This reader impression was written and sent to LitNet on the writer's own initiative.

Banting: 7 day meal plans
Rita Venter, Kim Blom and Natalie Lawson
Publisher: Quivertree Publications
ISBN: 978-1-928429-22-7

Written by Rita Venter, Kim Blom and Natalie Lawson, the bestseller Banting: 7 day meal plans – 100 favourite recipes from over 2 million group members is much more than a cookbook featuring recipes and meal plans for long-term and new “banters”.

The meal plans include dairy-fee, basic, budget and seven-day options. They also include inspirational testimonials from people of all walks of life and income brackets who successfully follow the Banting lifestyle, and the book serves as an easy-to-follow guide. Besides awesome tips and tricks; “Always, sometimes and never” food lists; 15 “Rules to live by” and a 10-step “Let’s do this” guide; the book contains grocery lists and tons of information that the Banting community will find very useful. The Banting diet – or low-carb, high-fat diet – focuses on a lifestyle to improve health and was popularised locally by Professor Tim Noakes.

The overall enthusiastic and inspirational tone of Banting: 7 day meal plans will appeal to many readers. The authors promise on the inside cover: “We are here to help you start the most incredible, challenging, audacious, courageous and amazing journey of your life. We are here to make it simple for you.” They advise: “Start by setting small, manageable goals. Remember every good choice you make is one less bad choice. Look at it as a new way of eating that will heal your body so you can live a long and happy life” (31). “Probably the most important rule of Banting is to eat only when you’re hungry, not because ‘it’s time to eat’” (101).

Here are a few of the delectable Banting recipes found in this book: breakfast pizza, frittata, pumpkin and bacon soup, peri-peri chicken livers, beef stroganoff, pickled fish, mushroom sauce, balsamic vinaigrette, roasted peppers, cheap and cheesy bread, dinner rolls, cabbage bread, pork crackling, cheese chips, lemon or lime cheesecake fat bombs and chocolate brownies.

I especially loved the following testimony from Andile Nyawo on page 55:

My starting waist size was 40. I am currently at 32. My weight was 125 kilograms and now I am between 81 and 83 kilograms. The biggest lessons I have learnt on the Banting lifestyle are commitment, dedication and perseverance. Banting has changed my life in an amazing way.

More about the authors:

Rita Venter, the founder of the popular Facebook group, is married to a type 1 diabetic who has greatly benefited from the Banting lifestyle, enabling him to reduce his insulin intake.

Natalie Lawson, a stay-at-home mom whose oldest was diagnosed as autistic and nonverbal, insists that her family’s Banting journey has reaped great rewards.

For Kim Blom, a PR consultant and founder of the Banting group, this book is an outlet for her love of learning and teaching and is a way to help others on their path to healing.

You can get your copy of Banting: 7 day meal plans here.

The post <em>Banting: 7 day meal plans</em>: reader impression appeared first on LitNet.

Daar is name wat ’n mens soos jy grootword opgetel en geassimileer het sonder dat jy presies weet waar en wanneer. Tog het hulle deel geword van jou uitdyende bewussyn, die eter waarbinne jy uitbeweeg in die wêreld, ’n vanselfsprekendheid soos die Here en die regering.

Ek bedoel name (vir my geslag) soos Esmé Euvrard, dr Verwoerd, Die Du Plooys van Soetmelksvlei.

Nog so ’n naam was Dot Serfontein. Vra nie hoe nie. Ek twyfel of ek op laerskool haar boeke gelees het. Dit moet die radio wees, daardie onontbeerlike vormer van jou hart en verstand. Stories deur haar oor die radio voorgelees moes ’n blywende indruk op hierdie kind gemaak het. Of ’n boek in die huis, of ek dit nou self gelees het of nie.

Dit is een van die vreugdes van ’n jong boekredakteur dat mense jou pad kruis wie se boeke jy op skool of pas maar op universiteit bestudeer het, boeke wat jou straks gehelp trek het na die beroep. Jou helde, die legendes, kry menslike gestalte, word stem en persoonlikheid. Die profiel word ingevul met alledaagse, menslike bedrywigheid en sorge: ’n hond wat soek is, ’n motor wat gediens moet word, ’n pakkie afgelewer.

My eksemplaar van ons Queillerie-uitgawe van Vertel! Vertel! is gehawend weens klein hondjies met jeuktand

Op ’n dag in daardie epogmakende jaar 1994 bel Antjie Krog my by Queillerie en vra of ek wil kyk na stukke van haar ma se skryfwerk. Watse stukke? Allerhandes – kom kyk self.

Daar sou nie nee dankie gesê word nie, het ek geweet voor ek hulle nog gesien het. Dot Serfontein! Daardie kenbaarste onder skrywersname. En boonop die ma van Antjie Krog. Was daar ’n punt toe die skaal gekantel het van Antjie as “dogter van Dot Serfontein” na Dot as “ma van Antjie Krog”? Ek glo van nee. Daarvoor was Serfontein te diep gevestig in die letterkundige landskap van Afrikaans, sy en Antjie elk so klinkend hul eie stem.

..........

Dit was ongelukkig – is dalk steeds – die geval dat hierdie skrywer ver onderskat is. Sy het pryse en eerbewyse ontvang, maar nie konstant nie, en nie die groot pryse waarvan almal weet nie. Van haar vroeë boeke, party onder skuilname, is geskryf in die meer populêre register van die tydskrifverhale waarmee sy begin het. Sarie Marais het ‘n groot rol hierin gespeel. As dit die oorsaak was dat ’n verminderde reputasie haar bly aankleef het, is dit ’n aanklag teen literêre snobisme.

........

Dit was ongelukkig – is dalk steeds – die geval dat hierdie skrywer ver onderskat is. Sy het pryse en eerbewyse ontvang, maar nie konstant nie, en nie die groot pryse waarvan almal weet nie. Van haar vroeë boeke, party onder skuilname, is geskryf in die meer populêre register van die tydskrifverhale waarmee sy begin het. Sarie Marais het ‘n groot rol hierin gespeel. As dit die oorsaak was dat ’n verminderde reputasie haar bly aankleef het, is dit ’n aanklag teen literêre snobisme.

In die groot projek om die Afrikaanse letterkunde in tandem met die Afrikaner op te hef en groots te maak het ons miskien verby die mikpunt geskiet. Ons het ons laat verlei deur die idee dat akademiese letterkunde, werke waarop geleerdes met groot woorde inboor, van groter waarde is as die groot veld van stories oor en vir mense in die daaglikse dieptes en hoogtes van hulle bestaan.

Ironies genoeg ís Dot Serfontein onder die literêre swaargewigte gereken. Haar groot, diepsnydende roman oor die Boereoorlog, Rang in der staten rij van 1973, behoort in dieselfde asem genoem te word, sê Hilda Grobler in Hoofstad van 13 September 1973, as Die swerfjare van Poppie Nongena van Elsa Joubert en Kroniek van Perdepoort van Anna M Louw. (Laasgenoemde is toegejuig as die uiteindelike aankoms van die sogenaamde Groot Afrikaanse Roman.)

Maar dis om al wéér die sonde van letterkundige klassestratifikasie te pleeg. Dot Serfontein se grootste prestasie, waarin sy skaars haar gelyke het, was in hoe goed sy konkrete ervaring en vlieënde verbeelding in taal kon uitdruk en op papier kon neersit sodat die leser soos in ’n panorama kon deel in die skouspel van die groot drama wat so oud soos die mensdom is. Niemand stel dit beter nie as Petra Grütter, ’n Overbergse eweknie van die Vrystaatse Serfontein, en dis die moeite werd om haar uitgebreid aan te haal uit Insig van Februarie 1996:

Die mens wat hier na vore kom, staan boer-groot voor jou, en sy gebruik die boer-taal. Sy sê bek en stront waar dit pas, dws as deel van ’n genuanseerde en deurvoelde herinneringstroom wat, soos die rivier van haar dorp, verlede en hede saamsleur. Sy hou haar stories aan die beweeg, van mensknoop tot mensknoop, en oplaas strik sy dit met die noodlot vas. Daar is min uitkomkans. [...] So lyk léwende letterkunde: wanneer die skrywer wegraak, en die skepping self praat. Die boek verdwyn, die tyd vergaan, die deure van die ewigheid knars oop, en weerloosheid kom soos Shakespeare se nakende nuutgeborene deur die storm aangeloop.

Protea se mooi uitgawe van Vertel! Vertel!

Hierdie woorde het sy uitgespreek in reaksie op Vertel! Vertel!, die boek wat gevorm is uit ‘n klomp los stukke in stapels papiere uitgewaaier rondom Antjie waar ek haar plat op die vloer van haar kantoor in Woodstock, Kaapstad, aangetref het. Sy was destyds redakteur van die politieke tydskrif Die Suid-Afrikaan.

Ek is daar weg met die papiere in, as ek my verbeelding die oorhand gee, ’n plastieksak. En ek het dit gaan sit en lees. En lees en lees. Dit is ’n versameling wat min samehang het, maar ook weer alle sin só saam maak. Daar is gewone kortverhale, daar is fragmente, transkripsies van ander se vertellings, flardes vertellings wat, was hulle nie so deeglik en selfversekerd geskryf nie, jou sou kon laat dink hulle kom met die wind aangewaai. Maar wat hulle gemeen het, wat hulle uiteindelik tot boek laat bind het, is dié onomstootlike feit: ’n Meesterlike verteller is aan die woord, en sy het iets om te vertel. En een van die vermoëns van so ’n verteller is om selfs die geringste van dinge met substansie en waardigheid te beklee, en dit boonop ligvoets te doen, en met humor.

So verskyn toe in 1995 die enigste boek van Dot Serfontein wat dit my voorreg was om uit te gee, en om in die proses ’n rafelpuntjie beet te kry van die ryk weefwerk wat hierdie vrou se lewe was. Ek het haar op haar plaas Middenspruit buite Kroonstad gaan opsoek. Dit was voor die boek uitgekom het, en ons moes praat oor die inhoud en die omslag.

Wat ek op die plaas aangetref het, was geen weduwee in sak en as nie, maar iemand wat, in haar eie woorde (in ’n onderhoud met Marietjie Smith in Rooi Rose van 29 Julie 1992) sê “dat sy as boervrou ‘uit beginsel’ gebak, geslag, seep en konfyt gekook, koffie gebrand, vrugte, honde, katte, hoenders en bye ‘beboer’, perde mak gery, twee sandkliphuise met gewone arbeiders gebou en vyf kinders grootgemaak het – ‘alles min of meer op die beginsel van werk hard, neuk sinvol, vrees die Here en moet op prinse en ’n wit vel nie vertrou nie’.” Sulke praktiese verstandigheid het ek ook elders by skrywers teëgekom, veral as hulle ’n landelike herkoms het. Nie alle skrywers is dromerige boheme nie. Jy moet eet, jy moet kan ry, en jy moet ’n dak oor jou kop hê.

Dot was aan die vleis werk en bak toe ek daar aankom. Die sproeiers was aan in die tuin; daar het ’n hopie onkruid by die rose gelê. Ek herinner my nie ’n arbeidsmag werksaam om haar nie. Sy was besig, en byna saaklik, maar sy het my vriendelik en ferm ingebring. Hier was sy in beheer.

Eers koffie en beskuit. Op die stoof was sy ons middagete aan koke. Koffie, beskuit, en gesels. Sy was ingelig en nuuskierig. Haar intelligensie het aan haar geskitter soos ’n juweel wat jy in die son draai. Die saaklikheid het gou deursigtig geword: Dit is die wandel van iemand wat werk, wat besig is, die wêreld ernstig opneem, maar nogtans ruim reserwes wellewendheid het. Hartlikheid, as sy van jou begin hou. Mens gaan nie goedkoop om met toegeneentheid as jy iemand soos Dot Serfontein is nie.

Toe ons oor die boek se voorblad praat, vertel sy my van die skildery wat haar dogter Penny Krog van haar gemaak het. Terug in die Kaap kry ek dit te siene: ’n vrou met die welige grys hare soos ’n helm om haar kop, die breë, sterk skouers van iemand wat nie lyf kan wegsteek nie, hande voor die bors gehou – nie in ’n rusposisie gevou nie, maar net vir ’n oomblik stil soos dié van ’n snydokter net voor ’n operasie, gereed. En die gesig. Vriendelik maar nie stroperig nie. Die vlakke kan jy maklik soos ’n landskap lees.

Die ontwerp vir die voorblad het Nic de Jager (geen familie!) vir ons gemaak. Dit was ’n hele storie om die skildery sonder ligweerkaatsing af te neem. Die reproduksie het ons ’n bietjie in die steek gelaat deur die diepste lyne en die blou effens te oorbeklemtoon. Nic se konsep was om die skildery en titel asof onder ’n sjabloon te plaas sodat dit lyk asof mens die skildery deur ’n raam beskou. Die raam synde (volgens een afleidingsmoontlikheid) die verhale in die boek wat jou uiteindelik ’n blik op die skrywer self gee.

.......

En wat sien ons so, in die verhale? Vir my was sy iemand uit wilgehout gesny, gehou uit sandsteen. Die Valsrivier waarvoor sy so lief was, het in haar are gevloei, en die Vrystaat was haar asem.

..........

En wat sien ons so, in die verhale? Vir my was sy iemand uit wilgehout gesny, gehou uit sandsteen. Die Valsrivier waarvoor sy so lief was, het in haar are gevloei, en die Vrystaat was haar asem.

’n Stuk of tien jaar later woon ek self in die Oos-Vrystaat en doen ’n bietjie werk vir ’n toeristetydskrif. Ek kry opdrag om Kroonstad te gaan besoek vir artikels oor erfenisgoed en besienswaardigheid. Dot, nou dorpsinwoner, stem in om my rond te vat. Sy neem my na plekke en mense, en sy vertel baie. Sy ken bykans elkeen van die ou Vrystaatse families, veral die Oos-Vrystaat, die Brandwaterkom en die vroue wat in die holkranse geskuil het, waaroor Christoffel Coetzee skryf in sy roman Op soek na generaal Mannetjies Menz wat ek ook uitgegee het sedert ek haar laas gesien het.

Ek is daar weg met ’n groot present: ’n eksemplaar van Keurskrif vir Kroonstad, die magtige boek wat sy in 1990 oor Kroonstad geskryf het. Bykans 650 bladsye in grootformaat met geskiedenisse en foto’s, opgawes van mense en families, anekdotes. Sy is nie net stem van die Vrystaat nie maar ook geheue. Dit is verblydend dat Human & Rousseau, Lapa en Protea Boekhuis van haar boeke in bundels versamel of net so heruitgegee het. Rang in der staten rij by laasgenoemde is seker die belangrikste een, en is ek bly dat hulle Vertel! Vertel! ook heruitgegee het.

Vrydagoggend 4 November 2016 sterf Dot in haar slaap. Ek woon in Griekeland. Ek sien ’n foto van die begrafnis, Antjie half in beweging, haar gesig onleesbaar.

Die Burger vra my vir ’n paragraaf oor haar: “Ons het uit die staanspoor goed oor die weg gekom omdat sy reguit en eerlik was. ’n Skitterende instansie van watter pasmaats vlymskerp intellek en ’n agrariese bestaan is. Sy was die verpersoonliking van ’n nou vergange Vrystaat, ’n kenner van geskiedenis, families en mense, en ’n liefhebber van al drie.”

Dieselfde huldeblyk (5 November 2016) haal Breyten Breytenbach aan: “As ek hoed gedra het, haal ek dit nou in eerbied af by die verbygaan van hierdie moeder. Ek is bly vir haar naastes se onthalwe dat sy op ’n natuurlike manier kon sterwe, en soos dit nou gebeur, sterwe die tekstuur van ’n ryk geskiedenis wat van ver kom, saam met haar."

Vir bronne by hierdie artikel het ek swaar gesteun op Erika Terblanche se deeglik-nagevorste skrywersprofiel van Dot Serfontein hier op LitNet.

The post Skoon wasgoed: Dot Serfontein se rang in die ry van skrywers appeared first on LitNet.

Jayne Bauling (photo: provided)

Jayne Bauling talks to Naomi Meyer about Looking for Letsie, which is shortlisted for the Sanlam Prize for Youth Literature 2021.

........

