Foto: verskaf
rondom stellenbosch
mens slaan jou oë op na die berge
soek verniet ’n ou klooster ingebou
in rots
of ’n smal kapel
aan die nou kant van ’n kloof
maar sien daar op die kruine blink
staaltorings van ’n nuwe geloof
The post rondom stellenbosch appeared first on LitNet.
skemertyd
(’n innige dankbuiging voor Dolf van Niekerk, en die herinnering aan Chris Barnard)
en nou om te slaap
te slaap te slaap in slaap
in te slaap verplaas na ruimtes
van sterwe en weer te lewe
wanneer vriende se beurtsang
in die riete langs die oewer bewend
opklink en op reis te gaan na die liefde
oplaas helder genoeg uit slaap ontslaap
vir die vleg van woorde sterk genoeg
om die droom se lyk
aan op te hang as swaaihart
bo die vlug-weerspieëlde lykedroom
van stilte in beweging onder die grond :
van stilte se opvang in die mond
Verskaf deur Breyten Breytenbach
beurtsang
Wat is mistiek? Is dit dan nie die klein-klein alles van poësie nie?
Of die tot niet maak van die smaak van grond in die aarde?
Is dit Een-wording? Die Ek-statika? Die konfrontasie met
die Stil Een se vuur? En wat nou as jy nie deel had in die geloof
in ’n Onervaarbare Bo-natuurlike nie?
Tog, iets in die gesig van die ou digter – Dolf van Nie-kerk –
laat my skrik en weet dis goed om te kon wonder oor wat
nie sins- en sinne-uiting is nie. Iets maak dit helder duidelik
dat woorde die tyd se antwoord onhoorbaar maak.
17 Augustus 2022 – Can Ocells (met dank aan Lamé Ebersöhn en Johann Rossouw)
Illustrasies deur Cristy Zinn
Hy is sterk en slim. Hy is reg vir avontuur. Hy hou nie van boelies nie. Hy is ’n seun wat sonder ’n pa grootgeword het. Maar hy gaan nou sy pa vir die eerste keer ontmoet. Sy naam is Theseus en hy verslaan boewe.
Theseus is ’n superheld wat in Antieke Griekeland geleef het. Hy het sonder ’n pa grootgeword, maar op sy agtiende verjaarsdag vertel sy ma vir hom dat sy pa eintlik ’n koning is wat hom nie wou gehad het nie. Die enigste manier om sy pa oor te wen, is om ’n paar sandale en swaard wat onder ’n reuseklip versteek is vir sy pa te vat. Sy pa soek ’n seun wat sterk en magtig is. Met sy superkrag kry Theseus die sandale en swaard en beplan om sy pa te gaan ontmoet, maar die pad soontoe is besonder gevaarlik. Theseus moet ’n klomp boewe verslaan en uiteindelik word hy bekend vir sy krag en goeie dade.
Klik hier vir nog inligting oor dié publikasie.
The post Nuut by LAPA: <i>Theseus</i> deur Maritha Snyman appeared first on LitNet.
Dis al Maart. Mieke het nog nie met Fen gepraat vandat hy koshuis toe is nie. Hy bel nie en kom nie naweke huis toe nie. Op Mtwana hang daar ’n skadu van onsekerheid. Die Phiri-bende is oorkant die rivier aktief. Hulle teiken hoofsaaklik olifante. Mieke sit haar voet neer en bel vir Fen by die koshuis. ’n Boelie gryp sy foon en ’n bakleiery breek uit. In die gestoei breek Fen sy spanmaat, Jock, se neus. Fen én Jock word geskors. Hulle straf: twee weke se harde arbeid op Mtwana.
Klik hier vir nog inligting oor dié publikasie.
The post Nuut by Tafelberg: <i>Mieke 3: Weerlig oor Mtwana</i> deur Christien Neser appeared first on LitNet.
Vertaal deur Amelia de Vaal
Iwan is die jongste en ook die luiste van drie seuns. Op ’n dag stuur sy pa hom om takke in die woud te gaan afbreek en daar kom hy ’n blinde man teë. Dié man sê vir hom dat hy eendag die tsaar van Rusland sal word. Al wat hy moet doen, is om op die bakoond in die huis te lê, net sonneblomsade te eet, en met niemand te praat nie … vir sewe jaar lank!
Die jare gaan verby en uiteindelik begin sy groot reis na die Witteberge, ’n reis vol avontuur en gevare. Hy kom teen die bose Og te staan, kruis paaie met die rower Batur en reken met ’n heks af. So trek hy deur seisoene en landskappe, en telkens moet hy ’n nuwe struikelblok op sy pad oorkom. Maar Wanja glo vas in die voorspelling van die blinde man en hou voet by stuk. Sou die ou man die waarheid gepraat het?
Klik hier vir nog inligting oor dié publikasie.
The post Nuut by Protea Boekhuis: <i>Die avonture van Iwan</i> deur Otfried Preussler appeared first on LitNet.
“Gee vir my die een met die yskoue hart!”
Pieter Poggenpoel is die grootste grapmaker in die skool. Selfs sy naam is ’n grap. Almal noem hom Padda! Nou moet hy bewys dat hy ook ernstig kan wees. Maar sy lewe verander in ’n nagmerrie.
Op die skool se swemtoer breek die bus. Padda, Wayde en Trish moet hulp gaan soek. Maar ’n afskuwelike sneeuman is op hulle spoor. En hy soek die een met die yskoue hart ... om op te vreet! Gaan Padda se lewe in ’n grillerige grap eindig? Of gaan hy wys dat daar in elkeen van ons ’n held sit?
Klik hier vir nog inligting oor dié publikasie.
The post Nuut by LAPA: <i>Sneeuman-swem</i> deur Luan Serfontein en Fanie Viljoen appeared first on LitNet.
Vertaal deur Kobus Geldenhuys
Die superspeurder kom weer te staan teen sy groot vyand, Ramkat, wat die lewe vir die polisie moeilik maak. Ramkat ontsnap uit die tronk en breek in by ’n laboratorium. Hy steel ’n masjien en maak ’n miniatuurkloon van homself, Kleinkat. Intussen ontvries ’n professor ’n psigokenetiese vis om sy brein te bestudeer, maar Hondman breek per ongeluk al die grate in sy lyf. Die professor opereer die vis en maak ’n supervis.
Klik hier vir nog inligting oor dié publikasie.
The post Nuut by Human & Rousseau: <i>Hondman 3: Katkenades</i> deur Dav Pilkey appeared first on LitNet.
Marinda Engelbrecht (foto: Izak de Vries); Margit Meyer-Rödenbeck (foto: Naomi Bruwer)
Naomi Meyer praat met Margit Meyer-Rödenbeck en Marinda Engelbrecht oor Vlooi en die geheim, wat nou by die Kunstekaap op die planke is. (Hier is nog inligting oor die produksie.)
Hallo Margit, dis groot nuus, want Vlooi het toe weer verrys! Eers: waarmee was Vlooi die afgelope twee jaar besig? Seker tuisskool? (Weet jy of Vlooi dink sy ouers was goeie onderwysers? Of het hy skool gemis?)
Vlooi was soos die hele wêreld se kinders besig met tuisskool en ons weet mos Vlooi is ’n besige, nuuskierige klein rakkertjie, so ek is seker sy ma en pa het hulle hande vol gehad om klas te gee. Hulle het seker soos ons almal besef daar is ’n rede hoekom onderwysers opgelei word en dat hulle hopeloos te min betaal word.
Gelukkig het Vlooi sy towersleutel, so hy kon selfs in die grendeltyd op avonture gaan. Wonderlik wat ’n verbeelding vir ’n mens kan doen, om net te ontsnap.
Oukei, kom ek begin voor. Vir almal wat dalk al met skool begin het en hom nog nie ontmoet het nie: wie is Vlooi?
Vlooi se Engelse naam is Kipper en hy is geskep deur Oxford University Press en word internasionaal vir kinders voorgeskryf in die grondslagfase.
Vlooi is ’n rakker van so ongeveer 8 jaar oud en het nie ’n bang haar op sy kop nie. Altyd reg vir ’n volgende avontuur saam met sy tweelingbroer en suster, Biebie en Kalla, en ook hul bure, Wim en Wilma. Op sy avonture leer Vlooi sommer baie dinge van plekke en goeters wat hom fassineer.
Vlooi het al baie avonture in die Kunstekaap beleef. Wat is vanjaar s’n?
Vanjaar is dit Vlooi en die geheim – so ons kan nie te veel van die geheim weggee nie, maar ons kan wel noem dat die tema oor herwinning gaan en dat die towersleutel hulle na die Plastiekeiland neem, waar die hofnar Gigi alles behalwe snaaks is en groot drama veroorsaak in die Koninkryk van Koning Herwin.
Wat kan kinders verwag wat na die produksie kom kyk? Enigiets wat jy of sommige van die ander betrokkenes agter die skerms wil uitlig?
Die kinders kan ’n warrelwind-ervaring verwag. Hulle raak deel van die probleemoplossing en kan lustig saam sing en dans. Vlooi en sy maats gaan weer op ’n avontuur en dié keer is dit om te keer dat die hofnar Gigi nie die hele eiland in ’n plastiekeiland verander nie. Ons raak hier aan die belangrikheid van herwinning. Die kostuums is pragtig en kleurryk. (Gigi se baadjie is al letterlik van sy liggaam afgeskeur deur maats wat so meegevoer raak deur die toneelstuk.) Ons sien die produksie op dieselfde vlak as enige ander professionele produksie. Ons maak gebruik van die room van die land se akteurs. Ook word liedjies en musiek spesiaal geskryf vir die produksie. Tegnies gebruik ons alles wat oop en toe kan maak in die teater. Hulle snak na hulle asempies vir die pragtige beligting en as die verhoog begin beweeg en draai, is dit amper vir hulle te veel om te glo. Vir 60 minute laat ons kinders vergeet van die moontlike swaarkry en seerkry van die lewe. Ons laat hulle die magic en mooi ervaar.
Wie kan na Vlooi kom kyk, dink jy? Is dit net vir kinders wat nou die Vlooi-boeke lees? Waar kan hulle kaartjies koop? Wat kos dit?
Ons kry volwassenes wat sonder kinders die vertoning kom kyk. Daar kom jong mense wat as skoolkinders na die produksie kom kyk het, wat nou weer ’n keer kom kyk. Dis vir hulle ’n nostalgiese ervaring. Dit is hoofsaaklik Vlooi-lesers wat kom kuier in die teater, maar skole wat nie die boekie lees nie, bring ook leerders om kennis te maak met die teater vir die teaterervaring. Dit is regtig ’n voelgoedervaring.
Kaartjies kan bespreek word by: marinda.vlooi@gmail.com.
Enkele kaartjies kan by die teater self gekoop word.
Lees ook:
The post <em>Vlooi en die geheim</em> by die Kunstekaap: ’n onderhoud met Margit Meyer-Rödenbeck en Marinda Engelbrecht appeared first on LitNet.
Fotobron: https://pixabay.com/photos/books-library-knowledge-history-4646129/
[R]ecovering this unwritten and hidden history of the institution seems imperative, not only for the historians, but for a country in its objective of reconceiving itself as a diverse people who constitute an inclusive nation. (Anthony 2005:444)
Opsomming
In hierdie artikel word die konsepte historiese relevansie en betekenisvolheid, asook die kriteria vir die beoordeling daarvan kortliks bespreek. ʼn Poging word aangewend om die toepassing van die teoretiese beginsels te illustreer deur die beskikbare geskiedskrywing oor die Solitaire-plaasskool (wat uit 1893 dateer) en die historiese Somerset-Wes-dorpskool (1904) te vergelyk. Die implikasies van historiese irrelevansie, historiese stilte en ʼn gebrek aan historiese betekenisvolheid word uitgelig.
Dit word algemeen aanvaar dat die waarde van geskiedenis op ʼn persoonlike vlak onder andere geleë is in individuele relevansie, soos die ontwikkeling van persoonlike identiteit en eie selfstandige kritiese denke. Daarbenewens hou die waarde van geskiedenis ook verband met die mate van relevansie wat geskiedenisprodukte vir die leser inhou (History Relevant Initiative 2021). Enige produk, soos ‘n geskiedenisverslag, -boek, -tesis, -proefskrif en -artikel lewer gevolglik ʼn verspreiding van houdings ten opsigte van relevansie wat strek van hoogs relevant tot uiters irrelevant vir bepaalde groepe lesers. Relevansie berus dus op die interpretasie van die teksinhoud deur die leser.
Relevansie spruit natuurlik ook voort uit die kenmerke van geskiedenis as ʼn akademiese dissipline. Navorsing van hoë kwaliteit en handhawing van streng standaarde word normaalweg as ‘n vereiste gestel. Op een of ander wyse moet die gegewens van die historiografiese produk in die alledaagse praktyk toegepas kan word. Akademiese opleiding wat ʼn betekenisvolle impak maak op studente se persepsies en ervarings is belangrik en historiese kennis en inligting moet ook terugvoerbaar wees na huidige politieke en sosiale dilemmas. Daar behoort ʼn strewe te wees na konneksie; met ander woorde integrasie tussen gebeurtenisse uit die verlede, die hede en die toekoms moet bevorder word.
Die term historiese betekenis het egter ʼn ander fokus. Omdat die tydspan van die verlede geweldig wyd is en baie gebeurtenisse insluit, is geskiedskrywers verplig om selektief te werk te gaan met geskiedskrywing. Die klem val dus op gebeure wat as belangrik beskou word. Omdat gebeurtenisse as belangrik genoeg geag word, word dit as histories betekenisvol bestempel. Historiese betekenis wat aan ʼn gebeurtenis gekoppel word, is nie ʼn konstante faktor met tydsverloop nie, omdat omstandighede kan verander. Gebeurtenisse wat honderd jaar gelede plaasgevind het, kan as uiters irrelevant vandag beskou word. Hierteenoor kan aan ʼn historiese gebeurtenis in die huidige konteks betekenis toegevoeg word, terwyl dit dalk dekades lank as relatief betekenisloos beskou is.
Enkele kriteria op grond waarvan historiese betekenis beoordeel word, is die volgende: die nuutheidswaarde van ʼn gebeurtenis (die kwaliteit van gebeure om nuut, oorspronklik of ongewoon te wees word normaalweg as betekenisvol gesien); selektiewe geheue (slegs sekere aspekte van ʼn persoon of gebeurtenis word oor tyd onthou, en ander word geïgnoreer. Die historiese betekenis wat aan Wladimir Poetin geheg word, sal na alle waarskynlikheid in hierdie kategorie val); die strekwydte van die effek van gebeurtenisse (die Covid-pandemie is betekenisvol weens die groot getal mense wat wêreldwyd daardeur aangetas is).
Die betekenis wat aan ʼn historiese persoon of gebeurtenis gekoppel word, is hoofsaaklik intrapsigies van aard. Harris Doutsemetzis (2018:іх) skryf oor die lewe van Dimitri Tsafendas en sê dat die huldeblyk oor Tsafendas na sy dood in 1999 die eerste prikkel was wat hom gemotiveer het om meer oor Tsafendas uit te vind. Albert Blake (2018:13) stel dit onomwonde dat die primêre doel met sy boek oor die Ossewa Brandwag is “om in die koppe van daardie individuele Afrikaners te klim wat aan die terreurveldtog deelgeneem het”. Volgens Susie Cazenove (2019:14) is haar biografie oor David Pratt ʼn poging om te verseker dat haar kinders ʼn treurige en dramatiese episode in hul moeder se lewe beter sal verstaan. Die historiese figuur, historiese karakter, groep of gebeure kry “lewe” vir die historikus, soos Pretorius (2022a) dit stel. Die motivering om te skryf is dus intern gedrewe.
Heap (1977:9) verduidelik dit soos volg: “ [A]n insatiable curiosity about the past and regret that so much has already been lost prompted me to attempt to draw together some, at least, of the threads which go to make up the history of this region.”
Historiese betekenis kan ook in die wiele gery word deurdat inligting oor die onderwerp nie beskikbaar of verkrygbaar is nie. Harm Oost (1958:37–41) verwys in sy boek Wie is die skuldiges? na die interessante figuur Willem Hendrik Durandt en die opstand wat onder sy leiding vir 15 April 1904 in Lydenburg beplan was. Die opstand het egter misluk en die groep rebelle is by Enkeldoorn naby Lydenburg in hegtenis geneem. Ek het ‘n soektog gedoen op die US en UK se elektroniese databasisse en het slegs een artikel opgespoor, naamlik een deur Van Tonder (2003) in Die Kerkblad, waarvan die inhoud in ‘n groot mate met Oost se teks ooreenstem. Beide Oost en Van Tonder sluit egter geen bronnelyste by hul publikasies in nie.
Durandt se naam verskyn ook nie in die gepubliseerde Milner Papers van Cecil Headlam nie (Pretorius 2022b).
Die Durandt-karakter kan sekerlik vir meer as een skrywer lewe kry. Wat sou sy lewensgeskiedenis behels? Watter soort persoonlike verhoudings het hy gehandhaaf? Was hy in een of ander rigting opgelei? Daar behoort nog ‘n magdom inligting oor hierdie interessante figuur iewers beskikbaar te wees. Durandt se optrede het my onmiddellik aan die opportunisme van genl Ben Viljoen laat dink.
Ten spyte daarvan dat ‘n gebeurtenis as histories betekenisvol beskou word, kan geslote argiewe verhoed dat dit deeglik nagevors word. Van 1880 tot ongeveer 1990 het die Kanadese regering minstens 150 000 inheemse kinders onder dwang uit hul ouerhuise verwyder. Die kinders is na Katolieke skole gestuur waar hul onderrig en opgevoed is. Die historiese betekenis van hierdie gebeure is geleë in bewerings oor wanpraktyke wat oor ‘n tydperk van honderd jaar hier plaasgevind het. Omdat die Katolieke Kerk eers onlangs begin het om die argiewe oop te stel, was dit voorheen onmoontlik om hierdie historiese gebeurtenis krities te ondersoek, omdat die relevante inligting nie beskikbaar was nie.
Historiese betekenisvolheid kan ook benadeel word deurdat inligting deur byvoorbeeld natuurrampe, brande en oorloë vernietig word. Die inligting wat verlore is na die brand in die Jagger-biblioteek van die Universiteit Kaapstad, sowel as die staatsdokumente van die ZAR (Venter 2022) wat voor die Britse inname van Pretoria deur die Krugerregering per skip na Nederland gestuur is en in die proses verlore geraak het, kan as voorbeelde dien.
Die Overbergse plaasskooltjie wat in die distrik Solitaire naby Caledon geleë is, word hier gebruik om die toepassing van die konsepte historiese relevansie en betekenisvolheid prakties te illustreer.
Die gemeenskappe Tesselaarsdal en Solitaire was oorspronklik deel van die leningplaas Hartebeestrivier wat in 1781 aan Johannes Jacobus Tesselaar toegewys is. Die Solitaire-plaasskool het in 1893 tot stand gekom en het destyds as Hartebeest River Lower bekendgestaan (Overberg Venster, ongedateerd).
Volgens Strauss (2000) behoort die rol van die plaasskole nie onderskat te word nie, weens hul bydrae tot die formele onderwys en opvoeding van plattelanders, asook vir die belangrike bydrae wat hulle lewer op die gebied van die kultuurgeskiedenis. In die plattelandse omgewing bestaan daar gewoonlik ʼn sterk band tussen ouerhuis, die kerk en die plaasskool. Die bekende Stellenbosse akademikus Con de Villiers was byvoorbeeld 'n oudleerling van die plaasskool Solitaire. Wat sy indrukke van die skool betref, wys hy op die sosio-ekonomiese statusverskille wat onder die leerlinge voorkom, en die besonderse bekwaamheid van die onderwyseresse (De Kock 1994).
Baie min inligting oor die geskiedenis van die Solitaire-plaasskooltjie kon opgespoor word. ʼn Bondige artikel met die titel “Weersiensfees by die Solitaire Primêre Skool” is deur die plaaslike koerant, Overberg Venster (ongelukkig sonder dat enige bronverwysings aangedui word), gepubliseer. Besonderhede oor die opeenvolgende skoolhoofde word gegee sowel as die instandhoudingskoste van die gebou met verloop van tyd. Min inligting oor die leerlinge self en leerlingaktiwiteite word egter beskikbaargestel. Op 5 Maart 1986 is die skool finaal gesluit.
Ek het twee foto’s in die versameling van ʼn familielid opgespoor (foto’s 1 en 2) en ʼn foto geneem van hoe die skoolgebou tans daar uitsien (foto 3). Verdere navrae by die Caledon Museum en Kaapse Onderwysdepartement oor die beskikbaarheid van primêre bronne oor die Solitaire-plaasskool en/of die Solitaire-gemeenskap het niks opgelewer nie.
In teenstelling met die Solitaire-plaasskool het die dorpskooltjie in Somerset-Wes (foto 4) wat in 1904 voltooi is (en ongelukkig ʼn paar dekades gelede gesloop is), baie meer formele aandag deur geskiedskrywers ontvang. Die geskiedenis van die skool is deeglik deur bekende historici soos Peggy Heap (1977) en HC Hopkins (1969) gedokumenteer.
Waarom sou aan die Solitaire-plaasskool relatief minder betekenisvolheid en relevansie toegeskryf word as aan die Somerset-Wes-skool wat uit min of meer dieselfde tydperk dateer?
Die antwoord is waarskynlik te vinde in verskille wat die strekwydte van effek en impak van die historiese gebeurtenisse betref. Omdat Somerset-Wes ʼn baie groter gemeenskap as dié van Solitaire is, het meer leerlinge die skool bygewoon. Meer onderwysers en ouers was betrokke by die ontwikkeling van die skool. Die invloed van die skool het ʼn beduidend groter impak op die gemeenskap gehad en gevolglik word die historiese betekenisvolheid as hoog geag, ʼn faktor wat bekende historici gemotiveer het om die geskiedenis van die skool volledig en professioneel te beskryf.
Historiese betekenisvolheid is egter ‘n vloeibare konsep en is beslis nie in sement gegiet nie. Gebeurtenisse wat tans as irrelevant beskou word, kan in die toekoms dalk as histories relevant met belangrike betekenisvolheid geag word. Solitaire se plaasskooltjie (sowel as ander skooltjies in die Overberg, byvoorbeeld Wolfkraal, Boontjieskraal, Waboomskloof en Jongensklip), beskik oor sluimerende of inherente historiese betekenisvolheid. Die historiese stilte moet bloot deur vernuwende en gemotiveerde skrywers aangedurf en verbreek word.
Onderwyseres en leerlinge aan die Solitaire-plaasskool gedurende die dertigerjare. (Bron: Familielid se privaatversameling)
Skoolhoof en leerlinge aan die Solitaire-plaasskool gedurende die dertigerjare (Bron: Familielid se privaatversameling)
’n Onlangse foto van die Solitaire-plaasskoolgebou. (Bron: Die skrywer)
Bibliografie
Anthony, D. 2005. Unwritten history: African work in the YMCA of South Africa.
History in Africa, 32:435–44.
Blake, A. 2018. Wit terroriste. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers.
Caledon Venster. Ongedateerd. Weersiensfees by Solitaire Primêre Skool, bl 6.
Cazenove, S. 2019. An unwitting assassin. Sandton: Rainbird.
De Kock, CJ. 1994. Die wêreld van Con de Villiers: ʼn Kultuurhistoriese oorsig. DPhil-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.
Dousemetzis, H. 2018. The man who killed apartheid. The life of Dimitri Tsafendas. Auckland Park: Jacana.
Heap, P. 1977. The story of Hottentots-Holland. Kaapstad: AA Balkema.
Hopkins, HC. 1969. Nederduitse Gereformeerde Gemeente Somerset-Wes 1819-1969. Paarl: Paarlse Drukpers.
Pretorius, F. 2022a. Geskiedenis moet lewe kry. Die Burger Aktueel, bl 7.
—. 2022b. E-pos-korrespondensie, 19 Mei.
Strauss, EM. 2000. ʼn Kultuurhistoriese en opvoedkundige waardebepaling van plaasskole in die Overberg, in die lig van die uitfasering daarvan. MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.
Venter, C. 2022. Persoonlike kommunikasie, Stellenbosch. 4 Augustus.
The post Historiese relevansie en betekenisvolheid appeared first on LitNet.
