- Frederik de Jager skryf tweeweekliks ’n boekerubriek vir LitNet.
Dit is nie maklik om ’n boek vir publikasie aanvaar en uitgegee te kry nie. Die kanse teen jou is so steierend hoog opgestapel dat dit ’n wonder is dat enigeen die moeite doen om ’n roman te skryf.
Mens kan dié stelling met syfers bewys. Toe ek die uitgewer van die Umuzi-druknaam by Random House Struik was, het ons ’n bietjie statistiek gehou. Minder as twee persent van alle manuskripte wat aan ons gestuur is, het uiteindelik boeke geword. Later, by Penguin, het dié syfer steeds geklop.
’n Bietjie agtergrond hieroor: In ’n klein mark soos Suid-Afrika is die winsgrense oor die algemeen te dun vir skrywersagente om ook ietsie van ’n boek se verdienste vir hul eie sak af te skep. In die Noordelike Halfrond en in ander groot markte soos Australië kom jy egter nie maklik iewers sonder ’n agent wat jou verteenwoordig nie.
’n Agent kry jy ook nie sommerso nie. Dié moet jy eers gaan soek en bereid wees om jou skeppende siel aan kneusings te waag soos jy jou teen toe deure vasloop, en dan maar steeds aan te hou hamer aan deure. Agente word oorval van hoopvolle skrywers en hulle is dus hoogs selektief. ’n Goeie agent is nog moeiliker om te vind, want so een kan nog meer kieskeurig wees, en boonop met minder skrywers klaarkom omdat hulle beter verdien.
Julian Friedmann van die vooraanstaande Londense agentskap Blake Friedmann, wat sterk bande met Suid-Afrika het, sê in ’n TED Talk hulle ontvang jaarliks 6 000 versoeke van skrywers, waarvan hulle ses aanvaar. “My werk,” sê Julian, “is om nee te sê.”
Neem ’n agent jou aan, loop smous sy met jou boek. Sy stuur dit uit aan redakteurs by uitgewerye van wie sy weet dat hulle in die verlede soortgelyke boeke aangekoop het. (Vir “sy” lees ook “hy”, maar ek dink daar is meer vroue in dié beroep.) Oor die jare het hulle ’n werks- en vertrouensverhouding opgebou. Die agent weet waarvan die redakteur hou en die redakteur weet die agent stuur hom altyd goeie goed. Boonop kom die manuskrip reeds klaar ontwikkel en versorg by die redakteur aan, want ’n knap agent is ook letterkundige raadgewer en teksversorger.
Dis lekker om ’n boekredakteur in ’n sterk mark te wees.
Dis nie mooi nie, maar wel betekenisvol dat die Noordelike Halfrond altyd bo op die wêreldkaart is en ons in die suide onder. Die helling loop in baie opsigte afdraand na ons toe. Uitgewers hier het dit moeiliker. Nie alleen moet hulle self sif deur ingestuurde manuskripte wat alphoog in die kantoor opgestapel raak nie, maar hulle moet ook self die moeisame en tydrowende ontwikkelingswerk doen waar daar belofte is maar nog nie prestasie nie.
En ek oordryf nie oor die berge manuskripte nie. By ons was dit in die honderde maandeliks. Met redaksiespanne tot op die been gesny, soos in elke vertakking van die gedrukte woord, moet daar ’n stelsel wees. En daardie stelsel moet soos ’n industriële voerband werk, anders lees die hele redaksiekantoor 168 uur per week net manuskripte – en 168 is al die ure in ’n week.
Nie so romanties as wat mense mag dink dat dit in redaksiekantore gaan nie. Slim mans met hoë voorkoppe in tweedbaadjies wat met die voete op ’n deurmekaar lessenaar stip lees aan meesterstukke, pyp in die mond. Vlymskerpgeslypte vroue wat met hulle brille op net nog aantrekliker lyk, ’n skrywer oorkant die glasblad op staalbokkies wat as werkstafel dien, in vervoering oor haar insig in die manuskrip en, man of vrou, ’n bietjie verlief.
Nee, nie so nie.
In werklikheid word daar op industriële skaal nee gesê. Veel, veel meer as ja. Dit is nie moontlik om elke probeerder op die sielvolste manier van die hand te wys nie. ’n Vorm van ’n vorm is nodig. Waar ek my eerste pos as fiksieredakteur gekry het, was daar ’n legger met standaardantwoorde vir ’n hele reeks situasies.