My protagonist, Mikea, has a strong sense of right and wrong, and likes to imagine other people’s lives, but he must learn to understand and accept the compromises they make just to survive.

..........

Congratulations on your shortlist nomination for the Sanlam Prize for Youth Literature 2021. Please tell me how your story was born: where did you get the idea for this story, and tell me about your characters?

My story was born out of my fascination with Johannesburg, where I lived most of my life before moving to White River. Street scenes, especially those I’ve witnessed on visits back there in recent years, were a powerful prompt for the idea of writing about young people on the streets. My protagonist, Mikea, has a strong sense of right and wrong, and likes to imagine other people’s lives, but he must learn to understand and accept the compromises they make just to survive.

For which age group did you intend your story? Why did you specifically write a book for people of this age group? Which part of writing this story for these people did you enjoy most?

I wrote Looking for Letsie for readers aged 14 and up, although I know many much younger readers are already reading adult fiction. It’s rewarding and challenging to write for readers who are no longer children but who feel things intensely. Due to the nature of my plot, I especially enjoyed being able to create a whole ensemble of different characters for this story, instead of just two or three.

........

It’s rewarding and challenging to write for readers who are no longer children but who feel things intensely.

..........

For the authors on the English shortlist: there is plenty of young adult fiction written in English. What distinguishes a South African English language book from the rest?

I think South African authors writing YA in English are acutely aware of this, and while we try to create stories with universal appeal, South Africa is unique, and so are our stories.

.......

I think South African authors writing YA in English are acutely aware of this, and while we try to create stories with universal appeal, South Africa is unique, and so are our stories.

.........

How did the pandemic influence your writing and themes of writing, if at all?

The pandemic slowed down my writing, due to anxiety and wondering what the future held. There were days when I couldn’t write, and yet the good writing days between those were an escape and gave me a great emotional boost.

How did COVID-19 influence your own life personally?

Self-quarantining due to exposure early on, and the hard lockdown, led me to re-evaluate many areas of my life, and to return to emotionally fulfilling activities that I had begun to neglect in recent years.

Also read:

2021 Sanlam Prize for Youth Literature shortlist: an interview with Francis Tebesi

Sanlamprys vir jeuglektuur-kortlys 2021: ’n onderhoud met Betsie van Niekerk

2021 Sanlam Prize for Youth Literature shortlist: an interview with Musa Baloyi

2021 Sanlam Prize for Youth Literature shortlist: an interview with Jaco Fouché

The post 2021 Sanlam Prize for Youth Literature shortlist: an interview with Jayne Bauling appeared first on LitNet.

’n Boer maak ’n plan en ’n kunstefees maak films – onder andere.

Hugo Theart op die silwerdoek

Die KKNK het op 25 Mei 2021 hulle planne vir die res van die jaar in ’n persverklaring uitgespel, maar ’n aantal genooide gaste kon dit uit die perd se bek, of dan artistieke direkteur se mond, oftewel sy avatar op die skerm, eerste hoor.

John Tshabalala van Absa

Helaas. Hugo Theart het nie ’n toespraak gemaak nie. Ook nie die borge nie. Hulle het als op kamera gesit en die gaste kon als op die silwerskerm sien.

Die geleentheid is in die Labia, een van Suid-Afrika se min onafhanklike rolprentteaters, gevier.

’n Nabyskoot

Nadat Theart en die borge hulle planne uitgelê het, is die klassieke toneelstuk Die naaimasjien, geskryf deur Rachelle Greeff en gespeel deur Sandra Prinsloo, ook op die skerm vertoon.

By die Bernina

Die filmweergawe, vervaardig deur Carien Loubser, is op ’n verhoog geskiet, wat gemaak het dat die toneelmatigheid nooit verdwyn nie. Hennie van Greunen, wat die regie en ontwerp vir die toneelstuk gedoen het, se hand is steeds te sien. Tog maak die wisselwerking van kamerahoeke, nabyskote en wyehoeklense die ervaring heel nuut en anders as om dit in die teater te sien.

Enigeen kan dit nou sien. Kaartjies is te koop by Quicket. Dit is oor en oor die moeite werd.

Meer sulke ervarings volg – lees gerus die volle persverklaring.

Rachelle Greeff, Hugo Theart, Carien Loubser, Sandra Prinsloo en Hennie van Greunen

Ná die vertoning het Theart blomme aan Carien Loubser, Rachelle Greeff, Sandra Prinsloo en Hennie van Greunen oorhandig.

Dit het reg voor die (nou donker) skerm plaasgevind. In die skemer teater was daar luide applous.

Streng COVID-19-protokolle het in die teater gegeld. Ná die tyd is happies in die buitelug bedien, individueel verpak, volgens die regering se voorskrifte.

Du Toitskloof het van hulle heerlike wyn aan die gaste beskikbaar gestel.

Bev Maritz (links) het Die naaimasjien oorspronklik vervaardig vir Joho! Produksies. Hier is sy saam met Dirk Nagtegaal, die eienaar van Joho! Produksies. Hy het ook die Nagtegaal-prys uitgeloof om sy vrou, Reinet, te gedenk.

Dirk Nagtegaal het die geleentheid bygewoon. Rachelle Greeff het destyds die Nagtegaal-prys verower met die oorspronklike manuskrip van Die naaimasjien.

Hennie van Greunen, Sandra Prinsloo, Rachelle Greeff, Bev Maritz, Dirk Nagtegaal, Pedro Kruger, Hugo Theart

Hugo Theart, artistieke direkteur van die KKNK, Anna Davel en Lizané Basson, algemene bestuurder van die KKNK

Lees ook:

Persverklaring: KKNK 2021 – ’n fees van vermaak #ORALOOR

Press release: A once-off, live online reading of Neil Coppen’s work in development

Persverklaring: Oudtshoorn se reWOLusie kry nasionale voetspoor

Marthinus Basson gereed om regisseurs se hande weer vuil te kry

The post Die KKNK pronk op die silwerdoek appeared first on LitNet.

This reader impression was written and sent to LitNet on the writer's own initiative.

The boy who never gave up: A refugee’s epic journey to triumph
Emmanuel Taban and Andrew Crofts
Jonathan Ball Publishers
ISBN: 9781776191260

........

If there ever was a book that deserved the description of epic as part of its title, then this book is the one. And the best part of it is that this story is all based on real events.

..........

If there ever was a book that deserved the description of epic as part of its title, then this book is the one. And the best part of it is that this story is all based on real events.

Emmanuel Taban was born in Sudan, in what is today South Sudan. He grew up in a loving home, but in an environment of abject poverty, the family living in a mud house with very little resources. In an attempt to secure some money, Taban’s mother often resorted to selling alcohol in the community. His father being absent, the responsibility to raise the children fell on his mother. Like many other countries in Africa, Sudan is a country rich in natural resources, but there are no leaders with the moral backbone to lead the country. The politicians are only interested in their own welfare, leaving the country in a state of despair. It is in these circumstances that Taban grew up; often in the midst of civil war, he was no stranger to the corpses of human beings. However, from a very early age, Taban was an eager student, and despite limited opportunities, he excelled academically. Due to financial woes, his education was cut short, but the desire to complete his education never ceased. The story of his life is basically the story of his attempts to secure an education.

........

However, from a very early age, Taban was an eager student, and despite limited opportunities, he excelled academically. Due to financial woes, his education was cut short, but the desire to complete his education never ceased. The story of his life is basically the story of his attempts to secure an education.

..........

During his teenage years, Taban was captured and jailed after being accused of providing information to enemy forces. After being tortured for weeks, he converted to Islam, but eventually fled, at first attempting to return to Sudan. The book then follows the journey that Taban took on his way to South Africa. On this journey, he would live through many adventures, living on the streets. He would often travel on foot, other times by bus, often getting into trouble with local people and the authorities. He also had to endure a lot of rejection from extended family, and he completely lost contact with his beloved mother. Time and again, Taban would resort to the churches whenever he was in a new city and had nowhere to go; most of the time, these would be Catholic churches. The churches would often provide him with food, temporary shelter and money, and there were also many acts of kindness from strangers along the way. It was during 1994 that Taban journeyed through Africa, travelling, among other places, via Kenya, Tanzania and Zimbabwe, and eventually all the way to Johannesburg, where he arrived in 1995.

........

“There seemed to be nothing good going on anywhere. Everybody was praying to God for divine intervention, and the churches were full of people expecting miracles. Even the president and his ministers were praying, without realising they needed to make decisions” (170).

..........

Again, in South Africa, Taban went to the Catholic church to escape a life on the streets. He subsequently found employment, ended up completing secondary school and started to study medicine, graduating in 2004. In chapter 11, under the heading of “A sad reunion”, Taban relates his first visit to Sudan after graduating. He bemoans the state of the country and is also critical of the leaders: “There seemed to be nothing good going on anywhere. Everybody was praying to God for divine intervention, and the churches were full of people expecting miracles. Even the president and his ministers were praying, without realising they needed to make decisions” (170). Sudan would eventually be split into two, with South Sudan being established in 2011. The book also documents Taban’s ongoing struggle to establish a bottling plant, which would provide bottled water and create employment opportunities, but which is yet to materialise.

........

The boy who never gave up is a book that I could not put down. Apart from being the story of a teenager’s epic journey through Africa, it is also an inspiring book, a book of hope. I would not at all be surprised to see the story of this famous doctor one day being turned into a film.

.........

The boy who never gave up is a book that I could not put down. Apart from being the story of a teenager’s epic journey through Africa, it is also an inspiring book, a book of hope. I would not at all be surprised to see the story of this famous doctor one day being turned into a film. Taban continued his studies and eventually specialised in pulmonology. The book also documents much information about his personal life, such as his relationships and eventual marriage, as well as other engagements with his family, among these the passing of his mother. With the outbreak of the COVID-19 pandemic, Taban would go on to play a central role in the fight against the COVID-19 pandemic, with his story gaining media interest along the way.

The post <em>The boy who never gave up: A refugee’s epic journey to triumph</em> by Emmanuel Taban – reader impression appeared first on LitNet.

Title: For my country
Author: Themba Maseko
Publisher: Jonathan Ball Publishers
ISBN: 9781776190539

"When I joined the struggle as a 13-year-old boy in Soweto, I would never have imagined that one day I would blow the whistle on a special kind of corruption that was destroying the party and the values I had been fighting for all my life."

In 2010, government spokesperson Themba Maseko was called to the Gupta family’s Saxonwold compound and asked by Ajay Gupta to divert the government’s entire advertising budget to the family’s media company. When Maseko refused to do so, he was removed from his position and forced to leave the public service.

The life of this once-proud civil servant would never be the same again.

Maseko, whose activism was forged in the Soweto uprising of 1976, is a product of the struggle, and has always been unfailingly loyal to the principles of the ANC. In 2016, when the party called on members with evidence of wrongdoing by the Guptas to step forward, Maseko was the only one to do so. For this courageous act of whistleblowing, he was ostracised, slandered and even threatened.

As a former senior state official, with a distinguished record of public service, Maseko also offers a rare insider’s view of the presidencies of Thabo Mbeki and Jacob Zuma and of the inner workings of government.

Compelling and revelatory, For my country shows what it takes to stand up for one’s principles and defy the most powerful man in the country.

The post Fresh off the press: <i>For my country</i> by Themba Maseko appeared first on LitNet.

The Free State and North West are already into their third wave.

Freek Robinson interviews Michelle Groome, head of the Division of Public Health Surveillance and Response at the National Institute for Communicable Diseases.

The post Reguit met Robinson: A Zoom interview with Michelle Groome appeared first on LitNet.

Drakenstein-kunstenaars sal jonges motiveer en vermaak

Ter ere van Jeugdag 2021 bied die Afrikaanse Taalmuseum en -monument (ATM) ’n opwindende gratis program wat ter plaatse opgeneem en vanaf 16 Junie 2021 aanlyn beskikbaar sal wees vir ’n wêreldwye gehoor.

Gegewe die huidige uitdagings, is dit ’n geleentheid vir die instelling om hul bande met die gemeenskap te versterk asook musiekbeoefening en kulturele loopbane onder die jeug te bevorder. Volgens die ATM se direkteur, Michael Jonas, wil die instelling ook Afrikaans in al haar diversiteit en gedaantes ter bevordering van nasiebou en maatskaplike samehorigheid vier.

Die program self vind op 5 Junie by die Taalmonument plaas waar 100 uitgenooide jongmense na die gewilde en plaaslik bekende Nosipho H se motiveringspraatjie en sangitems kan luister. Dit word opgevolg met Zebulon Kochk, 2020-wenner van ’n Kokertoekenning vir die bevordering van Afrikaans onder die Suid-Afrikaanse jeug, wat sy gedigte voordra. Daarna sal Bianca Goosen, wat onder meer al by talle kunsfeeste opgetree het, asook die jong opkomende Wellingtonse sterre RJay & LKay die gaste met musiek en sang vermaak. Die hele geleentheid sal professioneel opgeneem en geredigeer word om ’n pragtige program vir ’n wêreldwye gehoor saam te stel. Dit sal boonop unieke skote van die monument insluit sodat kykers ’n beter idee kry wat die instelling als bied.

"Plaaslike talente word dikwels tydens groot geleenthede misgekyk of uitgebuit en word ook nie altyd na waarde geskat nie," sê Jonas. "Om hierdie redes wil ons ’n platform aan plaaslike kunstenaars bied om te kan groei, vaardighede te slyp en broodnodige blootstelling te bekom. Vermaak het immers die krag om ons te verenig en in krisistye aan mekaar te verbind."

Volgens Jonas het die opstande van 16 Junie 1976 verreikende gevolge vir die Suid-Afrikaanse gemeenskap en die Afrikaanse wêreld gehad. "Die tragiese gebeure kan seer sekerlik beskou word as een van die grootste flaters in die geskiedenis van hierdie relatief jong Afrikataal. Dekades later gaan die taal steeds gebuk onder negatiewe persepsies weens die opstand, daarom bied Jeugdag ons die kans om te herbesin oor die instelling se omstrede verlede en die by tye steeds verdeelde taalgemeenskap wat ons bedien."

Die Jeugdagprogram sal vanaf 09:00 op Woensdag, 16 Junie 2021, gratis op die ATM se Facebookblad en YouTube-kanaal beskikbaar wees waar enigiemand dit enige tyd kan bekyk.

Vir verdere inligting oor hierdie en ander geleenthede, (aanlyn-)kursusse en Covid-19-protokolle, skakel 021 863 0543/4809 of besoek www.taalmonument.co.za.

Jaarpermitte is beskikbaar teen R120 vir individue of R220 per gesin (tans aangebied teen ’n 20%-afslag), wat toegang tot alle Volmaanpieknieks insluit. Die Taalmonument en taalmuseum is oop vir besoekers – tans gratis toegang vir kinders onder 18. 

Drakenstein artists to motivate and entertain young people

In honour of Youth Day 2021 the Afrikaans Language Museum and Monument (ATM) offers an exciting free programme that will be recorded in situ and will be available online for a worldwide audience from 16 June 2021

Given the current challenges, this is an opportunity for the institution to strengthen its links with communities as well as to promote music practice and creative careers among the youth. According to the ATM's director, Michael Jonas, the institution also wants to celebrate Afrikaans in all its diversity and forms, in order to promote nation-building and social cohesion.

The programme itself will take place on 5 June at the Taalmonument where 100 invited young people can listen to the popular and local celebrity Nosipho H's motivational speech and songs. This is followed by Zebulon Kochk, 2020 winner of a Koker Award for the promotion of Afrikaans among the South African youth, who will perform his poetry. Afterwards, Bianca Goosen, who has participated at numerous art festivals, as well as the young rising Wellington stars RJay & LKay will entertain the guests with music and song. The entire event will be professionally recorded and edited to put together a beautiful programme for a worldwide audience. It will also include unique shots of the monument to give viewers a better idea of what the institution has to offer.

"Local talent is often overlooked or exploited during big events and are not always appreciated," says Jonas. "For these reasons, we want to provide a platform for local artists to grow, hone their skills and gain much-needed exposure," he says. "After all, entertainment has the power to unite and connect us in times of crisis."