Elke dag, vir 31 dae, gee ons 20% afslag op ’n nuwe Afrikaanse titel.
Elke dag sal ons een dag te vore aankondig watter titel ons volgende afslagboek sal wees. Dit sal jou die geleentheid gee om by Bargain Books in te loer om jou kopie te koop!
Die boek vir 26 Augustus is:
Titel: Kook en geniet
Skrywer: SJA de Villiers
ISBN: 9780798149181
Uitgewer: Human & Rousseau
Kook en geniet het in 1951 vir die eerste keer verskyn. Met meer as ’n halfmiljoen eksemplare in druk, is dit ongetwyfeld die klassieke Suid-Afrikaanse kookboek. Generasies is grootgemaak en het self leer kook aan die hand van die boek. Kook en geniet dek alles wat jy ooit oor kook kan wil weet – van hoe om bestanddele te meet, oonde optimaal te gebruik, groente voor te berei en vleis gaar te maak, tot hoe om kos perfek te vries – naas die meer as 700 ekonomiese, beproefde en geliefde resepte.
Kom kry môre jou kopie by jou naaste Bargain Books!
The post Promosie vir 26 Augustus: 20% afslag op <i>Kook en geniet</i> deur SJA de Villiers appeared first on LitNet.
Feesdirekteur: Darryl David
 |
 |
Feesimpresario Darryl David het weer ’n opwindende aantal sprekers genooi om op te tree by die Etienne van Heerden Veldsoirée wat van 23 tot 25 September 2022 in Cradock plaasvind.
Etienne van Heerden het in die Cradock-distrik grootgeword en verskeie van sy romans gebruik die dorp as ’n literêre ruimte. Dit is waarom Darryl David besluit het om Etienne van Heerden se naam aan hierdie fees te koppel.
Hierdie jaar gaan Van Heerden se jongste roman, Die biblioteek aan die einde van die wêreld, se vertaling boonop by die fees bekendgestel word. Die Engelse titel is The library to flee. Henrietta Rose-Innes, die vertaler, sal ook die fees bywoon.
Diegene wat vertroud is met Darryl David se feeste sal weet dat hy ’n diverse groep mense kry om oor hulle eie werk te gesels. Elke persoon kry die geleentheid om te skitter. So skuur nuwelinge skouers met skrywers wat al talle pryse verower het, en plaaslike inwoners praat soms direk na diegene wat reeds internasionaal bekend is.
Hierdie fees gaan geen uitsondering wees nie.
Die volgende sprekers het reeds bevestig dat hulle sal optree:
Die Veldsoirée dra by tot die verryking van die Oos-Karoo se kulturele kapitaal. Vanaf 2022, byvoorbeeld, bied LitNet in samewerking met Die Tuishuise & Victoria Manor ook die jaarlikse LitNet Tuishuise Inwoonskrywerskap aan.
LitNet bied ook jaarliks in Cradock se buurdorp, Somerset-Oos, in samewerking met die Jakes Gerwel Trust, die Kommadagga Slypskool vir ontwikkelende skrywers aan.
Etienne van Heerden Veldsoirée is ’n inisiatief van Darryl David en word tegnies ondersteun deur Lisa Ker, die bestuurder van Die Tuishuise & Victoria Manor. Sy is ook die dryfveer agter die Schreiner Karoo Writers Festival wat in Cradock plaasvind.
Dirkie Visser, die eienaar van Buffelshoek Dirosie Lodge, en Pieter Milas, die lodge se bestuurder, verleen ook bystand met die program.
Die Etienne van Heerden Veldsoirée word moontlik gemaak deur die enorme ondersteuning van Die Tuishuise & Victoria Manor en Buffelshoek Dirosie Lodge.
Enigeen wat die fees wil bywoon, word dus vriendelik aangeraai om een van hierdie twee instansies te nader vir akkommodasie.
Lisa Ker
048 881 1650
www.tuishuise.co.za
Pieter Milas
060 433 4797
buffelshoek.gamelodge@gmail.com
Die meeste lesings gaan aangebied word by die Victoria Manor of by Buffelshoek Dirosie Lodge.
LitNet tree as mediaborg op om die soirée te ondersteun.
Izak de Vries is die logistiese bestuurder, navrae kan aan hom gerig word by izak@litnet.co.za.
The post Persverklaring: Etienne van Heerden Veldsoirée 23–25 September 2022 appeared first on LitNet.
Klik hier om hierdie nuusbrief aanlyn te lees. | Click here to view this newsletter online.
The post LitNet: Skoonskip! appeared first on LitNet.
Elke dag, vir 31 dae, gee ons 20% afslag op ’n nuwe Afrikaanse titel.
Elke dag sal ons een dag te vore aankondig watter titel ons volgende afslagboek sal wees. Dit sal jou die geleentheid gee om by Bargain Books in te loer om jou kopie te koop!
Die boek vir 27 Augustus is:
Titel: Marinda se koskas
Skrywer: Marinda Engelbrecht
ISBN: 9780798181990
Uitgewer: Human & Rousseau
"Die resepte in hierdie boek het ek fyn uitgekies. Dit is kos wat ék sien as onthoukos."
Marinda se koskas maak voorsiening vir ontbyt, sop en voorgeregte, brood en beskuit, slaai, seekos, vleis, groente, pasta en bygeregte, nageregte, terte, koeke en ander soetigheid. Lipleklekker kos wat jy in ’n japtrap kan berei sonder fieterjasies of vreemde bestanddele. Die resepte is in alledaagse taal geskryf vir elke kosliefhebber, vir elke dag se gebruik.
Kom kry môre jou kopie by jou naaste Bargain Books!
The post Promosie vir 27 Augustus: 20% afslag op <i>Marinda se koskas</i> deur Marinda Engelbrecht appeared first on LitNet.
Foto van Marzanne Leroux-Van der Boon deur NB-Uitgewers verskaf (en by hierdie artikel geplaas: https://www.litnet.co.za/du-toitskloof-litnet-eerste-slukkie-ter-wille-van-die-vaders-deur-marzanne-leroux-van-der-boon/)
Marzanne Leroux-Van der Boon was ’n nederige mens. En ’n nederige skrywer. Sy het uit die moed van haar oortuiging, wat soms lynreg teenoor die huidige tydgees ingedruis het, geskryf.
Leroux-Van der Boon het onverskrokke, moeilike temas soos onder andere vigs, homoseksualiteit en liefde oor die kleurgrens aangepak en dit met groot sukses in haar verhale ingeweef. In Aandmis oor Paternoster raak sy byvoorbeeld die liefde tussen ’n wit joernalis en ’n bruin teoloog aan. Daardeur het sy die lesende publiek bewus gemaak van hierdie en ander gekompliseerde, sosiopolitiese kwessies. Tog slaag sy fyn daarin om die storie voorop te stel en die storie self dra telkens die tema oor. Dit is bepaald die geheim van ’n tema suksesvol oordra – dat die fiktiewe verhaal dit self openbaar moet maak. Daarin het Marzanne Leroux-Van der Boon in haar romans goed geslaag.
Die onvermydelike temas van rassisme, kindermishandeling, verkragting, Calvinisme en die problematiek wat die wroeging daaroor meebring, is ook in boeke soos onder andere Klaprose teen die wind en Soos honde van die hemel deeglik ontgin. Tog word hierdie uiters-gewigtige temas geensins klinies weergegee nie. Die skrywer se karakters verlewendig dermate en die ruimte waarbinne die verhale afspeel, word so kragtig uitgebeeld dat die leser onvermydelik betrokke raak. Juis hierdie helder skryfstyl van die skrywer versterk die erns en problematiek van die temas wat sy deur haar verhale uitbeeld.
Dié skrywer het verder die intense dinamiek tussen die konkreetheid en die abstraksies van die ruimtes wat sy uitbeeld, goed begryp. Konkrete plekke in haar verhale en die abstrakte aspekte soos onder andere kultuur, identiteit, politiek en godsdiens wat daarmee gepaard gaan, het deeglik versmelt. Lesers is selde onaangeraak juis deur hierdie vermoë wat Marzanne Leroux-Van der Boon openbaar het.
Die aspek van Leroux-Van der Boon se werk wat ongetwyfeld die duidelikste onthou sal word, is haar oortuigde Christenskap. Sy het ’n reeks boeke oor Jerusalem geskryf waardeur talle lesers diep geraak is. Jerusalem en Israel het vir hierdie skrywer se vele lesers oopgegaan deur dié reeks romans. Sy het haar verdiep in die Joodse geskiedenis en word as’t ware ’n kenner van wat dit verg om ’n Jood in die veelbewoë stad, Jerusalem, te wees. Israel se voortdurende stryd om bestaansreg en die eksistensiële angs wat immer daar heers, kom sterk na vore in haar latere romans. Marzanne het Israel dikwels besoek en was deel van toergroepe daarheen. Op so ’n besoek sou sy dan van die Joodse gebruike aan mense verduidelik en demonstreer. So het sy ook haar besondere liefde vir dié land en die stad Jerusalem met mense gedeel. Die uitvloeisel van hierdie ondersoekende besoeke was die genoemde reeks romans wat hoofsaaklik in Jerusalem en in Israel afspeel. Met die eerste van hierdie romans Granate bloei in Jerusalem verower sy verskeie pryse, onder andere dié van die ATKV en die Christelike Boekhandelaars van Suidelike Afrika. In Granate bloei in Jerusalem raak sy die aktuele temas van geweld en terreur aan. Weereens betrek sy die leser in hierdie roman sodat mens kwalik aan die aakligheid en dodelike gevare wat in die verhaal ontvou, kan ontkom, selfs al is jy net ’n lesende “toeskouer”.
Op hierdie werk volg die reeks romans oor Israel wat vir haar ’n nog groter leeskring opbou. Israel is aan ’n wye leserskring, ook aan Engelse en Nederlanders, bekendgestel deur hierdie unieke verhale. Die Joodse kultuur en politiek asook die karakters se geweldig-ingewikkelde stryd om Jesus Christus as Messias in daardie land te aanvaar en te erken, kom duidelik na vore.
Marzanne Leroux-Van der Boon het verder geensins gehuiwer om buitengewoon-gewigtige temas ook in haar jeugboeke te hanteer nie. Temas soos liefde en dood en mense se verhouding met mekaar en met God kom ter sprake. In haar jeugboek Die wag vir die somer kry ’n jong man leukemie en word gekonfronteer met sy eie sterflikheid. In Luc en Libertine raak Marzanne weereens die kwessie van liefde oor die kleurgrens aan. Die verhaal is egter ook ’n heenwysing na die gruwels van armoede, die struggle en apartheid. Nooit laat hierdie skrywer die leser leeg agter nie. Iewers vul sy ’n oop gemoed ten minste met sinvolle vrae en dikwels goeie antwoorde. Dieselfde kan ook van haar kort prosa gesê word.
As mens was Marzanne Leroux-Van der Boon aangenaam en meelewend. Sy het nie teruggedeins daarvoor om ’n resensent vir ’n stewige dog gebalanseerde resensie te bedank nie. Sy was wel sensitief, nie vir regverdige kritiek nie, maar vir die byt van diegene wat neerhalend teenoor haar werk was. Sy het ten spyte hiervan haar skryfwerk onverpoosd voortgesit. Marzanne was ’n skrywer, vertaler, berader, onderwyser en het op verskeie rade gedien. So het sy sinvolle bydraes gemaak tot die samelewing en nogtans ’n redelik-lae profiel gehandhaaf omdat sy sag van aard en wys was. Marzanne Leroux-Van der Boon sal op vele terreine gemis word.
The post In memoriam: Marzanne Leroux-Van der Boon (1940–2022) appeared first on LitNet.
Foto van die boekomslag: Naledi; foto van Chris van Niekerk verskaf en geplaas met erkenning aan die Vrystaat Kunstefees (Klank en Klassiek)
Madame Pylinska en die geheim van Chopin
Éric-Emmanuel Schmitt (vertaal deur Naòmi Morgan)
Naledi
ISBN: 9781776172214
Éric-Emmanuel Schmitt, ’n Frans-Belgiese skrywer en regisseur, is duidelik ’n gesoute storieverteller. In hierdie juweeltjie van ’n boek (van ’n skamele eenhonderd bladsye) beskryf Schmitt sy verhouding met die musiek van die Poolse komponis Chopin: hoe hy vir jare sukkel om Chopin se komposisies op die klavier te bemeester, en hoe hy die perfekte leermeester vind in die eksentrieke Madame Pylinska. Haar metodes is als behalwe konvensioneel, maar op die ou end leer Schmitt (én die leser) veel meer – nie net oor Chopin nie, maar ook oor hoe om sin te maak van die lewe.
Schmitt het al vele romans en novelles geskryf, maar hy is veral bekend vir sy dramas. Akteurs staan tou om in sy dramas te speel, want Schmitt skryf uit die hart, vír die hart. Sy werke is nie gemik op die kritici wat met skewe koppe na hogere kuns sit en luister nie; hy smokkel nie met ons koppe nie, hy smokkel met ons emosies.
Schmitt skryf met ’n kleurvolle pen: sy beskrywings van musiek en emosies is sag op die geestesoog. Wanneer die verhaal by die skadukant gaan draai, is dit nie oordadig nie, en die somber word goed gebalanseer met skalkse humor. Die vertaalwerk uit die oorspronklike Frans, gedoen deur Naòmi Morgan, het my groot vreugde verskaf. Haar woordkeuses is net so kleurvol soos Madame Pylinska se tulband.
Alhoewel die boek alreeds in 2018 in Frans verskyn het, is die boek nog nie in Engels vertaal nie, maar wel in Bulgaars, Italiaans, Nederlands, Pools, Roemeens, Russies, Oekraïens, en nou ook in onse moedertaal. Om ’n boek te vertaal sit egter nie in enige ou se broek nie. Ek woon op die oomblik in Oesbekistan (en glo my, Oesbeeks is ’n tameletjie), maar ek het vir Naòmi Morgan gebel om meer uit te vind oor die proses.
Eerstens moet jy die vertaalregte kry, en net ’n uitgewer kan dit aanvra. As jy dan wegspring met die vertaalwerk, is daar vele hekkies om oor te spring.
Naòmi vertel hoedat die kleinste dingetjies die grootste uitdagings kan bring. In die boek word gepraat van ’n spesifieke voëlsoort. In Engels staan die voëlsoort bekend as ’n “tit”. In Afrikaans is dit ’n “mees”. Boonop kry mens meer as een tipe mees. As vertaler moes Naòmi professionele voëlkykers se hulp inroep om seker te maak dat die korrekte mees in die boek verskyn. Sy sê om ’n vertaler te wees, is soos om ’n spioen te wees – om elke hoek en draai is daar ’n ding wat jy moet uitsnuffel en ondersoek.
Madame Pylinska sê ook byvoorbeeld dat as mens die beste in iets wil wees, jy bereid moet wees om deur “die nou deur” te stap. Dit is ’n verwysing na ’n werk van die Franse skrywer André Gide. Maar wie gaan nou dáárdie kloutjie by die oor bring? Naòmi vertaal dit toe as “die smal weg”, iets wat vir ons baie meer sin maak.
Éric-Emmanuel Schmitt is nie ’n onbekende in die Afrikaanse teaterwêreld nie. Sy boek Oscar et la dame rose is vir die verhoog verwerk, en Sandra Prinsloo het vele harte oorrompel in die eenvrouvertoning Oskar en die Pienk Tannie. Madame Pylinska en die geheim van Chopin is verwerk vir die verhoog en geregisseer deur die einste Naòmi Morgan, en speel aanstons by Aardklop en die Vrystaat Kunstefees. Chris van Niekerk speel die hoofrol, begelei deur die pianis Eugène Joubert. Alhoewel die vertoning geklassifiseer word as ’n woordproduksie, is dit allermins ’n gryse affêre met iemand wat uit ’n boek sit en voorlees.
In hierdie produksie is daar dekor, kostuums en ’n klankbaan. Naòmi sê die stuk het ’n titseltjie van ’n Alice in Wonderland-gevoel. Wat groot is, word kleiner gemaak, en wat klein is, word vergroot, wat lei tot heerlike humor en oomblikke van diepe patos.
Foto van Eugène Joubert en Chris van Nierkerk: verskaf en geplaas met erkenning aan die Vrystaat Kunstefees: Klank en Klassiek
Die liefde vir ’n mens se ma is ’n goue draadjie wat Éric-Emmanuel Schmitt en Naòmi Morgan verbind: Schmitt het in 2019 ’n boek geskryf wat oor sy ma handel, en oor sy liefde vir haar. Naòmi se ma is in 2017 oorlede. Sy was ’n groot Chopin-speler, en die vertaling van Madame Pylinska is gedoen ter nagedagtenis aan haar.
Die musiek van Chopin is so hartroerend mooi, en dis presies wat ons nou kort: om weer in voeling te kom met ons emosies. Min dinge kan ’n hart so roer soos mooi musiek. Soos Madame Pylinska sê: “Liszt verstom, Chopin betower.”
Lees ook:
Naòmi Morgan gesels oor die bekroonde Oskar en die Pienk Tannie
The post <em>Madame Pylinska en die geheim van Chopin</em>: gedagtes oor die boek, die teaterstuk en die vertaling appeared first on LitNet.
Elke dag, vir 31 dae, gee ons 20% afslag op ’n nuwe Afrikaanse titel.
Elke dag sal ons een dag te vore aankondig watter titel ons volgende afslagboek sal wees. Dit sal jou die geleentheid gee om by Bargain Books in te loer om jou kopie te koop!
Die boek vir 28 Augustus is:
Titel: Die siener: deur die oë van Gerald Burger
Skrywer: Yolanda Barnard-Lemmer
ISBN: 9781928530992
Uitgewer: Naledi
Gerald Burger is een van die land se bekendste sieners. Gedurende 2019 het hy die hoofkarakter in sy eie reeks, Die Siener, wat op kykNET uitgesaai is, geword. Dié reeks het op die stasie se top 10-programme geboer. Dit is nou nog op Showmax beskikbaar. Die Siener: deur die oë van Gerald Burger bied 'n indiepte-blik op die lewe van 'n heldersiende. 'n Individu wat geseën is met die gawe om met die bonatuurlike te kommunikeer, om onwelkome gaste te help om na die “anderkant” oor te gaan.
Kom kry môre jou kopie by jou naaste Bargain Books!
The post Promosie vir 28 Augustus: 20% afslag op <i>Die siener: deur die oë van Gerald Burger</i> deur Yolanda Barnard-Lemmer appeared first on LitNet.
Afrikaanse blitsverkoping!
29 Augustus 2022
Elke dag, vir 31 dae, gee ons 20% afslag op ’n nuwe Afrikaanse titel.
Elke dag sal ons een dag te vore aankondig watter titel ons volgende afslagboek sal wees. Dit sal jou die geleentheid gee om by Bargain Books in te loer om jou kopie te koop!
Die boek vir 29 Augustus is:
Titel: Vuurvreter
Skrywer: Joha van Dyk
ISBN: 9780798182829
Uitgewer: Human & Rousseau
Malherbe Albertyn, oftewel Vuur, beplan om sy somer in Kransbos te spandeer om die magiese Ylwoud te vind. Desperaat op soek na die antwoorde, na iets buiten die Bloedskuld wat hy en sy bendebroers steeds in die arena betaal. Desperaatheid dryf ook vir Mieke om te waag om haar drome na te jaag. Kan sy ontsnap deur saam met Malherbe in 'n onvoorspelbare bos te gaan verdwaal? Is Ylwoud die antwoord op Malherbe se suster se verdwyning?
Kom kry môre jou kopie by jou naaste Bargain Books!
The post Promosie vir 29 Augustus: 20% afslag op <i>Vuurvreter</i> deur Joha van Dyk appeared first on LitNet.
Elke dag, vir 31 dae, gee ons 20% afslag op ’n nuwe Afrikaanse titel.
Elke dag sal ons een dag te vore aankondig watter titel ons volgende afslagboek sal wees. Dit sal jou die geleentheid gee om by Bargain Books in te loer om jou kopie te koop!
Die boek vir 30 Augustus is:
Titel: Donkie se lang pad dorp toe en 19 ander fantastiese fabels
Skrywer: Wendy Maartens
ISBN: 9781776350360
Uitgewer: LAPA
Hierdie vrolike bundel bevat 20 fabelagtige diereverhale wat elkeen op ’n unieke manier ’n waardevolle lewenswysheid insluit vir kinders en wys hoe waardes in die alledaagse lewe toegepas kan word. “Donkie se lang pad dorp toe” dra die boodskap oor dat ’n mens nooit almal tevrede kan stel nie.
“Vlermuis, Braambos en Seemeeu hou vergadering” dra by tot die idee dat mens nie net moet dink aan wat jy kort nie, maar dat jy moet waardeer wat jy het.
“Muggie sien kans vir Leeu” bevat die wysheid dat niemand so sterk is dat hy nooit kan verloor nie.
“Tor sit Arend op sy plek” gee weer die moed dat, al is jy klein, is daar altyd ’n manier om ’n boelie op sy plek te sit.
Dit is maar enkele voorbeelde uit hierdie bundel propvol gawe, skaam, vrolike, bang, kwaai en brawe diere. Waaroor wil Mevrou Krap spog? Wat is Olifant se geheim? Het Haas toe die boelies uitoorlê? Moenie langer wag om uit te vind nie!
Kom kry môre jou kopie by jou naaste Bargain Books!
The post Promosie vir 30 Augustus: 20% afslag op <i>Donkie se lang pad dorp toe en 19 ander fantastiese fabels</i> deur Wendy Maartens appeared first on LitNet.
Book cover: https://cassavarepublic.biz/product/men-dont-cry/
Men Don’t Cry
Faïza Guène
Cassava Republic Press
SKU: 698715-1-1-1-5
Faïza Guène became a literary sensation in France at the age of nineteen with the publication of her first novel, Kiffe Kjffe demain (translated as Kiffe Kiffe tomorrow into English) in 2004. (The text has been translated into multiple languages; the English version in fact lagging behind). Of course, this young author found less favour with the French intellectual establishment, but was acclaimed by the young as well as the first-generation post-immigration readers (ie more-or-less the "general readers"). The disdain of most members of the scholarly elite was likely a response to Guène’s down-to-earth and unashamed demotic style of writing: her unvarnished, ordinary-language narration as found also in Men don’t cry (published 2021). The irreverent humour that tinges much of the novel and the iconoclastic attitude to the holy cows of the pretentious, further endeared the author to her many readers. Men don’t cry is her fourth novel and the hilarious moments do not disguise the poignance of what is at heart a family tragedy, exploring the inevitable generational cultural split in that sector of society in which parental values and cultural preferences are all too often abandoned and disrespected by their offspring, who wish to "make it" in the setting of an economically and educationally extremely different setting than that in which their parents were raised and attained maturity.
In the portrayed family, surnamed Chennoun, with Berber roots in Algeria, a devastating split of this kind occurs. The paterfamilias, referred to throughout affectionately (rather than satirically) as Big Baba, worked all his adult life as a cobbler and is reliant on his French-educated children to read to (and for) him, as he is formally illiterate. Whenever he requests his son Mourad (who is the narrator and focaliser throughout the text) to read, he asks him to do so “in a journalist’s voice” – something Mourad always reports, reflecting how endearing he finds his father’s little habits. (Guène dedicated this novel to her own father, and to a woman named Isabelle Seguin.) With six novels, a short story collection, and most recently a ‘young adult’ novel, Guène is a fairly productive and highly successful author, writing in French, but eagerly translated.
Despite having lived in the French coastal city of Nice for many years (where Mourad and his two sisters were born), the family is overjoyed when, as the narrative begins, Big Baba manages to install a satellite dish, allowing them access to Arabian-language broadcasts from North Africa as well as from Dubai, Yemen, Jordan, Qatar and so forth. The French programmes that had so delighted Dounia, the elder daughter, had frequently embarrassed or offended her siblings or parents – an early indication of the divergent cultural orientations that will in time cause a rift in the family. Amusingly, Mourad describes the change of atmosphere in their living room, after the installation of the TV dish, as “a touch more folkloric”. His is throughout, the position of the committed and affectionate observer of shifts in family life, as well as the open-eyed critic of what he acknowledges as problematic, tactless, or harsh, remarks and attitudes. Mourad loves every member of his family, but lucidly outlines their differences. They are all freely outspoken with passionate convictions, but of course, these often put them at odds with one another. The family home is anything but luxurious, and certainly in one of the poorer suburbs of the wealthy tourist city of Nice, but they live comfortably and the mother sees to their abundant meals. It is only much later when he gets his first teacher’s post, that Mourad will make the acquaintance of one of the notorious Parisian banlieues – the setting of Guène’s first novel and so vividly portrayed that it brought her instant fame. Of course, Guène herself grew up in such an area in Paris, but her writing is not limited to a single social tier or setting, and her unerring skill in spotting and naming the small details by which people reveal their basic nature is the mark of a talented novelist. Her writing is highly concise by means of her careful choice of such telling details.