Mens probeer die bewoording per geval darem ’n bietjie aanpas, maar die strekking is meesal: Dankie, maar dit is nie waarna ons op die oomblik behoefte het nie. Jy wil mense nie brand nie, hul intelligensie nie beledig nie, hulle nie terminaal ontmoedig nie, maar ook in hemelsnaam iemand nie aanmoedig as dit duidelik is hy het geen hoop as skrywer nie.
Vir uitgewers is die grootste verskrikking daardie manuskrip wat, selfs na die felste afwysing, telkens twee keer langer terugkom met ’n verduidelikende dekbrief van tien bladsye en ’n skrywer wat aandring op ’n persoonlike afspraak met die redakteur.
En dan was daar die keer toe ’n geleerde maar onervare jong redakteur by my kantoor inloop, haar oë so groot soos pierings. ’n Man wie se manuskrip sy afgewys het, dreig om homself om die lewe te bring as ons nie sy boek uitgee nie. Wat moet sy vir hom sê? Ek sal maar liewer verswyg wat ek aan die hand gedoen het.
Mense sal dink ons boekmense is sinies op ’n aanverwante manier waarop gesoute joernaliste sinies raak oor alles wat hulle van die lewe sien. Ek dink aan die komiese skrywer Alexander McCall Smith wat by die destydse boekefees van die Mail & Guardian gesê het: “Wanneer mense na my kom en sê hulle het ’n boek in hulle, antwoord ek: Hou dit daar!”
Dis nie so maklik om te skryf as wat mense dink nie, en jy kan daardie reël in die Bybelboek Mattewis net so na die boekskryfbesigheid oordra: Baie is geroep, maar min uitverkies.
Tersyde: Dit het my altyd gehinder dat geen magisterstudent so ver ek weet nog daarin belang gestel het om ’n studie te doen oor letterkunde wat nié gepubliseer is nie. Die akademiese letterkunde is ’n salonoefening in die geëtiketteerde verbruik van gepubliseerde en daarom gevormde literatuur. ’n Fynproewersklub, en goed en wel.
Maar dit is ook van belang watter en watse tekste nooit gepubliseer word nie. Die afgekeurde korpus tekste verteenwoordig die oorweldigende meerderheid van wat in ’n bepaalde tyd in en oor ons plek in die wêreld geskryf is. Van die ligste tot die swaarste, die valsste tot die egste, die luimigste tot die ernstigste. Daar is aan die afsnypunt tussen wat die paal haal en wat moet agterbly altyd ’n element van die arbitrêre, en dis buitendien ’n verskuiwende grens. Nog minder is dit altyd reg gekalibreer.
Is dit nie massief belangrik – laat staan nog interessant – om te weet wat gaan alles by daardie seekoei aan waarvan ons net die haartjies op die ore sien uitsteek bo die water nie?
Maar terug na die saak voorhande. Daar is dus goeie rede om bly te wees as jy die oproep of die e-pos kry om jou te sê jou boek is vir publikasie aanvaar. Selfs, wil jy glo, in my vroeë jare ’n brief in die pos. Ek, wat aan die een kant van die draad genoeg kere nee gesê het om my karma vir altyd teen my te draai, was ook al aan die ander kant, waar ek van sowel nee as ja geantwoord is. Ja is lekkerder.
Mense reageer volgens hul persoonlikheid wanneer jy hulle met dié nuus bel. Jy kry die stoïsyne wat jou, die uitgewer, skoon verleë laat wanneer jy opgewonde bel en hulle jou met onverstoorde bedaardheid aanhoor. Daarteenoor kry jy iemand soos die uwe. Nieteenstaande die ou inkhond wat ek is, was ek so uit my vel toe ek self die jawoord oor ’n voorgestelde boekie kry dat ek die uitgewery se onthutste grootbaas sommer op straat bygedam en met jubilasies gebombardeer het.
My treurigste oordrag van ’n gunstige uitgeebeslissing was toe ek die skrywer op ’n Vrydagmiddag nie gebel kry nie. Daardie aand kry ek die nuus dat hy dié middag in ’n motorongeluk oorlede is. Die blyste wat ek iemand ooit gehoor het, was toe ek Carol Campbell, skrywer van die afgebeelde Karretjiemense, bel met die nuus.
Dit was in die eerste helfte van 2012. Die manuskrip het by ’n buiteleser, Mike Nicol, uitgekom. Mike, een van hierdie land se beste skrywers en ’n uitmuntende boekredakteur, het my gebel en gesê ons moet eenvoudig dié boek uitgee, hy het lank laas iets gelees wat hom so aangegryp het.