According to Jonas the uprisings of 16 June 1976 had far-reaching consequences for the South African community and the Afrikaans-speaking world. "The tragic events can certainly be regarded as one of the biggest mistakes in the history of this relatively young African language. Decades later, the language continues to suffer from negative perceptions due to the uprising, which is why Youth Day offers us the opportunity to rethink the institution's contentious past and the still sometimes divided language community we serve."

The Youth Day programme will be available for free from 09:00 on Wednesday, 16 June 2021, on the ATM's Facebook page and YouTube channel where anyone can watch it at any time.

For further information on this and other exciting events, (online) courses and Covid-19 protocols, call 021 863 0543/4809 or visit www.taalmonument.co.za.

Year permits are available at R120 for individuals or R220 per family (currently offered at a 20% discount), which includes access to all Full Moon Picnics. The language monument and language museum are open to visitors – children under 18 currently enter for free.

The post Taalmonument | Virtuele program vir Jeugdag | Virtual programme for Youth Day appeared first on LitNet.

’n Hart is so groot soos ’n vuis
PP Fourie
Kaapstad: Kwela
ISBN: 9780795710018

(Oorspronklike Engelse titel: The Heart is the size of a fist. Vertaal deur Marius Swart. Verskyn gelyktydig.)

Fourie se boek word op die buiteblad as “’n roman” beskryf. Van al die tradisionele genres is die roman seker die een wat die wydste oop is vir interpretasie, volgens Bakhtin die minste definieerbaar, omdat dit voortdurend in beweging is. Die feit dat hierdie boek doelbewus as ’n roman aangebied word en nie as ’n outobiografie nie, is egter veelseggend. Dit skep beslis die indruk van outobiografie en sou seker as ’n outobiografiese roman beskryf kon word.

’n Outobiografiese roman loop die gevaar om bloot ’n romanmatige lewensverhaal te wees. Milan Kundera het eens geskryf dat die dood van die roman al dikwels in die verlede aangekondig is, en dat hy kan glo dat die dood inderdaad in die pot van die romankuns is wanneer die boeke wat gepubliseer word, bloot “romanmatige lewensverhale” is. Hy stel dit sterk:

[F]or most novels produced today stand outside the history of the novel: novelized confessions, novelized journalism, novelized score-settling, novelized autobiographies, novelized indescretions, novelized denunciations, novelized political arguments, novelized deaths of husbands, novelized deaths of fathers, novelized deaths of mothers, novelized deflowerings, novelized childbirths – novels ad infinitum, to the end of time, that say nothing new, have no aesthetic ambition, bring no change to our understanding of man or to novelistic form, are each one like the next, are completely consumable in the morning and completely discardable in the afternoon. (Kundera 1996:17–8)

PP Fourie se ’n Hart is so groot soos ’n vuis sou maklik ’n boek van een of meer van bogenoemde soorte – “novelized autobiography” of “novelized score-settling” – kon wees, die soort boek wat volgens Kundera bydra tot die dood van die romankuns. Aan die een kant is dit ’n romanmatige lewensverhaal – die verhaal van ’n kind (Paul) en sy ma wat deur ’n vader mishandel word – Paul se pa is ’n alkoholis en dwelmverslaafde wat hom en sy ma fisiek en psigies aanrand. Hulle trek baie rond en Paul moet telkens in nuwe skole aanpas. Die pa se verwoestende effek op die ma en seun is skrikwekkend; die ma se herhaaldelike terugkeer na hom, en die gemeenskap en familie se anderkant toe kyk, is byna ondraaglik om te lees. Dit is egter ’n bekende verhaal wat maklik selfs cliché kan word (die seun wat sukkel met onsekerheid en identiteitsprobleme weens sy grootwordjare onder ’n dronk, dominerende en wrede pa). Soos Paul self opmerk: “Daddy issues is immers onaantreklik, ’n effense verleentheid en, kom ons wees eerlik, nogal vervelig by ’n middeljarige man” (199).

........

’n Hart so groot soos ’n vuis ontsnap egter aan die risiko om ’n “romanmatige lewensverhaal” te word omdat die estetiese ambisie daarvan te groot is, omdat die soeke na nuwe moontlikhede vir die romankuns te oorspronklik is, en omdat dit veral die idee van herinnering, die rol van onthou en vergeet in ons menswees fyn belig.

..........

’n Hart so groot soos ’n vuis ontsnap egter aan die risiko om ’n “romanmatige lewensverhaal” te word omdat die estetiese ambisie daarvan te groot is, omdat die soeke na nuwe moontlikhede vir die romankuns te oorspronklik is, en omdat dit veral die idee van herinnering, die rol van onthou en vergeet in ons menswees fyn belig.

Die rede waarom ’n Hart is so groot soos ’n vuis ’n roman word, ’n roman wat deelneem aan die geskiedenis van die romankuns deur die moontlikhede wat die romankuns as genre bied te verruim, is dat die verhaalgegewe anders behandel word. Die verhaalgegewe van ’n afwesige of dronk, gewelddadige vader en die lyding wat daardeur veroorsaak word, het al byna ’n standaardverhaal in die Suid-Afrikaanse literatuur geword. En daarmee maak ek die lyding van elke individu wat met so ’n vader worstel, nie as gering af nie. Dit is net dat die meeste van hierdie vertellings bloot in fyn besonderhede wissel, maar in wese dieselfde verhaal is wat oor en oor vertel word.

Fourie se roman doen dit nie.

Die rede waarom hierdie spesifieke vertelling oor ’n dronk pa en mishandelde ma en opgemorste seun uitstaan, is dat Fourie musiek maak met die taal en met die verhaal (en sekerlik is sy vertaler, Marius Swart se bydrae hier baie belangrik!). Daarin lê die boeiende van hierdie boek. Juis omdat dit musiek word, word elke klein herinnering, elke enkele gebeurtenis wat so maklik cliché kon gewees het, ’n bydrae tot ’n ingewikkelde groter patroon wat die menslike psige van verskeie kante ondersoek.

.........

Die rede waarom hierdie spesifieke vertelling oor ’n dronk pa en mishandelde ma en opgemorste seun uitstaan, is dat Fourie musiek maak met die taal en met die verhaal (en sekerlik is sy vertaler, Marius Swart se bydrae hier baie belangrik!). Daarin lê die boeiende van hierdie boek. Juis omdat dit musiek word, word elke klein herinnering, elke enkele gebeurtenis wat so maklik cliché kon gewees het, ’n bydrae tot ’n ingewikkelde groter patroon wat die menslike psige van verskeie kante ondersoek.

.........

Wat maklik nóg ’n storie oor ’n hartseer kleintyd en die gevolge daarvan in ’n grootmenslewe kon geword het (“niemand tref dit mooi met die heelal nie”), styg ver bo outobiografiese vertelling, geykte fiksie en sielkundige gevallestudies uit. Wat hierdie roman so ver laat uitstyg, het onder meer te doen met die humor (soms baie donker!), met die meesterlike vertelwyse (mens vermoed nie ’n debuutwerk nie) wat chronologie uitdaag. “En toe … en toe …” is nie die wyse waarop alles skakel nie; dit gebeur eerder deur die fyn verwewing van herhalende beelde, met deurlopende idees wat telkens uit ander hoeke bedink word, met refreine wat opklink.

Wanneer ’n storieverteller begin musiek maak, word hy ’n romanskrywer. En musiekmaak impliseer nie ’n soort mooiklinkende purperprosa en oordadige, te weldeurdagte beelde nie. Die tweede “hoofstuk” dra die titel, “Note van glas” en begin met ’n eenwoordsin: “Musiek.” Fourie se roman is nie bloot soos musiek gekomponeer nie; dit klink deurgaans, en musiekverwysings speel ’n belangrike rol. Van Carole King tot Arvo Pärt. Oor Pärt skryf Paul dat hy die meeste van sy musiek onluisterbaar vind, maar dat “die mooiste stuk musiek in die wêreld” Pärt se “Cantus in Memoriam Benjamin Britten” is:

Ek is bewus daarvan dat my reaksie op hierdie stuk musiek direk verband hou met sentiment, herinnering en konteks. Maar dalk is dit nie so problematies nie. Miskien is dit wat kuns moet doen: ons herinner aan ons meer ware self; outentisiteit eerder as kunsmatigheid weerspieël; ons verras met ’n vreemde eggo van diep binne af. (132–3)

Miskien is dit ook wat hierdie boek regkry. Al is die leser nie as kind op soortgelyke skrikwekkende wyse geweld aangedoen en psigies geterroriseer nie, is daar telkens iets in die teks wat die leser verras “met ’n vreemde eggo van diep binne af”.

........

Ja, en daarmee is dit gesê: Die roman bied ’n diep emosionele leeservaring. Dit is egter nie ’n maklike sentimentele wyse waarop die emosie gewek word nie. Daarvoor word die vertelling te beheerst aangebied. Die mees skrikwekkende gebeurtenisse van fisieke aanranding en psigologiese afpersing en marteling word dikwels met ’n afstandelikheid aangebied, ingehoue en byna emosieloos beskryf, soos iets wat agter glas gebeur, as herinnerings van lank gelede.

.........

Ja, en daarmee is dit gesê: Die roman bied ’n diep emosionele leeservaring. Dit is egter nie ’n maklike sentimentele wyse waarop die emosie gewek word nie. Daarvoor word die vertelling te beheerst aangebied. Die mees skrikwekkende gebeurtenisse van fisieke aanranding en psigologiese afpersing en marteling word dikwels met ’n afstandelikheid aangebied, ingehoue en byna emosieloos beskryf, soos iets wat agter glas gebeur, as herinnerings van lank gelede. Ander kere word daardie gebeurtenisse met humor versag (die kind en ma wat ingewikkelde planne beraam om die kar se sleutel te steel en die pa toe te sluit in ’n vakansiehuisie om te ontsnap). Soms word slegs die gevolge van die geweld beskryf  – soos die ma se letsels en beserings wat hulle voor ander mense probeer verduidelik – eerder as die geweld self.

Heel dikwels word die implikasies van die geweld, die ondenkbare wreedheid van sy pa en die oënskynlik nimmereindigende aard daarvan byna te veel vir die leser. Wanneer die jong man begin om kleintyd se trauma te verwerk en selfs weer ’n bietjie lewensvreugde begin vind, word sy pa op ondenkbare wyse weer deel van sy lewe en vernietig sy verhouding met ’n meisie wat hom begelei op die pad na herstel.

’n Hart is so groot soos ’n vuis is ook ’n grootwordroman. (Flaubert se Sentimental education word pertinent betrek.) Die geleidelike verwerwing van selfinsig en begrip van die lewe, van eiewaarde, van ’n eie identiteit en die moontlikheid om uiteindelik ook sinvolle verhoudings met ander mense te kan aanknoop en ’n suksesvolle loopbaan kan vestig is ’n inspirerende verhaal waarmee elkeen kan identifiseer. Kindertrauma het immers almal geraak (al lyk die meeste van ons se kindertrauma gelukkig nie so skrikwekkend soos hierdie geval nie) en die uitwerkings op ons lewens is soortgelyk, en daarom eggo iets vreemd van diep binne af wanneer ’n mens daarvan lees.

Die woord “ondersoek” word dikwels oorbruik in resensies. Gewoonlik word die woord benut om sekere temas aan te dui, sonder om ’n aanduiding te gee hoe die tema ontgin word. ’n Mens kan geredelik ’n hele lys van aspekte van menslike bestaan noem wat in die roman “ondersoek” word. Dit is immers ’n ondersoek na depressie: “die afwaartse spiraal na binne, tot almal anders agter water is en jy vir hulle waai, onsigbaar, in stadige aksie”. Dit is ook ’n ondersoek na seksualiteit, na “queer” wees: “Swye oor seksualiteit is ’n twyfelagtige luukse wat straight mense as vanselfsprekend aanvaar – die ding van queer wees is dat jy noodwendig jou seksualiteit op jou mou dra.” Dit is vanselfsprekend ’n ondersoek na verhoudings tussen ouers en kinders, maar ook tussen sibbe. Uiteindelik is die verhouding tussen Paul en sy halfbroer, Ben – byna twee dekades jonger as hy, van besondere belang, omdat dit ook in hierdie verhouding is wat ’n ander blik op die pa gebied word. Die roman is ook ’n ondersoek na ons gemeenskap waarin geweld teen vroue en kinders veronderstel is om hoë prioriteit te geniet, maar dit dikwels stilswyend toelaat. Maar dit is ook ’n ondersoek na hoe balans gevind kan word, prekêr miskien, in ’n hart wat vuis geword het . Dit is ook ’n ondersoek na die weerstandigheid van die menslik gees. – ’n ondersoek na oorlewing en hoedat alles wat mens ervaar “iets van mens maak wat jy miskien andersins nie sou wees nie – “en dit is seker goed én sleg” (188).

.......

Soos die titel aandui is die roman ook ’n ondersoek na liefde en geweld. Die hart wat as simbool van liefde dien word juis met ’n vuis, simbool van geweld en haat verbind. Met hierdie beeld word na sowel ’n woedende vuis en geweld as liefde en deernis in gelyke mate verwys. Die geweld en kan mens ook hard en koud maak vir die lot van ander.

........

Soos die titel aandui is die roman ook ’n ondersoek na liefde en geweld. Die hart wat as simbool van liefde dien word juis met ’n vuis, simbool van geweld en haat verbind. Met hierdie beeld word na sowel ’n woedende vuis en geweld as liefde en deernis in gelyke mate verwys. Die geweld en kan mens ook hard en koud maak vir die lot van ander.

Al die aspekte wat ’n mens op daardie vae manier kan noem as belangrike kwessies wat “ondersoek” word, skakel egter met herinnering, met die geheue. Baie belangrik is die omgaan met geheue. In hierdie verband is die drie motto’s voor in die roman belangrike sleutels. Die eerste motto, David Shields se opmerking dat enigiets wat deur die geheue verwerk word, fiksie is, eggo iets van Paul Ricoeur se waarskuwing in Memory, history, forgetting dat geskiedenis tussen onthou en vergeet lê en dat die enigste manier waarop die verlede opgeroep kan word, in die verbeelding is. (“Om te onthou is om te verbeel,” het Breyten Breytenbach in Papierblom geskryf.) Die derde motto, uit Rushdie se Midnight’s children, beklemtoon ook die onbetroubaarheid van die geheue. Maar dit is veral die tweede motto, uit Julian Barnes se The sense of an endng, wat deur die hele roman weergalm.

Soos tyd verbygaan, raak die dinge wat in die verlede gebeur het, nie vasgelê nie, maar eerder word die vasgelegde geskiedenis, dit wat vasgepen raak tussen onthou en vergeet, te geredelik aanvaar as ’n gegewe, selfs as ’n deurslaggewende en onveranderbare gegewe. Die Barnes-aanhaling herinner ons egter dat dit te gerieflik is om aan die vasgelegde gebeurtenisse in ons herinnerings vas te hou, dat hulle opnuut opgelos word soos tyd verloop, omdat tyd eintlik ’n oplosmiddel eerder as fikseerder is.

Telkens word ’n gegewe moment uit Paul se verlede opgeroep – sy sielkundige vra hom om dit te doen. Maar omdat daardie grepe van herinneringe, die manier waarop die skrikwekkende dinge wat gebeur het, onthou word, uiteindelik ’n mens se identiteit bepaal, is alles nie hopeloos nie. Die roman ontsnap aan determinisme soos wat Paul uiteindelik aan determinisme ontsnap – mens se geheue is jou identiteit. En juis omdat die geheue nie vas is nie, te nou vervleg is met die verbeelding, en die verbeelding ook plek het vir die ideale, die romantiese (verwysings na Treasure Island), is alternatiewe moontlik. Plek-plek wil dit lyk asof in ’n determinisme van ’n innerlike vaste self geglo word wat dreig om hierdie vloeiende beskouing van identiteit te ondermyn, maar uiteindelik is die verhaal een van ’n moeisame gestoei met herinneringe wat oorlewing moontlik maak.