To the despair of his wife, who had wished to establish a classic formal French garden in their yard, Big Baba is a relentless collector of scrap metal and discarded machinery. Other family members have no idea how he manages to cart all the stuff to their home, but their yard now contains (inter alia) “corroded old washing machines, corrugated iron, park benches, road signs, a tennis umpire’s chair, a dozen typewriters, a restaurant sign, the headlights from a Citroën ZX, a giant freezer, and two wooden horses, worn out from their carousel life”. Interpreted symbolically, the saving of discarded things may signify his faint misgivings about being an ageing man, and his intended ‘rescue’ acts as a signal that he is still good for many functions, but more simply, Big Baba, as a retired cobbler, perhaps wishes to continue privately to fix up things that are broken, always insisting, in response to his wife’s irritated challenges, with the refrain: “You never know, it might come in handy, one day!”. His wife’s (equally predictable) response to this “ridiculous” justification, is always the following:
“No it won’t, it will NEVER come in handy! Not today, not tomorrow, not ever! People threw it away because it stopped being handy – it’s useless! My God! Why are you doing this to me? Bring me a glass of water! Quick! My heart! I’m having palpitations! A glass of water!”, following which, the mother would wince, clutch her chest and down the glass in one — her tragic actress turn [as Mourad describes this act].
The couple’s melodramatic arguments and particularly the mother’s prima donna performances are entertaining rather than signs of a troubled middle-aged marriage, for Big Baba and “Maman” are a devoted pair, as Mourad testifies. As a father with no formal education, ensuring his three children’s academic success means the world to Big Baba.
Family life proceeded happily, “Big Baba steering his little troop calmly, just as when he was at the wheel of his 1983 Renault 11 Turbo,” but unfortunately, things became more turbulent as Dounia (the eldest) reached adolescence, creating “the first hairpin bends” in their hitherto steady forward course. Mourad ascribes his sister’s changed behaviour and attitude to Dounia’s obsession with a girl in her class who (in Dounia’s eyes) represents everything she wishes to be (and have) but is not: she is slender whereas Dounia is plump, she wears fashionable clothes and she can take turns wearing a pair of skinny jeans with her equally skinny mother (whereas Dounia wears big, shapeless clothes to hide her figure and her mother is “generously proportioned”), the girl is allowed to attend “night-time concerts” and on her bedroom wall she has a poster of an American boy band, “black and bare-chested” and so on – not allowed in the Chennoun family! Dounia also wears glasses and has braces on her teeth. To make up for her self-perceived ‘deficiencies’, Dounia studies ferociously and is a top scorer, at least academically, at her school. But at home, observes Mourad, “Dounia was becoming insolent”. Maman, however, is never at a loss for words by means of which she contextualises the stream of her daughter’s complaints, reminding Dounia (as she has so frequently done, Dounia sneers in response) that:
“Your grandfather was a revolutionary who fought in the war to liberate his country. A brave and courageous man. We were ten children fed on dry bread, who walked barefoot without complaining. You only have to look at all the sacrifices he made to raise us. Do you think we fretted about whether he loved us?”
This is in response to Dounia’s – in Maman’s view, astonishing – criticism that in their family (as the novel’s title perhaps already hints) overt demonstrations of affection are absent. Maman shows her love in cooking her abundant, rich meals and dishing out ample servings, but to a teenage girl with weight issues, this of course appears to prove the very opposite! “The stand-offs became increasingly frequent”. Dounia has recourse to the loud noise of banging her (and her sister’s) bedroom door shut. Big Baba has a simple and practical solution: he takes the bedroom door off its hinges and hangs a curtain there instead, with the words “Now try slamming the curtain!”. Then Dounia’s friend’s parents get divorced and the poor girl attempts suicide. “Everyone in the neighbourhood felt sorry for her, with one notable exception”, writes Mourad. Maman even “flaunted her mocking smile in full view of Dounia,” since the friend’s plight is incontrovertible proof that her family is not so superior and perfect after all, thus further infuriating Dounia, of course. Soon after, she leaves school with excellent grades, enrols to read Law, and takes a part-time job as a waitress. “The transformation had begun,” states Mourad. Dounia slims down, exchanges her spectacles for contact lenses and gets the braces taken off her teeth. She even wears some make-up. Although Mourad realizes that Dounia’s first-time refusal to join her family on their traditional annual visit to their relatives in Algeria is the sign that “something [had] snapped in our family,” he remains close to his big sister. She’s about the only person who asks him about his opinions and besides, she has become a source of financial and other treats (like fashionable new sneakers that will hugely improve his standing at school, and an occasional visit to a movie theatre) that a young boy craves. She even takes him with her, one day, to the restaurant where she works. To the youngster from a conservative Muslim home, some of the things he witnesses there, however, are rather shocking. Not only are most of Dounia’s customers fashion-conscious young Frenchwomen who are her friends and fellow students who smoke and gossip unashamedly about men they date, but Dounia, too, has the occasional puff, and the girls are drinking white wine. Then he notices Dounia having a sip, and this is a bridge too far. On the bus on the way home, Mourad asks Dounia if she now eats pork; this, at least, is still a suggestion that shocks her, it seems. But the boy can’t resist the opportunity for blackmail represented by Dounia’s transgressions – he’ll keep quiet about her exploits, he agrees, but asks whether she can get him those shoes he ‘needs’ and she has no choice but to accept her little ten-year-old brother’s demand.
Six years later, Dounia graduates as a lawyer and is called to the bar in Nice. When Dounia announces her success to the family, Maman wants to celebrate with a festive home dinner, yet cannot resist remarking: “I don’t see what all the fuss is about when, at your age, you’re still not married …!” This, to Dounia, is the bombshell that finally explodes her increasingly reluctant submission to her family’s mores. Not long after, in fact on September, 11 2001, of all inauspicious dates, Dounia packs a huge suitcase and leaves home in the car of (and driven by) “a hotshot young lawyer” – a Frenchman and (as Dounia will discover much later) a married man to boot. Big Baba, implored to do something, had attempted to use a threat (“If you leave this house, you’re never coming back!”) to intimidate Dounia into staying, but she defiantly overrode this, declaring that she had chosen Daniel over her family. Mina, the younger sister, the only one who is defiant, in turn tells their mother that Dounia’s desertion is nothing but “good riddance” (20). To the other Chennouns who are left behind, this is a cataclysmic event. Dounia becomes an unnameable person, but this is evidently because the pain of having lost a family member is so searing. “Nobody saw her again for nearly ten years”, adds Mourad. She was henceforth referred to as “That One”.
Subsequent to Dounia’s dramatic departure, Mourad and Mina grow closer. They had always shared certain things, such as their deep love and admiration for their Algerian paternal grandfather, an abstemious, kindly and devout man. When the much-loved old man (he was called Sidi Ahmed Chennoun) died in prayer at the age of 103, hundreds of people attended his funeral. Mina, who Mourad says, “has a soft spot for old people,” was helping out at the care home by playing Scrabble with the old folks. This later became her profession and the place where she met the man (Jalil, a healthcare assistant) who soon became her husband. The wedding itself and the traditional preambles were all observed by both Algerian and French-settled families. Big Baba in particular loved the engagement party, telling one amusing anecdote after another, kitted out in his tweed jacket and with the usual additions of a pair of spectacles with plastic lenses and several pens clipped to a breast pocket to give him the air of a learned man – the yearned-for status he was never able to achieve. To Mourad, “Mina became the new big sister.” She bore three children in such quick succession that the irrepressible Maman (whose own three were far more widely spaced) asked her (when Mina announced her third pregnancy): “But tell me, my daughter, what do you eat? Compost?” Despite marriage and motherhood, Mina obtained her healthcare qualifications, and went back to work when the children were a bit older, with her mother (delightedly, of course) taking care of them during Mina’s working hours. Life moves forward in the Chennoun household.
After an anxious wait, Mourad gets his results: he is now qualified to teach French Literature (he is an almost fanatic devourer of literary classics from the mainstream European cultures) at secondary school level. But Nice is an over-subscribed posting site for teachers, so his first appointment, which he is already nervous about, is in a poorer area of Paris – an intimidating prospect, horror stories of pupils’ violent misbehaviour being rife, and scouring the internet provides not a single decent but affordable option of accommodation for the bookish young man. Maman reminds him that he has a disreputable cousin named Miloud who has lived in Paris for some years, but Mourad is disinclined at the prospect of sharing digs with the flamboyant Miloud. The latter was forced to flee Algeria for having impregnated a young woman from a decent family, whose father got him sentenced to a few years in jail, shaming his entire family. He is a known ‘charm-boy’, in almost every way the opposite of the shy, repressed Mourad, quite definitely still a virgin, who seems destined for the life of lonely bachelorhood, perhaps doomed (his greatest fear!) to end up living with his controlling mother who will overfeed him to the point of obesity (he is already somewhat too fond of rich pastries, it seems). Mourad also imagines (given his knowledge that Miloud’s student visa for France has expired, and that he is thus an illegal immigrant) that whatever digs his cousin might be willing to share with him would in all likelihood be squalid and smelly – not an inviting prospect. But when no other option becomes available, he resigns himself to squatting with the brash Miloud – at least for a while. Mourad knows that “it was a source of sorrow for his mother that he was a loner” with no mob of friends he could invite to share the celebratory dinner his mother of course wishes to cook for him, for attaining his teaching certificate. He has, he says, “come to terms with it”, while suspecting that his mother has no idea of “the leading role she had played in the story of my social withdrawal,” since he believes that “nobody is solitary by nature” (29). He had, after all, had a good (Chinese) friend that his mother had approved of, but Raoul Wong’s family had unfortunately moved away.
Mourad proceeds to relate the somewhat horrendous tale of how one possible friendship prospect had been ruined by his mother’s intervention. “One day, when I was in Year 11, Harry [a popular boy in his class] came to our home with his Super Nintendo to play Donkey King Country. Big Baba had given his permission”. Although Harry snootily points out the excessive amount of artificial flowers decorating the Chennoun home, and Mourad is pretty hopeless at playing the game, he has the time of his life at having been favoured by this visit. Until his mother stomps into his bedroom after they’ve only played for one hour, with the following announcement:
“Right! That’s enough of these games! Switch everything off! Harry, it’s time for you to go home. Mourad has his homework to do. You may have parents who can read French, who can help you revise for your exams, who can find you an internship, a job, a nice place to live, but Mourad will have to get ahead by the sweat of his own brow. He’s going to have to work twice as hard! Come on, unplug everything, now!”
After this rant, she berates Harry stingingly for not having taken off his shoes, as is customary in the Chennoun household; implying blatantly that, as relatively wealthy people, they either have a maid to clean up after them, or that they are simply lazy and the house dirty. Poor Harry is left “petrified” and Mourad, of course deeply mortified – his knees “trembling”. Harry, Mourad reports, “never spoke to me again”. Although he tries to stick to Big Baba’s creed that “Men Don’t Cry”, the 16-year-old boy cannot hide (when his Big Baba comes home) that something has gone badly wrong. His father soon has the story out of him and angrily berates Maman; warning her that she will through such behaviour drive another of their children out of the home. In response to which, she puts up one of her unfortunately highly convincing acts of being on the edge of a heart attack and the victim of blatant misinterpretation of her valid maternal concerns. This is, says Mourad, why he “never put up a fight” and “learnt to be alone”, resorting to the solace of reading.
As the one who now reads to Big Baba, Mourad is at home one evening when his father gives him a newspaper, folded open on a page where there is a report with Dounia’s photograph alongside. "In a journalist’s voice", as always, Mourad reads aloud what follows the headline, Daring to be Diverse […] Spotlight on Dounia Chennoun, Mayor Yves Peplinski’s trump card in his bid to attract new voters as he stands for re-election. This 36-year-old lawyer, born to Algerian immigrant parents, is as ambitious as she is determined. Following her involvement with the controversial feminist organisation ‘Speak Out, Sister!’ she is one to watch at the start of a promising political career.
Nice having been “right-wing since the stone age”, according to Mourad, and Mayor Peplinski “like an Africa-style president for the Provence-Alpes-Côte d’Azur region”, Dounia’s election is a sure thing, though finding her standing on the ticket of the conservative incumbent is most surprising; an “anti-climax.” While they now know where she lives, Mourad and Big Baba know to hide the report from Maman. But it is soon after this that Big Baba suffers what turns out to be a stroke; in medical parlance, a “cerebrovascular accident” or CVA, and has to be rushed to hospital. Big Baba, this vital person, is now ‘half a man,’ his entire right side paralysed: “a scary sight” in Mourad’s view, both shocked and profoundly compassionate. At least Big Baba’s sight is no longer blurred and he has recovered his powers of speech. A month after the stroke, despite the first-rate care he receives, there is little sign of improvement. “The heart had gone out of our home”, Mourad states. He has received his posting (for teaching) and it is in the unappealing east of Paris, in Montreuil. Still, the school is grandly called the Collège Gustave-Courbet. Family members, in the meantime, take turns visiting Big Baba. His father is always happy to see Mourad, but he always departs “on a low,” upset by Big Baba neither fighting to get better nor reconciled to his now weakened condition; bewildered by it despite repeated attempts to explain. “But why can’t I lift my leg?”, he asks over and over. To try and entertain him, Mourad plays simple card games with his effectively one-handed father, letting him win in view of this handicap, or reads to him “in a journalist’s voice” from Oliver Twist, the only vaguely decent book to be found in the hospital’s pathetic library. One afternoon, Big Baba tells Mourad (to whom it had of course occurred previously that she needs to be informed regarding their father’s condition) that he has to see Dounia before he dies. And it will of course fall to Mourad to get hold of this estranged member of their family and give her the sad news.
Locating Dounia is easy enough, but getting her to speak to him is another matter. She has a dragon of a secretary who makes it clear how unimpressed she is with a strange young man calling himself Dounia’s brother and expecting to see such an important person without an appointment. All he can do is to leave his phone number on a stick-it note with the snooty secretary with the banal request: Call me please. Mourad. Not that he is impressed with what Dounia has become; he is scornful of the organisation ‘Speak Out Sister!’ (or SOS) that she heads, seeing its members as women
“[…] always rallying in the name of sisterhood and the bigger cause, but their campaigns felt as phoney to me as Daniel with-the-hairy-wrists [with whom she had left her family ten years ago] wearing ski glasses on a summer’s day. The way I saw it [he says], they took advantage of other women’s suffering, promoting an image of ‘victimhood’ to suit their headline-grabbing purposes.”
To him, if Dounia is “becoming a symbol” it is of this kind of pretentious, exploitative hypocrisy. She is now a frequent contributor to public debates, speaking (to Mourad’s disapproval) “with breath-taking confidence and poise;” the latest “darling of the Paris elite” (55). As exploited as she is exploitative, in other words. This is a harsh interpretation, but the preceding portrayals explain Mourad’s rather bitter attitude to Dounia and her ilk.
To contrast with the Parisian lifestyle to which Dounia now seems to aspire, Mourad takes readers back to rural Algeria, to childhood holiday activities when they left their home in Algiers to stay on their uncle Aziz’s farm. Wild fruits, clear night-time skies and adventures chasing small game are all in his recall as innocent delights of those visits. But some of the chafing misfits between Dounia and the rest of her family seem to have appeared even then in acts of bullying and rather nasty mischief against her little sister, who never seemed to put a foot wrong in their mother’s eyes – like throwing a huge frog in her face, and (at a family wedding) where the two sisters were meant to stand quietly, beautifully dressed and holding long candles, she deliberately set her sister’s hair on fire. These misdeeds are now recalled in Maman’s discussions to help ease the heartbreak of Dounia having walked out on the family.
Also very sad, to Mourad, is having to say goodbye to Big Baba (his condition still showing little evidence of significant recovery) who remains confined to his hospital bed as his youngest child sets off to take up his teaching post in Paris. His farewell words are exactly the same as those with which he had sent Mourad off on a school ski trip at 16: “Eat properly. Say your prayers. Don’t make too many friends. […] And telephone your mother”. Notably, what he stresses is that even when departed from the family home, he wants his children to maintain family connections and what one might call their ‘Algerian values.’ And Mourad loves his father especially for always having supported him if necessary, against his overbearing, controlling mother. He remembers how his father insisted to his mother: “You won’t be by his side forever to blow on his hot milk or cut up his steak!” – instructing her with suitably domestic images not to obstruct their son’s independent life. As Mourad says of his dad: “He keeps quiet, unless he’s making a pronouncement”. Now, Mourad nevertheless feels as if he is abandoning his father. His mother, by contrast, not only shows her love by packing his suitcase and providing far too much food for the short flight to Paris, thus rubbing in her need for her children to demonstrate their appreciation of her – not so different from Dounia!
Cousin Miloud is a surprise to Mourad when he meets him at the airport. Not only has his Algerian accent softened and his body is more toned, but he has a set of new teeth and – most significantly – drives Mourad in a “C-Class Merc, SportLine Saloon […] fresh from the showroom” to a huge, grandly furnished flat in the fashionable, wealthy 16th arrondissement of the city. The huge living room has a grand piano (unplayed) and comes with a sleek, perfectly accomplished Italian butler, Mario! All this is proudly shown off to Mourad, who knows Miloud can’t wait to be asked how he has come by all this (he certainly acts as if he is the owner!). Of course, he’s not. He has managed to charm and establish himself as the ‘toy boy’ lover of an extremely wealthy middle-aged Frenchwoman, Liliane, who smothers him in luxuries, submits to his every whim and delightedly indulges him. There is, of course, “something sleazy about their relationship”, but Miloud does not care a whit. Liliane is divorced and her only son lives in the States and never visits – content with a large monthly amount faithfully sent by his uncomplaining mother. Mina disapproves of Mourad’s living as a ‘freeloader’ to his even more parasitical cousin, but the delicious free meals and enormous, well-equipped library in the flat will make it hard for him to leave. She says Maman cries daily over Mourad’s photo. He has delayed calling her and promises to do so. And Big Baba is becoming more ‘difficult’ at the hospital.
Out of the blue, Dounia phones. When he informs her that Big Baba had a stroke “a few weeks back” and is bed-bound in hospital, Dounia is shocked and upset: “her voice quavered,” Mourad says, “betraying sadness, fear and guilt … A Molotov cocktail of emotions”. Given the atmosphere at home when she left, Dounia is even sceptical when Mourad tells her that their father has asked to see her. Their conversation becomes more strained, Dounia justifying her decamping –
“I couldn’t stay and follow the path of mediocrity they’d mapped out for me. I know I must look selfish in your eyes, but the truth is I didn’t just leave with a man. I left because of Maman. Pleasing her meant becoming the perfect daughter for her, doing the housework, […] accompanying her every year back to the Bled [i.e. their Algerian ‘home town’]. […] she’d have carried on fattening me up […] until she found me a nice devoted little husband […] But, deep down, she wanted to turn me into a fat, depressed old maid.”
Mourad remarks: “It’s crazy. Dounia and I share the same nightmares.” At the moment, Dounia tells him, she is in Paris for the imminent launch of her book: The Price of Freedom. Although Dounia says she is feeling “calm and serene these days” and is “forging ahead,” Mourad redefines “Dounia’s new life” as “involving shrinks and doing lunch” – in other words, superficial and insecure.
One night, when Miloud and Liliane have had a fall-out triggered by Miloud’s class insecurities and his jealousy, he takes Mourad with him to a nightclub. As if Miloud’s “proletariat side” has “risen up again”, he takes Mourad on the Metro, rather than in Liliane’s fancy car. Mourad has never been in a nightclub and his blatant shyness with women makes Miloud enquire whether his cousin is, perhaps, “a pooftah”. Miloud loves the place they go to because it endlessly broadcasts raï [traditional Algerian] music. Mourad sticks to soft drinks, but Miloud soon gets hopelessly drunk and of course sentimental with it, so that when “Cheb Hasni’s cult track, Mazal souvenir andi” is played, he bursts into tears and goes on and on crying. A kindly “transvestite in a red wig” totters over to their table and, after scolding Miloud much like Big Baba might have done (“Stop crying! Pull yourself together! You’re a man, for fuck’s sake!”) gives him a hug and offers him a tissue before tottering back to his “table of girlfriends”. Guène’s ability to bring this kind of scene to vivid life is most amusing and enjoyable. The cousins only get back on “the first metro of the morning” and Mourad, ever the compassionate or critical observer (as the scene warrants), notices “a black woman, her forehead pressed against the glass, […] staring at her feet […] looking as worn as the beads on her rosary”. She has, in contrast with the cousins partying all night, been slaving at a cleaning job, as Mourad surmises. Hers is by far the other side of black Parisian existence …
Dounia, having heard that Mourad is also in Paris, has asked him in a short text message to meet her at a restaurant for lunch. He is extremely nervous beforehand, not only because it is so long since they met and her values are so different from his own, but because of his intense feelings of guilt that, by reopening communication with his older sister, he is betraying Maman and Mina. His mother had, typically, sensed that he was hiding something from her. Mourad confesses (as if it is shameful) to being “very emotional” at the sight of his big sister, but swallows his tears “because Big Baba” and the nightclub transvestite respectively declare it out of bounds or “disgusting” for men to weep. Dounia, too, has tears in her eyes. From her copious, expensive handbag, she takes out a copy of her book that she has, she says, inscribed for him. She wants him to read the inscription later, and (after perusing the book itself) to give her his “honest opinion” (109) on the text – something he full well knows he’ll never be able to do, for he expects that his true views would be far too unflattering and disapproving for Dounia to stomach – and he would not want to re-open the rift between them when they have only just moved some way towards reconciliation. When Dounia orders and consumes, of all things, steak tartare (unappetisingly, if accurately, described by Mourad as “raw chopped steak splattered with egg yolk and some condiments”), Mourad cannot help picturing how amazed or appalled his uncle Aziz, a sheep farmer back in Algeria, would be at the price of Dounia’s meal.
Much later, given Dounia’s very long stay in the ladies’ room afterwards, Mourad will work out that Dounia is in all probability bulimic and obsessed with suppressing her natural hunger in order to remain fashionably slim. The reader might in this regard contrast her with their paternal grandfather who had “lived to 103 on a diet of bread, honey, figs and olives” and had been a beautiful and a very healthy man right to his last day, as well as a cultured person who spoke both French and German along with his native Arabic. Dounia’s behaviour, by contrast, seems that of a fake who is trying to mimic European fashions of every kind. Dounia “freaked out” in Mourad’s assessment, when he told her that their younger sister was married and had three children – “I feel so uncomfortable with these pre-ordained paths. Why lead a monumentally dull life, walking in Maman’s footsteps?” is her condescending and prejudiced remark about a situation concerning which she has no first-hand knowledge. It is Mourad who reminds her that no one could ever “force Mina [who makes her own choices] to do anything”. For his part, Mourad feels (though he does not say this) that “if slamming the door in your parents’ faces and cutting off from your roots led to ‘enrichment’, we’d have known about it. […] For now, all I could see was that it led to cannibalism” – evidently thinking of that – in his view, repellent – steak tartare!. Inadvertently, when she refers to her own unmarried and childless state at 36, “a deep sadness entered her gaze” and Mourad felt pity for her. They hug in apparent affection, but it is as if he is embracing a stranger whose very smell is strange.
