Nils se skuld, alles Nils Holgersson se skuld! Ook die ding dat ek altoos ’n venstersitplek in die vliegtuig bespreek en dan afkyk en kyk oor landskappe van droom.

"Selma Lagerlöf was die eerste vroulike wenner van die Nobelprys vir letterkunde. Jare later, tydens die Nobelpryslesing van 1980, het Czeslaw Milosz gesê Nils Holgersson se wonderbaarlike reis plaas die held in ’n dubbele rol: hy is die een wat oor die aarde vlieg en van bo af daarna kyk, maar dit ook in besonderhede sien. Hierdie dubbele visie kan ’n metafoor wees vir die digter se roeping."

Waaraan skryf sy nou?

"In 2001, terwyl ek die Skotse Hooglande binnegery het waar ek vir ’n halwe jaar sou woon, het ’n verhaal uit die niet op my afgepyl. Ek het net daar in ’n sneeulandskap in die middel van nêrens stilgehou, my skryfgoed uitgehaal en begin skryf aan ’n allegorie, ’n uitgebreide metafoor waarin reismistiek ’n rol speel. Intussen het ek doenig geraak met ander projekte, maar voortdurend navorsing gedoen op byvoorbeeld walvisjag en die giet van bronsklokke; ek het verskeie bergreekse besoek; eiesoortige karakters het hulle kom aanmeld. ’n Fliekmaker het die verhaalbeplanning gelees en voorgestel dat ons dit saam ontwikkel met die oog op ’n boek én draaiboek." (Beeld, 24 Maart 2014)

In 2012 het Riet de Jong-Goossens, die welbekende Nederlandse vertaler, Wildvreemd in Nederlands vertaal. Hieroor het Carina aan Willem de Vries (Die Burger, 6 November 2012), gesê dat dit vir haar heerlik was om saam met Riet de Jong-Goossens te werk: "Riet is ­uiters bekwaam en toeganklik. Sy het byvoorbeeld vrae ­gehad oor die tydsverloop, die ‘jongerentaal en volkse taal’. Die wisselwerking tussen ons was een groot plesier.”

De Jong-Goossens se eerste woorde aan Carina was: “Het was een heerlijke opdracht en nu, na wel tien keer lezen, geniet ik nog steeds van de tekst.”

Carina se reaksie hierop was: “Tien keer! Iets van Riet se deeglikheid én positiwiteit skemer beslis deur in die vertaling, want dit vloei heerlik. Ja, daar was woordspelings en boeregrappe wat nie maklik vertaalbaar is nie. Maar die hart van die boek, die binneklop het behoue gebly en daarvoor is ek diep dankbaar.”

Carina het gemeen dat daar “’n sekere vreemdheid en herkenning in Wildvreemd is wat Nederlandse lesers dalk aantreklik mag vind. Vreemdheid in die sin van andersheid, ’n soort Afrika-eksotika wat ons as Suid-Afrikaners miskien as heel ­gewoon ervaar.”

Omdat die boek nou nie net in Afrikaans ’n lewe het nie, sien sy sekere aspekte daarvan in ’n ander lig. “Dit het telkens vir my gevoel asof ek my verhaal deur die ander taal herontdek. Ek had veel plesier aan uitdrukkings soos 'zit daar vastgeroest', 'zaagsel in zijn kop' en 'tegendraads leeft'. Beskrywende woorde soos 'takvork' (mik van ’n boom), 'stokstaartjes' (meerkat), 'stekelvarken' (ystervark), 'feestbeest' (partytjiedier) en 'snotaap' (bog­snuiter) vind ek ook alte pragtig en verruimend.”

Wildvreemd is vir 2014 en 2015 voorgeskryf in ­Onafhanklike Eksamenraad-skole wat Afrikaans as ­huistaal aanbied.