Die roman bied egter geen maklike oplossing van die selfhelpboeksoort nie. As ons herinnerings onbetroubaar is en ook anders bedink kan word, raak dit geen gerieflike “Ek kan word net wat ek wil wees” of “As ek dit kan verbeel, kan ek dit word” nie. Daarvoor is die musiek van hierdie boek te subtiel. Die oplossing en fiksering van momente wat weer vervloei en ander maniere van besin oor die wêreld moontlik maak, is nie sonder meer ’n vrolike herprogrammering tot wat ek begeer om te wees, ’n fantasievervulling nie. Dit bly ’n proses, ’n stryd selfs, om die gegewe herinneringe, die ervarings, voortdurend te herbesoek en te herbedink, nie eenmalig afhandelbaar nie, en met ’n geleidelike en voortdurende verskuiwing van ’n mens se reaksies daarop. Die verhouding tussen Paul en Ben wat opgebou word ná jare waarin hulle mekaar nie gesien het nie, en die opbou van ’n broederlike band, is ’n belangrike korrektief vir ’n alte gemaklike oplossing. Hulle kom ook slegs met lang tussenposes bymekaar en kan dan iets nuut aan mekaar bied – hulle ontmoetings is “oomblikke van uitsonderlike onmiddellikheid en intimiteit”.

Paul bring Fukuyama se “einde van die geskiedenis” in verband met die individuele lewe en wonder of die einde van die geskiedenis bereik word as ’n mens jou eie narratief vertel het en ’n mens daarna die storie net kan herhaal. Hy wil hiermee verskil, al weet hy nie presies hoe nie – al kan herinneringe nie sonder meer uitgewis word nie, kan mens nie willekeurig ’n rooskleurige geskiedenis vir jouself skep en dan ’n ander identiteit aanneem nie.

Die oproep van herinneringe en die vertel daarvan is ’n inreiking na die self en terselfdertyd ook ’n uitreiking na ander. Geen maklike nuwe sekerhede kan sonder meer geskep word nie – die proses is veel morsiger en gryser as wit en swart, as geluk vs ongeluk.

Paul en Ben het dieselfde pa gehad, maar onthou hom nie dieselfde nie, en hulle gedeelde herinneringe maak ook ander moontlikhede vir onthou oop – en al neem dit nie die skrikwekkende weg nie, bring dit ten minste “minder woede”.

.......

Ek het hier bo verwys na die rol wat Marius Swart as vertaler gespeel het. Ek het nie die roman ook in Engels gelees nie, maar dit lees soos ’n Afrikaanse werk. Dit is in hart en niere Afrikaans, ’n Afrikaanse wêreld, en dit lewer ’n vars bydrae tot die Afrikaanse literêre wêreld omdat dit met diepgang verby herinneringsliteratuur strek, verby die maklike oorheersing van nostalgie of patos wat soms in Afrikaanse werke oorheers.

........

Skryf, kuns skep, is ’n poging om in aanraking te kom met ander en met jouself. Wanneer die twee halfbroers uiteindelik gesels, sê Ben dat hy skryf “om terug te gaan in myself”, terwyl Paul sê dat hy skryf om “uitwaarts te reik, om met iets buite myself in aanraking te kom” (204), waarop Ben reageer dat hulle skryfwerk eintlik dieselfde is: “[D]ie aktiwiteit, die motivering is dieselfde: ons doen dit om te connect” (205). Miskien is dit hoekom die boek iets eggo van diep binne ’n mens self – dit stig verbande en bring bymekaar en laat gaan weer. Dit maak ook gesprek met mekaar moontlik deur woorde aan ervarings en herinnerings te gee en deur elke herinnering herhaaldelik teen die agtergrond van ’n verskuiwende tydsverloop te herbedink.

Ek het hier bo verwys na die rol wat Marius Swart as vertaler gespeel het. Ek het nie die roman ook in Engels gelees nie, maar dit lees soos ’n Afrikaanse werk. Dit is in hart en niere Afrikaans, ’n Afrikaanse wêreld, en dit lewer ’n vars bydrae tot die Afrikaanse literêre wêreld omdat dit met diepgang verby herinneringsliteratuur strek, verby die maklike oorheersing van nostalgie of patos wat soms in Afrikaanse werke oorheers.

The post <em>’n Hart is so groot soos 'n vuis</em> deur PP Fourie: ’n resensie appeared first on LitNet.

The world premiere of a new play by Paul du Toit, based on Ronnie Kasril's The unlikely secret agent, will be staged in Somerset West in June.

1963, South Africa. The country is on a knife edge.  Political protest, sabotage and violence has engulfed the country. Government forces of the Apartheid regime, under Hendrik Verwoerd, brutally suppress resistance. Under the State of Emergency, the feared Special Branch of the police arrest anyone suspected of being involved in underground activities.

This is the setting for writer, actor and director Paul du Toit's latest play based on Ronnie Kasril's Alan Paton award-winning book, The unlikely secret agent. The world premiere is on June 9 at The Drama Factory in Somerset West. The play tells a true story of bravery and hope in the face of seemingly insurmountable odds and stars Erika Marais, winner of an Ovation Award at the National Arts Festival, in the role of Eleanor, Kasril's wife.

Marais, who also steps into the shoes of producer, confided that her research into Eleanor's character found her sharing coffee, cake and memories with Kasrils last year: "We had already been chatting for months on the phone, zoom and e-mail. But meeting with him in person and having him share Eleanor's inner life with me is proving to be invaluable in my preparation to portray Eleanor truthfully and to do justice to her character."

The cast includes du Toit as Ronnie himself, Ntlanhla Morgan Kutu, making his professional theatre debut, Gideon Lombard (Kyknet's Suidooster Treknet and on stage Stressed to Kill,  Orpheus in Africa) and Sanda Shandu, multi-talented actor and TV star (Netflix's The kissing booth and SA's Skemerdans).

Says du Toit, who also directs the play: "This is one of those South African stories that simply must be told. A story of sacrifice from someone who, though she would never consider herself one, is nothing short of a national hero. A story that reminds us of just how much these heroes were prepared to risk fighting oppression in our country."

The plot focusses on Eleanor, an unassuming, young single mother who is arrested in Griggs Bookstore where she works in Durban and taken for questioning. The police are on the hunt for her lover, the notorious "terrorist", Red Ronnie Kasrils. 

There is no point in her resisting, the police "know everything". But do they really? Eleanor is keeping a secret. She is a clandestine agent for the Underground ANC. But she must protect her comrades and Ronnie. She makes the daring decision to fake a nervous breakdown in order to be transferred to a psychiatric institution. From there, she begins to plot her escape.

"I am thrilled that  the dramatic story of a young woman's courageous battle with the South African security police in the 1960's, is  coming to the stage." Says Ronnie Kasrils. "This is a brilliant script about what led a single mother to join Umkhonto we Sizwe, and how she managed to defeat her interrogators. Erika Marais has captured Eleanor, my girlfriend at the time, quite brilliantly. You will question yourself - could you have stood up against apartheid as this slender young woman did. "

The unlikely secret agent will be staged at The Drama Factory Somerset-West from 10-20 June 2021.

Tickets from www.thedramafactory.co.za ranging from R130 to R160.

Follow the production on:  

• Facebook - @UnlikelySecretAgent,
• Instagram - @UnlikelySecretAgent
• Twitter - @UnlikelySecret.
• Hashtag #unlikelysecretagent

The post Press release: World premiere of <em>The unlikely secret agent</em> appeared first on LitNet.

Klik hier om hierdie nuusbrief aanlyn te lees. | Click here to view this newsletter online.

The post LitNet: Jou immuunrespons appeared first on LitNet.

Opsomming

Bloemfontein is in 1846 as ’n Britse militêre bevelspos gestig. Nadat die Boererepubliek bekend as die Oranje-Vrijstaat (OVS) in 1854 tot stand gekom het, het Bloemfontein naas hoofstad van die republiek ook die fokuspunt en setel van dié Boerestaat se gewapende magte geword. In hierdie ondersoek word Bloemfontein as militêre setel in die tweede helfte van die 19de eeu beskryf en ontleed, met besondere verwysing na die jare 1889 tot 1895, toe F.W. Reitz die staatspresident was. Teen 1889 was die OVS as staat goed gevestig. Tien jaar later het die OVS aan die kant van die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR; Transvaal) tot die stryd teen Brittanje toegetree (Anglo-Boereoorlog, 1899–1902). Van die vrae wat dus in hierdie artikel aan die orde gestel word, is: Hoe goed was die OVS se gewapende magte teen 1889 georganiseer? Wat is tydens die Reitz-era gedoen om die magte verder uit te brei? In welke mate is Bloemfontein se militêre infrastruktuur in dié jare verbeter? Die artikel het ’n sterk kultuurhistoriese inslag, omrede dit onder meer ook let op die tipe uniforms wat die OVS se Staatsartilleriste gedra het, en die rol van militêre orkeste en boukuns onder die loep geneem word (wanneer daar na die Queen’s/Bloemfontein Fort verwys word). Die Vrystaatse Staatsartillerie staan in die kern van die studie, maar die President Brand Rifles (wat tydens die Reitz-era tot stand gekom het) sal ook aandag geniet.

Trefwoorde: F.W.R. Albrecht; Bloemfontein; President Brand Rifles; Queen’s/Bloemfontein Fort; F.W. Reitz; Vrystaatse Staatsartillerie; wapenskoue

Abstract

Bloemfontein as military headquarters in the second half of the 19th century, with special reference to the Reitz era, 1889–1895

The Free State city of Bloemfontein’s history dates back to 1846, when the British Major H.D. Warden established a military post in the central Transgariep (later known as the Orange Free State, OFS). Given the town’s central geographical position in what is today South Africa, Bloemfontein was of strategic importance, and British soldiers were stationed there – mostly in Queen’s Fort. In 1854 the OFS became independent as a Boer republic, with Bloemfontein as its capital and headquarters of its military forces.

In this article Bloemfontein as military headquarters in the second half of the 19th century is discussed and analysed, with the emphasis on the years 1889 to 1895, when F.W. Reitz was the OFS’s fifth president, i.e. after J.P. Hoffman, J.N. Boshof, M.W. Pretorius and J.H. Brand. By 1889 the OFS was well-established as a state. But how well were the state’s military forces organised and equipped? What did Reitz do to improve matters? And: To what extent was Bloemfontein’s military infrastructure improved in those years? These and related matters will be discussed in the article. After all, soon after Reitz resigned, war clouds started to gather in southern Africa, and in 1899 M.T. Steyn, who succeeded Reitz as OFS president, took his country into war against Britain, on the side of his fellow Boer republic, the Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR), as the Transvaal was then known, i.e. during the Anglo-Boer War of 1899 to 1902.

The history of the OFS’s State Artillery is central to the article. After the British withdrew from the Transgariep in 1854, the new OFS was militarily very vulnerable, in particular with regard to the protection of its eastern border with Basotholand (the present-day Lesotho). While J.P. Hoffman was the OFS’s first president (1854–1855) there were cordial relations with the Basotho. But this soon changed, and three OFS-Basotho Wars followed (1858, 1865–1866 and 1867–1868). The OFS’s State Artillery was established in 1857, when J.N. Boshof was the president of the OFS. It is shown how the State Artillery developed under Boshof and under his successor, J.H. Brand, and how this work was continued by Reitz. When Captain (later Major) F.W.R. Albrecht was appointed as the Artillery’s commanding officer in 1880 it was the dawn of a new era in its history. Albrecht was a Prussian who had served in the Franco-Prussian War of 1870 to 1871. He transformed the OFS State Artillery into a very professional and capable military unit. Several new field artillery pieces (guns) were bought; training was improved; new uniforms were acquired, and an Artillery Band was established. This band played an important role in Bloemfontein’s social and cultural life. The State Artillery’s headquarters in the Bloemfontein (ex-Queen’s) Fort was also modernised and expanded.

The Artillery’s history is closely linked to that of Bloemfontein and its people, as will be shown in the article. Another, but lesser known, military unit’s history (also closely linked to Bloemfontein) is that of the President Brand Rifles. It was established in 1888, i.e. shortly before Reitz became president, and functioned as an independent unit until shortly before the outbreak of the Anglo-Boer War. The President Brand Rifles consisted of volunteers, and also had its own band.

In the light of the fact that not much has been published on the topic thus far, the article is based primarily on contemporary newspaper articles, archival sources and government publications. Apart from dealing with military units and their equipment, the article also has a strong cultural-history dimension, because the uniforms of the military units are discussed, as well as their military bands (and interaction with the Bloemfontein community) and architecture (with special reference to Queen’s/Bloemfontein Fort).

In the course of the second half of the 19th century the OFS’s armed forces were gradually expanded and better equipped, but when the Anglo-Boer War broke out in October 1899 the state was, strictly speaking, still ill-prepared for the struggle that followed. The OFS State Artillery played a small but meaningful role in support of the country’s other forces, but at Paardeberg the largest portion of the Artillery (including their commanding officer and most of their guns) fell into British hands when the Boer force of General Piet Cronjé surrendered on 27 February 1900 after a ten-day siege. On 13 March 1900 the British forces, commanded by Lord Roberts, captured Bloemfontein unopposed. Hereafter the town would once again house the British military headquarters.

The article clearly shows that although the OFS’s State Artillery was gradually expanded in the course of the second half of the 19th century and all the state’s presidents, including F.W. Reitz, took a keen interest in the defence of the OFS, it did not save the Boer republic from British conquest in 1900. However, until the British occupation of Bloemfontein in March 1900 the capital city did play an important role as military headquarters, and as such also in the republican war effort. Today (2021) Bloemfontein is still the headquarters of a number of prominent units of the South African National Defence Force, while the Queen’s/Bloemfontein Fort, as well as a number of other structures, remind us of a bygone era.

Keywords: F.W.R. Albrecht; Bloemfontein; Free State State Artillery; military reviews; President Brand Rifles; Queen’s/Bloemfontein Fort; F.W. Reitz

1. Inleiding

Bloemfontein het in 1846 tot stand gekom toe die Britse majoor H.D. Warden ’n militêre pos in die sentrale deel van die Transgariep (later Oranje-Vrystaat) tot stand gebring het. Gegewe die nedersetting en later dorp se strategiese belang – siende dat dit sentraal geleë was – was Bloemfontein van meet af dus ook ’n plek van militêre belang en was dit vanselfsprekend dat soldate daar gestasioneer sou word. Aanvanklik is Britse soldate in Queen’s Fort en ander militêre strukture gehuisves. Nadat Brittanje in 1854 die onafhanklikheid van die gebied tussen die Oranje- en Vaalrivier erken het, het Bloemfontein die hoofstad van die Boererepubliek bekend as die Oranje-Vrijstaat (OVS) geword. Naas regeringsetel was Bloemfontein voortaan ook die fokuspunt en setel van die OVS se gewapende magte.

Uitgaande van die standpunt dat enige selfrespekterende staat oor ’n militêre mag moet beskik ten einde staatsoewereiniteit te verseker en die landsgrense te beskerm, is dit die doel van hierdie artikel om Bloemfontein as militêre setel in die tweede helfte van die 19de eeu te beskryf en te ontleed. Daar sal in besonder gelet word op die tydperk 1889 tot 1895, toe F.W. Reitz die president van die OVS was, d.w.s. die tydperk tussen die presidentskap van J.H. Brand (die langsdienende van alle OVS-staatshoofde) en M.T. Steyn (die laaste republikeinse Vrystaatse president). Teen 1889 was die OVS as staat goed gevestig. Maar hoe goed was die OVS se gewapende magte teen daardie stadium georganiseer en toegerus? Wat het Reitz gedoen om paraatheid te verbeter? So ook: In welke mate is Bloemfontein se militêre infrastruktuur in dié jare verbeter? Hierdie is van die vrae wat in die artikel aan die orde sal kom. Nie lank ná Reitz se uittrede nie het oorlogswolke in Suider-Afrika begin saampak. Daar sal dus kortliks gelet word op die militêre voorbereidings wat in die OVS getref is met die oog op ’n naderende konflik met Brittanje (Anglo-Boereoorlog, 1899–1902), en wat die gevolge daarvan was.

Deurgaans sal die klem op militêre bedrywighede in Bloemfontein val. Die artikel het egter ook ’n sterk kultuurhistoriese aanslag, omrede daar onder meer ook gelet word op die tipe uniforms wat die OVS se Staatsartilleriste gedra het, die rol van militêre orkeste bespreek word, en boukuns onder die loep geneem word (wanneer na die Queen’s/Bloemfontein Fort verwys word). Aangesien tot dusver nie veel oor die tema van hierdie artikel gepubliseer is nie, word sterk op argivale bronne, staatspublikasies en veral tydgenootlike koerante gesteun.