Die verhaal was oor die armstes van die Karoo, ontheemde mense wat van die een plek na die ander trek in hul donkiekar. Daar kleef ’n sekere romantiek aan die paar oorblywende nomade, verskynsels van ’n vergange era in ons tyd. Die werklikheid, daarenteen, is keihard. Dit is deel van die verdienste van die boek dat dit nie verromantiseer nie, maar dié reeds verslane mense die onwaardigheid van klewerige sentiment spaar deur met ’n simpatieke maar reguit oog te kyk.
Die verhaal is aangrypend en ondraaglik spannend: oor ’n vrou se vergeefse pogings om weg te bly van Leeu-Gamka waar sy weet die een wat haar inwag haar gaan lem. En die toestand dat haar kinders se geboorte nie geregistreer is nie en hulle buite die staat se reddingsnet val. Die manuskrip was in Engels geskryf, en die Engelse titel, My children have faces, vertel van die groot anonimiteit waarin ongeletterde, ongeregistreerde mense aan die verste buitewyke van ’n moderne samelewing smoor.
En wie was Carol Campbell dan, ’n Engelssprekende persoon wat so vertroud oor sulke oer-Afrikaanse mense skryf? Nie een van ons het van haar geweet nie. Dit het geblyk sy was ’n joernalis wat saam met haar gesin enkele jare in Prince Albert gewoon het, waar hulle ’n vulstasie besit het. Carol het gedoen wat alle goeie storievertellers doen: Sy het met mense gepraat en na hulle geluister.
Daar was veral een groepie – losweg ’n gesin – wat van tyd tot tyd aan die kant van die rybaan staanplek vir hul karretjie gekry het terwyl hulle in die dorp iets probeer verkwansel, iets probeer koop. Carol het met hulle bevriend geraak en die verhaal geweef teen die agtergrond van die wêreld wat sy deur hulle oë geleer ken het.
Ek weet die vraag oor kulturele appropriasie wil sigself hier op die voorgrond stoot. Dat ’n wit vrou, en nog Engelssprekend daarby, hierdie mense se verhaal vertel (al is dit fiksie). Dit is ’n ingewikkelde kwessie om in een of twee paragrawe te bespreek. Deur die uitgee van die boek het ons as uitgewers (Umuzi) kennelik ’n bepaalde posisie ingeneem. Die toetssteen vir ons was die vraag of daar waarheid in die boek was.
Om nog nader aan dié waarheid te kom, het ons gevoel die boek moet ook in Afrikaans bestaan. Kirby van der Merwe het ’n baie troue vertaling van die boek gedoen – trou aan sowel die bronteks as die doeltaal, Karoo-Afrikaans.
As daar enige omstredenheid oor die outeurskap en toe-eiening was, is ek onbewus daarvan. In besprekings, onder meer deur iemand soos Michael le Cordeur, word die boek geprys sonder vermelding van so ’n probleem.
Maar om die donkie eers weer vóór die karretjie in te span: Toe ek Carol bel om haar in te lig dat ons haar boek wil uitgee, moes ek die foon weg van my oor af hou of my oortromme skeur. Toe sy uiteindelik genoeg bedaar het dat sy kon praat, was dit steeds in ’n modus waar jille en snikke soos salms teen die stroom van haar sinne deur die water vleg.
Ek het afgelei sy was bly.
Die boek het in 2013 verskyn, ná ek in 2012 weg is by Umuzi om my by Penguin aan te sluit. Carol het my ’n eksemplaar laat stuur waarin sy op die titelblad geskryf het: “Whatever happens in my life I will always have that phone call from you.” 
Miskien was daar iets profeties aan haar blydskap oor die nuus en die inskripsie voorin haar boek. Dit het buitengewoon goed gegaan met veral die Afrikaanse vertaling, waarvan daar meer as 20 000 eksemplare verkoop is.
Twee jaar later loop ek haar by ’n boekefees op Prince Albert raak, so opreg en beskeie soos ek haar leer ken het. “I am a well-known person now,” sê sy, “and all because of that phone call.”
Intussen het haar tweede boek, Esther’s House, in Suid-Afrika en die VSA verskyn. Dit is ook deur Kirby vertaal (’n Huis vir Esther). Sy was by die fees om dié te promoveer. En sedertdien is haar derde Karooroman, The tortoise cried its only tear (2019), nie net in Engels en Afrikaans uitgegee nie (Die skilpad se laaste traan), maar ook in Nederlands (Een schildpad huilt maar één traan).
Carol woon die afgelope paar jaar, soos ek, op ’n eiland. Shetland is so ver van die wye en dorre Karoo verwyder as wat dit moontlik is om jou te verbeel, maar ek is seker sy het haar storiehart reeds daar in die Noordsee-folklore ingeweef.
Lees ook
The post Skoon wasgoed-rubriek: Die groot blydskap appeared first on LitNet.