The next major development in the narrative is Mourad’s account of his introduction to teaching in a school “in the banlieue” as he characterises its Montreuil location. Underlining his emergence from the cocoon of wealthy luxury and pampering (by Mario the butler) in which he has been living, he has to take public transport, but he has carefully mapped and noted his route. But he is extremely nervous about assuming the teacher’s role for the first time: having to take Imodium to limit visits to the toilet, and needing the reassurance of having a bottle of it constantly at hand. At a course for new teachers held by the Department of Education a while earlier, one of the speakers had warned: “being a teacher is a form of bereavement […] It means saying goodbye to your passion for literature […] a loss of everything you’ve learned at university”. The headmaster and his deputy are equally laid-back in their words, casually dressed, assuring Mourad that the teachers are friendly and that he will find teaching enjoyable. The textbooks, they tell him, will only be provided on the first day of teaching. Mourad, of course, goes and buys his own copies in order to prepare for class. The other teachers all arrive later than him for the preparatory meeting. A slim, attractive woman gives him an encouraging smile. Her name is Hélène; she teaches English. He also meets the others, of course, most of them friendly, but one sullen older man exudes unpleasant vibes. Gérard is the other French teacher, and from the start, he “assumes the role of the threatened elder, keen to outsmart me” with little jabs, as Mourad observes. But the younger man is no pushover.
Then another bombshell hits Mourad and his family. Dounia is featured in a big spread on a whole page of a leading newspaper. Reported for all the world to read are Dounia’s descriptions of her supposedly “authoritarian, change-averse, illiterate father” and her mother, whom she describes as “reproducing, despite herself, an upbringing aimed at destroying any sort of self-realisation, incarcerating her emotions inside the rich sauces of the dishes she cooked, and the cakes she baked, forcing Dounia to eat every last morsel at mealtimes”. Mourad makes scornful jokes about the distortions and exaggerations in Dounia’s melodramatic, almost hateful portrayal of her parents; indeed, he feels “sad to read so many humiliating remarks about my family.” Thinking about Dounia’s book’s title, The Price of Freedom, Mourad remarks: “by my reckoning, the price she had paid was exorbitant. Plus, she hadn’t specified that this was a group tariff. We were all paying for her shitty freedom, and we’d been doing so for years”. Mourad’s voice grows noticeably stronger and more independent as the narrative proceeds; he stands on his own feet now, emotionally.
Mourad’s first teaching day arrives and the encounter with his students proves far less terrifying than he’d anticipated. They obligingly come into the room and sit down when he tells them to do so. “Holy shit! ‘I recall thinking [Mourad observes],’ they follow orders!”. The students mostly reply to his questions, but then some class buffoon gets them giggling and, when Mourad tells them to quiet down, they simply go on laughing. All is not lost. After a lull, the class proceeds as directed – Mourad even manages to squash a rumour that, because he arrived in Liliane’s fancy car and is discernibly “Arab”, he must deal in drugs, and turns it into an opportunity to teach the class about clichès (and implicitly about class and race prejudice). He even has a friendly chat with a shy but diligent student who returned alone to the class to collect her ventilator – she’s asthmatic. At home, Mourad is confronted with no fewer than 17 hysterical emails from his mother, with the news of Dounia’s interview having reached her. One surprising remark among the flood of self-righteous, reproachful ones is the following: “I wanted my children to be perfect! I expected too much of them!” which in her son’s view is her first-ever expression of “self-doubt.” This is the only one of her messages that he saves; keeping it on record. He notes that his mother had repeated “too much, too much” as if she were suffocating and comments: “It’s the excess of love I find frightening”. His kindliest reading of Dounia’s unpleasant newspaper effusions is that there, she was at last able “to tell the whole world what she couldn’t say to her own mother and father, despite their love and good intentions”, and that this incapacity or communication failure left her “a woman in her thirties with sorrowful eyes, reduced to skin and bones”. When he calls his mother, weeping in lamentation, she declares that for shame, she’ll never be able to show her face in the bled (ie back in Algeria) again, since the whole extended family knows about the scandalous report. Deciding that he needs to speak to Mina for a calmer response, he witnesses to her “serene” mood as she declares (about Dounia) “if she was in front of me, I’d lynch her!”.
Back in Paris, Mourad has discovered that Dounia’s mysterious dedication (of her book) to “Bernard T.” refers to the former minister of the interior, Bernard Tartois, a darling of the media and the man whom she is dating. He is a good-looking man (if only in comparison with other cabinet ministers), but of course, Mourad immediately focuses on the fact that he drools unattractively whenever he speaks. He calls this “his secretion problem”. Mourad has a wholly unillusioned interpretation of why Dounia claims that Bernard T. “‘makes [her] happy’”: he thinks such a relationship was appealing to her because it suits her ambitious nature and her fondness for using the media to her advantage, extending her ‘success story’ by means of this man. His harshest reading of her emerges when he pounces on the point that, far from having the ‘gutsiness’ he used to admire, Dounia is “the weakest out of all of us”: “the kind of submissive who thinks they’re a rebel, and who seeks out other submissives to rescue.” He accuses her (only in his own mind, though) of being a "spitter" like Tartois; spitting on her parents, on Muslims and Arabs, on marriage and traditions and finally on herself. He is most disgusted at her expression of gratitude (at the end of her, in his view, badly written, cliché-riddled book) to “the Republic [i.e. France] for inculcating herwith its values” and for having “nourished” her – in other words, disowning her parents and crediting the European country with having fulfilled a parental role in her life: the height of ingratitude to their family. “Despite the rift between the two of you,” he concludes, “Maman loves you more than the Republic, and all the Tartois apparatchiks it produces, ever will”. Would he say this to Dounia’s face?
In the classroom, Mourad has other struggles. His bête noire is the oldest pupil, Mehdi Mazouani, who is a young tough with whom many teachers have had trouble. His father seems to share this view of the boy and has reportedly sent him away for a spell to be ‘sorted out.’ In class, Mehdi is insolent, uncooperative and a disturbing presence. Mourad knows that he’d better sort out or at least address this problem as soon as possible, and calls the youngster to stay behind after class. It is initially an uphill battle; when Mourad insists that the boy should address him as “Sir,” he gets the following response: “Or what? You think I’m scared of you? Come outta my way, man, like it’s not so deep”. When a threat of being sent to the headmaster makes little impression, Mourad realises that he should try another approach. If Mehdi agrees to no longer being blatantly disruptive and recalcitrant, or as Mourad puts it, can “behave calmly”, he says, he won’t ask too much of him. The boy actually agrees to this – presumably he appreciates being spoken to in a reasonable, respectful tone and not simply subjected to a barrage of rebukes and threats. One up to Mourad! He also socializes with the other teachers and is invited (along with a number of other colleagues) to a social evening at the home of Hélène – the attractive English teacher. He’s rather awkward there, in that he arrives too early and removes his shoes as his mother had taught him, whereas no one else does. He is fairly quiet, but the evening passes pleasantly enough. It ends with Hélène making a pass at him, which embarrasses him with his inability to respond suavely, but he also blames her for “scaring a celibate young man” with her ‘sudden’ invitation – a thinly disguised appeal for sex.
Dounia has been trying to get in touch with Mourad. They are, after all, set to fly to Algeria together when the school holiday starts, so that Mourad can (inter alia) accompany his nervous big sister on a first visit to, and reunion with, the ailing Big Baba, still in hospital. She sends him an invitation to a dinner at the Swedish embassy. Mourad is convinced that Dounia’s invitation conceals an ‘ulterior motive’ – she wants him to meet and be impressed by Bernard Tartuffe. He decides nevertheless to join her, borrowing expensive clothes from Miloud to suit the occasion. At the gathering, mostly of “top brass”, Tartois is holding forth about France’s ‘immigration issues,’ pronouncing like a typical politician the vague generalisation: “Let’s be absolutely clear about this, we are currently experiencing an unprecedented crisis of identity!”
What slips out (and Mourad pounces on) is that he’s referring to the Muslim minority – and Mourad eloquently and adeptly exposes Tartois’s prejudices and narrow-mindedness. But after this encounter (with a few others supporting his position) Mourad notices that Dounia is “sulking”. Insisting he join her outside, she accuses her brother revealingly of having been “disrespectful”. To himself, he thinks that what he detests about “men like Tartois is their sleazy generosity” and their “latent racism”. He cannot say this to Dounia after she has confessed that, after a botched abortion, she is sterile, but that Tartois still “supports” and “takes care of her”.
At the school, it is Parents’ Day and Mourad gets to meet the troublesome Mehdi’s father, and as he vaguely suspected, finds out that the boy’s father treats him contemptuously and recently beat him up. He wants to take him out of school to work (at 15), but Mourad is able to explain that the boy will have to remain in school for at least another year. Maybe he can help him get better marks, the good teacher that Mourad is becoming, seems to believe – and he is willing to try. He is about to engage in a more important emotionally and morally educational venture: he wants Dounia and their family reunited. As he takes her into Big Baba’s hospital room (they have flown to Algiers in the meantime), he sees that “Dounia is trembling all over and her cheeks covered in […] tears.” When Big Baba sees her, “his expression was one of joy and incomprehension,” Mourad states, and then “he began to cry” without “emotional reserve, releasing his innermost feelings and breaking with his own commandment: Men Don’t Cry“. Of course, Dounia is equally moved and overcome as they embrace for a long hug. But (maybe to hide the feelings that are almost too intense for their elderly father) he then resumes the fight he has with his ‘roommate’ who, being Hindu, has a small statue of the elephant god Ganesh. The commotion brings the hospital staff running! In the final chapter, the narrative shifts to Big Baba’s funeral. Dounia (in Algerian and Muslim garb) is with them.
Mourad says: “From now on, we have got to start again from zero” before recalling Big Baba’s caution against naïve optimism, since “not even the Arabs who invented it” can begin all over “from zero” as if there is no history with which to come to terms. As they will be obliged to do, as a family. These wise words also conclude Guène’s appealing narrative: humane yet deeply perceptive.
The post The African library: <em>Men don’t cry</em> by Faïza Guène appeared first on LitNet.
|
||||||||
Opsomming
Hierdie artikel toon die verband tussen die idees van Ludwig Wittgenstein oor taalkommunikasie en Karel Schoeman se woordkuns. Dele van wat Wittgenstein as filosofiese stellings in die Tractatus Logico-Philosophicus en die Philosophische Untersuchungen / Philosophical investigations geopenbaar het, is as kreatiewe neerslag in die fiksie en niefiksie van Schoeman herkenbaar, naamlik in die romans van die Stemme-drieluik (Verliesfontein, Hierdie lewe, Die uur van die engel), die roman Verkenning, die reisboek Afskeid van Europa en die sterwensepos Slot van die dag. Die doel van hierdie artikel is om aan die hand van Wittgenstein se idees ’n hermeneutiese proses vir Schoeman se skryfwêreld op gang te bring. Schoeman het kennis gedra van die essensie van Wittgenstein se denke. Ek wil dit stel dat dié kennis deel uitgemaak het van Schoeman se metafiksionele bewussyn, wat via sy kreatiewe talige uitinge geopenbaar is.
Eerstens word daar in die inleiding ’n verduideliking aangebied van Wittgenstein se sentrale gedagtes soos dit in sy twee bekendste publikasies, die Tractatus Logico-Philosophicus (1921/22) en die postume Philosophische Untersuchungen / Philosophical investigations (1953) kenbaar gemaak is. Aanvullend verwys die inleiding na Wittgenstein se eweneens postuum gepubliseerde Remarks on colour / Bemerkungen über die Farben (1977). Tweedens word in die inleiding kortliks die verbande tussen Wittgenstein se filosofieë en Schoeman se literêre werk uitgelig. Derdens word dié verbande daarna verder in vier afdelings uitgewerk. Die afdelings behandel die verskille en ooreenkomste tussen Wittgenstein en Schoeman se lewens, die rol van visuele beelde en kleure in taal en hoedat hulle aan die onsegbare aspekte van taal vorm gee.
Die bevinding is dat Karel Schoeman in die laat-1980’s en 1990’s belangstelling vir Wittgenstein se denkbeelde getoon het en die gevolgtrekking is dat dié voorkennis in wisselwerking met Schoeman se kreatiewe skryfkundige prosesse getree het.
Trefwoorde: beeldteorie; filosofie van taal; filosofiese ondersoeke; hermeneutiek; kleurgrammatika; kreatiwiteit; linguistiek; metafisika; Karel Schoeman; Tractatus Logico-Philosophicus; Ludwig Wittgenstein
Abstract
Ludwig Wittgenstein and Karel Schoeman: an exploration of the relation between Wittgenstein’s language philosophy and Schoeman’s art
This article draws an interpretative comparison between Ludwig Wittgenstein’s philosophical views on language communication and Karel Schoeman’s literature. The narrative is also partly historical and biographical. Parts of Wittgenstein’s philosophical statements in his Tractatus Logico-Philosophicus and Philosophische Untersuchungen / Philosophical investigations are recognizable as creative expressions in Schoeman’s fiction and non-fiction, namely in the Afrikaans historical novels of the so-called Voices-trilogy (Verliesfontein, Hierdie lewe, Die uur van die engel), the novel Verkenning, the travel book Afskeid van Europa and the reflective narrative concerning old age Slot van die dag. (Hierdie lewe was also published in English as This Life; Slot van die dag as At close of day.)
The purpose of this article is to initiate a hermeneutic understanding of Schoeman’s writing in the light of Wittgenstein’s ideas. Schoeman was aware of the essence of Wittgenstein’s thinking. In the late 1980s Schoeman started reading Wittgenstein’s work. He classified him as one of the great seers and secular saints of the 20th century (Schoeman 2002:131, 598). I argue that the internalised knowledge of Wittgenstein’s philosophies induced Schoeman’s metafictional consciousness, which was then revealed in his writings.
One of Wittgenstein’s main concepts is the distinction between what can be expressed in language and what can only be expressed in non-verbal ways. Interpretative discussions refer to this concept as the picture theory of language (Keyt 1964:493) or the picture theory of meaning (Von der Ruhr 2013:838). In the Tractatus Wittgenstein aims to show the limits of language through a series of 526 interrelated self-explanatory statements. He suggests that a meaningful proposition pictures a fact in the real world. On the borders of language lie things that you cannot describe but can only show by pointing to them. In the Philosophische Untersuchungen / Philosophical investigations Wittgenstein argued differently, namely that the meaning of words is best understood when used within a given language game; instead of thinking of language as a structure with a logical form, it attains a more anthropological meaning in people’s use of language in daily life where body language and tone of voice also bear significance.
Schoeman had his own ideas about saying and showing and consequently about the function of (mental) images as a means of communication. In his fiction and non-fiction Schoeman often alluded to the inexplicable aspect of pictures, for instance in the novel Die uur van die engel, when the main character visits a small museum and stares at portrait photographs. The main character realizes that he cannot describe the “inexpressive faces of the men in the mute circle” (Schoeman 1995:63). In both Wittgenstein’s philosophies and Schoeman’s literature the relationship between image and imagination contains unsayable aspects. Wittgenstein aimed to show this through self-explanatory statements. Schoeman took it to a higher level by claiming the inspiration of his readers by means of literature.
The picture theory also says a lot about the concept of colour. In Remarks on colour / Bemerkungen über die Farben Wittgenstein explores how the designations of colour work and how colour can have a word-transcending transmission. Schoeman created his own palette in the travel book Afskeid van Europa: with the profusive use of colour words he painted lively scenes of the cities that he visited. For his Afrikaans readers he even created special colour words that refer to shades which are typical of South African soil or scenes. Wittgenstein pointed to the problem that there are no limits to the human understanding of colour. Schoeman has proved this true by filling up some of the indefinite space of language with his invented colour grammar of Afrikaans colour words.
There are also elements in Schoeman’s work that can be traced back to Wittgenstein’s belief in mystical reality, a reality that cannot be communicated by language but can only be referred to. It is the unsayable insights that contain the deepest truths. The most essential nexus between Wittgenstein and Schoeman lies in this vision of the ineffable. Olivier (2002b:37–9) and Rossouw (2015, 2018:793) discussed how Schoeman in his literature reached out to spiritual worlds and how he created unsayable transmissions by words to his readers. Schoeman’s own method was to open himself up unconditionally to what was given to him, to become a channel in order for his creativity to do its work. In Vienna, during his last European trip in 2013, he experienced a personal mystical reality when he sat in the Michaelerkirche and felt that his spirit unified with the silence (Schoeman 2017b:216). He came to the solipsistic insight that everything is one and that he himself was part of an esoteric unity. This clairvoyant insight concurs with Wittgenstein’s solipsistic notion which he once uttered as: “It is true: Man is the microcosm: I am my world” (Monk 1990:144).
A comparison can also be drawn between the lives of Wittgenstein and Schoeman. There are many similarities between their personalities and the choices they made. A striking parallel is their urge to go and live in solitude (Wittgenstein in his Norwegian cabin and Schoeman in remote South African villages) and to intermit their high-functioning lives by choosing to work in professions that needed another form of intellect (Wittgenstein once turned to carpentry and teaching children in a primary school; Schoeman was once a monk and a nurse). The overarching aspect is their independent, individualistic disposition and the urge to follow their own intuition and impulses. Both men had a deep-rooted involvement with the question of communication and how words acquire meaning within and beyond the boundaries of language.
The finding is that Schoeman’s knowledge of Wittgenstein’s ideas interacted with his creative writing processes. A favourite quote that Schoeman used to refer to was the concluding statement of the Tractatus: “Wovon man nicht sprechen kann, darüber muss man schweigen” (Wittgenstein 1976:152); what can be said at all can be said clearly and whereof one cannot speak, thereof one must be silent. Wittgenstein’s philosophies are present as intertext in Schoeman’s works. In his Afrikaans historical novels, Schoeman expressed the unsayable and provided the receptive reader with insight into the world of the past. In Afskeid van Europa he created an imagery by using colour grammar. In At close of day. Reflections, where Schoeman meditates about aging and the end of life, Wittgenstein is even visibly present as intertext in the section titled “Besluit”: the structure of notation and page layout is very similar to Wittgenstein’s structure in Philosophische Untersuchungen / Philosophical investigations.
The urge to articulate everything, even that which cannot be articulated, was the intensely human aspect of the writer Karel Schoeman. Wittgenstein’s influence was a modest part of Schoeman’s elegy.
Keywords: colour grammar; creativity; hermeneutics; linguistics; metaphysics; philosophy of language; philosophical investigations; picture theory; Karel Schoeman; Tractatus Logico-Philosophicus; Ludwig Wittgenstein
1. Inleiding
Ludwig Wittgenstein word as een van die grootste filosowe van die moderne tyd gereken. Hy het breedvoerig oor epistemiese opvattings besin en is veral vanweë sy denke oor logika, taal en kommunikasie bekend. Wittgenstein se sentrale vraag is: Hoe slaag mense daarin om idees aan mekaar oor te dra? Karel Schoeman word gereken as een van Suid-Afrika se grootste romansiers met ’n ongeëwenaarde kennis van die Afrikaanse taal wat hy gebruik het as skryf-instrument om te kommunikeer.1 Sy werk is gesentreer rondom die verstaan van die menslike probleme in die Suid-Afrikaanse geskiedenis en die verganklikheid van die menswees. Sowel Wittgenstein as Schoeman het hulle bemoei met die grense van taal en gevolglik hoe daar ’n einde is aan wat ’n mens met woorde kan oordra. Wittgenstein én Schoeman wou verduidelik dat daar limiete aan taal is. Soos Wittgenstein (1976:152) dit in sy beroemde woorde gestel het: “Wovon man nicht sprechen kann, darüber muss man schweigen.” (Waarvan mens nie kan praat nie, daaroor moet jy stilbly.) Wittgenstein het sy gedagtes met abstrakte filosofiese stellings probeer aanreik; Schoeman het met sy historiografiese metafiksie en simfoniese skryfstyl getoon hoedat die onverwoordbare oorgedra kan word. Sowel Wittgenstein as Schoeman suggereer dat daar onuitspreeklike waarhede is, dinge waarvan mens kan weet, maar wat nie in woorde uitgedruk kan word nie.
In die Tractatus Logico-Philosophicus2 was Wittgenstein gemoeid met die logiese verhouding tussen voorstellings en die wêreld; wat is waar en nie waar in proposisies wat beelde van die wêreld voorstel. Die Tractatus bied ’n stelsel soos ’n wetenskap aan. Wittgenstein het gesoek na ’n logika wat onderliggend is aan taal en hoe taal ’n beeld gee van die wêreld, of anders gestel, hoe die wêreld vorm gegee het aan tale. Volgens die Tractatus is die verband tussen denke en taal dat gedagtes ’n logiese beeld van ’n feit bied en dat feite beelde van die waarneembare werklikheid is wat ’n mens met volsinne kan uitdruk.3 Die Tractatus is ook ’n pleidooi om jou woorde versigtig en noukeurig te kies. Die Tractatus se sober en gestroopte siening van taal het oënskynlik min ooreenkomste met Schoeman se poëtiese skryfstyl4 maar soos Wittgenstein dit stel dat ’n beeld ’n gemeenskaplikheid met die werklikheid het, so word dit bewaarheid in Karel Schoeman se skryfwerk wanneer hy met woorde afskaduwings van beelde in sy lesers se koppe skep, beelde wat uit eie reg aanspraak op die werklikheid maak.
Die “latere Wittgenstein” het ’n deel van die aannames van die Tractatus verwerp en aangevoer dat die betekenis van woorde die beste verstaan word as hulle binne ’n gegewe taalspel gebruik word. In plaas daarvan om aan taal as ’n struktuur met ’n logiese vorm te dink, beweeg Wittgenstein in Philosophische Untersuchungen / Philosophical investigations na ’n vorm van taal waar dit ’n meer antropologiese betekenis kry omdat dit mense is wat dit gebruik. Die groot verandering is dus nie om te dink dat taal stelselmatig en wetenskaplik is nie, maar om te dink aan taal as ’n spel wat met menslike lewe en menslike praktyk verband hou (Wittgenstein 2010:199. Stelling 656). Woorde het nie net ’n logiese verhouding met die wêreld nie, maar dit maak ook saak hoe woorde uitgespreek word, wat die bedoeling van die spreker is en hoe dit deur die luisteraar opgevat word (Wittgenstein 2010:255–6). Anders gestel: Hoe gee mense met taal vorm áán die wêreld? Volgens een resensent is Philosophische Untersuchungen / Philosophical investigations
[...] a radical call to arms for literature […] Literature thus becomes the space where the game of language can be played at its highest and most explosive level, where meaning is finessed and caressed, where the use of words is the most open and unexpected. (Pollen 2021)
Schoeman se rol in die literatuur – vernaamlik in die Afrikaanse literatuurgeskiedenis maar ook in wyer verband met sy vertalings in Engels, Duits, Frans, Nederlands en Russies – behoef hier min toeligting. Volgens Kannemeyer (1983:542) was Schoeman van alle Afrikaanse roman- en kortverhaalskrywers ná die beweging van Sestig tot ongeveer 1970, verreweg die belangrikste figuur. Van der Merwe (2014:95) stel dit soos volg: “Ons het die Sestigers gehad, en die Tagtigers; daar was moderniste en die post-moderniste; en dan was daar Karel Schoeman.”
In die Tractatus probeer Wittgenstein iets oorkom wat hy self as onmoontlik beskou om te sê, soos Kremer (2013:2) dit stel in sy beskouing oor die Tractatus, en waarby hierdie artikel aansluit: “There are ineffable truths”. Wat beskouings oor Schoeman se werk betref, sluit ek aan by Olivier (2002b:37–9) en Rossouw (2015, 2018:793) wat daarop wys hoe Schoeman in sy skryfwerk na ander wêrelde en spirituele waarhede uitreik.5
’n Bewys dat Schoeman kennis gedra het van Wittgenstein se werk word aangetref in Die laaste Afrikaanse boek. Outobiografiese aantekeninge (2002). Schoeman vermeld dat hy teen die einde van die 1980’s intensief begin gelees het in die werk van Jung, Rilke, Kafka, Beckett “en die filosoof Wittgenstein” wat hy klassifiseer as “die groot sieners en sekulêre heiliges van die twintigste eeu” (Schoeman 2002:131, 598). Sy leesaksies het waarskynlik nie ingehou dat hy die Tractatus, vanweë die hoogs ingewikkelde aard van dié geskrif, enduit bestudeer het nie, maar daar is aanduidings dat hy beslis ’n deel van die stellings geken en benut het. Schoeman het Wittgenstein se beroemde stelling meer as een keer aangehaal: “Die onuitspreeklike is – onuitspreeklik – in die uitgesprokene vervat” (Schoeman 2002:132). In sy outobiografiese Slot van die dag. Gedagtes (2017) haal Schoeman (2017b:152) Wittgenstein aan met die spesifieke vermelding van die stellingnommer: “Die Lösung des Problems des Lebens merkt man am Verschwinden dieses Problems. (Ist nicht dies der Grund, warum Menschen, denen der Sinn des Lebens nach langen Zweifeln klar wurde, warum diese dann nicht sagen konnten, worin dieser Sinn bestand?) Wittgenstein: Tractatus Logico-Philosophicus, 6.521”. Schoeman het dit vertaal as: “Die oplossing van die probleem van die lewe is merkbaar aan die verdwyning van hierdie probleem. (Is dit nie die rede waarom mense vir wie die sin van die lewe ná lang twyfel duidelik word, waarom hulle dan nie kan sê waaruit hierdie sin bestaan nie?)” Verder maak Schoeman sy belangstelling in Wittgenstein kenbaar in sy hoofstuk oor Wene in die outobiografiese reisboek Afskeid van Europa. Aantekeninge (2017a:189, 192, 212, 244).