Francis William Reitz (5 Oktober 1844 – 27 Maart 1934) het op verskeie terreine help bou aan die OVS, en het uiteraard ook veel gedoen om Bloemfontein as hoofstad op te bou en uit te bou. Reitz was ’n besonder veelsydige persoon en ook ’n kultuurmens by uitnemendheid. Hy het immers onder meer as regsgeleerde gekwalifiseer (en later hoofregter van die OVS geword); was ’n joernalis; ’n politikus; ’n digter; ’n vegter vir Afrikaans (en bydraer tot die sogenaamde Eerste Taalbeweging); bevorderaar van letterkunde, kuns en wetenskap (en dus ook van onderwys); stigter van die Bloemfonteinse biblioteek, stigter van die Nasionale Museum in Bloemfontein, en veel meer.¹

Alvorens egter aan die militêre opbou tydens die Reitz-era aandag geskenk word, word vervolgens eers kortliks op ontwikkelinge in jare 1846 tot 1888 gelet.

2. Van Britse militêre pos tot republikeinse hoofstad

Bloemfontein is om strategiese en militêre redes tot stand gebring. In die 1840’s wou die Britse owerhede weer eens hul gesag vestig oor die Voortrekkers wat die Kaap in die 1830’s verlaat het en het gevolglik op 3 Februarie 1848 die gebied tussen die Oranje- en Vaalrivier amptelik tot Britse gebied, voortaan bekend as die Oranjerivier-Soewereiniteit, verklaar. Die Britse majoor H.D. Warden het egter reeds in 1846 blykbaar toevallig op ’n sterk standhoudende fontein tussen die Riet- en Modderrivier afgekom. Uit ’n militêre oogpunt beskou was die plek by die fontein in elke opsig geskik vir die aanlê van ’n residensie, want die klein vallei was aan alle kante ingesluit deur koppies wat die omringende gelyk vlaktes oorheers het, en verder was die gebied vry van perdesiekte (KAB, GH10/1a; Barnard 1948:351). Volgens Warden is die plek Bloem Fontein genoem.²

Met sy stigting in 1846 was Bloemfontein ’n militêre pos of nedersetting met hoofsaaklik Britse soldate en amptenare. Die Engelssprekendes het dus reeds sedert die stigting van Bloemfontein ’n belangrike rol in die geskiedenis van die Vrystaatse hoofstad gespeel, en voor die totstandkoming van die Boererepubliek in 1854 was Bloemfontein die hoofkwartier van die Britse militêre en burgerlike administrasie noord van die Oranjerivier (Gerdener 1934:162–3; Haasbroek 1980:3, 5). ’n Afdeling van Warden se soldate, die Cape Mounted Riflemen (ook genoem die Cape Corps), het uit bruin (hoofsaaklik Khoi-Khoi) en wit troepe bestaan, onder wit offisiere (Collins 1907:21; Midgley 1949:125–31).

Die owerhede van die Oranjerivier-Soewereiniteit het nie ’n groot polisiemag in stand gehou nie. Die Britse regering in die gebied het gevolglik grootliks op hulle militêre mag gesteun om die rus en orde te handhaaf (Van Rensburg 1952:196).³ Daar is wel in die 1850’s naby die fort in St. Georgestraat ’n klein gevangenis opgerig en twee konstabels in diens geneem. In die tyd van die Soewereiniteit moes gevaarlike gevangenes deur ’n afdeling soldate bewaak word (Schoeman 1980:8). Na die onttrekking van die Britse mag en die totstandkoming van die Boererepubliek bekend as die OVS in 1854 moes die Boere maatreëls tref om wet en orde te handhaaf, en ook om hul grense waar nodig te beskerm. Dus was die stigting van ’n polisie- en militêre mag noodsaaklik vir die handhawing van wet en orde in die jong republiek. Veral in die hoofstad was ’n polisiemag weens toenemende misdaad broodnodig (Groenewald en Herholdt 1977:313).

Teen die tyd dat Reitz in 1889 president geword het, het Bloemfontein ontwikkel van ’n klein militêre nedersetting in 1846 tot ’n waardige, welvarende hoofstad van die modelrepubliek van die OVS. Bloemfontein was die middelpunt van alle politieke en ekonomiese gebeure in die Vrystaat en ook die hoofsentrum van die Vrystaatse handel, regstelsel en onderwys. Die Vrystaatse staatshoof en regering, asook die militêre mag, was in Bloemfontein as hoofstad gesetel en die Volksraad het jaarliks hier byeengekom.

Die veiligheid van ’n staat berus nie net by die regspleging en polisie nie, maar om sy onafhanklikheid te behou, het ’n land ook ’n militêre mag nodig. Met die onafhanklikwording van die OVS in 1854 is die Britse troepe uit die gebied onttrek, met die gevolg dat daar ’n groot leemte op militêre gebied ontstaan het en die jong republiek eintlik sonder militêre beskerming gelaat is. Dít het die Vrystaatse regering genoop om aan die opbou van ’n militêre mag aandag te gee. Die Voortrekkers se tradisionele verdedigingstelsel was die kommandostelsel en dit sou in die Boererepublieke uitgebou en gewysig word om by die eise van die tyd en omstandighede aan te pas. Veral die Basotho is as ’n groot bedreiging vir die Vrystaat beskou en daarom is die eerste kommandowet reeds in Mei 1854 gepubliseer (Bakkes 1979:300–1, 306; Ploeger 1969:10).

J.P. Hoffman (1807–1879) was die OVS se eerste staatspresident (1854–1855) en het goeie betrekkinge met die Basotho onder leiding van Moshoeshoe gehandhaaf, maar geen permanente oplossing vir grensgeskille kon gevind word nie. J.N. Boshof (1808–1881) was die OVS se tweede president (1855–1859) en tydens sy bewind het die Eerste Vrystaat-Basotho-oorlog plaasgevind (1858), wat danksy die Kaapse goewerneur, sir George Grey, se bemiddeling beëindig is. Tydens hierdie oorlog het dit reeds duidelik geblyk dat die OVS se gewapende magte ontoereikend was. M.W. Pretorius (1819–1901) was die derde president (1859–1863) en was aanvanklik tegelyk ook president van Transvaal. Hy kon vrede met die Basotho bewaar. J.H. Brand (1823–1888) was Reitz se voorganger as president (1864–1888) en het die OVS se gewapende magte versterk. Tydens die Tweede Vrystaat-Basotho-oorlog (1865–1866) het die OVS (met Transvaalse hulp) beter gevaar, en as dit nie vir Britse diplomatieke ingryping was tydens die Derde Vrystaat-Basotho-oorlog (1867–1868) nie, kon die OVS se magte Basotholand verower het (Anon 1968:104–7; Van Schoor 1968:114–21; Pelzer 1968:678–84; Venter 1977:410–2; Pretorius (red.) 2012:160–1).⁴

3. Die Vrystaatse burgermag en wapenskoue in Bloemfontein

Die Krygs- en Kommandowet (1854) het die bepalings van die krygstelsel van die OVS en die magte en bevoegdhede van die staatspresident en krygsoffisiere uiteengesit. Hiervolgens was alle burgers vanaf ouderdom 16 en alle mans wat op ’n latere leeftyd burgerreg verkry het, tot en met hulle 60ste jaar aan kommandodiens onderworpe en kon hulle dus in oorlogstyd opgeroep word. Vir elke wyk is ’n veldkornet deur die burgers van ’n betrokke wyk verkies, terwyl ’n veldkommandant ook vir elke distrik verkies is. Die veldkornette en veldkommandante moes in hulle eie distrikte woonagtig wees en moes grond in die bepaalde distrik besit het. Die veldkornette en veldkommandante wat op kommando byeengekom het, het dan in oorlogstyd ’n hoofkommandant uit eie geledere verkies, wat dan direk onder die gesag van die staatspresident gestaan het. Die veldkornette en veldkommandante het die mag gehad om die hoofkommandant om grondige redes te ontslaan en iemand in sy plek te verkies (Vrijstaatsche jaarboek en almanak 1893, 1892:39; Bakkes 1979:306–7; Ploeger 1969:10).

Die Vrystaatse burgers, in besonder diegene wat op plase grootgeword of gewoon het, was gewoonlik goeie skuts en het gereeld wapens hanteer en gebruik, maar om alle burgers op hoogte te hou met die krygskuns en wapenhantering is gereeld in elke distrik (en/of wyk) sogenaamde wapenskoue gehou. Die woord wapenskou het waarskynlik sy oorsprong in die Skotse woord wapinschaw gehad en Skotse gebruike het wel ’n invloed op die Vrystaat gehad. Die wapenskoue in die Vrystaat is aanvanklik op plaaslike vlak deur kommandante en landdroste vir ’n bepaalde distrik gereël. Omdat ’n wapenskou lede van ’n kommando bymekaargebring het, was dit ’n goeie geleentheid om krygsoefeninge te doen en militêre dissipline te bevorder. Dikwels is daar ook by sulke geleenthede in kompetisies, soos skyfskiet, meegeding (The Daily News, 17 Februarie 1890, bl. 4; Kapp 1975:192).

Aanvanklik het die Volksraad verwag dat elke burger sy eie geweer en ammunisie moet koop, maar in die 1890’s (dus toe Reitz, en later Steyn, die staatspresident was) is daar twyfel oor die paraatheid en wapenvaardigheid van die Vrystaatse burgers uitgespreek. Sommige burgers kon nie ’n goeie geweer en ammunisie bekostig nie en aangesien die Vrystaat-Basotho-oorloë verby was, was daar nie meer soveel nodigheid om die skietkuns te beoefen nie. Die burgers wat in die dorpe gewoon het, het ook nie dikwels die geleentheid gekry om aan skietoefeninge deel te neem nie. Gevolglik was die burgers nie meer sulke goeie skuts as gedurende die Voortrekker- en pionierstyd nie (De Express, 14 Julie 1890, bl. 2; The Friend, 10 Februarie 1891, bl. 2; 1 Maart 1892, bl. 2). Dus was die wapenskoue belangrik om die burgers se skietvermoë en krygskuns op te skerp.

Volgens Ordonnansie No. 29 van 1890 was veldkornette verplig om gereeld wapenskoue vir elke wyk te reël. Alle burgers tussen 18 en 40 jaar moes die wapenskoue toegerus met saal, toom, perd en geweer bywoon. Indien ’n burger aanvaarbare verskonings soos ongesteldheid, gebrek aan arbeiders of onvoldoende finansies of toerusting kon aanvoer, was hy nie verplig om die wapenskou by te woon nie. Daar is ook besluit dat ammunisie vir wapenskoue deur die staat verskaf sou word (The Daily News, 17 Februarie 1890, bl. 4; Kapp 1975:192; Swemmer 1953:108).

Nadat kaptein F.W.R. Albrecht in 1880 as bevelvoerder van die Vrystaatse Staatsartillerie aangestel is (later meer oor hom en oor die Staatsartillerie), het gereelde wapenskoue by Bloemfontein op die vlakte suid van die dorp plaasgevind (Schoeman 1980:99). Later het wapenskoue op Markplein in die Bloemfonteinse middedorp plaasgevind. In November 1890 het The Friend opgemerk dat baie min burgers die wapenskou bygewoon het en dat slegs ’n klein aantal van hulle gewere gehad het. In Februarie 1891 was daar groter geesdrif en het ongeveer 1 500 burgers uit die distrik Bloemfontein die wapenskou bygewoon. Ammunisie is deur die regering voorsien; die dag is tot openbare vakansiedag vir die distrik verklaar en die regeringskantore is vir die dag gesluit (The Friend, 11 November 1890, bl. 3; 21 November 1890, bl. 3; 17 Februarie 1891, bl. 3). Na die wapenskou van Februarie 1891 kon die veldkommandant van die distrik Bloemfontein rapporteer dat die wapenskou ’n groot sukses was en dat die burgers van die distrik steeds krygsvaardig en goeie skuts is (VAB, GS191a).

Die pers het nie altyd saamgestem nie en in 1894 berig The Friend dat by die wapenskou en skyfskietoefening wat in Desember van dieselfde jaar by die Bloemfonteinse perdewedrenbaan⁵ gehou is, ongeveer 50% van die skote die teiken gemis het. Daar is ’n beroep op burgers van jonger as 40 jaar gedoen om die wapenskoue by te woon, maar omdat deelname vrywillig was, het nie alle burgers noodwendig daaraan deelgeneem nie (The Friend, 14 Desember 1894, ble. 3–4; 21 Desember 1894, bl. 3).

President Reitz het dikwels die wapenskoue bygewoon. Wapenskoue wat in Bloemfontein gehou is, is ook deur burgers uit die distrik Bloemfontein en soms ook uit ander Vrystaatse distrikte bygewoon. Ofskoon die wapenskoue in die eerste plek militêr van aard was, was dit in die Vrystaat ook ’n gemeenskapsgeleentheid met ’n feestelike element. Die wapenskoue in die Vrystaat het gewoonlik twee tot drie dae geduur en die burgers is dikwels deur hulle gesinne vergesel, met die gevolg dat daar ’n groot aantal waens op die kampterrein saamgetrek was. By die kampterrein het ’n vrolike en gesellige atmosfeer geheers en ou bekendes het bande hernu. Terwyl die kinders en jongmense hulleself met speletjies vermaak het, het die ouer mans saans om die kampvuur vertel van die pioniersdae en van veldslae waaraan hulle deelgeneem het (The Friend, 29 Januarie 1892, bl. 2; 4 Maart 1892, bl. 2; Kapp 1975:192).

G. Reeler, wat in April 1891 ’n veldkornet van die Bloemfontein-kommando was, beveel in Junie 1891 aan dat alle Bloemfonteinse burgers verplig moet word om vir militêre diens te registreer. Elke geregistreerde burger moes self vir ’n perd, saal, toom, geweer en ammunisie voorsiening maak sodat hulle gereed sou wees indien die regering hulle vir kommandodiens moes oproep (VAB, GS191b; The Friend, 28 April 1891, bl. 3). Later is gekyk na moontlikhede om gewere teen kosprys aan burgers te voorsien. In Oktober 1891 maak president Reitz bekend dat die staat 500 Martini-Henry-karabyne in voorraad het wat burgers teen £4/5/– (vier pond en vyf sjielings) elk kon aankoop. Daar was ook rewolwers met holsters beskikbaar (Gouverments Courant, 23 Oktober 1891, bl. 3; The Friend, 27 Oktober 1891, bl. 2). Aangesien dit vir die republiek belangrik was dat sy burgermag goed bewapen moes wees, het die Volksraad in Mei 1895 besluit om gewere en ammunisie aan te koop en teen kosprys aan die Vrystaatse burgers beskikbaar te stel (Wet No. 12 van 1895, ble. 17–8).

In Februarie 1895 is daar ’n vergadering van burgers in Bloemfontein gehou om die moontlikheid van ’n uniform vir die burgermagte te bespreek. Dié uniform sou dan deur burgers by wapenskoue en ander geleenthede gedra word. Voorheen het burgers in ’n bonte verskeidenheid klere en pette of hoede by die wapenskoue opgedaag. Veldkornet Raaff het ’n voorbeeld van die beoogde uniform, bestaande uit ’n kakiebaadjie, kakierybroek en ’n veldhoed en pet met die Vrystaatse wapen daarop aan die burgers vertoon. Die uniforms sou nie veel kos nie en daar is dus van burgers verwag om dit self aan te koop. Die burgers was oorwegend ten gunste van die voorgestelde uniform (The Friend, 21 Desember 1894, bl. 3; 19 Februarie 1895, bl. 3; 22 Februarie 1895, bl. 3). In die praktyk het daar egter niks van dié idee gerealiseer nie en is uniforms dus steeds nie gedra nie.