Carina was een van die persone wat in 2012 ’n Goue Pen-prys van die Cordis-trust ontvang het vir haar besondere bydrae tot die bevordering van Afrikaans as gepubliseerde digter, romanskrywer en visuele kunstenaar. Die prys bestaan uit ’n oorkonde, R5 000 en ’n gratis publikasievoordeel by Cordis-trust-publikasies. Die fonds is in 2000 deur Fanie Marais gestig en gefinansier.

Hieroor vertel Carina aan De Vries: “Ter ­aansluiting by die mentorskap­filosofie van die trust transkribeer ek nou die stories wat my vyfjarige ­seuntjie, Aden, oor sy denkbeeldige land, Wolk­land, vertel. Ons wil dit oor ’n jaar of wat saam met sy tekeninge uitgee – ’n kinderboekie deur ’n kind. Tussendeur doen ek heelwat reis­artikels en rubrieke. Die ­roman waaraan ek tans skryf, is ’n allegorie of uit­gebreide metafoor waarin die wonderbaarlike en berglandskappe ’n groot rol speel.”

In 2014 het Laetitia Pople in Die Burger van 19 Maart berig dat Wildvreemd verfilm gaan word. ’n Ou vriend van Carina, Matthys Boshoff van Air Films, het haar genader om die boek te verfilm. Die vervaardiger is Piet de Jager, wat rolprente soos Verraaiers en Roepman gemaak het. Boshoff en Helena Kriel is verantwoordelik vir die draaiboek en die aanvanklike buitelyn van die draaiboek het Carina beïndruk. Dit sal met Engelse onderskrifte uitgereik word.

Aden, Carina se oudste seun, se boek Wolkland is in 2013 uitgegee en daarmee is Carina se wens om sy stories uit te gee, verwesenlik. Hy het in 2013 ses geword, het sy aan Willem de Vries in Die Burger van 14 Desember 2013 vertel. Aden se eie tekeninge en kleibeelde is gebruik vir die illustrasies van die boek.

Die stories en kuns in Wolkland dateer uit Aden se eerste vyf jaar. En sy beskou die boek as “die op­tekening van ’n tydgleuf, ’n speelse kartering van die innerlike landskap” van Aden.

“Ek glo vas dat talle voorskolers die lewe as vreemd wonderlik ervaar, maar deur woord en beeld skuif Aden vir ons ’n venster oop op die verbeeldingswêreld van die kleiner kind. My hoop is dat grootmense, met die lees van Wolkland, sal lus raak om hul skoene uit te skop, plat op die grond tussen die kleingoed te gaan sit en stip, stip te luister waar die dodo’s en dinosourusse deesdae ronddwaal.”

Die gesin woon in die ruie wêreld van ­Tsitsikamma. Nie net hierdie landskap nie, maar ook feite is saamgesit om die storie uit te beeld. Carina het die nawoord by die storie geskryf en daar het sy geskryf dat "feite die moontlikhede vir fiksie vertiendubbel” het. “Wetenskap het Wolk­land op die kaart help sit.”

Sy het aan Willem de Vries vertel: "Soos die meeste kleuters is Aden ­geweldig nuuskierig.” Hulle het dié leergierigheid baie sterk aangemoedig deur hom konstant van interessante feite te voorsien. “My man, Gerrit van Niekerk, ’n rekenaar­programmeerder, het dit veral geniet om hoekom-vrae interessant te be­antwoord. Hy en sy seun het lang ure gesels oor tektoniese plate, die werking van wolke en sterrestelsels.

“As ek die dag vir Aden in ’n ­museum ’n afbeelding van ’n selakant gewys het, duik daar kort daarna ’n hele skool selakante agter ons eie branders op! Of as ek vir hom vertel van kamele in die woestyn, hoor ek binnekort hoe sy dinosourusse ’n draai in ene ‘Diep-Egipte’ en ‘Behoorlike-Egipte’ maak. Kyk ons ’n BBC­ Earth-dokumentêr oor die Kongo, hoor ons hoe sy diere ook gloeiende ­alge in ’n Afrika-woud vreet. Die ­gevolg is dat die stories in Wolk­land dikwels feitelik korrek en oortuigend begin: 'Die pelikane het nie hier by die see gelewe in die tyd van die ­mammoete nie ...' Maar as jy jou oge uitvee, kan hulle 'ses en honderd keer oud word, daardie pelikane!'