Voorts is daar ’n aantal boeiende ooreenstemmings tussen die lewens van Wittgenstein en Schoeman aantoonbaar. ’n Onderneming om die lewe van Wittgenstein te vergelyk met dié van Schoeman sal met die eerste oogopslag nie vanselfsprekend voorkom nie. Wittgenstein se invloed het immers oor die ganse filosofiese vakgebied in die Westerse wêreld gestrek. Daarnaas het sy charismatiese persoonlikheid ’n kragtige uitwerking op kunstenaars, dramaturge, digters, romanskrywers, musikante en selfs filmmakers uitgeoefen, sodat sy roem ver buite die grense van die akademiese lewe gedy het. Karel Schoeman het sy skryfwerk in die Afrikaanse taal beoefen en het daarmee sy invloed en bekendheid aansienlik beperk.6 Binne die Afrikaanse taalgebied en die Afrikaanse literatuur en geskiedskrywing maak Schoeman se werk egter sy eie aanspraak op grootsheid wat reeds aangetoon is deur die vele toekennings en pryse wat aan sy boeke verleen is.7 Die aanleiding vir my vergelyking is dat Schoeman self een keer aan ’n vriend genoem het dat hy, toe hy in die 1990’s Wittgenstein se biografie gelees het, ooreenkomste met sy eie lewe raakgesien het. Hy het Ray Monk se Ludwig Wittgenstein. The duty of genius (1990) twee maal van dié vriend geleen; hy het dit gelees en herlees.8 Schoeman het aanklank in die biografie van die idiosinkratiese Wittgenstein gevind wat hom moontlik gehelp het om sy eie ervarings en gedagtes te verwerk. Schoeman het nooit melding gemaak van watter gemeenskaplikhede hy opgemerk het nie, maar ek het met die bestudering van die lewens van albei die mans (die biografie van Wittgenstein asook die outobiografiese werke van Schoeman en die Schoeman-korrespondensie waarvan ek kennis dra) die opvallendste ooreenkomste aangeteken. In afdeling 2 word die lewensloop van Wittgenstein en Schoeman kortliks geskets. Die lewenslope an sich vertoon verskille, maar dit is die raakpunte wat insig in Schoeman se leefwêreld gee.
Een van Wittgenstein se belangrikste konsepte is die onderskeid tussen wat gesê kan word en dit wat gewys moet word. Wittgenstein se idees oor die grense van sê en wys word in die interpretasielektuur gewoonlik as die beeldteorie, die picture theory of language (Keyt 1964:493) of die picture theory of meaning (Von der Ruhr 2013:838) aangedui. Schoeman het sy eie idees oor sê en wys gehad en gevolglik oor die funksie van pictures of foto’s as ’n middel van kommunikasie. Sy metodes om die oordrag van inligting van skrywer na leser met behulp van sinspeling op foto’s te bewerkstellig word in afdeling 3 bespreek.
Die beeldteorie sê ook baie oor die begrip kleur. Dit kry by Wittgenstein reeds ’n grondslag in die Tractatus, word verder ontgin in Philosophische Untersuchungen / Philosophical investigations en met name ook in Remarks on colour / Bemerkungen über die Farben. Wittgenstein het gefilosofeer oor hoe die benamings van kleur werk en hoe kleur ’n woord-oorstygende oordrag kan hê. Schoeman se aanwending van kleure is reeds toegelig in die opstel “Kleurgebruik in taal. Die palet van Karel Schoeman” (Winters 2019). Die verband tussen Wittgenstein se denkbeelde oor kleurgrammatika en Schoeman se kleurwoordemetode word hier in afdeling 4 verder ontgin.
Afdeling 5 bespreek hoe transendente, bonatuurlike sfere in Wittgenstein en Schoeman se werk beslag kry. Dis die onuitspreeklike insigte wat die diepste waarhede bevat. Wittgenstein (1976:9) het van die Tractatus gesê: “Dit is nie ’n handboek nie.” Schoeman het in 1999, tydens ’n onderhoud met Gerrit Olivier (2002a:20), gesê dat as hy iets oor sy boeke vir sy lesers sou moet verklaar hy sou “misluk” het wat sy boeke betref. Met ander woorde: Die lesers moet self weet wat hulle daaruit haal. In hierdie uitsprake van Wittgenstein en Schoeman skuil die siening dat daar geen regverdigings verskaf kan word vir enige soort van teoretisering wat ten doel het om onuitspreeklike insigte te ontleed of ’n hoër werklikheid te verstaan nie (Kremer 2013:30). Hierdie interpretasie word ondersteun deur Wittgenstein se woorde wat hy eintlik in die Tractatus se voorwoord wou skryf, maar nie gedoen het nie: “Die Tractatus se punt is ’n etiese een. My werk bestaan uit twee dele: die een wat hier aangebied word plus alles wat ek nie geskryf het nie.” En dit is juis hierdie tweede deel wat die belangrike een is (Arnswald 2009:6). In die onsegbaarheid van die diepste waarhede skuil die essensiële raakpunt tussen Wittgenstein en Schoeman se idees.
2. Die lewensloop van Ludwig Wittgenstein en Karel Schoeman
2.1. Biografiese skets van Ludwig Wittgenstein (1889–1951)
Ludwig Wittgenstein, volle naam Ludwig Josef Johann Wittgenstein, is op 26 April 1889 in Wene, die hoofstad van die Habsburgse Oostenryk-Hongaarse ryk, gebore. Sy familie was een van die rykste families in Wene. Vader Karl Wittgenstein was ’n magnaat in die Oostenrykse yster- en staalbedryf. Die familie was oorspronklik van Joodse afkoms, maar Karl is as ’n Protestant grootgemaak en sy vrou Leopoldine as ’n Katoliek. Hulle was Duitssprekend. Die gesin het uit agt kinders bestaan, van wie Ludwig die jongste was. Karl was baie outoritêr teenoor sy kinders. Hul huis was ’n sentrum van die Weense kulturele lewe. Kunstenaars en intellektuele soos Gustav Klimt, Sigmund Freud, Johannes Brahms en Gustav Mahler was aan hulle bekend. Leopoldine het op ’n hoë standaard klavier gespeel, net soos baie van haar kinders. Seun Paul het ’n bekende konsertpianis geword en seun Hans is as ’n musikale wonderkind vergelykbaar met Mozart beskou. Die familie is egter ook geteister. Drie van Ludwig se broers – Hans, Rudolf en Kurt – het selfdood gepleeg, die eerste twee nadat hulle in opstand gekom het teen hul pa se wens dat hulle loopbane in die bedryf volg.
Ludwig se aanvanklike belangstelling het in die ingenieurswese gelê. In 1908 het hy na Manchester in Engeland gereis om in die vak lugvaartkunde te studeer. Terwyl hy besig was met ’n projek om ’n straalskroef te ontwerp, raak hy al hoe meer verdiep in suiwer wiskundige probleme. Nadat hy The principles of mathematics (1903) deur Bertrand Russell en Die Grundlagen der Arithmetik (1884) deur Gottlob Frege gelees het, ontwikkel hy ’n obsessiewe belangstelling in die filosofie van logika en wiskunde. In 1911 reis Wittgenstein na die Universiteit van Cambridge om Russell te leer ken. In Cambridge het hy so intens aan logika gewerk dat Russell binne ’n jaar verklaar dat hy niks meer het om hom te leer nie. In hierdie tyd het Wittgenstein die wiskundestudent David Pinsent ontmoet met wie hy ’n intense vriendskap belewe en met wie hy ’n reis na Noorweë onderneem. Die stilte van Noorweë lyk vir Wittgenstein perfek om sy idees verder uit te werk. In 1913 verlaat hy voorlopig sy lewe in Engeland om op sy eie in afgeleë afsondering in die Noorweegse dorpie Skjolden te werk. Hy begin om daar ’n houthut langs die Sognefjord te bou. Daar het hy nagedink oor die fundamentele probleme van logika en het hy besin oor ’n allesomvattende definisie van logika (Monk 1990:92–104). Hier het onder meer die konsep ontstaan wat later as die beeldteorie ontwikkel sou word, naamlik dat ’n logiese vorm nie beskryf moet word nie, maar gewys moet word. Wittgenstein se perfeksionisme het hom in hierdie periode verhinder om enige van hierdie gedagtes in ’n definitiewe teks op te teken.9
In die somer van 1914, met die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog, het Wittgenstein by sy familie in Oostenryk gebly. Nie in staat om na Noorweë terug te keer om sy werk aangaande logika voort te sit nie, het hy as vrywilliger by die Oostenrykse leër aangesluit. Hy het gehoop dat die ervaring om die dood in die oë te staar hom in staat sou stel om sy gedagtes uitsluitlik op intellektuele helderheid te konsentreer en dat hy daardeur die graad van etiese erns sou bereik waarna hy gestreef het. In hierdie tyd skenk hy ’n deel van sy vermoë aan ’n aantal Oostenrykse kunstenaars, waaronder die digters Rainer Maria Rilke en Georg Trakl (Monk 1990:106–9). Aan die oostelike front belewe Wittgenstein ’n godsdienstige bekering, deels geïnspireer deur Leo Tolstoy se Kurze Darlegung des Evangelium (1892) (Monk 1990:115).10 Wittgenstein het dit soveel keer herlees dat hy groot dele van die teks uit sy kop geken het. Hy het aanvaar dat die Christendom die enigste sekere weg tot geluk is (Monk 1990:116). Die eerste twee jaar van die oorlog het Wittgenstein agter die linies deurgebring, relatief veilig van skade en in staat om sy werk aangaande logika voort te sit. In 1916 is hy op eie versoek na ’n gevegseenheid aan die Russiese front gestuur. Hy veg aktief in die frontlinie en word onderskei vir sy dapperheid (Monk 1990:151). In 1918 word hy in Italië gevange geneem en is hy vir ’n jaar krygsgevangene. Sy filosofiese werk ondergaan gedurende die oorlogstyd ’n diepgaande verandering en ook sy aanhang van die Christendom skyn ’n wending te neem, onder meer onder invloed van Nietzsche se Der Antichrist (1894) (Monk 1990:121).11 In 1918 sterf David Pinsent in ’n skietvoorval; Wittgenstein oorweeg selfdood (Monk 1990:154).
Die teks wat later as die Tractatus Logico-Philosophicus gepubliseer is, is hoofsaaklik gedurende die oorlogsjare geskryf. Dié boek is aan Pinsent opgedra. Die werk bevat geen argumente as sodanig nie, maar bestaan uit stellings wat as vanselfsprekend bedoel is. Hulle is hiërargies genommer, met sewe basiese stellings op die primêre vlak, met elke subvlak ’n uitwerking van die stelling op die volgende hoër vlak. In totaal bevat die Tractatus 526 genommerde stellings. Wittgenstein se sentrale filosofiese boodskap was ’n insig wat op sigself onuitspreeklik was. Sy hoop was dat hy juis deur dit nie te sê nie, en ook deur dit nie eers te probeer sê nie, dit op een of ander manier kon laat manifesteer. Die onsegbare lê op die terrein van wat mistiek is.
Naby die einde van die oorlog, terwyl hy met verlof in Salzburg was, het Wittgenstein uiteindelik die boek voltooi. Eers vier jaar later, in 1922, word die Tractatus Logico-Philosophicus gepubliseer. Na afloop van die oorlog blyk Wittgenstein, deur die erfenis van sy oorlede vader, skatryk te wees. Hy gee egter sy gehele vermoë weg aan sy susters en broer (Monk 1990:171).
Met die afronding van die Tractatus was sy siening dat hy op alle wesenlike punte die oplossing vir die probleme van die filosofie gevind het en hy het dié vak laat vaar. Ná die oorlog het hy die behoefte om ’n nie-akademiese beroep uit te oefen en hy gaan studeer skoolonderwys. In 1920 word hy as onderwyser aangestel by die laerskooltjie in die Oostenrykse boeredorp Trattenbach. In 1924 gaan hy dié beroep in die nabye dorpie Otterthal uitoefen. Hy merk dat die kinders nie regtig kan spel nie en ontwikkel die Wörterbuch für Volksschulen (1926) met woordelyste wat die korrekte spelling in Duits of, met sekere woorde, in Oostenrykse dialek aandui (Monk 1990:225–8).
Twee jaar later gee hy die poging om die dorpse skoolkinders wyser te maak op as hy bemerk dat sy manier van werk nie gewaardeer word nie. Hy werk daarna vir ’n tydjie as tuinier in ’n klooster en word ’n mede-argitek vir sy suster Margarethe se huis in Wene. Hy neem ’n groot deel van die ontwerp van die oorspronklike argitek, Paul Engelmann, oor. Hy bestee baie aandag aan lyne en besonderhede soos deurknippe. Hy het ’n helder verbinding in vorm en gebruik van ruimte tot in elke presiese detail gesoek (Zou 2005:24). Die resultaat is ’n gebou wat in ’n sober, strak styl verrys. Wittgenstein spandeer ongeveer tien jaar weg van die filosofie. Die Tractatus het intussen die aandag van twee invloedryke groepe filosowe getrek, een in Cambridge en die ander in Wene gebaseer. Dit is veral die invloed van die wiskundige Frank Ramsey wat hom oorgehaal het om na die filosofie terug te keer. Wittgenstein (2010:voorwoord) het, in die gesprekke met Ramsey, tot die besef gekom dat die Tractatus ’n te eng opvatting van taalgebruik bevat.
In 1929 reis hy na Cambridge, waar hy ’n triomfantlike verwelkoming ontvang. Hy kry ’n aanstelling as dosent, gee gedurende die drie kwartale klas en bring sy vakansies in Wene deur waar hy filosofiese gesprekke met lede van die Weense Kring voer. Gedurende hierdie tyd verander sy idees en verwerp hy ’n groot deel van die stellings van die Tractatus. Verskeie kere oorweeg hy om sy akademiese posisie vaarwel te sê en om vir psigiater te gaan studeer. In 1935 oorweeg hy om na die Sowjetunie te emigreer en daar op ’n boerdery te gaan werk, maar sy plan het nie uitgewerk nie. In 1936 en 1937 bly Wittgenstein in sy hut in Noorweë, waar hy werk aan wat die Philosophische Untersuchungen / Philosophical investigations sou word. Sy doel was om al sy gedagtes oor die gebruik van taal in een boek te kry, maar hy het die korrekte rangskikking daarvan geweldig moeilik gevind.
Toe hy in 1939 die vooraanstaande leerstoel vir filosofie by Cambridge University aangebied word, het hy dit aanvaar, maar met ernstige bedenkinge. Nietemin het hy die leerstoel agt jaar beklee. Tydens die Tweede Wêreldoorlog het hy incognito as ’n afleweraar van medisyne in die Guy’s-hospitaal in Londen gewerk en daarna as ’n assistent in ’n mediesenavorsingspan (Monk 1990:432). As gevolg van sy Joodse agtergrond en die onveiligheid wat dit ná die Oostenrykse Anschluss oplewer, bekom hy in 1939 ’n Britse paspoort (Monk 1990:400). In 1947 doen hy afstand van sy akademiese aanstelling en verskuif na Ierland om daar in stilte te werk soos hy in Noorweë voor die Eerste Wêreldoorlog gedoen het.
Vir die laaste 20 jaar van sy lewe het Wittgenstein steeds probeer om ’n weergawe van die Philosophische Untersuchungen te produseer wat hom tevrede stel, maar hy het nooit gevoel dat hy daarin geslaag het nie, en hy het nie toegelaat dat die boek tydens sy lewe gepubliseer word nie. Daar was verskeie ander manuskripte wat hy in hierdie latere periode geskryf het, maar geen enkele een daarvan het tydens sy lewe die lig gesien nie. Die hele reeks van werke wat fokus op die filosofiese probleme van wiskunde, taalgrammatika en vraagstukke van die menslike bewussyn verteenwoordig eintlik die verwerpte pogings tot ’n definitiewe uitdrukking van Wittgenstein se nuwe benadering tot die filosofie. Postuum is daar egter verskeie bewerkings gepubliseer.
In 1949 ontdek hy dat hy kanker van die prostaat het. Tussen 1948 en 1951 verdeel hy sy tyd tussen Ierland en Cambridge. In 1951 trek hy in sy dokter se huis in Cambridge in, wetende dat hy net ’n paar maande het om te lewe. Hy is op 29 April 1951 oorlede.
2.2. Biografiese skets van Karel Schoeman (1939–2017) met enkele tersaaklike verwysings na sy werk
Karel (aanvanklik Tromp) Schoeman is op 26 Oktober 1939 in Trompsburg, ’n dorp in die provinsie Vrystaat van Suid-Afrika, gebore. Sy vader was ’n Afrikaner en Afrikaanssprekend, sy moeder ’n dogter van Nederlandse immigrante en Nederlandssprekend. Op die leeftyd van drie skei sy ouers. Karel word as enkelkind deur sy moeder grootgemaak. Hy word groot met drie tale: Afrikaans, Engels en Nederlands; sy huistaal was Nederlands. Sy skoolopleiding ontvang hy aan die Hoër Jongenskool in die Paarl waar hy in 1956 matrikuleer en waar sy eerste publikasies in die skooljaarblad verskyn; die meeste opstelle is in Engels, enkeles in Afrikaans. Daarna studeer hy aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat en ontvang in 1959 die graad B.A. met Engels en Afrikaans en Nederlands as hoofvakke. Hy blink uit in Afrikaans en skryf verskeie romans in Engels en Afrikaans wat ongepubliseer bly.
’n Belangrike invloed op die jong Schoeman was die boek Silence in heaven: A book on the monastic life (1956) deur die Frans-Amerikaanse Cisterciënser-monnik Thomas Merton wat in die 1960’s wêreldwyd baie invloedryk as mistikus en teoloog was. Schoeman (2002:298–323) het gedroom van ’n kloosterlewe. In 1959 gaan hy oor na die Rooms-Katolieke Kerk, studeer ná sy universiteitsopleiding aan die Katolieke Seminarium in Pretoria van waar hy in 1961 na Ierland vertrek om priestersopleiding van die Franciskaanse Orde te ontvang. Schoeman wil egter nie priester word nie; die aantrekkingskrag van die Katolisisme het vir hom in die spiritualiteit van die geloof en die gebedspraktisering gelê. In Ierland kom hy tot die besef dat hy deel wil uitmaak van die kultuur van die mense van sy vader en hy neem die Afrikaanse taal as syne aan. In Ierland maak Schoeman kennis met die mistiek van die ou Ierse legendes, die geheimsinnige Ierse tradisies en mistige landskappe. Hy probeer die Ierse gees te deurgrond deur die Ierse taal Gaelies aan te leer. Hy begin om die Katolisisme te ontgroei en in 1964 word hy van sy pouslike gelofte vrygestel en hy keer na Suid-Afrika terug. In Suid-Afrika werk hy aan ’n Afrikaans-Engelse Katolieke woordeboek en produseer, as voorwerk vir die woordeboek, amper 4 000 woordkaartjies.12 Een deel bevat verklarings in Afrikaans van Afrikaanse Katolieke begrippe. Schoeman heg enorme waarde aan die betekenis van woorde en met die konstruksie van die kaartjies het sy woordkennis baie uitgebrei.13 Die woordeboek word in 1970 in volledige vorm (Engels-Afrikaans en Afrikaans-Engels) gepubliseer (Scholten 1970).14
Schoeman volg vanaf 1964 nagraadse biblioteekopleiding aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat en werk by die Bloemfonteinse stadsbiblioteek; daarna verskuif hy vir ’n jaar na Johannesburg, maar hy ervaar sy lewe as onbevredigend en in 1968 vertrek hy vir verskeie jare Europa toe. Hy is ’n pasifis en het die weermagdiensplig vrygespring (Schoeman 2002:422, 497, 520). Intussen het hy twee Ierse dagboeke gepubliseer, twee sosiale romans wat in die Vrystaat afspeel en ’n roman oor die Ierse rebelleopstand van 1798. Hy bly vyf jaar in Amsterdam, van 1968 tot 1973. Die eerste jaar in Amsterdam ervaar hy as baie eensaam en dink aan selfdood. Later geniet hy die kulturele vryheid wat Amsterdam bied. Hy werk daar as bibliotekaris en trek baie rond in Europa. Dit bevredig uiteindelik nie; hy wil terug na Franciskaanse eenvoud. Hy skenk sy besittings aan vriende en in 1974 gaan hy in Engeland as vrywillige verpleër by ’n liefdadigheidsinstelling werk. Later werk hy as verpleër in opleiding by ’n hospitaal in Glasgow, Skotland. Deurentyd werk hy aan Afrikaanstalige romans en draaiboeke vir televisie. In 1972 word die roman wat hom groot bekendheid gegee het, gepubliseer: Na die geliefde land. Dit handel oor ’n Suid-Afrikaanse minderheidsgroep wat in voortdurende vrees vir ’n vyandige owerheid lewe. Die uitbeelding is met ’n suggestiewe verhaallyn weergegee waardeur die geïmpliseerde leser deel word van die karakters se onuitgesproke angste. Die oordrag van dié gevoel vloei voort uit wat daar nié in die verhaal gesê word nie.
In 1976, die jaar van die Soweto-opstande, besluit Schoeman om definitief na Suid-Afrika terug te keer. Die sosiale aanpassing is vir hom baie moeilik. Hy werk privaat aan ’n sinoniemleksikon vir die Afrikaanse taal (wat ongepubliseer bly) waarvoor hy duisende kaartjies tik.15 Hy verskuif opnuut na Bloemfontein. Hier werk hy aan sy eerste belangrike geskiedkundige publikasie: Bloemfontein. Die ontstaan van ’n stad 1846–1946 (1980). Met hierdie boek het ’n verskuiwing, ’n tweede fase in Schoeman se manier van werk ontstaan: om tot ’n historiese vertelling te kom waarby argivale navorsing nodig is, verg heelwat ander werk- en denkprosesse as ’n skeppende, fiktiewe verhaal. Schoeman het hierdie verskil erken en verklaar dat fiksie en die produksie van woorde deur die onbewuste gevorm word en dat niefiksie ’n produk gebaseer op argivale navorsing is wat geestelik minder veeleisend is (in Olivier 2002a:480).
In 1982 kry Schoeman ’n aanstelling by die Suid-Afrikaanse Biblioteek in Kaapstad waarmee ’n plekgebonde periode in sy lewe begin. Gedurende die 16 jaar wat hy daar werk (en navorsing kan doen in dié biblioteek se argief) bereik sy produksie ’n hoogtepunt. Van 1982 tot 1998 skryf hy byna 20 monografieë: historiese werke, biografieë en romans, meer as 60 artikels vir die Kwartaalblad van die Suid-Afrikaanse Biblioteek, en sowat 25 artikels vir ander tydskrifte (Winters 2020:242–55). Die materiaal van sy historiese werke beïnvloed die inhoud van sy romans deur historiografiese metafiksie.