4. Die Vrystaatse Staatsartillerie

Buiten die burgermagte is daar ook in 1857 ’n Staatsartillerie (amptelik bekend as die Artillerie-corps van den Oranjevrijstaat) vir die Vrystaatse Boererepubliek in die lewe geroep, maar dit was aanvanklik nie ’n baie sterk mag nie (Williams 1980:16). ’n Aantal kanonne is aangekoop en reeds deur die kommando’s in die Eerste Vrystaat-Basotho-oorlog van 1858 gebruik (Walmsley 1964:143; Crook 2006:31). Die fort wat in 1849 deur Warden se soldate op die hoogte van Monumentweg opgerig is, is deur die artilleriste beman en het ook as barakke vir hulle gedien (De Express, 23 Desember 1890, bl. 3). (Later meer oor dié fort.) Toe Brand in 1864 tot staatspresident verkies is, het hy stappe gedoen om die Staatsartillerie, wat toe uit net sewe lede bestaan het, op ’n beter grondslag te plaas. Derhalwe is daar in 1864 deur die Volksraad besluit om ’n bedrag van £10 000 op die begroting te plaas vir ’n “rijdende artillerie” van 20 manskappe wat vir die beskerming en die veiligheid van die staat se inwoners aangewend kon word (Walmsley 1964:143; Ploeger 1969:10; Crook 2006:33).

Die Vrystaatse Staatsartillerie sou in Bloemfontein gevestig wees. Kaptein John Goodman, voorheen van die Britse Royal Artillery, is as bevelvoerder aangestel, en in 1865 is daar manskappe vir die Artillerie gewerf. Rekrute moes 16 jaar of ouer wees, fiks en ongetroud. Die manskappe was dus meestal baie jonk en dit was grotendeels boereseuns uit die platteland wat by die Artillerie aangesluit het. Twee nuwe en meer moderne twaalfponderkanonne (een Whitworth en een Armstrong) is ook in 1864 vir die Artillerie aangekoop (Schoeman 1980:46; Walmsley 1964:143, 145).

Die artilleriste moes aanvanklik in uiters primitiewe toestande in die fort lewe, maar mettertyd is die geboue verbeter en die grondslag van ’n doeltreffender verdedigingstelsel gelê. ’n Groot verbetering in dié tyd was dat die voorraad kruit wat voorheen op lewensgevaarlike wyse in die fort self bewaar is, na ’n afsonderlike kruithuisie op ’n veilige afstand aan die voet van Fortheuwel verplaas is. Die artilleriste het aan die Vrystaat-Basotho-oorloë van 1865–1866 en 1867–1868 deelgeneem en die ledetal van die korps is gedurende dié tydperk verder vergroot. In 1869 het Goodman bedank en is hy deur adjudant J.A.J. van Rensburg as bevelvoerder opgevolg (Walmsley 1964:143–5; Schoeman 1980:46, 74; Crook 2006:33–4).

’n Nuwe era van bloei en vooruitgang het vir die Artilleriekorps aangebreek toe kaptein (later majoor) F.W.R. Albrecht in November 1880 as bevelvoerder van die korps aangestel is (Ploeger 1969:10; Crook 2006:34). Albrecht was ’n Pruisiese/Duitse soldaat wat aan die Frans-Pruisiese Oorlog van 1870–1871 deelgeneem het. Onder bevel van Albrecht is die Artilleriekorps uitgebrei, gereorganiseer en volgens die Pruisiese metode opgelei en gedissiplineer. Korpsregulasies is reeds in 1876 opgestel en is in 1886 en weer in 1889 gewysig en aangevul (Swemmer 1953:77–87; Schoeman 1980:99; Williams 1980:17). Albrecht het die Vrystaatse Staatsartillerie tot ’n militêre mag uitgebou waarop die Vrystaat met reg trots kon wees. ’n Reisiger wat Bloemfontein in 1891 besoek en die Artillerie in aksie gesien het, was uiters beïndruk deur die korps se dissipline en doeltreffendheid. Volgens hom het die Vrystaatse Artillerie baie goed met die Britse Horse Artillery vergelyk (The Friend, 27 November 1891, bl. 3).

Figuur 1. Majoor F.W.R. Albrecht, bevelvoerder van die Vrystaatse Artillerie. Bron: Foto 01/20, Nasionale Museum, Bloemfontein.

Intussen, in 1871, het die Vrystaatse Artillerie sy eie blaasorkes van 11 lede gekry met instrumente wat uit Duitsland ingevoer is. Nadat die Artillerie-orkes in 1873 onder leiding van dirigent Sam Barratt geplaas en tot 18 lede vergroot is, het dit ’n gewilde instelling geword wat by verskillende geleenthede, soos konserte, onthale, lesings, pieknieks, huwelike en amptelike funksies (hoofsaaklik in Bloemfontein), opgetree het (Walmsley 1964:143–5; Schoeman 1980:46, 74). Tydens die huweliksonthaal van president Reitz en sy tweede vrou, Cornelia Mulder, in 1889, het die orkeste van die Vrystaatse Artillerie en die President Brand Rifles (later meer oor hulle) buite die onthaalsaal só geesdriftig musiek gemaak dat die gaste mekaar skaars kon hoor praat (The Friend, 18 Desember 1889, bl. 3; 25 Desember 1889, bl. 2; Schoeman 1980:110). Na die aanstelling van kaptein Albrecht in 1880 is die musiekkorps verder vergroot en verbeter (Notulen der verrichtingen van den hoogedelen Volksraad van den Oranjevrijstaat, 19 Junie 1889). In 1890 het E.R. Landgraf as beide orkesleier en onderwyser vir die Artillerie opgetree (The Daily Express, 27 Junie 1890, bl. 3). In 1892 het Landgraf egter bedank en is ene mnr. Hand (voorheen orkesleier van die President Brand Rifles) as kapelmeester en J.J. Herfst as onderwyser van die Vrystaatse Artilleriekorps aangestel (The Friend, 3 Mei 1892, bl. 3; 10 Mei 1892, bl. 3). Beter instrumente is aangeskaf en onder leiding van August Grader, wat in 1895 vir Barratt as dirigent opgevolg het, het die Artillerie-orkes in ’n knap militêre orkes ontwikkel (Swemmer 1953:101).

Verder is die ontoereikende militêre geboue in Bloemfontein na Albrecht se diensaanvaarding ook opgegradeer. Toe Albrecht in 1880 as hoof van die Vrystaatse Artillerie aangestel is, het hy die ou Queen’s Fort (wat in 1849 in opdrag van die Kaapse goewerneur, sir Harry Smith, op die koppie van Monumentweg suid van die destydse nedersetting opgerig is) in ’n swak en uiters ondoeltreffende toestand aangetref. Dié fort was toe bloot ’n klipmuur bo-op grondwalle met drie bastions opgestapel en ’n dwarswal binne-in (De Express, 3 Augustus 1882, bl. 3; Schoeman 1980:5–6). Albrecht het die bouvallige fort stelselmatig begin herbou. Teen 1880 was daar in die ou Queen’s Fort net twee vertrekke, waarvan een as klaskamer en die ander as eet- en slaapruimte benut is. Daar was egter nie eens genoeg slaapplek vir al die artilleriste nie. Die fort self is vergroot en versterk, terwyl die Volksraad £2 500 vir ’n nuwe kaserne met vyf groot slaapsale, ’n klaskamer en ’n kombuis bewillig het (De Express, 23 Desember 1890, bl. 3; Swemmer 1953:95–7). Die kaserne is oorkant die fort in Monumentweg opgerig en in 1883 deur president Brand geopen. In 1888 is ’n stal vir 40 perde net suid van die fort opgerig, terwyl daar ook vir bergplek vir kanonne voorsien gemaak is (Swemmer 1953:95–8; Crook 2006:35; Schoeman 1980:99). Die fort het die sentrum van die Vrystaat se enigste militêre staande mag, naamlik die Staatsartillerie, gebly.

Omdat die ou fort op ’n baie strategiese plek geleë was, is die oorspronklike struktuur heeltemal gesloop en op dieselfde plek herbou en vergroot (The Friend, 25 September 1889, bl. 5). In Junie 1889 het die Volksraad £1 285 vir verdere aanbouings by die fort begroot (VAB, GS185; OVS Volksraadsnotule, 18 Junie 1889; De Express, 23 Desember 1890:3; Swemmer 1953:97–8). In dieselfde jaar is daar met behulp van swart werkers en bandiete ’n smidswinkel en ’n ekstra “hulpbergplaas” vir die kanonne by die fort aangebring, terwyl die fort ook omhein is (VAB, GS186a; VAB, GS190; VAB, GS320; OVS Volksraadsnotule, 16 Junie 1891). Die ondoeltreffende ou kruitmagasyn is in 1892 met ’n nuwe een op die vlakte suid van die dorp naby die sielsiekehospitaal vervang (VAB, UR15; VAB, PWD160; VAB, VR320; VAB VR352; Swemmer 1953:98).

Figuur 2. Ingang na Queen’s Fort, Bloemfontein, ca. 1970. Bron: Foto 01/2340, Nasionale Museum, Bloemfontein.

Gedurende 1892 is ’n groot gedeelte van die nuwe fort voltooi en ’n eetkamer en kombuis aangebou (VAB, PWD160:7–8), terwyl verbeterings ook aan die woonhuise van die offisiere op die terrein aangebring is. Volgens ’n lys van nodige herstelwerk aan die artillerie se geboue was daar in 1897 ’n “bommenkamer”, ’n arsenaal vir gewere, verskeie kruithuise, toilette, asook ’n kantoor en ’n waghuis wat deel van die fortkompleks uitgemaak het. Die fort het teen 1898 oor ’n klein hospitaal of siekeboeg beskik, asook oor ’n opeluggimnasium waarin die manskappe geoefen het (VAB, PWD160:7–11; VAB, PWD163:3–4; Bloemfontein directory, 1898, bl. 22). Majoor Albrecht het die fort dus mettertyd tot ’n sterk vesting opgebou. Tog is die fort nooit in ’n oorlogsituasie gebruik nie, want met die Britse opmars na Bloemfontein in Maart 1900 is besluit om die Vrystaatse hoofstad nie te verdedig nie (Bloemfontein directory, 1898, ble. 20–2; Swemmer 1953:98; Schoeman 1980:155–9). In die 1980’s is die ou fort in ’n militêre museum omskep, wat dit vandag (2021) nog steeds is.

Figuur 3. Binne-aansig van die fort, met artilleriste en kanonne, ca. 1897. Bron: Foto 01/2147, Nasionale Museum, Bloemfontein.

Behalwe al die militêre oefeninge het die jong artilleriste bedags vir drie ure lank elementêre onderwys in vakke soos Nederlands en Engels, asook skrif, rekenkunde, opstel, Bybelgeskiedenis en geskiedenis in die algemeen ontvang. In 1887 is ’n seinkorps in die lewe geroep en is die lede daarvan in die gebruik van die heliograaf⁶ onderrig (Walmsley 1964:144; Swemmer 1953:98–100). Daar is ook van tyd tot tyd krygs- en skietoefeninge op die skietbaan agter die fort gehou wat soms deur president Reitz en van die Volksraadslede bygewoon is (VAB, GS185; The Daily Express 13 Junie 1890, bl. 2).

Teen 1890 is die Vrystaatse Artillerie vergroot tot ’n militêre eenheid met 56 lede, bestaande uit die kaptein, ’n luitenant, ’n sersant, vier korporaals, vier bombardiers en 45 manskappe, asook 40 perde (De Express 13 Desember 1890, bl. 3; Albrecht s.j.:3). Vier jaar later het die Artillerie oor ses 75 mm-Krupp-kanonne, vyf negeponder-Armstrong-kanonne, een sesponder-Whitworth-kanon en drie drieponder-Whitworth-bergkanonne, asook 1 403 gewere beskik (Vrijstaatsch jaarboek en almanak 1894, bl. 145).⁷ In Julie 1894 het die Volksraad ’n bedrag van £800 begroot om twee Maxim-Nordenfeldt-snelvuurkanonne (ook genoem pom-poms) aan te koop. Hierdie kanonne is in Februarie 1896 afgelewer (The Friend, 10 Julie 1894, bl. 2; Crook 2006:36).

Figuur 4. Kanonne van die Vrystaatse Artillerie. Bron: Foto 01/1379, Nasionale Museum, Bloemfontein.

Die artilleriste het beslis nie honger gely nie. ’n Uittreksel uit die 1876-korpsregulasies gee ’n goeie idee van die voedselvoorraad wat aan die Artillerie uitgereik is:

Elk officier, onderofficier en Artillerist zal ontvangen: 1¼ lb. vleesch, 1lb. brood, dagelijks; en per week, ½lb. koffij, 1lb. suiker, 1lb. rijst, ½ bottel azijn en ½ lb. gort, wordende zout, peper, hout en groenten voor officieren en manschappen overigens gezamentlijk aangekocht, zullende de aangekochte groenten en andere voedingsmaterialen hierin niet gespecificeerd gelijkelijk worden verdeeld en niet meer kunne bedragen dan £2 sterling per week voor het geheele Corps.⁸

In Februarie 1890 het die artilleriste gekla dat hulle voedsel nie goed voorberei word nie en oneetbaar is, maar dit is deur kaptein Albrecht ontken, waarna die president persoonlik na die kaserne is om die probleem op te los (VAB, GS186b).

Die uniforms van die Vrystaatse Artillerie het van tyd tot tyd verander. In 1880 het die Artillerie nuwe uniforms gekry, op die uniforms van die Britse Royal Field Artillery geskoei (VAB, A534; Walmsley 1964:146–7). In 1885 het die groottenue of parade-uniform van offisiere uit ’n blou tuniek en broek bestaan, versier met goue koord, asook ’n blou helmet in Britse styl, met ’n brons wapen en bykomstighede. Die groottenue van die manskappe was dieselfde as dié van die offisiere, maar was met oranje koord versier. Die kleintenue of velduniform van offisiere was van blou sersje gemaak en met swart koord afgewerk, terwyl ’n Britse pet van blou materiaal, versier met goue koord, gedra is. Die velduniform van die manskappe, daarenteen, was van bruin Bedford-koordfluweel gemaak en met swart koord versier (Walmsley 1964:147–50; Swemmer 1953:101). In 1889 het die artilleriste ook ’n wit uniform gedra, maar omdat dit nooit baie gewild was nie, is dit met verloop van tyd afgeskaf (OVS Volksraadsnotule, 19 Junie 1889).

Figuur 5. Voorbeelde van Artillerie-uniforms. Bron: Foto VA4422, Vrystaatse Provinsiale Argiefbewaarplek.

Terwyl kaptein Albrecht die Artilleriekorps op Pruisiese grondslag georganiseer het, is daar ook geleidelik van die Britse tipe uniform na die Pruisiese uniform oorgeskakel en teen 1895 het die artilleriste ’n volledige Duitse uniform gedra – soortgelyk aan die uniforms van die Duitse artillerie uit dieselfde tydperk.⁹ Tot met die Anglo-Boereoorlog het artilleriste en offisiere ’n Pruisiese leerhelm by ’n blou uniform met oranje koordversiering gedra. As deel van die velduniform het die Vrystaatse artilleriste wit lyfbande skuins oor die bors en om die middel gedra. Hulle is verder met ’n hoë stafpet, asook ’n ligte diensuitrusting met ’n slaprandhoed uitgerus (VAB, A534; Swemmer 1953:102). Offisiere se tuniek was met goue koord versier. Die helmplaat het uit ’n agtpuntige ster met die Vrystaatse wapen in die middel bestaan. Die helm van die parade-uniform was van ’n ligte oranje, slap verebos aan die helmknop voorsien (Williams 1981:10; 1980:17).

Figuur 6. Die parade-uniform van die Vrystaatse Artillerie, 1895. Bron: W.A. Walmsley, “Staatsartillerie van die OVS: Uniform and organization”, Africana Aantekeninge en Nuus, 16(4), Desember 1964, bl. 154.