"Dinosourusse en ander oerdiere was baie lank sy hooffassinasie," sê Carina, "daarna was dit werklike diere met ­mitologiese eienskappe, soos die ­seedrakies van Australië of die deursigtige glaspaddas van die Amasone – wat albei in Wolkland verskyn. Die heel vroegste deel van die boek, waar hy vertel van sy verbeeldingsvrou, Nana, en hul kinders wat woon ‘waar alles wit is’, is my gunsteling-storie in die boek."

Die mooiste woorde in die boek is vir haar die motto voor in die boek, "waarin hy vertel hoe hy ’n storie wil skryf met sy asem.”

Oor die teks het sy vertel dat sy saam met haar uitgewersredakteur, Francois Smith, gewerk het om te besluit hoe dit daar moet uitsien: "Deur die jare het ek dikwels Aden se sêgoedjies teen die Facebook-muur geplak – ’n vinnige manier van opteken – of aan familie gevonkpos. Ek het ook gereeld sy stories met die diktafoon opgeneem, sommer terwyl hy sit en speel, of oor die telefoon met sy ­oupas en oumas kuier. Vir Wolkland het ek ongeveer 15 uur van dié opnames woord vir woord getranskribeer. Ek het slegs vertellings uit Aden se eerste vyf lewensjare gebruik. Om spesifiek te wees: Die vroegste sin in die boek is op 27 maande gemaak en die laaste verhaal op 5 jaar en 11 maande.”

Sy was bevrees dat sy dalk nie objektief genoeg sou wees nie en dus het sy Smith se hulp ingeroep. "Ek het altesame 16 bladsye van Aden se vertellings aan Francois gestuur, aangebied as los aanhalings en as afsonderlike verhale, elk met ’n datum en ouderdom van toe Aden dit vertel het. Francois se vraag aan my was: Hoe kan ons ’n boek hiervan maak? Dis toe dat hy met die blink voorstel gekom het om die volgorde van die vertellings só te rangskik dat dit ’n soort sikliese skeppingsverhaal vorm, bewoon deur die kleuterkind se vreemde skepsels.”

Publikasies:

Publikasie	die vloedbos sal weer vlieg
Publikasiedatum	2006
ISBN	0624044807 (sb)
Uitgewers	Kaapstad: Tafelberg
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet	Cloete, TT: ’n Talent gevul met mooi dinge wat nog kan kom Crous, Marius: Stander dig met goeie oog en oor Hugo, Daniel: die vloedbos sal weer vlieg: ’n meerdimensionele bundel Odendaal, Bernard: Vloedbos ’n opwindende debuut Snyman, Henning: Vry van verstikkende ladings

 

Publikasie	Woud van nege en negentig vlerke
Publikasiedatum	2009
ISBN	9780624047971 (sb)
Uitgewers	Kaapstad: Tafelberg
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet	Aldrich, Catrina: Carina Stander se woud van nege en twintig vlerke: ’n reis van verbeelding en vernuf Coetzee, Ampie: Stander-verse getuig van metaforiese krag Naudé, Charl-Pierre: Wanneer sterktepunte teen ’n digter draai Odendaal, Bernard: Nuwe bundel bou voort op debuut Odendaal, Bernard. Resensie. Ronel S: Carina Stander se tweede digbundel: woud van nege en negentig vlerke

 

Publikasie	Wildvreemd
Publikasiedatum	2011
ISBN	9780624053392 (sb)
Uitgewers	Kaapstad: Tafelberg
Literêre vorm	Roman
Pryse toegeken	Geen
Vertalings	Nederlands deur Riet de Jong-Goossens
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet	Bennett, Nini: Om te skryf met hoop Botha, Saartjie: Die ongetemde vrou Du Plooy, Heilna: Stander se Wildvreemd wêreldvreemd? Hambidge, Joan: Woorde wat weeg: Wildvreemd Slippers, Bibi: Carina Stander en Wildvreemd: Albei deur die meule Van Vuuren, Helize: Gedeeltes van Wildvreemd boei Wildvreemd