In die laat-1980’s, die jare van die lang sterwe van sy moeder, begin Schoeman intensief die werke van die reeds genoemde sekulêr-religieuse skrywers, digters en denkers, waaronder Wittgenstein, lees (Schoeman 2002:598). Dit is geen toeval nie dat Schoeman in 1990 begin met die skryf van wat literatore as Schoeman se derde fase van Afrika-gerigte historiese romans sien (Van Vuuren 2002:53, 57).16 Verliesfontein is Stemme 1, maar word as laaste in 1998 voltooi. Net soos die ander twee titels, Stemme 2, Hierdie lewe (1993) en Stemme 3, Die uur van die engel (1995), word die Suid-Afrikaanse geskiedenis ondersoek; hulle handel oor die lewens van gewone mense wat in en vanuit die stilte leef in die (dreigende) geweld van die Anglo-Boereoorlog. Schoeman laat die mense self praat, hulle vertel hul eie stories waarby die ruimtelike landskappe ’n baie groot rol kry, asof die land, die grond, ook ’n stem het. Die register wat Schoeman in sy derde fase hanteer verskil van sy vroeëre werk: Die langsame verteltrant met ’n herhalende ritme van klanke en sinne het ’n estetiese effek en voer die leser in ’n droomagtige toestand saam. Olivier (1995:41) klassifiseer Die uur van die engel as “’n grootse elegiese roman”.
Die roman Verkenning (1996) ondersoek net soos die Stemme-drieluik die Suid-Afrikaanse verlede. Hierdie keer is die tydruimte die periode van die Bataafse Republiek aan die Kaap (1803–1806), maar dit gaan met sy metafiksionele inslag ’n stap verder as die Stemme-drieluik. Verkenning sinspeel op ’n ontdekkingsreis waarby konflikterende stemme weerklink en op mekaar reflekteer. Verkenning was die laaste fiksie wat Schoeman met gebruikmaking van sy onbewuste geskryf het.
In 1998 tree Schoeman af en verhuis na sy geboortedorp Trompsburg. Hy bly tien jaar daar en verskuif dan na die aftreeoord Noorderbloem in Bloemfontein. In sy aftreejare skryf hy nog tientalle geskiedkundige monografieë, enkele reisboeke en outobiografiese werke. Die laaste Afrikaanse boek. Outobiografiese aantekeninge geld as Schoeman se outobiografie. Dit is geskryf as ’n hibridiese genre (Viljoen 2004:110–1), aangebied as ’n boek oor Schoeman se lewe waarin sy ontwikkeling as mens en as skrywer sentraal staan maar waarin ’n subjektiewe aanbod van gegewens die lig sien. Volgens Van der Merwe (2014:144) is pynlike verganklikheid die sentrale tema. In hierdie lywige boek van 679 bladsye gee Schoeman uitgebreid aandag aan die konteks van die Suid-Afrikaanse geskiedenis en die literatuur wat hom beïnvloed het. Die kontekstuele beskrywings is dermate uitgebreid dat die essensiële outobiografiese inligting soms min of meer verhul raak. Juis dit wat nie eksplisiet geskryf staan nie is van wesenlike belang (Van der Merwe 2014:147).17
In 2009 verskyn nóg ’n roman, die heel laaste, Titaan, geïnspireer deur die lewe van Michelangelo Buonarotti, maar dit is in ’n ander, meer konvensionele styl as die Stemme-drieluik geskryf. In ’n onderhoud (Rapport 2009:5) oor Titaan verklaar Schoeman dat hy die akademiese onderskeid tussen fiksie en niefiksie dikwels te kunsmatig vind en dat hy sy eie outobiografiese aantekeninge as die skryf van fiksie ervaar het. ’n Interessante besonderheid in dié onderhoud is Schoeman se opmerking dat hy die afgelope jare al hoe meer geïnteresseerd geraak het in navorsing, niefiksie en “feite” wat sy verbeelding aangryp in plaas van fiksie, fantasie en verbeeldingsvlugte. Die woord feite herinner aan die pikturale betekenis wat Wittgenstein aan feite gee en dié verband word ondersteun deur die opskrif van die onderhoud: “Wittgenstein het gesê (naastenby): ‘Waaroor mens nie kan praat nie, daaroor moet jy swyg’”. Die joernalis van Rapport het nagelaat om Schoeman se agterliggende gedagte aangaande feite en sy aanhaling van die filosoof te ontgin maar dit is duidelik dat Schoeman se verwysings betrekking het op Wittgenstein se werk en gevolglik dat hy daarvan kennis gedra het en dit in sy boeke toegepas het.
Dit is in Afskeid van Europa en Slot van die dag waarin die interteks van Ludwig Wittgenstein se idees verder kenbaar word. In Afskeid van Europa doen Schoeman verslag van sy laaste Europese reise na Amsterdam, Berlyn, Dresden, Salzburg en Wene. Soos gewoonlik in sy reisboeke, beskryf hy nie net sy eie togte nie maar verskaf hy vir die leser veral ’n bloemlesing van plaaslike kunstenaars of ander bekende persone wat hy interessant vind. Opvallend is dat hy (2017a:153, 189) nogal heelwat aandag skenk aan figure wat selfdood gepleeg het, waaronder die digter Georg Trakl en drie van Wittgenstein se broers. Dit is nie soseer in die reisverhale self waar spore van Wittgenstein aangetref word nie, maar wel in die bronnelyste. Die bronnelys van Afskeid van Europa wys hoe geïnteresseer Schoeman in Wittgenstein en sy familie was. Hy het die volgende publikasies nagevors of as agtergrondinligting gelees (Schoeman 2017a:255, 256):
Aan die einde van sy lewe, ná meer as 60 jaar, het Schoeman (2017b:154) ondervind dat die literêre muse hom verlaat het. Op 1 Mei 2017 neem hy sy eie lewe en sterf hy in sy huis in Noorderbloem.
2.3. Gemeenskaplikhede in die lewens van Wittgenstein en Schoeman
Benewens die verskille wat uit die lewensketse duidelik is, is daar ’n aantal interessante ooreenkomste in die lewenstyl en persoonlikhede van Wittgenstein en Schoeman. Die oorkoepelende aspek is die onafhanklike, individualistiese optrede van altwee en hul drang om die eie intuïsie en impulse te volg. Wittgenstein se persoonlike integriteit het sentraal in sy wêreldbeeld gestaan (Monk 1990:52). Schoeman (2002:7, 123–4, 367) verwys in sy outobiografiese aantekeninge na sy eie eiesinnigheid en hoe dit die koers van sy lewe bepaal het.
Die eiesinnigheid van sowel Wittgenstein as Schoeman het daartoe gelei dat hulle die sosiale posisie van buitestanderskap inneem. Schoeman het homself steeds buite die Afrikanerdom geplaas. ’n Geliefde gesegde van hom was “ek is ek” (sien bv. Schoeman 2017b:153) wat onder meer daarop dui dat hy hom nêrens, met geen enkele samelewing of groep identifiseer nie. Hy het weliswaar die Afrikaanse taal aangeneem, maar steeds in ’n ambivalente verhouding met die Afrikaners verkeer. Sowel Wittgenstein as Schoeman het die sterk neiging gehad om afstand te neem van hul sosiale en professionele omgewing. Wittgenstein het, ofskoon hyself jare lank die funksie van dosent en professor uitgeoefen het, ’n afkeer gehad van die akademiese wêreld. Schoeman het soos Wittgenstein beswaar gehad teen akademiese ontleding, veral wat die literatuur betref. Hulle het hul vererg as hul idees of tekste misverstaan word en hulle het dikwels gemeen dat dit die geval was.18
Wittgenstein se behoefte aan sosiale afsondering in Noorweë toon groot ooreenkoms met Schoeman se kluisenaaragtige periode ná sy aftrede. Wittgenstein se verblyf in Skjolden en die houthut by die fjord herinner aan Schoeman se tyd in Trompsburg, waar hy wel kontak met plaaslike vriende gehad het, maar sy verblyf op die Vrystaatse platteland nietemin ’n tyd van sosiale afsondering was. As enkellopende homoseksuele mans het hulle geen vaste lewensmaats gehad nie. Wanneer hulle vriende gehad het – homoseksueel of nie – was hulle albei geneig tot ’n groot beslaglegging op die vriende se aandag en tyd.
Wittgenstein en Schoeman het albei periodes geken van ’n bewuste soeke na afleiding in beroepe ver van hul gebruiklike leefwêreld wat nie groot analitiese denkvermoë vereis het nie, soos Wittgenstein se tyd as onderwyser in plattelandse Oostenrykse dorpies of as tuinier en Schoeman as verpleër in Engeland en Skotland. In hierdie soeke na werk ánders as dink- en skryfwerk het veral ook ’n idealistiese aspek geskuil: Wittgenstein wou onderwyser word in ’n strewe na ’n beter innerlike lewe (Monk 1990:192). Schoeman (2002:436) het gaan verpleeg op soek na ’n spirituele Franciskaanse eenvoud van lewe. Terselfdertyd kan dit gestel word dat hulle gesoek het na nuwe ervarings en prikkels wat nuwe invoer van feite teweeggebring het en daarmee impulse vir nuwe produksies.19 Die soeke na eenvoud het ook uiting gekry in hul meubelsmaak: Hulle het ’n minimalistiese vorm van binnehuisinrigting verkies en ’n afkeer van oorbodige ornamente gehad (Monk 1990:56; Duvenage 2017). As keersy het hulle daarenteen ’n voorliefde vir duur hotelle gehad. In 1912 bly Wittgenstein met Pinsent oor in die Grand Hotel aan Trafalgar Square in Londen. Pinsent het daarteen geprotesteer, maar Wittgenstein het dit so verkies (Monk 1990:57). Schoeman het daarvoor bekend gestaan dat hy in die Europese stede steeds die duurste hotelle uitgekies het, wat André P. Brink (2017) op ’n stadium aangegryp het om in ’n resensie op die teenstelling van sober en luuks te wys. Hy het die essay die ironiese titel van “St Francis of the Ritz” gegee.
Wittgenstein en Schoeman was albei in staat tot intense fokus. Hulle het albei ’n kompulsiewe drang tot werk en skryf gehad. Albei was veeleisend, kompromisloos, nougeset tot ’n pynlike mate en somtyds “moeilike mense”. Monk (1990:243, 256) vermeld dat Wittgenstein oorgevoelig was vir regstreekse vrae en hy praat van sy “taktlose opregtheid” en “asketiese gevoeligheid”. Hierdie tiperings is ook van toepassing op Schoeman. Van Schoeman is dit bekend dat hy kritiek moeilik kon hanteer. Hy kon ook nie veins nie. Hulle het albei momente van sosiale vermydingsgedrag geken: Wittgenstein het hom volgens Monk eenkeer aan ’n eetgeselskap onttrek en in sy eie kamer gaan sit en eet. Vergelykbare gedrag het dikwels by Schoeman voorgekom. ’n Eertydse vriend van Schoeman het vir my vertel dat hy in sy eie huis vir Schoeman ’n verjaardagete gereël het, maar dat Schoeman die gasvrou versoek het om die ete op ’n skinkbord na sy slaapkamer te vat en hy het dit daar genuttig. En by die afskeidgeleentheid by die Mount Nelson Hotel ter geleentheid van Schoeman se aftrede by die Suid-Afrikaanse Biblioteek in 1998 het al die gaste die ete geniet, maar Schoeman het padgegee na sy kamer en daar geëet. Schoeman het daarnaas nie daarvan gehou om in die openbaar te praat nie en het lesings en konferensies ontwyk. Wittgenstein en Schoeman het ook nie daarvan gehou om in die omgewing van groot groepe toeriste te verkeer nie. Schoeman het Kaapstad, wanneer hy kon, ontvlug as die toeristeseisoen aangebreek het. Wittgenstein het in Noorweë dieselfde gedoen en het in die somer verkieslik nie by die Noorweegse fjord gebly nie. Dalk kan die volgende uitspraak van Wittgenstein (in Monk 1990:228) dien as voorbeeld van hierdie neiging van hom en Schoeman: “I suffer much from the human, or rather inhuman, beings with whom I live – in short it is all as usual!”
Wittgenstein en Schoeman het baie waarde aan die betekenis van drome geheg – Wittgenstein onder die invloed van Sigmund Freud en Schoeman onder die invloed van Carl Jung. Wittgenstein (Monk 1990:448–9) het gemeen dat droomsimbole ooreenkomste met taal het en dat drome eintlik ’n taal op hul eie vorm. Schoeman (2002:598) het, wat hy sy “Jungiaanse drome” noem, in verband gebring met veranderende rigtings in sy lewe. Sy drome “vertel” hom dinge.
Die gebruik van en oorpeinsing van die funksie van woorde loop soos ’n goue draad deur hul lewens: Wittgenstein as ’n “begrenser” en Schoeman as kunstenaar. Hul geboeidheid deur ortografie en die betekenis van woorde het by sowel Wittgenstein as Schoeman tot die ontwerp van woordeboeke gelei. Albei mans het daarnaas baie belang gestel in die interpunksie en die korrekte plasing van leestekens in hul tikskrifte en gedrukte tekste. Wittgenstein het kommas, strepies, kommapunte, ellipse, uitroeptekens en veral vraagtekens aangewend (Anscombe 2014:125).20Schoeman se klem op interpunksie word duidelik in die uitdruklike instruksies aan sy redakteurs. Een van Schoeman se aanwysings was soos volg: “’n kommapunt voordat die begin van die sin na ’n lang uitweiding hervat word; parentese tussen aandagstrepe, met die gepaste leesteken (hier ’n komma) voor die tweede aandagstreep. Ek gebruik baie kommapunte en dubbelpunte. Daar kan meer as een kommapunt in ’n sin voorkom, maar nie meer as een dubbelpunt nie.”21 Die seggingskrag wat leestekens aan die onsegbare ruimte tussen die woorde verleen, was vir albei skrywers bykans net so belangrik as die woorde self.
As laaste voorbeeld van ’n gemeenskaplikheid is dit interessant om daarop te let hoedat Schoeman se skryfstyl van die hoofstuk “Besluit” in Slot van die dag baie ooreenkom met Wittgenstein se skryfwyse soos hy sy gedagtes in sy geskrifte aangeteken het. Wittgenstein het sy uitsprake genommer; Schoeman het dit nagelaat. Die inhoud verskil grootliks, maar die ooreenkoms in struktuur, soos onderstaande voorbeelde wys, is treffend.22
Figuur 1. Bladsye 262 en 263. Ludwig Wittgenstein. 2010. Filosofische onderzoekingen. Vertaal uit die Duits deur M. Derksen en S. Terwee. Amsterdam: Uitgeverij Boom.
Figuur 2. Bladsye 168 en 169. Karel Schoeman. 2017. Slot van die dag. Gedagtes. Pretoria: Protea Boekhuis.
3. Die rol van visuele beelde in taal by Wittgenstein en Schoeman
Schoeman het in Die laaste Afrikaanse boek meermale verwys na sy visuele geheue en dat hy dit bewustelik in sy geskrifte gebruik. Hy (2002:92) het byvoorbeeld vir die roman Afskeid en vertrek (1990) staatgemaak op afbeeldinge in die tydskrif Life. Ook het die filmkuns ’n belangrike invloed op Schoeman se tekste (Smith 2021; Schoeman 2002:74). Hy het verklaar dat hy “in beelde dink eerder as woorde” (Schoeman 2017b:117). Wittgenstein het probeer bedink wat gebeur in die interpreterende denkprosesse, hoedat beelde in taal vorm kry; dié prosesse lê gedeeltelik op die vlak van psigologie en neurologie. Hier gaan ek nie psigologiese en neurologiese prosesse ontgin nie, maar ek wil wys op die ooreenkoms tussen die gedagtes van Wittgenstein en Schoeman aangaande die rol van visuele beelde en die invloed op kreatiwiteit.
Hoe kan Wittgenstein se beeldteorie in Schoeman se werk herken word?
Wittgenstein se idee dat volsinne beelde in ons koppe aktiveer, word deur die volgende voorbeeld geïllustreer: Om vir iemand te sê, die volmaan skyn deur die bome, skets ’n vinnige beeld in die kop van die ander persoon en laat hom of haar verstaan wat jy bedoel. Kommunikasie loop gewoonlik verkeerd omdat ander mense, terwyl ons met mekaar praat, ’n verkeerde beeld het van wat ons bedoel. Soos genoem, is die Tractatus se sentrale idee om dié limiete van taal te wys. Op die grense lê dinge wat jy nie kan omskrywe nie, maar byvoorbeeld net kan toon deur daarna te wys. ’n Volsin kan ’n feit beskryf soos “die seun lyk na die vader”, maar kan nie beskryf wat jy op ’n foto van die seun en die vader sien nie; daardie beeltenis kan net gewys word. Schoeman het in sy fiksie en niefiksie dikwels op die onsegbare aspek van foto’s gedui, soos in die roman Die uur van die engel, wanneer die hoofkarakter ’n dorpsmuseum besoek en na portretfoto’s staar. Die hoofkarakter besef dat hy die “geslote gesigte van die mans in die swygende kring” nie kan beskryf nie (Schoeman 1995:63). Wittgenstein (1976:21) se verbandhoudende stelling dat daar elemente ín ’n beeld is wat op die een of ander manier met mekaar verband hou, dat dit “sy struktuur” genoem kan word en dat die verband sy afbeeldingsvorm is, is herkenbaar in Schoeman se Die uur van die engel waar die hoofkarakter vanuit die verlate veld in die laat middagson terug ry na die dorp waar hy tuisgaan. Schoeman skilder die tafereel met sy literêre kwas, maar benadruk duidelik die struktuur van die elemente sodat daar in die samehang van die elemente ’n beeld ontstaan:
[...] eers dan word die wye panorama om hom deur die onverbiddelikheid van die laaste lig tot ’n onverwagte silwer skittering omtower, die lig van die son verblindend in sy oë soos hy dit tegemoetry. Nie dat die armlike werklikheid daardeur opgehef of uitgewis word nie, dink hy by homself soos hy die dorpie nader en die reeds vertroude onderdele van die dorpsbeeld weer begin uitken – padtekens, reklameborde, vulstasie en verlate tuine – want die buitelyne bly onaangeraak ... (Schoeman 1995a:90)
Hier onder volg nóg voorbeelde van hoe Wittgenstein se beeldteorie vorm kry in die ekspressie van Schoeman as woordkunstenaar.
Wittgenstein se stelling 635 in Philosofische Untersuchungen (in die Nederlandse vertaling) lui soos volg:
Je herinnert je verschillende details. Maar allemaal opgeteld laten ze niet deze bedoeling zien. Het is alsof er een foto van een scène is genomen, maar er zijn maar enkele verspreide details van te zien; hier een hand, daar een stuk van een gezicht, of een hoed, ‒ de rest is donker. En nu is het alsof ik toch heel zeker wist wat de hele foto voorstelt. Alsof ik in het donker kon lezen. (Wittgenstein 2010:195)
Wittgenstein verwys hier na die pikturale eienskap van die psigologiese geheue. As jy iets probeer onthou, dan kom die beeld onvolledig en net in stukkies na vore. Schoeman se idee is dat foto’s sélf ook ’n soort fragmentariese geheue is. As bronmateriaal vir sy boeke gebruik hy afbeeldings en foto’s om inligting oor die verlede te bekom. Die inleiding van Verliesfontein vermeld:
[...] hier kan foto’s ’n sekere uitkoms bied en ’n benaderde raamwerk verskaf, portrette van mense, selfbewus, protserig, agterdogtig, skaam of ongemaklik in ’n fotograafsateljee opgestel, vroue met hoede, kinders in matroospakkies [...] of ’n enkele jong man glimlaggend waar hy skrylings op ’n stoel die kamera betrag [...]
En:
[...] elders, in die dorpsmuseum miskien, in die konsistorie, in laaie of op solders, is daar verdere foto’s wat moontlik Fouriesfontein voorstel of anders so goed moontlik daarvoor moet instaan, of ander fragmente waaruit mens gissend en tastend ’n soort legkaart van die verlede sou kan saamstel; dog waar daar stukkies ontbreek, moet jy by gebrek aan die inligting wat hulle moontlik sou kan verstrek maar probeer regkom met die afleidings wat aan die hand van hul omtrekke gemaak kan word. (Schoeman 1998:7)
Hierdie laaste sin laat mens dink aan wat Wittgenstein in die hier bo aangehaalde stelling 635 gestel het.
Schoeman stel in Verliesfontein ’n filosofiese vraag wanneer hy die hooffiguur, die verteller, in die boek laat nadink oor wat belangrik is in dié roman, en dan kom die antwoord: “die kabinetportret van die jong rebel wat dood is”. Die skrywer se
[...] verbeelding bly rusteloos om hom rondkring asof dit deur blote wilskrag moontlik sou kan wees om sy milieu te herskep en homself ook weer tot lewe op te wek, die jong man wat as roerlose skaduwee op ’n glasplaat vasgevang is. Dit is wat belangrik is.
En:
[...] die jong man in die fotograafsateljee op sy verjaarsdag, enkele weke voor sy dood, die selfvertroue, die astrantheid selfs, van sy houding, die vrypostigheid, die brutaliteit byna, van sy blik; die sinlikheid van sy glimlaggende lippe en die koue, helderbloue oë van ’n psigopaat. (Schoeman 1998:73)
Dié foto waarna die skrywer so intens gekyk het, was egter ’n swart-en-wit foto, en daarom vra hy die ondersoekende vraag: “Hoe weet ek selfs dat sy oë blou was? [...] ek kan nie onthou dat ek ooit ’n beskrywing van hom gelees het nie” (Schoeman 1998:73). Hierdie bevraagtekening laat mens dink aan wat Wittgenstein geopper het in sy tekste oor kleur, wanneer hy op ’n sekere moment ’n foto beskou en skryf:
[...] (geen kleurenfoto) een man met donker haar en een knaap [seun] met glad achterover gekamd blond haar... [...]. Maar zie ik werkelijk de blonde kleur van de haren op de foto? En wat pleit daarvoor? Welke reactie van de beschouwer moet tonen dat hij hun blonde kleur ziet en niet slechts uit grijstinten van de foto opgemaakt dat zij blond zijn? – Zou er van mij worden verlangd dat ik die foto beschreef, dan zou ik dat het meest direct doen met die woorden. (Wittgenstein in Anscombe 2014:25)
Die persepsie van kleure “uitken” in swart-en-wit of sepia foto’s kan toegeskryf word aan fantasie en kreatiwiteit. Selfs Wittgenstein erken dit met sy voortdurende pogings om tot logiese verklarings te kom van die funksie van fantasie. Hy interpreteer dit as ’n projeksiemetode:
Het is duidelijk dat we daarvoor twee soorten criteria laten gelden: enerzijds het beeld (van wat voor soort ook) dat hem op een zeker moment voor de geest staat; anderzijds de manier waarop hij – in de loop der tijd – deze voorstelling toepast. (En is het hier niet duidelijk dat het er niets toe doet dat dit beeld hem in zijn fantasie voor de geest staat [...]). (Wittgenstein 2010:73)
Schoeman se werkswyse was dat hy self eerstens na die foto’s kyk en hulle vervolgens via taaluitinge in sy skryfwerk projekteer: Schoeman wend die beskrywing van foto’s in sy boeke aan om beelde in die koppe van sy lesers te plaas.23 Dit het op my eie lesings van sy werk so ’n trefsekere uitwerking gehad, dat ek – jare ná die lees van ’n sekere toneel in Die uur van die engel waar die hooffiguur Niko ’n dorpsmuseum besoek – dit onmiddellik herken het toe ’n korrespondent my (onwetend) foto’s van die interieur en die beheerder van dié klein museum stuur.24
Die verhouding tussen beeld en verbeelding het in sowel Wittgenstein se filosofieë as in Schoeman se skryfkuns onsegbare aspekte geken. Wittgenstein wou net deur selfverklarende stellings dié verhouding wys. Schoeman het dit na ’n hoër vlak gevoer deur met woorde en woordkuns aanspraak op die psige en voorstellingsvermoë van sy lesers te maak.25
4. Die rol van kleure in taal by Wittgenstein en Schoeman
Schoeman (2017a:160) skep die volgende tafereel rondom “donkerrooi”:
Die reën kom en gaan, die verre berge bly versluier; maar die hotelportier het groot, donkerrooi hotelsambrele beskikbaar, gereed vir gebruik. Dit is my laaste middag in Salzburg, en ook hiér moet ek ’n afskeidswandeling onderneem, reën of nie, onder ’n donkerrooi hotelsambreel.