Die aanstelling van kaptein Albrecht in 1880 en die reorganisasie van die Artilleriekorps het ’n verreikende invloed op die verdedigingstelsel van die Vrystaat gehad en uiteindelik ’n groot verbetering op militêre gebied meegebring. Nogtans was die Vrystaatse Staatsartillerie nie werklik ’n sterk militêre eenheid nie, aangesien die Artillerie en burgermagte net vir verdedigingsdoeleindes bedoel was en nie vir aggressiedoeleindes soos die uitbreiding van die OVS se grense nie (Swemmer 1953:128). Selfs in 1895 (kort voor die einde van die Reitz-era) het die Artillerie nog uit net 48 lede bestaan – die kaptein, ’n luitenant, sersant-majoor, sersant, twee bombardiers, ’n onderoffisier en 41 manskappe – asook 38 perde (dus agt lede en twee perde minder as in 1890) (Albrecht s.a.:3). President Reitz was gretig om die Staatsartillerie verder uit te bou, maar finansiële uitdagings het hom gekortwiek (Crook 2006:35). Eers met die Jameson-inval in die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR, soos die Transvaal destyds amptelik bekend gestaan het) aan die einde van Desember 1895¹⁰ en die gepaardgaande bedreiging wat dit vir die OVS se toekomstige onafhanklikheid ingehou het, sou daar hierin ’n verandering kom (Swemmer 1953:128).

Aanvanklik het ’n onderafdeling van die Vrystaatse Staatsartillerie, bekend as die Berede Diensmag, in die Vrystaatse distrikte en op die grense van die republiek diens gedoen. Omdat die artilleriste te min was om gelyktydig in Bloemfontein en die Vrystaatse distrikte diens te doen, is daar tydens die Volksraadsitting van Mei 1889 besluit om ’n afsonderlike berede polisiemag, die sogenaamde Vrijstaatsche Rijdende Dienstmacht, onder bevel van kaptein F.W.R. Albrecht, kommandant van die Vrystaatse Artillerie, in die lewe te roep. Ofskoon dié mag hoofsaaklik polisiëring gedoen het, het dit tog ’n sterk militêre karakter gehad (Swemmer 1953:110–9). Volgens Ordonnansie No. 16 van 1889 het die berede diensmag aanvanklik slegs uit 20 wit mans bestaan, en ofskoon hulle oor die hele Vrystaat ontplooi kon word, sou hul hoofkwartier in Bloemfontein wees. Hulle taak was om smokkelhandel en onreëlmatighede teë te gaan, diefstal te voorkom, orde te handhaaf en die vrede te bewaar, ook op die grense van die staat. Die berede polisiemag het dikwels ook swart mense sonder passe aangekeer (Gouvernements Courant 21 Junie 1889, bl. 2; The Friend, 19 Junie 1889, bl. 3; 3 Julie 1889, bl. 3; 9 September 1892, bl. 2).

Volgens tenders wat in Oktober 1892 aangevra is, het die berede polisiemanne uniforms gedra wat bestaan het uit baadjies en rybroeke van swart koordfluweel, swart rystewels en swart vilthoede met oranjekleurige bande. Op elke baadjie was twee Vrystaatse wapens van brons aangebring (The Friend, 9 April 1895, bl. 2).

Die Rijdende Dienstmacht was só doeltreffend dat daar in 1890 besluit is om dit te vergroot. Die aanlê van spoorlyne en die arbeidsvraagstuk het ook ’n groter diensmag genoodsaak. Aangesien artilleriste uiteraard oor militêre ondervinding beskik het, is heelwat manskappe wat voorheen in diens van die Artilleriekorps was, in die Dienstmacht opgeneem (Swemmer 1953:120–2; Van der Bank 2004:34). Teen 1894 het die berede polisiemag reeds uit 87 (almal blanke, berede) lede bestaan, van wie ses in Bloemfontein gestasioneer was (Vrijstaatsch jaarboek en almanak 1894, bl. 145; Van der Bank 2004:34). Die berede polisiemag het dus die staats- en munisipale polisie aangevul en hulle in die uitvoering van hul pligte gehelp. In Julie 1896 is die Dienstmacht onder die bevel van kommissaris Markus van die polisie geplaas en het dit voortaan meer van ’n “polisiekarakter” aangeneem (Swemmer 1953:121–4).¹¹

5. President Brand Rifles

Die President Brand Rifles was ’n vrywilligerkorps wat in 1888 na die dood van president J.H. Brand tot stand gekom het. By die stigtingsvergadering van die korps in Bloemfontein op 10 September 1888 het 60 persone by die korps aangesluit (Curson 1954:48), en daar is op dié naam besluit ter ere van die Vrystaat se gewilde president Brand wat in Julie van dieselfde jaar oorlede is. Die Rifles het jaarliks in Julie tydens ’n plegtige seremonie ’n krans op die graf van wyle president Brand gaan lê. Hierdie militêre eenheid het aanvanklik onder bevel van kaptein J.W.G. Steyn gestaan en is volgens Britse weermagstyl in Engels gedril deur drilinstrukteur T. Geary, ’n voormalige sersant-majoor wat uit Ierland afkomstig was (The Daily Express 14 Julie 1890, bl. 3; The Friend, 20 Februarie 1889, bl. 3; Curson 1954:48).

Die Rifles se driloefeninge is in hulle drilsaal in Fonteinstraat gehou, in die gebou wat voorheen as die Orange Free State Pioneer Lodge bekendgestaan het. Kort na die stigting van die korps het hulle reeds komplimente vir hul drilwerk ontvang. In Februarie 1889 het die korps deftige nuwe uniforms uit Duitsland gekry, waarvoor elke lid self ’n finansiële bydrae moes lewer (The Friend, 13 Februarie 1889, bl. 3; 20 Februarie 1889, bl. 3). Ofskoon die Rifles ’n vrywilligerkorps was, is streng militêre dissipline toegepas, en manskappe wat nie die driloefeninge bygewoon het nie of regulasies oortree het, is in rang verlaag of uit die eenheid geskors. Die korps het maandeliks ’n kerkparade op Bloemfontein se Markplein gehou waartydens hulle blaasorkes, onder leiding van Charles Acton, musiek gemaak het (The Daily Express, 5 Augustus 1890, bl. 2; The Friend, 13 Maart 1889, bl. 3; 17 Julie 1889, bl. 3; 14 Augustus 1889, bl. 3).

In Januarie 1890 het J.W.G. Steyn weens werkverpligtinge as bevelvoerder van die korps bedank en is hy deur ene kaptein Hughes opgevolg. Die blaasorkes, onder leiding van die nuwe orkesleier, ene Edwards, het dikwels promenadekonserte in die goewermentstuin gehou, waartydens die tuin soms met Chinese lanterns verlig is (The Daily News, 9 Januarie 1890, bl. 3; 4 Februarie 1890, bl. 3; 11 Februarie 1890, bl. 3; 15 Februarie 1890, bl. 3). In Februarie 1890 is kaptein J.F.G. Davis as die onderbevelvoerder van President Brand Rifles, wat toe reeds meer as 70 man sterk was, aangestel (De Express, 18 Februarie 1890, bl. 3; The Daily News, 27 Februarie 1890, bl. 2; 4 Maart 1890, bl. 3). Die volgende maand versoek Hughes die regering om 80 gewere aan President Brand Rifles te leen om mee te oefen, terwyl hy president Reitz verseker dat die korps binnekort hulle eie gewere sal aanskaf. Hughes se versoek is deur kaptein Albrecht, in sy hoedanigheid as bevelvoerder van die Vrystaatse Staatsartillerie, goedgekeur (VAB, GS186c). In Mei 1890 is kaptein Davis in die plek van kaptein Hughes as bevelvoerder van die korps aangestel (De Express, 27 Mei 1890, bl. 4; The Daily Express, 31 Mei 1890, bl. 2).

In Augustus 1890 het die President Brand Rifles die Vrystaatse regering versoek om die korps oor te neem, op voorwaarde dat hulle voortaan staats- en finansiële ondersteuning sou geniet (VAB, GS189a; The Daily Express, 16 Augustus 1890, bl. 3). Nadat die lede van die korps die eed van getrouheid aan die OVS Boererepubliek afgelê het, het die regering onderneem om voortaan ’n jaarlikse toelae aan die korps te betaal vir die onderhoud van die eenheid en vir die aankoop van toerusting en wapens (VAB, GS189b; The Daily Express, 2 November 1890, bl. 2). Die Rifles het dus nou voortaan onder die gesag van die regering gestaan, en in November 1890 het die veldkornet van Bloemfontein, S. Goddard, die korps en hulle toerusting geïnspekteer (The Daily Express, 16 September 1890, bl. 3; 18 November 1890, bl. 3).

Dieselfde maand het kaptein C.A. Hanger die bevelvoerder van die Rifles geword en is in Julie 1891 deur majoor G. Reeler opgevolg (The Daily Express, 18 November 1890, bl. 3; The Friend, 7 Julie 1891, bl. 3). Die President Brand Rifles was steeds tot ’n groot mate ’n selfonderhoudende korps en was nie altyd tevrede met die behandeling wat hulle van die regering ontvang het nie. So was hulle in September 1892 baie ongelukkig omdat die gebou wat hulle as drilsaal gehuur het, verkoop is en hulle net 24 uur kennis gekry het om dit te ontruim (The Friend, 2 September 1892, bl. 3). Daar was ook klagtes oor die gebrek aan belangstelling wat Bloemfontein se jong mans in die korps getoon het en ’n paar keer was die voortbestaan van die Rifles selfs in die weegskaal (The Friend, 13 Maart 1891, bl. 3; 26 Mei 1891, bl. 3). Ten spyte van hierdie probleme het die President Brand Rifles klaarblyklik tot die Anglo-Boereoorlog (of tot kort voor die oorlog) voortbestaan.¹²

6. Slotperspektiewe

Die periode 1889 tot 1895, toe F.W. Reitz die staatspresident van die OVS was, was ’n besonderse tydperk in die geskiedenis van die Boererepubliek en in besonder ook in die geskiedenis van Bloemfontein as hoofstad van die land.¹³ President M.T. Steyn, wat op 4 Maart 1896 as Reitz se opvolger as staatspresident ingesweer is (Van Schoor 2009:46–7, 55–61), het op militêre en ander terreine op die goeie werk van sy voorganger voortgebou. In die lig van die Jameson-inval (waarna reeds verwys is) en die toenemende moontlikheid van oorlog tussen die ZAR en Brittanje, het die ZAR sowel sy kommandolede as die Transvaalse Staatsartillerie van meer en beter gewere en kanonne voorsien (Breytenbach 1978:77–89; Crook 2006:44–50). Die OVS het dieselfde gedoen, maar aangesien die Vrystaatse burgermag en Artillerie kleiner was as dié van die ZAR, en geld ook veel skaarser was in die OVS, was die wapenaankope nie so omvangryk as in die ZAR nie. Nogtans het die OVS van 1896 tot die vooraand van die Anglo-Boereoorlog agt addisionele 75 mm-Krupp-kanonne, minstens 8 000 Martini-Henry-gewere, 100 Guedes-gewere, 9 500 Mauser-gewere (plus 80 “sport”-Mausers) en net meer as 100 Webley-rewolwers aangeskaf. Die OVS se Staatsartillerie se personeel is ook uitgebrei en het by die uitbreek van die oorlog 74 staandemaglede en minstens 400 reserwelede gehad. Die korps se begroting het ook gestyg van £4 200 in 1871 tot ongeveer £10 700 in 1897. In Junie 1899 het die OVS Volksraad ’n verdere £4 050 begroot om nog drie 37 mm-Krupp-snelvuurkanonne, drie masjiengewere en drie vragwaens aan te skaf, maar die oorlog het uitgebreek voor dié wapentuig afgelewer is (Swemmer 1953:102–6; Crook 2006:36; Breytenbach 1978:58; 89).

Toe die Anglo-Boereoorlog op 11 Oktober 1899 uitbreek, was die OVS ooreenkomstig die 1897-verdrag wat tussen die OVS en die ZAR bestaan het, en waarvolgens die een die ander sou bystaan sou enigeen se onafhanklikheid bedreig word (en die Vrystaatse regering se besluit om inderdaad hul mede-Boererepubliek in geval van ’n oorlog met Brittanje te steun), nou ook in ’n staat van oorlog teen die wêreld se enigste supermoondheid van destyds. Die Vrystaatse kommando’s is hoofsaaklik aan die OVS se suidfront en wesfront, en aan die Natalse front ontplooi, met die Vrystaatse Staatsartillerie wat hoofsaaklik aan die wesfront ontplooi is (Swemmer 1953:155–61; Breytenbach 1978:149–53). Die Vrystaatse magte het onder meer aan die beleg van Ladysmith en Kimberley deelgeneem en aan die onderskeie fronte teen die Britse opmarse probeer walgooi, insluitende by Stormberg (10 Desember 1899) en Magersfontein (11 Desember 1899). Uiteindelik was die Britse druk en oormag egter te veel – generaal P.A. Cronjé is by Paardeberg tot oorgawe gedwing (27 Februarie 1900) en twee weke later het die Britte Bloemfontein sonder enige weerstand beset (13 Maart 1900). Majoor Albrecht, die meeste ander lede van die OVS se Staatsartillerie, tesame met die meeste van dié Artillerie se kanonne, het te Paardeberg in Britse hande geval.¹⁴ Alle regeringsgeboue, insluitende die fort en die ander militêre geboue en strukture, het dus in Britse hande geval en is voortaan deur die Britse leër benut, soos ook vroeër in die jare 1846 tot 1854 die geval was.

Figuur 7. Britse troepe beset die fort, Bloemfontein, 13 Maart 1900. Bron: Foto 01/1394, Nasionale Museum, Bloemfontein.

Die Vrystaatse magte se grootste terugslag was in die Brandwaterkom, in die Oos-OVS, waar einde Julie, begin Augustus 1900 drie generaals, nege kommandante, en minstens 4 314 burgers oorgegee het sonder om enigsins weerstand te bied, en ook drie kanonne moes prysgee (Amery (red.) (1906:297–343); Pretorius 2010:57–8).¹⁵ Die oorblywende OVS-burgers en enkele kanonne het deur middel van guerrilla-oorlogvoering die versetstryd so goed as moontlik probeer voortsit, met president M.T. Steyn die volgehoue inspirasie vir en gees van die onafhanklikheidstrewe, en generaal C.R. de Wet in die praktyk die bekendste en een van die suksesvolste Boere-guerrillabevelvoerder, indien nie dié suksesvolste nie.¹⁶ Intussen het Bloemfontein weer eens (soos in die jare 1846 tot 1854) as ’n belangrike Britse militêre sleutelpunt gedien, maar nou as ’n basis vir teen-guerrilla-optredes. Uiteindelik was die Britte suksesvol in hul stryd teen die Boere, en het die oorblywende Boere ingevolge die voorwaardes van oorgawe wat op 31 Mei 1902 in Pretoria onderteken is, die stryd gewonne gegee (Du Preez 1986, verspreid; Kestell en Van Velden 1909, verspreid; Van Schoor 2005:139–251).

Die OVS se militêre voorbereidings onder leiding van die Reitz-regering, en daarna dié van die Steyn-regering, was dus nie voldoende om die OVS (en dus ook Bloemfontein as regeringsetel) uit die kake van die Britse Ryk te red nie. Dit het egter nie eerloos vir die OVS afgeloop nie. As selfrespekterende staat het die OVS – met inagneming van finansiële en ander beperkinge – alles moontlik gedoen om staatsoewereiniteit te verseker. Toe oorlog teen Brittanje uitbreek, het hulle aan die kant van hul susterrepubliek, die ZAR, tot die stryd toegetree. As militêre setel het Bloemfontein ’n deurslaggewend belangrike rol in die verdediging van die OVS gespeel. Dit was hier waar tot Maart 1900 vele van die besluite ten opsigte van deelname aan en strategie ten opsigte van die oorlog geneem is.

In die tweede helfte van die 19de eeu is die stad se militêre infrastruktuur verbeter en die gewapende magte opgebou, maar die stad kon nie sinvol teen ’n groot en goedtoegeruste leër beskerm word nie, en is dus sonder weerstand oorgegee. F.W. Reitz het, soos sy opvolger (M.T. Steyn), sy bes gedoen om die OVS se gewapende magte op te bou, maar uiteindelik was dit tevergeefs. Vandag (2021) is Bloemfontein die tuiste van ’n hele aantal belangrike eenhede van die Suid-Afrikaanse Nasionale Weermag, en is die Bloemfontein (Queen’s) Fort, asook enkele ander oorblywende strukture, die stille getuies van ’n tydperk in die geskiedenis van die Vrystaat toe Bloemfontein in die konteks van ’n totaal ander en verbygegane era ook ’n belangrike republikeinse militêre setel was.