 

Artikels oor Carina Stander beskikbaar op die internet

• Aard – ’n spel tussen natuur en bonatuur [resensie van kunsuitstalling]
• Bloemhof, Etienne: die vloedbos sal weer vlieg – Etienne Bloemhof gesels met Carina Stander
• Carina se blog
• Carina Stander
• Carina Stander
• Carina Stander
• Chris: Carina Stander se Wildvreemd met vuurdanse en kunsuitstalling bekendgestel
• De Vries, Willem:
  • Stander in Nederlands vertaal
  • ’n Wêreld om te verbeel
• Green, Phyllis: 5 boekminute met Carina Stander
• Groenewald, Jeanine: Rooi Rose shoot with journalist and artist, Carina Stander and family
• Hudson, Natashia: Towerwêreld van woorde met Carina Stander
• Joubert, Marlise: Digstring van die gedig “Lima”
• Joubert, Marlise: “Ek skryf met my oë, oor die sigbare en Onsigbare.”
• Kopskote: Carina Stander
• Morris, Janine: Eiers prikkel kunstenaars se verbeelding
• Ontmoet Carina Stander
• Pople, Laetitia: Stander se "Wildvreemd" word verfilm
• Prins, Jo: Hawking-“hel”: SA digter vertel
• Rautenbach, Elmari:
  • 3 vrae aan Carina Stander
  • (Veel meer) as 3 vrae aan Carina Stander
• Retief, Hanlie: Dié wat stom is, sal in beelde praat
• LitNet: Carina Stander: oorvloedigheid van hoop
• Von Meck, Anoeschka: Kunstenaar se sensuele debuutroman

Artikels deur Carina Stander beskikbaar op die internet

• Agtergrond van die boek Wolkland deur Aden van Niekerk
• Amatola in die week van verkiesing
• Bloed, sweet, speeksel [kortverhaal]
• Boekedag 2012: Carina Stander kies ’n karakter
• "Breyten Breytenbach: die skilderdigter as mitologiese figuur." Akademiese essay oor vyf kunswerke deur Breytenbach
• Brokkelgrond [gedig]
• Carina Stander oor haar opname in die splinternuwe Groot verseboek
• Carina Stander se raad aan voornemende digters
• Eietydse luukses, ouwêreldse romantiek
• Ek wil ook graag asemskryf, my kind ...
• Gedigte
• "Die heelalburg van hertog Bloubaard." Akademiese essay oor die bundel Die burg van hertog Bloubaard deur HJ Pieterse
• Hoe maak ’n mens tyd om te skryf?
• kan keer [gedig]
• ’n Kind het uit my uit gegaan [gedig]
• Kruisbeen kuier [gedig]
• Nagswem [gedig]
• Nóg vis, nóg vlees [gedig]
• "O, wat is die brand?" – ontleding van Sheila Cussons se gedig, "Christ of the burnt men", 1 Nov 2009
• om op die rug van ’n donkie in die see te swem [gedig]
• Om soos ’n peuter poësie te praat
• Ons word vanmôre weer wakker [gedig
• palm-pas [gedig]
• Poësie kry vlerke: Resensie deur Elbie Adendorf van Vyftien musiekverse
• Seënwens vir Sherryne Willemse [gedig]
• Soos Ouma leef hulle anderkant werklikheid
• Sondoop [gedig]
• Uit die argief: Gedigte deur Carina Stander
• Verslangs: Woorde om asem te haal – ontleding van Antjie Krog se gedig, "Pietermaritzburg – 6 Augustus 1863", 29 Mei 2010
• Versmate vir reisigers
• Verstrooitjie [gedig]
• Vlam onder die water [gedig]
• Wildernis [gedig]

Bronne:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

 

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

The post Carina Stander (1976–) appeared first on LitNet.