Wittgenstein (2010:108 Stelling 239) oor “rooi”:
Hoe moet hij weten welke kleur hij moet kiezen wanneer hij “rood” hoort? – Heel eenvoudig: hij moet de kleur nemen waarvan het beeld hem bij het horen van het woord te binnen schiet. – Maar hoe moet hij weten welke kleur dat is, “waarvan het beeld hem te binnen schiet”? Is daarvoor nog een ander criterium nodig? (Er bestaat stellig een activiteit: de kleur kiezen die je bij het woord [...] te binnen schiet.) “Rood” betekent de kleur die bij mij bij het horen van het woord “rood” te binnen schiet ‒ zou een definitie zijn. Geen verklaring van de essentie van het aanduiden door een woord. (Wittgenstein se beklemtoning)
Die vrae wat ten grondslag aan Wittgenstein se kleurondersoek lê, is baie uiteenlopend. Dwarsdeur sy loopbaan het hy nagedink oor beraadslagings hoedat mense in hul daaglikse lewens kleure gebruik, hoe kleurname aangeleer word en hoe kleure ervaar word. As twee mense ’n rooi roos aanskou, is dit glad nie seker of hulle dieselfde kleur rooi ervaar nie en as iemand met iemand anders oor ’n rooi romp praat, is dit onmoontlik om te weet of hulle dieselfde kleur rooi in gedagte het. Want hoe rooi is rooi? Of hoe donker is donkerrooi?26 Die punt wat ek hier wil maak, is dat die talige begrip van die kleur rooi (net soos alle ander kleure) ’n onbepaalde en onsegbare aspek bevat en dat dit in die kommunikasie tussen die skrywer Schoeman en sy lesers ’n beeldende rol speel wanneer hy op ’n bewuste manier kleurwoorde in sy teks plaas.
Daar is een boek in Schoeman se oeuvre wat uitstaan omrede die gebruik van kleurwoorde, naamlik Afskeid van Europa. Schoeman het deur middel van kleurbenoeming ’n skilderagtige dimensie aan sy tekste gegee. In die reisboek van 250 bladsye teks word 204 verwysings na kleure aangetref en daarnaas nog etlike uitkennings van lig-skakerings.27 In vergelyking hiermee, word daar in Schoeman se niefiksieboek Merksteen. ’n Dubbelbiografie (1998), die publikasie oor die lewe van sy Nederlandse grootouers wat 358 bladsye beslaan, slegs 16 kleurwoorde gebruik (Winters 2019). Schoeman se aanwending van terme wat verband hou met kleur en lig-donker, soos “gloed” en “skittering”, en hul metafisiese uitwerking op die leser is reeds deur Viljoen (2002:224–5) bespreek. Coetzee (2021:38–41, 44) wys daarop dat Schoeman reeds vroeg in sy oeuvre, in sy Ierse dagboeke, verwysings na kleurskakerings toepas. Volgens Winters (2019) is:
Die kleurgebruik in taal [...] een van die hulpmiddels wat ’n skrywer tot sy of haar beskikking het om die verhaal meer vleis aan die bot te gee. ’n Skrywer se oogmerk van die benoeming van kleure is om die leser op ’n min of meer dwingende wyse ’n seker beeld in te prent […].
In bogenoemde ondersoek lê ek nog nie ’n verband met Wittgenstein nie, maar dit is moontlik dat die kleurbenoeming in Afskeid van Europa raakpunte het met Wittgenstein se idees oor kleurbegrippe. Wittgenstein se konsepte het moontlik ’n invloed op Schoeman se impressionistiese weergawe van sy reisindrukke gehad.
Wittgenstein wil die begrensdheid van die taal waarmee mense oor kleure praat, verduidelik en die aandag op die bewussyn vestig, die bewussyn wat deur die taalinstrument met kennis versterk kan word (Anscombe 2014:126–7, 131). Dit is wat Schoeman ook wil doen met die kleuraanduidings in sy reisverhale: om die bewussyn via die leeservaring van sy lesers te versterk. Met kleuraanduiding kan ’n skrywer ’n nabootsing van verskynsels weergee, ’n gemoedstoestand uitdruk, simboliek toepas of op ’n dwingende manier ’n kleurprojeksie in die leser se kop oproep (Winters 2019). Schoeman het geskilder met woorde, met gekonstrueerde kleurwoorde wat hy somtyds self geskep en saamgestel het uit twee begrippe. Wittgenstein het in sy Duitstalige geskrifte ook saamgestelde woorde bedink, soos “Farbmathematik” (kleurwiskunde), “Fleckfarbe” (vlekkleur), “Gesichtsbild” (waarnemingsbeeld) en “Rötlichgrün” (rooi-agtig groen) (Anscombe 2014:125).
Wat besonders in Afskeid van Europa is, is dat Schoeman die grens van kleurbenoeming in die Afrikaanse taal uitgebrei het. Alle niekleurblindes kan verstaan wat ’n skrywer bedoel met rooi, groen, blou, geel, wit, swart ensovoorts. Vakterme soos Cadmium scarlet of Dioxazine mauve sal egter net vir kunsskilders projeksies oproep. Schoeman bedink in sy reisverhale saamgestelde kleurwoorde wat ook vir lesers wat nie skilders is nie, verstaanbaar is. Hier onder volg ’n gekategoriseerde opsomming van kleurwoorde wat in Afskeid van Europa voorkom. Deur algemene byvoeglike naamwoorde soos “vaal-”, “helder-”, “dof-”, “wasig-”, “verbleikte” en “sag-” by te voeg, probeer Schoeman om ’n assosiasie in die koppe van sy lesers te skep sodat hulle die juiste kleurtoon kry. Voorts gebruik hy meer spesifieke byvoeglike naamwoorde, soos “pêrel”-grys, “koper”-groen, “appel”-groen, “baksteen”-geel, “baksteen”-rooi, “marmer”-bleek. En daar is ook die besondere Afrikaanse kleurwoord wat Schoeman meer as een keer gebruik, naamlik “appelkooskleurig”, soos in: “Om seweuur gaan die son onder in ’n waas van appelkooskleurige lig” (Schoeman 2017a:29). Vir Nederlandssprekende lesers, byvoorbeeld, wat nie weet wat ’n “appelkoos” is nie, kan dit moeilik wees om dié kleur voor te stel en dit kan verkeerdelik opgeroep word as die swewerig-ligpienk kleur van appelbloeisels.
Daar is twee kleurwoorde in Afskeid van Europa wat moontlik nie by alle lesers assosiasies oproep nie omdat hulle nie bekend is met die beeld wat dit moet aanspreek nie, en dit is “Schönbrunner-geel” en “seladongroen”. Met seladongroen kan mens bekend wees deur kennis van keramiek. Seladon is die naam van ’n soort keramiek wat sy oorsprong in China het en die seegroen kleur van niersteen (“jade”) het. En mense wat nooit die Kasteel Schönbrunn – met die liggekleurde, gedempte, droom-agtige geel - in Wene besoek het nie, sal slegs kan raai oor die kleurtoon. As ek dié kleur met ’n analogie sou moet verduidelik, sou ek sê: Schönbrunner-geel is soos die delikate geel van die gras op die uitgestrekte hoëveldse vlaktes van die Vrystaat.
In Wittgensteinse interpretasie voeg Schoeman se saamgestelde woorde nuwe gewaarwordings tot die bewussyn van sy lesers toe, bo-op die implisiete (kleur)kennis wat hulle reeds gehad het. Ek beeld my in dat Schoeman met die hier onder kursief gedrukte woorde die tinte van die Suid-Afrikaanse aarde in gedagte gehad het:
Kleurwoorde in Afskeid van Europa:
Hierdie kategorisering van kleure in rooi, geel, blou ensovoorts, soos ek dit intuïtief opgestel het, is natuurlik slegs relatief. “Marmer-wit” sou net so goed as ’n liggrys tint beskou kan word. Wittgenstein gee toe:
De moeilijkheden die we bij het nadenken over het wezen van de kleuren ondervinden (waarover Goethe zich in de Kleurenleer een oordeel wilde vormen) liggen al besloten in de onbepaaldheid van ons begrip van gelijkheid van kleuren. (Wittgenstein in Anscombe 2014:23)
Met ander woorde: Daar is geen grense aan die bepaaldheid van die menslike begrip van kleure nie, in sowel die beeld as die verbeelding. Schoeman het met sy saamgestelde kleurwoorde iets van die onbepaalde taalruimte opgevul en kleurvolle indrukke geskep in ’n poging om sy beskrywings so beeldend moontlik te kommunikeer.
5. Buite die grense van taal: die transendente sfere van Wittgenstein en Schoeman
Toe Wittgenstein sy eerste weergawe van wat later die Tractatus sou word geskryf het, het dit bestaan uit stellings dat ’n logiese proposisie net ’n toutologie of ’n teenstelling kan voorstel.28 Wittgenstein se dienstyd in die Eerste Wêreldoorlog, waarin hy van naby die gevolge van dood en verderf belewe het, het egter sy insigte verander. Hy het tot die besef gekom dat daar meer in die wêreld is as wat net met waar of onwaar verhoudings vervat kan word. Hy het stellings toegevoeg wat handel oor etiek en estetiek. Dit maak die Tractatus ’n ongewone mengsel van logiese teorie en religieuse mistiek (Monk 1990:116).
Stelling 6.421 verklaar: “Es ist klar, daß sich die Ethik nicht aussprechen läßt. Die Ethik ist transzendental” (Dit is duidelik dat die etiek nie uitgespreek kan word nie. Die etiek is transendentaal). (Wittgenstein 1976:146)
Stelling 6.522 verklaar: “Es gibt allerdings Unaussprechliches. Dies zeigt sich, es ist das Mystische” (Daar is beslis onuitspreeklike dinge. Dit wys sigself, dit is die mistieke). (Wittgenstein 1976:150)
Die belangstelling in die mistieke was eksplisiet en implisiet deel van Schoeman se lewe en werk. As 19-jarige seun het sy bekering tot die Katolisisme tot ’n mistieke vervoering gelei (Schoeman 2002:311) en ook ná sy uiteindelike wegbeweeg van die Katolieke Kerk het mistiek ’n belangrike rol in Schoeman se denke en skrywe bly speel. Só het Schoeman eenmaal sy opvatting van mistiek vir een van sy korrespondente verwoord:
As ek gedwing sou word om ’n omskrywing [van mistiek] te gee, sou dit wees: ’n baie intense persoonlike belewenis van “iets” (wese, krag, mag) groter as jouself, wat uiteindelik vir jou op een of ander manier lonend en verrykend is ‒ wat ek probeer sê, nie bloot ’n “gevoel” of emosie nie, maar iets wat ’n indruk maak terwyl dit beleef word.29
Hierdie omskrywing kom baie naby aan Wittgenstein se gedagte dat die mistieke sigself “wys”.
Waaraan kan dan “die mistieke” in Schoeman se werk herken word, of anders gestel, sy pogings om die onverwoordbare te verwoord en dit te kommunikeer vir sy lesers? Wat was Schoeman se metode om via sy skeppende werk verby die grens van die onuitspreeklike te kom? Die antwoord omvat verskillende aspekte. Schoeman het ’n houvas probeer kry op die bonatuurlike deur boeke van voorchristelike, buitechristelike en Christelike wysgere en mistici te lees. Hy het gemediteer, die stiltes in landskappe en in homself opgesoek, en hy het die kuns verstaan om stemme uit die ander wêreld, die verlede, op te vang. Hy het as kanaal gedien om aan te teken wat aan hom gegee word (Olivier 2002a:22). In sy Kaapse tyd (van 1982 tot 1998) het Schoeman elke naweek soggens by die Mount Nelson Hotel sit en lees in publikasies oor Boeddhisme en Benediktinisme (Schoeman 2002:598). Terselfdertyd het hy boeke wat hy reeds van sy kloostertyd geken het, herlees, soos The practice of the presence of God.30 Dit bevat briewe van Broeder Lawrence wat in die 1600’s die bediende van ’n Karmelieteklooster se skatkisbewaarder was. Die teks verduidelik Lawrence se metode om die teenwoordigheid van God te verkry. Schoeman het, nadat hy in die 1970’s die Katolisisme agter hom gelaat het, gesoek na ’n vervangende vorm van die God soos dit in die christologie aangebied word. As voorbeeld van wat hy aangetref het, kan ’n sin uit een van sy e-posse dien, naamlik dat hy in sy leessoektog afgekom het op die idee “dat die naam vir God of die Godheid in ’n Kongolese taal beteken ‘Hy is daar waar alles ophou’”.31
Waar alles ophou of waar stilte val ná die uitlating van woorde, daaraan het Schoeman ook ’n paragraaf gewy in sy outobiografiese aantekeninge, Die laaste Afrikaanse boek, met ’n aanhaling van Ernest Hemingway: “You lose it if you talk about it”. Schoeman (2002:132) skryf:
[D]og uiteindelik is dit wat jy in eerste instansie wou uitspreek waarskynlik tog maar vervat in die leë ruimte wat deur al daardie woorde afgebaken word en in die stilte wat agterbly nadat hulle uitgespreek is. Ek dink aan my eie skeppende werk, die fragmente wat op die oomblik toevallig by my opkom, en onthou hier inderdaad ook oomblikke waar die poging tot verwoording uiteindelik tóg laat vaar is en die onsegbare bloot aangedui: “Die eseltjie wag”, “Jy het gekom”, “Ek het ook eens gelewe”, “O ja, daar is eilande”. En dit was fiksie [...].
Naas al die ander boeke wat Karel Schoeman in die laat-1980’s en 1990’s waardeer het, was daar The cloud of unknowing (1961).32 The cloud of unknowing is ’n anonieme werk van Christelike mistiek wat in die laaste helfte van die 14de eeu geskryf is. Die teks is ’n geestelike gids oor kontemplatiewe gebed in die laat-Middeleeue. Die onderliggende boodskap dui daarop dat die manier om God te ken, is om die oorweging van God se besondere aktiwiteite en eienskappe te laat vaar, en om jou verstand en ego oor te gee aan onwetendheid (Wolters 1983:9–11). Hierdie soort boodskap het Schoeman (2002:317) reeds in sy universiteitsjare geken aan die hand van die boek Silence in heaven (Merton 1966) wat meld: “each soul sings for himself with the unknown Spirit”.
Hierdie sin, “each soul sings for himself with the unknown Spirit”, het konnotasies met eensaamheid, vryheid, stilte en die verbinding met ’n solipsistiese hoër gees, begrippe wat in Schoeman se romans van sy derde fase implisiet aangetref word. Van der Mescht (2013:165) wys daarop dat die begrippe eensaamheid, vryheid en stilte soos ’n goue draad deur Hierdie lewe loop, in die verhaal waarin ’n ou vrou op haar sterfbed oor haar lewe op ’n afgeleë plaas terugdink. Die verbinding met die christologie in dié roman is vervat in die simboliek van die kruisie wat die skoolmeester vir die hooffiguur agterlaat. Viljoen (2002:222) wys daarop dat in Schoeman se Stemme-drieluik “betekenis verkry word uit stemtoon en stembuiging, uit die beklemtoning van skynbaar willekeurige lettergrepe en die soms skaars merkbare pouses tussen woorde sodat die swye eweseer tot die sin bydra as dit wat uitgespreek word.” In die Stemme-drieluik word die leser gedwing om “mee te werk” aan die fiktiewe handelingsproses van die roman (Winters 2021:45–6). Vir die ontvanklike leser is die effek dat daar in daardie romans ’n betekenis anderkant woorde is, iets wat die leser skaars of eintlik glad nie kan omskryf nie.
Schoeman verstaan daarnaas die kuns om met enkele woorde ’n kragtige emosie oor te dra. Burger (2021) wys daarop dat Schoeman in Verliesfontein met enkele terme die ganse martelpraktyk van die historiese figuur van Abraham Esau kon weergee: “Hy [Esau] is gemartel – en Schoeman kry dit reg om die marteling sonder regstreekse beskrywings slegs as weerklinkende gille diep op mens se gemoed af te druk”. Schoeman het die woorde dermate noukeurig gekies dat daar ’n maksimale gevoelseffek ontstaan. Dit toon ’n verband met Wittgenstein se pleidooi om versigtig en noukeurig te wees met woorde.
Die roman Verkenning sinspeel op ’n ontdekkingsreis waarby konflikterende stemme weerklink en op mekaar reflekteer. Die reis begin in die “beskawing” van Kaapstad, beweeg steeds verder die ongetemde binneland in en eindig uiteindelik op die limiet tussen beskawing en wildernis. Benewens die betekenis van limiet as geografiese en antropologiese grenswaarde, bevat Verkenning ook die grense van taal: Schoeman reik verby die onverwoordbare deur die toepassing van ’n simfoniese en suggestiewe skryfstyl. Volgens Van Vuuren (1997:58–73) getuig die ryk verskeidenheid van taalgebruiksvorme en -soorte van Schoeman se meesterlike beheer oor sy taalmedium.
’n Verlange van Schoeman om vir homself verstaanbaarheid te genereer uit die transendente, mistieke ervarings van historiese figure kan bespeur word in Schoeman se niefiksieboek Die wêreld van Susanna Smit, 1799–1863 (1995). Susanna Smit was die halfgeletterde vrou van die predikant Erasmus Smit. Hulle het met ’n kapkar die Suid-Afrikaanse binneland ingetrek en baie beproewinge deurstaan. Ondanks die swaarkry, of dalk vanweë die swaarkry, het Susanna steeds ’n verbinding met haar God gevoel wat sy in die stilte van haar gebede opgesoek het. Haar reis en die momente van vervoering het sy opgeteken in ’n dagboek. Schoeman het wat hy “haar mistieke dagboek” noem, aangewend vir sy navorsing en publikasie. Hy (2002:528) vermeld aangaande sy belangstelling in die Smits se lewens dat dit “die kwessie van hul geloof was waarin ek belanggestel het, en dat dit veral dít was wat ek wou probeer verstaan. Self kon ek my teen hierdie tyd in alle eerlikheid nie meer ’n Christen noem nie [...]”. Aangaande die skakel tussen mistiek en Christendom bevestig Rossouw (2018:794) dié verband wat in die fenomenologiese tradisie van die Christelik-Ortodokse perspektief bestaan tussen ’n oorgee aan stilte en die te verwesenlikte beeld van God.
Oor Wittgenstein se vermeende beeld van God het baie publikasies verskyn, asook oor sowel sy persoonlike as filosofiese siening,33 maar nietemin bly die aard van sy geloof onduidelik, te meer omdat dit Wittgenstein se mening was dat ’n doktrine, sodra mens dit onder woorde bring, onsinnig is. In hierdie verband vermeld die biograaf Ray Monk (1990:144) Wittgenstein se solipsistiese opvatting: “It is true: Man is the microcosm: I am my world.” Hierdie siening is opvallend soortgelyk aan Schoeman s’n soos hy dit in die 1990’s ontwikkel het en waarvan hy die uitwerking op ’n epifaniese moment in Wene belewe het. In Slot van die dag (2017b:160) formuleer hy dié siening as: “Ek is my eie middelpunt”; in Afskeid van Europa (en let hier ook op die suggestiewe uitwerking van die twee kleurwoorde “wit”) soos volg:
Ek onthou die leë ruimte, kil in die vroeë oggend, die klank van my voetstappe oor die plaveisel, ’n wit muur met ’n toegemesselde Romaanse deur uit die dertiende eeu, en skielik die besef, wete of sekerheid, in soveel woorde uitgedruk: ek is hier: ek is my eie middelpunt; alleen in die leë wit kerk in die vroeë oggend. (Schoeman 2017b:216)
Aan ’n korrespondent het Schoeman oor daardie besondere moment van bewuswording geskryf: “Ek het onlangs nagedink oor die gevoel van ‘ek is my eie middelpunt’ wat in Wene by my opgekom het, en dit toe ’n stap verder gevoer: God is ’n leë ruimte. Dus wel ’n ruimte, iets aanduibaar, maar tewens leeg, sodat alles daarin moontlik is. Waarmee die begrip van ’n ‘persoonlike God’ natuurlik verval”.34 Dit kan haas geen toeval wees dat Schoeman hierdie openbaring belewe het in die tuisstad van Wittgenstein nie. Teen die einde van sy lewe het Schoeman oorweeg om opnuut Wene te besoek, maar weens vermoeidheid moes hy die plan laat vaar (Schoeman 2017b:160).
Wittgenstein se opvatting, “Man is the microcosm: I am my world”, kom ook terug in Schoeman se waarneming toe hy oor sy eie ouer wordende liggaam nadink en vir ’n korrespondent skryf:
[...] die liggaam waarvan ek al hoe meer voel dat dit nie meer aan my behoort nie; maar in dieselfde oomblik skielik ook van die feit dat dit desondanks my liggaam is en dat ek ék is, en dat hierdie belewenis van hierdie eenheid ’n belewenis van God is. Baie soortgelyk aan die belewenisse wat ek in Wene gehad het, wat ek vir jou beskryf het: ek is my eie middelpunt. ’n Oomblik van verheldering en insig; ’n epifanie.35
Schoeman het met sy laaste besoek aan Europa in 2013 dikwels die stilte opgesoek; hy staan vroeg op, wandel langs die strate, besoek kasteeltuine en gaan sit in kerkies. Rossouw (2018:794) wys daarop dat stilte verband hou met die skeppende vermoë van kunstenaars wanneer hulle hulself vrylik oorgee aan dit wat in stilheid aan hulle gegee word. Dit is wat Schoeman tydens sy reis en besonderlik in Wene gedoen het. Hy skryf:
Betreklik selde was ek in Wene doelgerig êrens heen op pad, en selfs waar dit die geval was, was dit ook geen kwessie van erns of dringendheid nie en kon dit wat ek beoog het ewe goed op ’n ander dag uitgevoer word, of selfs glad nie. Terwyl my gang deur die stad dag ná dag dus binne ’n vaag gesketste algemene raamwerk plaasgevind het, was dit wesenlik ’n kwessie van ingewing, improvisasie en stemming, of moontlik toeval, vir diegene wat in so iets soos toeval glo en nie die wesenlike eenheid van die werklikheid erken nie. (Schoeman 2017b:209)
Die inhoud van die Tractatus openbaar hom op die punt waar stilte begin. Die grense van taal word deur Wittgenstein binne taal getrek. Alle ander aspekte soos etiek, estetika, godsdiens behoort nie tot die sfeer van geartikuleerde sin nie. Hierdie dinge bly ongeartikuleer en kan slegs deur die mistieke ryk getoon word (Arnswald 2009:7). Hierdie filosofie kry uiting in Schoeman se werkswyse deur hom in alle rus ontvanklik oop te stel vir wat ook al aan hom as kanaal gegee word, en tegelykertyd is daar die besef dat daar verby ’n sekere punt, “by noute van die sandloper”, die woorde as ’t ware in stilte val (Olivier 2002a:32).
6. Gevolgtrekking
Schoeman het vanaf die laat-1980’s kennis geneem van die taalfilosofieë van Wittgenstein. Schoeman het nie eksplisiet aangedui watter publikasies van Wittgenstein hy indertyd gelees het nie, maar sy latere eksplisiete aanhalings (in die outobiografiese publikasies van 2002 en 2017) van die Wittgenstein-stellings gee aanleiding om aan te neem dat hy ’n deel van die filosoof se werk bestudeer het en dat dié kennis deel van Schoeman se kognitiewe, konatiewe en metafiksionele bewussyn uitgemaak het. Sy kennis kom veral tot uiting in die romans van die Stemme-drieluik, die roman Verkenning en sy outobiografiese werke wat hy vanaf die 1990’s geskep het. Geskiedkundig beskou, kom die periodes van die kennis opdoen van Wittgenstein se werk en die skrywe van hierdie boeke ooreen.
Die inhoudelike skakel tussen Wittgenstein en Schoeman is die bemoeienis met taalkommunikasie en hoedat woorde betekenis kry binne en buite die grense van taal. Albei se lewenswerk het bestaan uit die vormgewing van die sin van taal. Wittgenstein het dit probeer doen met selfverklarende filosofiese stellings om te wys hoedat kommunikasie met woorde verloop of aanvullend gestel, hoedat taalgebruik aangewend behoort te word en dat daar grense is aan wat ’n mens met woorde kan uitdruk. Schoeman het met sy woordkuns uiting daaraan gegee. In die biografie van Wittgenstein het Schoeman aanklank gevind deur die ooreenkomste in hulle albei se kompromislose, idiosinkratiese lewensinstellings. Idiosinkrasie is ’n basiese bestanddeel van kreatiwiteit en oorspronklike denkwyses; hierdie sake vorm ook ’n skakel tussen Wittgenstein en Schoeman.
Die uitgewerkte filosofiese temas in hierdie artikel betref die rol van visuele beelde in taal, die rol van kleur en kleurwoorde en die rol van die onsegbare. Op die limiete lê volgens Wittgenstein dinge wat ’n mens nie kan omskrywe nie, maar net kan toon deur daarna te wys. Schoeman het dit erken; in sy romans is daar sekere momente wat hy slegs impressionisties aangee deur net met een of ’n paar woorde ’n sfeer of gebeurtenis te skets en om met ’n minimale leksikon ’n maksimale emosie te bewerkstellig. Schoeman verstaan egter ook die kuns om foto’s of afbeeldinge, wat hy as inspirasie vir sy romans gebruik, in woorde om te sit en met die beskrywings beelde in die koppe van sy lesers te prent. Dit het hy ook met kleurwoorde gedoen. Wittgenstein het gewys dat daar geen grense is aan die bepaaldheid van die menslike begrip van kleure nie, sowel in die beeld as die verbeelding. Schoeman het met sy saamgestelde kleurwoorde in Afskeid van Europa iets van die onbepaalde Afrikaanse taalruimte opgevul en aanspraak gemaak op die verskerpte verbeelding van sy lesers.
Dit wat nie gesê kan word nie behoort tot die mistieke. Wittgenstein stel dat daar beslis onuitspreeklike dinge is. Hulle wys hulself en dit is die mistieke. Hierdie filosofie kry uiting in Schoeman se metode van volledige geestelike oopstelling vir dit wat aan hom as “kanaal” deurgegee word. In sy skrywe val die beelde wat nie meer verwoord kan word nie in stilte weg, verby die denkbeeldige noute van die sandloper. Schoeman het in sy Afrikaanse historiese romans uiting aan die onsegbare gegee en vir die ontvanklike leser insig verskaf in die wêreld van die verlede. In Wene het Schoeman se eie gees met die stilte versmelt. Hy het tot ’n mistieke insig gekom waarin hy homself as die middelpunt van alles ervaar het. Dit het hom groot helderheid verskaf – naamlik die solipsistiese insig dat alles één is en dat hyself ’n onderdeel van die wesenlike eenheid is. Met name in Schoeman se sterwensepos Slot van die dag. Gedagtes is “Wittgenstein” as interteks aanwesig. Selfs in die subtitel “Gedagtes”; wat Wittgenstein as stellings geponeer het, was niks anders nie as die notering van gedagtes. Schoeman haal in Slot van die dag Wittgenstein se stelling oor die sin van die lewe betekenisvol aan. In dié boek se laaste paragraaf, getitel “Besluit”, neem Schoeman voorbeeld aan Wittgenstein se struktuur van gedagtenotering. Schoeman wil aan die einde van sy lewe, in die laaste boek wat hy geskryf het,36 sy mees persoonlike gedagtes kommunikeer. Die drang om alles te verwoord, selfs dít wat nie verwoord kan word nie, was die intens menslike aspek van die mens, askeet en skrywer Karel Schoeman. Wittgenstein se invloed het ’n beskeie deel van Schoeman se elegie uitgemaak.
Erkenning
Ek is dank verskuldig aan Mark Ingle wat my gewys het op Karel Schoeman se belangstelling vir die biografie van Ludwig Wittgenstein, en die gemeenskaplikhede wat hy daarin gelees het. Ek bedank Louis Voortman vir die aanvanklike proeflees van my manuskrip, Francis Galloway vir haar geduld met die aanvanklike redigering van die voorlegging van ’n nie-moedertaal-Afrikaanssprekende en twee anonieme keurders vir hul aanbevelings wat waarde toegevoeg het.
Bibliografie
Primêre bronne
Universiteit Stellenbosch, Dokumentasiesentrum: Karel Schoeman-versameling.
Vrystaatse Argiefbewaarplek, Bloemfontein: Karel Schoeman-versameling.
Die Oratorium van St. Philip Neri, Oudtshoorn: Indeks vir die Katolieke Kerkwoordeboek.
Sekondêre bronne
Ambrose, A. 1972. Ludwig Wittgenstein. A portrait. In Ambrose en Lazarowitz (reds.) 1972.
Ambrose, A. en M. Lazarowitz (reds.). 1972. Ludwig Wittgenstein. Philosophy and language. Londen: George Allen en Unwin Ltd. / New York: Humanities Press Inc.
Anscombe, G.E.M. (red.). 1977. Remarks on colour. Ludwig Wittgenstein. Oxford: Basil Blackwell. Uit Duits vertaal deur L.L. McAlister en M. Schättle.
—. 2014. Ludwig Wittgenstein. Over kleur. Uit Engels en Duits vertaal deur P. Wijdeveld. Amsterdam: Boom Kleine Klassieken.
Arnswald, U. 2009. The paradox of ethics – “It leaves everything as it is”. In Arnswald (red.) 2009.
Arnswald, U. (red.). 2009. In search of meaning. Ludwig Wittgenstein on ethics, mysticism and religion. Karlsruhe: Universitätsverlag.
Beany, M. (red.). 2013. The Oxford handbook of the history of analytic philosophy. Oxford: Oxford handbooks online. DOI:10.1093/oxfordhb/9780199238842.013.0035.
Burger, W. en H. van Vuuren (reds.). 2002. Sluiswagter by die dam van stemme. Beskouings oor die werk van Karel Schoeman. Pretoria: Protea Boekhuis.
Burger, W. 2021. Karoobrokkies, ’n literêre reis. LitNet Boeke en Skrywers. https://www.litnet.co.za/karoobrokkies-n-literere-reis (10 Januarie 2022 geraadpleeg).
Brink, A. 2017. St Francis of the Ritz. Review of Karel Schoeman: Die laaste Afrikaanse boek. https://oulitnet.co.za/seminarroom/afrikaans.asp (26 Oktober 2021 geraadpleeg).
Carstens, W.A.M. en E.H. Raidt. 2017. Die storie van die Afrikaans. Pretoria: Protea Boekhuis.
Coetzee, M. 2021. ’n Milieu-gerigte ondersoek na die aanwending van ruimtelike elemente in die Ierse tekste van Karel Schoeman, met die fokus op die boek van Ria Winters as agtergrond. MA-verhandeling, Universiteit van die Vrystaat.
De Vries, A. 2020. Die pluimsaad waai ver(der). Om Van Wyk Louw in Katolieke verband te herverbeel. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 60(2):450–62.
Diller, J. en A. Kasher (reds.). Models of God and alternative ultimate realities. Dordrecht: Springer.
Duvenage, P. 2017. Karel Schoeman – die Goethe van Afrikaans. LitNet. In memoriam. https://www.litnet.co.za/karel-schoeman-die-goethe-van-afrikaans (20 Maart 2022 geraadpleeg).
Kannemeyer, J.C. 1983. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Pretoria: Academica.
Keyt, D. 1964. Wittgenstein’s picture theory of language. The Philosopical Review, 73(4):493–511. DOI: 10.2307/2183303.
Kremer, M. 2013. The whole meaning of a book of nonsense: Reading Wittgenstein’s Tractatus. In Beany (red.) 2013.
Lubart, T. en B. Thornhill-Miller. 2019. Creativity: An overview of the 7C’s of creative thought. In Sternberg en Funke (reds.) 2019:277–99.
Merton, T. 1956. Silence in heaven. A book of the monastic life. New York: The Studio Publications Inc.
Mitralexis, S. 2015. Ludwig Wittgenstein between analytic philosophy and apophaticism. Newcastle upon Tyne: UK Cambridge Scholars Publishing.
Monk, R. 1990. Ludwig Wittgenstein. The duty of genius. Londen: Jonathan Cape.
Olivier, G. 1995. Die stemme van ’n wye en droewe land. Karel Schoeman: Die uur van die engel. Die Suid-Afrikaan54:39,41.
—. 2002a. Onderhoud met Karel Schoeman. In Burger en Van Vuuren (reds.) 2002:20–34.
—. 2002b. Beskouing. In Burger en Van Vuuren (reds.) 2002:35–41.
Pollen, J.M. 2021. Tractatus logico-philosophicus by Ludwig Wittgenstein. Los Angeles Review of Books. https://www.lareviewofbooks.org/article/the-way-out-of-the-fly-bottle-wittgensteins-tractatus-at-100 (15 Maart 2022 geraadpleeg).
Rapport. 1977. Karel se kis is skoonveld. 10 April.
Rapport, Boeke-rubriek. 2009. In gesprek met Schoeman. Onderhoud na aanleiding van die verskyning van die biografiese roman Titaan. 2 Augustus, bl. 5.
Rossouw, J. 2015. Hoekom Karel Schoeman se romans my geraak het. LitNet. In memoriam. https://www.litnet.co.za/hoekom-karel-schoeman-se-romans-geraak-het (10 Januarie 2022 geraadpleeg).
—. 2017. Schoeman se laaste sin oor sy lewenswerk, Netwerk 24, 21 Oktober.
—. 2018. Stilgebed en skone skeppendheid. Om uit die stilte te skep. LitNet Akademies, 15(3):789–805. https://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2018/12/LitNet_Akademies_15-3_Rossouw_789-806.pdf.
Schoeman, K. 1985. Die GAR. Groot Afrikaanse Roman. Die Suid-Afrikaan, Someruitgawe, 42–5.
—. 1993. Hierdie lewe. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 1995a. Die uur van die engel. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 1995b. Die wêreld van Susanna Smit, 1799–1863. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 1996a. Verkenning. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 1996b. The face of the country: A South African family album, 1860–1910. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 1998. Verliesfontein. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 2002. Die laaste Afrikaanse boek. Outobiografiese aantekeninge. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 2015. This life. Uit Afrikaans vertaal deur E. Silke. New York: Archipelago Books.
—. 2017a. Afskeid van Europa. Aantekeninge. Pretoria: Protea Boekhuis.
—. 2017b. Slot van die dag. Gedagtes. Pretoria: Protea Boekhuis.
—. 2018a. ’n Stil gemoed. ’n Inleiding tot die Boeddhisme en meditasie. Uit Engels vertaal. Pretoria: Protea Boekhuis.
—. 2018b. At close of day. Reflections. Uit Afrikaans vertaal deur E. Silke. Pretoria: Protea Boekhuis.
Scholten, A.D. 1970. Church dictionary. Kerkwoordeboek. Pretoria: Katholieke Afrikanersentrum.
Smith, F. 2021. Schoeman en Bergman: ’n Skrywer se filmiese verbeelding. Lesing gelewer as deel van die aanlynseminaar Een stem uit de stilte: Karel Schoeman (1939–2017), Zuid-Afrikahuis, Amsterdam, 26 Oktober. https://www.zuidafrikahuis.nl/2021/10/20/een-stem-uit-de-stilte-karel-schoeman-1939-2017 (30 Oktober 2021 geraadpleeg).
Sternberg, R.J. en J. Funke (reds.). 2019. The psychology of human thought. An introduction. Heidelberg: University Publishing.
Tolstoy, L. 1892. Kurze Darlegung des Evangelium. Leipzig: Verlag Philipp Reclam jun.
Van der Merwe, C.N. 2014. Die houtbeen van St Sergius. Opstelle oor Afrikaanse romans. Stellenbosch: SUN PReSS.
Van der Mescht, H. 2013. Eensaamheid, alleenheid, vryheid: Joseph Joachim se F-A-E-lewensmotto (“Frei aber einsam”) en Karel Schoeman se roman Hierdie lewe. LitNet Akademies: 10(2):165–95. https://www.litnet.co.za/assets/pdf/joernaaluitgawe_10_2/10(2)_GW_VanDerMescht.pdf.
Van Vuuren, H. 1997. “Op die limiete”. Karel Schoeman se Verkenning (1996). Literator 18(3):57–78.
—. 2002. ’n Oorsig oor die oeuvre (1965–1998). In Burger en Van Vuuren (reds.) 2002:51–61
Ventis, H. 2009. The eloquent sounds of silence. Contrasting intimations of the ineffable. ΘEOΛOΓIA, 2009(3):123–47.
Viljoen, L. 2002. “Die verlede is ’n ander land”: ruimtelike geskiedskrywing in Die uur van die engel. In Burger en Van Vuuren (reds.) 2002:214–27.
—. 2004. “’n Brief in ’n bottel”: ’n Lesing van Karel Schoeman se Die laaste Afrikaanse boek. Journal of Literary Studies, 20(2):109–31.
Von der Ruhr, M. 2013. Transcending the world. Wittgenstein, God, and the unsayable. In Diller en Kasher (reds.) 2013:823–38.
Westergaard, P.K. 2009. A note on Wittgenstein’s Tractatus and Tolstoy’s Gospel in brief. From the ALWS archives: A selection of papers from the International Wittgenstein Symposia in Kirchberg am Wechsel. http://wittgensteinrepository.org/agora-alws/article/view/2838/3400 (1 April 2022 geraadpleeg).
Winters, R. 2019. Kleurgebruik in taal. Die palet van Karel Schoeman. LitNet. Seminare en Essays. https://www.litnet.co.za/kleurgebruik-in-taal-die-palet-van-karel-schoeman (26 Desember 2021 geraadpleeg).
—. 2020. Reise met Schoeman. In die voetspore van die skrywer. Pretoria: Protea Boekhuis.
—. 2021. Karel Schoeman. An Afrikaans voice in Africa. A historical, sociological and linguistic approach into the life and work of South African writer Karel Schoeman (1939–2017). MA-verhandeling, Universiteit Leiden.
Wilde, T. 2004. Reflectieve dynamiek in het latere werk van Wittgenstein. Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte, 95(2):85–113.
Wittgenstein, L. 1926. Wörterbuch für Volksschulen. Wene: Hölder-Pichler-Tempsky AG. Wittgensteinsource.org. Wörterbuch für Volksschulen materials. WFV-WB1926 Facsimile.
—. 1960. Ludwig Wittgenstein. Schriften. Tractatus logico-philosophicus. Tagebücher 1914–1916. Philosophische Untersuchungen. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag.
—. 1976. Tractatus logico-philosophicus. Uit Duits vertaal deur W.F. Hermans. Amsterdam: Atheneum-Polak & Van Gennep.
—. 1977. G.E.M. Anscombe (red.). Remarks on colour / Bemerkungen über die Farben. Berkeley: University of California Press.
—. 2010. Filosofische onderzoekingen. Uit Duits vertaal deur M. Derksen en S. Terwee. Amsterdam: Uitgeverij Boom.
Wolters, C. 1983. The cloud of unknowing and other works. Londen: Penguin Books.
Zou, H. 2005. The crystal order that is most concrete. The Wittgenstein House. The Journal of Aesthetic Education, 39(3):22–32.
Eindnotas
1 ’n Uitspraak van Schoeman (1985:43) is soos volg: “[…] ’n mens het taal nodig om te kommunikeer, en hoe fyner en subtieler die aard van die kommunikasie wat beoog word, des te deegliker die kennis en vaardigheid wat vereis word.”
2 ’n Preliminêre uitgawe van die Tractatus het in 1921 as die Logisch-Philosophische Abhandlung (Leipzig: UNESMA) verskyn. In 1922 het die Tractatus as die Tractatus logico-philosophicus (Londen: Kegan Paul) verskyn. Vir my navorsing het ek die vertaling deur W.F. Hermans gebruik (Amsterdam: Atheneum-Polak & Van Gennep, 1976). Dit verskaf die oorspronklike Duitse teks met die Nederlandse vertaling langsaan.
3 Wittgenstein (1976:45 Stelling 4.015). Die Möglichkeit aller Gleichnisse, der ganzen Bildhaftigkeit unserer Ausdrucksweise, ruht in der Logik der Abbildung. [Die moontlikheid van alle vergelykings, van die verskeie soorte beeldsprake, berus in die logika van die afbeelding ‒ my vertaling.]
4 Van Vuuren (2002:55): “In die laaste romans, veral in Verkenning, kry die taalgebruik ’n sterk poëtiese inslag.”
5 Rossouw (2015): “[…] ek het min ander mense teëgekom in wie die verlange na die mistiese eenheid met God, ’n eenheid wat alle verstand te bowe gaan, sterker was. So sterk was die verlange in hom dat hy dit nie eens meer probeer (of wou probeer?) benoem het nie.”
6 Volgens Carstens en Raith (2017:166) is daar 12 miljoen mense in Suid-Afrika en Namibië wat Afrikaans praat.
7 Kyk vir ’n oorsig in Winters (2020:257).
8 E-pos (17 Augustus 2020) van M. Ingle aan die artikelskrywer.
9 In hierdie periode het Wittgenstein notas van sy gedagtes vir Bertrand Russell gemaak (Monk 1990:94). Dit het uitgeloop op Notes on logic, die handgeskrewe vertaling deur Russell van vier van Wittgenstein se verlore manuskripte. http://digitalarchive.mcmaster.ca/islandora/object/macrepo%3A76134#page/1/mode/2up.
10 Sien ook Westergaard (2009).
11 In Kraków het Wittgenstein die agtste deel van Nietzsche se versamelde werke gekoop, waarin Der Antichrist vervat is.
12 Die kaartjies vir die indeks van die Katolieke Kerkwoordeboek word bewaar in die Oratorium van St. Philip Neri, Oudtshoorn. Sien ook De Vries (2020:450–62).
13 Navorsing op 23 Februarie 2022 deur die artikelskrywer by die Oratorium van St. Philip Neri.
14 Karel Schoeman se bemoeienis word nie in die woordeboek vermeld nie. Dit kan te doen hê met die afstand wat hy in die 1970’s van die Katolieke Kerk geneem het en dat hy nie (meer) in verband gebring wou word met die woordeboek nie.
15 Brief van Schoeman aan P. Alberts, 10 Januarie 1977. Die briewe is in private besit; in Februarie 2022 deur die artikelskrywer geraadpleeg. Sien ook Rapport (1977). Schoeman het tydens sy verblyf in Skotland begin met die indeks vir die leksikon. Die houtkis met goed waaronder die indekskaartjies, het met Schoeman se terugkeer in Suid-Afrika by die Spoorweë verlore geraak. Later is die sending teruggevind en het dit weer by Schoeman uitgekom.
16 Daar is verskeie menings oor die sogenaamde fases van Schoeman se skryfwerk. Maar die literatore stem saam dat die Afrika-gerigte historiese romans, waaronder ’n Ander land, die Stemme-drieluik en Verkenning ’n derde fase van Schoeman se werk verteenwoordig.
17 Sien ook eindnota 23.
18 So het Wittgenstein byvoorbeeld hom vererg as sy studente sy lesings nie geredelik vinnig verstaan het nie (Ambrose 1972:15).
19 Belangstelling om nuwe dinge en ’n wye verskeidenheid van prikkels te ervaar is een van die sewe bestanddele wat Lubart en Thornhill-Miller (2019:279) vir kreatiwiteit formuleer.
20 Over kleur het oorspronklik in 1977 by Basil Blackwell in Oxford verskyn as Remarks on colour / Bemerkungen über die Farben. In hierdie artikel is verkies om die Nederlandse vertaling te gebruik.
21 E-pos van 26 September 2001 van Schoeman aan Alida Potgieter, destyds werksaam by Human & Rousseau. Die aanwysing was vir die redaksie van Die laaste Afrikaanse boek. Outobiografiese aantekeninge.
22 Die getoonde bladsye is gekies vanweë die groot ooreenkoms in ordening van die tekste. Ook oor die geheel beskou, is die skryfstyl van Wittgenstein se gedagtes in die Tractatus en Philosophische Untersuchungen van ooreenstemmende aard met dié in Schoeman se “Besluit” in Slot van die Dag.
23 Benewens dat Schoeman beskrywings van foto’s aanwend om beelde in die koppe van sy lesers te plaas, maak hy soms ook gebruik van werklike foto’s om die onsegbare te kommunikeer. In sy opstel “Die laaste woord oor ’n Afrikaanse boek of Die verhaal van die afgesnyde voete” bespreek Van der Merwe (2014:139–59) Schoeman se outobiografie Die laaste Afrikaanse boek. Van der Merwe vestig die aandag daarop hoedat Schoeman met woorde essensiële outobiografiese elemente wegsteek. Daarnaas bespreek hy ook die foto op die voorblad en ’n deel van die foto-afdeling van daardie boek. Hy wys byvoorbeeld daarop dat Schoeman twee foto’s opgeneem het wat assosiasies het met sy homoseksualiteit: een van ’n beeldhouwerk van Hermes wat ’n verwyfde uitstraling het en een van die kragman Paul Smit in gespierde houding. Die onderskrifte by dié foto’s bied vir die leser egter geen verduideliking aangaande die skakel na Schoeman se persoonlike lewe nie; die leser moet self die verband lê. Dit geld ook vir die opvallende voorbladfoto van Die laaste Afrikaanse boek, wat Schoeman as jong seuntjie met sy halfsuster Salomé toon: hierdie tafereel hou oënskynlik min verband met die inhoud van die outobiografie.
Hierdie soort kommunikasie met gebruikmaking van foto’s sonder afdoende uitleg is ’n ánder manier (anders as om beelde met woorde in taal vorm te gee) om die onsegbare te kommunikeer. Hoe Schoeman afgedrukte foto’s en kiekies in sy werke gebruik as kommunikasiemiddel is ’n vrywel onverkende onderwerp. Benewens die ontleding van die foto-afdeling in Die laaste Afrikaanse boek, wat wag op verdere kritiese interpretasie, is daar ook Schoeman se enigste publikasie wat as fotoboek aangebied is en wat in ’n dergelike verkenning sou pas: The face of the country: A South African family album, 1860–1910. Kaapstad: Human & Rousseau (1996).
24 Dit gaan oor die Mary Moffat Museum in Griekwastad. Die Australies-Nederlandse egpaar Voortman het die museum in 2006 besoek. Die e-pos van L. Voortman aan die artikelskrywer is gedateer 29 Desember 2020.
25 Schoeman (1998:11) het daarop gewys dat ook die reuk- en tassintuig beelde kan oproep, soos met “die walmende paraffienlamp”, die “skielike windvlaag langs die gang” en “die geur van koffie”.
26 In Remarks on colour / Bemerkungen über die Farben skep Wittgenstein die begrip van wat hy noem kleurgrammatika. Sy idees handel enersyds oor kleurlogika en andersyds oor kleurwaarneming. Sien ook Wilde (2004:85).
27 By die identifikasie en telling van kleure is velkleure van mense nie ingesluit nie. Ook eiename en ander woorde waarin kleure voorkom, soos Blouberg, bloureën en rooiwyn is nie as kleure saamgetel nie.
28 Sien die faksimilee-uitgawes van verskeie weergawes van die Protractatus op wittgensteinsource.org, “Protractatus tools (PTT)”, byvoorbeeld die MS 104 farbkodierte Darstelling A3, 3.
29 E-poskorrespondensie tussen Schoeman en ’n anonieme korrespondent van Kaapstad, 12 Julie 2014.
30 E-poskorrespondensie tussen Schoeman en ’n anonieme korrespondent van Kaapstad, 1 September 2013.
“The practice of the presence of God the best rule of a holy life” deur Broeder Lawrence is aanlyn gepubliseer: https://gutenberg.org/cache/epub/13871/pg13871.html.
31 E-poskorrespondensie tussen Schoeman en ’n anonieme korrespondent van Kaapstad, 27 Augustus 2010.
32 E-pos van 23 Augustus 2020 van M. Ingle aan die artikelskrywer.
33 Kremer (2013:28–30); Von der Ruhr (2013:823–38); Mitralexis (2015).
34 E-poskorrespondensie tussen Schoeman en ’n anonieme korrespondent van Kaapstad, 20 April 2013.
35 E-poskorrespondensie tussen Schoeman en ’n anonieme korrespondent van Kaapstad, 29 Julie 2013.
36 Slot van die dag. Gedagtes was die laaste boek wat Karel Schoeman geskryf het. Dit is nie die laaste boek van sy hand wat gepubliseer is nie, want postuum het in 2021 reeds ander boeke verskyn uit die voorraad van manuskripte wat by sy uitgewer in bewaring is.
LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.
The post Ludwig Wittgenstein en Karel Schoeman: ’n verkenning van die verbande tussen Wittgenstein se taalfilosofie en Schoeman se woordkuns appeared first on LitNet.