Bibliografie

Boeke, vakpublikasies, verhandelinge, proefskrifte

Albrecht, F.W.R. s.j. Rapport van den kaptein der Artillerie, 1892–1893. Geen uitgewer aangedui.

Amery, L.S. (red.). 1902. The Times history of the war in South Africa 1899–1902. Band 2. Londen: Sampson Low, Marston and Company, Ltd.

— . 1905. The Times history of the war in South Africa 1899–1902. Band 3. Londen: Sampson Low, Marston and Company, Ltd.

—. 1906. The Times history of the war in South Africa 1899–1902. Band 4. Londen: Sampson Low, Marston and Company, Ltd.

Anon. 1968. Boshof(f), Jacobus Nicolaas. In De Kock (hoofred.) 1968.

Bakkes, C.M. 1979. Die kommandostelsel met spesiale verwysing na die historiese ontwikkeling van sy rangstruktuur. In Nel (red.) 1979.

Barnard, B.J. 1948. ’n Lewensbeskrywing van majoor Henry Douglas Warden. Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse Geskiedenis, 11(1). Kaapstad: Die Staatsdrukker.

Bloemfontein directory, 1898. Geen uitgewer aangedui.

Botes, S.M. 2014. Bloemfontein gedurende die bewind van president F.W. Reitz, 1889–1895: ’n Kultuurhistoriese studie. PhD-proefskrif, Universiteit van die Vrystaat.

Breytenbach, J.H. 1978. Die geskiedenis van die Tweede Vryheidsoorlog in Suid-Afrika, 1899–1902. Band 1. Pretoria: Die Staatsdrukker.

Carruthers, J. (red.). 1996. The Jameson raid: A centennial retrospective. Johannesburg: Brenthurst Press.

Collins, W.W. 1907. “Free Statia”; or reminiscences of a lifetime in the Orange Free State. Bloemfontein: The Friend.

Crook, L. 2006. Artillery of the Anglo-Boer War 1899–1902. Brandfort: Kraal Uitgewers.

Curson, H.H. 1954. President Brand Rifles. Africana Aantekeninge en Nuus, 11(2):48–9.

De Bruin, J.H. 2009. ’n Regshistoriese studie van die finale oorgawe van die Oranje-Vrystaat se konvensionele magte gedurende die Anglo-Boereoorlog (1899–1902). LLD-proefskrif, Universiteit van die Vrystaat.

De Kock, W.J. (hoofred.). 1968. Suid-Afrikaanse biografiese woordeboek. Band 1. Kaapstad: Nasionale Pers.

De Kock, W.J. en C.J. Beyers (hoofreds.). 1977. Suid-Afrikaanse biografiese woordeboek. Band 3. Kaapstad: Tafelberg.

De Wet, C.R. 1903. De strijd tusschen Boer en Brit. Amsterdam: Höveker en Wormser.

Du Plooy, W.J. 1977. Die militêre voorbereidings en verloop van die Jameson-inval. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria.

Du Preez, S.J. 1986. Die vrede van Vereeniging. DPhil-proefskrif, Universiteit van Pretoria.

Gerdener, G.B.A. 1934. Ons kerk in die Transgariep: Geskiedenis van die Ned. Geref. kerke in Natal, Vrystaat en Transvaal. Kaapstad: Nasionale Pers.

Grobbelaar, P.W. (red.). 1975. Die Afrikaner en sy kultuur. Band 3. Kaapstad: Tafelberg.

Groenewald, H.H.A. en A.D. Herholdt. 1977. Bloemfontein tot 1900: ’n Argitektuur-historiese studie. Bloemfontein: Departement Argitektuur, Universiteit van die Oranje-Vrystaat.

Haasbroek, J. 1980. Die rol van die Engelse gemeenskap in die Oranje-Vrystaat 1848–1859. Memoirs van die Nasionale Museum, 15:3–5.

Het Vrijstaatsch jaarboek en almanak 1894. 1893. Bloemfontein: Barlow Brothers.

Kapp, P.H. 1975. Ons volksfeeste. In Grobbelaar (red.) 1975.

Kestell, J.D. en D.E. van Velden. 1909. De vredesonderhandelingen tusschen de regeringen der twee Zuid-Afrikaansche republieken en de vertegenwoordigers der Britsche regeering welke uitliepen op den vrede, op 31 Mei 1902 te Vereeniging gesloten. Amsterdam: De Bussy.

Midgley, J.F. 1949. The Orange River Sovereignty (1848–1854). Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse Geskiedenis, 12(2). Parow: Die Staatsdrukker.

Moll, J.C. 1968. Francis William Reitz en die republiek van die Oranje-Vrystaat. Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse Geskiedenis, 36. Pretoria: Die Staatsdrukker.

Nel, P.G. (red.). 1979. Die kultuurontplooiing van die Afrikaner. Pretoria: HAUM.

Notulen der verrichtingen van den hoogedelen Volksraad van den Oranjevrijstaat, 1889–1895. s.j. Bloemfontein: C. Borckenhagen.

Pelzer, A.N. 1968. Pretorius, Marthinus Wessel. In De Kock (hoofred.) 1968.

Ploeger, J. 1969. Op brandwag – drie eeue militêre geskiedenis van Suid-Afrika. Militaria: Tydskrif vir Militêre Geskiedenis, 1(4):5–47.

Pretorius, F. 2001. The great escape of the Boer pimpernel Christiaan de Wet: The making of a legend. Pietermaritzburg: University of Natal Press.

—. 2010. The A to Z of the Anglo-Boer War. Lanham: The Scarecrow Press.

Schoeman, K. 1980. Bloemfontein: Die ontstaan van ’n stad 1846–1946. Kaapstad: Human & Rousseau.

Schoeman, K. (red.). 1988. The Bloemfontein diary of Lieut. W.J. St. John 1852–53. Kaapstad: Human & Rousseau.

Scholtz, L. 2003. Generaal Christiaan de Wet as veldheer. Pretoria: Protea Boekhuis.

Swemmer, T.P.E. 1953. Die geskiedenis van die Vrystaatse Artillerie. MA-verhandeling, Universiteit van die Oranje-Vrystaat.

Van der Bank, D.A. 2004. Polisiemagte van die Vrystaatse republiek 1854–1900. Navorsinge van die Nasionale Museum, 20(2):46–64.

Van Rensburg, A.P.J. 1952. Die rol deur landdroste, vrederegters en veldkornette in die distrik van Bloemfontein vanaf 1854–1880 gespeel. MA-verhandeling, Universiteit van die Oranje-Vrystaat.

Van Schoor, M.C.E. 1968. Brand, Johannes Henricus. In De Kock (hoofred.) 1968.

— . 2005. Die bitttereinde vrede: Vredespogings en -onderhandelinge voor en tydens die Anglo-Boereoorlog 1899–1902. Brandfort: Kraal Uitgewers.

— . 2009. Marthinus Theunis Steyn: Regsman, staatsman en volksman. Pretoria: Protea Boekhuis.

Venter, W.A. 1977. Hoffman(n), Josias Philippus. In De Kock en Beyers (hoofreds.) 1977.

Vrijstaatsche jaarboek en almanak 1893. 1892. Bloemfontein: Uitgewer onbekend.

Walmsley, A.B. 1964. Staatsartillerie van de OVS: Uniform and organization. Africana Aantekeninge en Nuus, 16(4):143–56.

Wet No. 12 van 1895. Wetboek van den Oranje-Vrijstaat, 1895. Bloemfontein: C. Borckenhagen.

Williams, J.R. 1980. A little bit of Prussia on the veld. Kaizerzeit, 9(3):16–22.

—. 1981. Orange Free State Artillery Corps, circa 1895. Dispatch, 95:10.

Koerante

De Express en Oranjevrijstaatsch Advertentieblad, 18 Februarie 1890, 27 Junie 1890, 14 Julie 1890, 13 Desember 1890, 23 Desember 1890.

De Gouvernments Courant, 21 Junie 1889, 23 Oktober 1891.

The Daily Express, 13 Junie 1890, 14 Julie 1890, 5 Augustus 1890, 16 Augustus 1890, 16 September 1890, 18 November 1890, 28 November 1890.

The Daily News, 9 Januarie 1890, 4 Februarie 1890, 11 Februarie 1890, 15 Februarie 1890, 17 Februarie 1890, 27 Februarie 1890, 4 Maart 1890.

The Friend of the Free State and Bloemfontein Gazette, 13 Februarie 1889, 18 Februarie 1889, 20 Februarie 1889, 13 Maart 1889, 19 Junie 1889, 17 Julie 1889, 14 Augustus 1889, 9 September 1889, 25 September 1889, 25 Desember 1889, 11 Februarie 1890, 21 November 1890, 23 Desember 1890, 29 Januarie 1891, 10 Februarie 1891, 17 Februarie 1891, 13 Maart 1891, 28 April 1891, 26 Mei 1891, 7 Julie 1891, 27 Oktober 1891, 27 November 1891, 1 Maart 1892, 4 Maart 1892, 3 Mei 1892, 10 Mei 1892, 2 September 1892, 11 Mei 1894, 10 Julie 1894, 14 Desember 1894, 21 Desember 1894, 19 Februarie 1895, 22 Februarie 1895, 9 April 1895, 27 Augustus 1895.

Argivale materiaal 

Kaapse Argiefbewaarplek, Kaapstad (KAB)

KAB, GH10/1a: H.D. Warden – B. Maitland, 23 Maart 1846.

KAB, GH10/1b: H.D. Warden – B. Maitland, 28 Maart 1846.

Vrystaatse Argiefbewaarplek, Bloemfontein (VAB)

VAB, A534: J.R. Williams, Crown Imperial, Maart 1981.

VAB, GS183: Kapt. Albrecht – pres. Reitz, 21 Mei 1889.

VAB, GS185: I. Bisseux – goewermentsekretaris, 17 Oktober 1889.

VAB, GS186a: Kapt. Albrecht – goewermentsekretaris, 10 Desember 1889.

VAB, GS186b: Rapport van dr. J.W. Krause (distriksgeneesheer) – goewermentsekretaris, 5 Februarie 1890.

VAB, GS186c: Kapt. Hughes – goewermentsekretaris, 20 Maart 1890.

VAB, GS189a: President Brand Rifles – pres. Reitz, 18 September 1890.

VAB, GS189b: Die waarnemende landdros – goewermentsekretaris, 18 November 1890.

VAB, GS190: Kapt. Albrecht – goewermentsekretaris, 15 Januarie 1891.

VAB, PWD160: Lijst van OVS gebouwen.

VAB, PWD163: Rapport omtrent nodige reparaties aan oude Artillerie gebouwen.

VAB, UR15: 19 Januarie 1891.

VAB, VR320: Bylae tot Volksraadsnotule, 1 Maart 1889.

VAB, VR352: Rapport Artillerie, 4 Maart 1891.

Eindnotas

¹ Vir meer oor Reitz, kyk bv. Moll (1968, verspreid).

² Warden se spelling van die naam. Kyk KAB, GH10/1b.

³ Vir die ervarings en sienings van ’n Britse soldaat wat tydens die Britse besetting in Bloemfontein gestasioneer was, kyk Schoeman (red.) (1988, verspreid).

⁴ Wat betref die aankoop van kanonne deur die onderskeie presidente, kyk Onderafdeling 4.

⁵ Dit was die terrein tussen Aliwal-, Wes-Burger- en Zastronstraat, waar die bekende Ramblersklub in 1896 gestig is en vandag (2021) steeds voortbestaan.

⁶ Die gebruik van die heliograaf het tydens die Anglo-Boereoorlog van 1899 tot 1902 ’n belangrike rol gespeel.

⁷ Vir tegniese besonderhede i.v.m. die kanonne, kyk bv. Crook (2006:302–3); Breytenbach (1978:94).

⁸ Ordonnantie No. 3, 1876: Ordonnantie, Regulatien voor het Oranjevrijstaatsch Artillerie Corps, soos aangehaal deur Swemmer 1953:189. Een pond gewig (1 lb) = 450 gram.

⁹ Vir meer besonderhede i.v.m. die uniforms van die Vrystaatse Staatsartillerie, kyk Walmsley (1964:143–56).

¹⁰ Vir meer besonderhede i.v.m. aanloop tot, verloop en gevolge van die Jameson-inval van Desember 1895/Januarie 1896, kyk bv. Carruthers (1996, verspreid); Du Plooy (1977, verspreid).

¹¹ Volgens Breytenbach 1978:60 het die Diensmacht op die vooraand van die Anglo-Boereoorlog oor 81 lede beskik.

¹² Geen verwysing na die President Brand Rifles kon in Breytenbach (1978) opgespoor word nie, wat daarop dui dat dié korps waarskynlik reeds teen Oktober 1899 ontbind was en moontlik by ’n ander eenheid ingelyf is.

¹³ Kyk in die algemeen Botes (2014, verspreid).

¹⁴ Die rol wat die Vrystaatse Staatsartillerie tydens die Anglo-Boereoorlog gespeel het, val buite die bestek van hierdie studie, maar vir meer besonderhede omtrent hul rol en lotgevalle, kyk bv. Swemmer (1953:162–9); Breytenbach (1978a:179 e.v.); Amery (red.) (1902:98); Amery (red.) (1905, verspreid); Pretorius (2010:18).

¹⁵ Vir meer besonderhede i.v.m. die aanloop tot en gebeure in die Brandwaterkom, insluitende talle regskwessies, kyk De Bruin (2009, verspreid).

¹⁶ Vir meer besonderhede i.v.m. De Wet se rol tydens die oorlog, kyk bv. De Wet (1903, verspreid); Pienaar (1974, verspreid); Pretorius (2001, verspreid); Swemmer (1953:169–75); Scholtz (2003, verspreid).

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Bloemfontein as militêre setel in die tweede helfte van die 19de eeu, met spesiale verwysing na die Reitz-tydperk, 1889–1895 appeared first on LitNet.

Abstract

The Free State city of Bloemfontein’s history dates back to 1846, when the British Major H.D. Warden established a military post in the central Transgariep (later known as the Orange Free State, OFS). Given the town’s central geographical position in what is today South Africa, Bloemfontein was of strategic importance, and British soldiers were stationed there – mostly in Queen’s Fort. In 1854 the OFS became independent as a Boer republic, with Bloemfontein as its capital and headquarters of its military forces.

In this article Bloemfontein as military headquarters in the second half of the 19th century is discussed and analysed, with the emphasis on the years 1889 to 1895, when F.W. Reitz was the OFS’s fifth president, i.e. after J.P. Hoffman, J.N. Boshof, M.W. Pretorius and J.H. Brand. By 1889 the OFS was well-established as a state. But how well were the state’s military forces organised and equipped? What did Reitz do to improve matters? And: To what extent was Bloemfontein’s military infrastructure improved in those years? These and related matters will be discussed in the article. After all, soon after Reitz resigned, war clouds started to gather in southern Africa, and in 1899 M.T. Steyn, who succeeded Reitz as OFS president, took his country into war against Britain, on the side of his fellow Boer republic, the Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR), as the Transvaal was then known, i.e. during the Anglo-Boer War of 1899 to 1902.

The history of the OFS’s State Artillery is central to the article. After the British withdrew from the Transgariep in 1854, the new OFS was militarily very vulnerable, in particular with regard to the protection of its eastern border with Basotholand (the present-day Lesotho). While J.P. Hoffman was the OFS’s first president (1854–1855) there were cordial relations with the Basotho. But this soon changed, and three OFS-Basotho Wars followed (1858, 1865–1866 and 1867–1868). The OFS’s State Artillery was established in 1857, when J.N. Boshof was the president of the OFS. It is shown how the State Artillery developed under Boshof and under his successor, J.H. Brand, and how this work was continued by Reitz. When Captain (later Major) F.W.R. Albrecht was appointed as the Artillery’s commanding officer in 1880 it was the dawn of a new era in its history. Albrecht was a Prussian who had served in the Franco-Prussian War of 1870 to 1871. He transformed the OFS State Artillery into a very professional and capable military unit. Several new field artillery pieces (guns) were bought; training was improved; new uniforms were acquired, and an Artillery Band was established. This band played an important role in Bloemfontein’s social and cultural life. The State Artillery’s headquarters in the Bloemfontein (ex-Queen’s) Fort was also modernised and expanded.

The Artillery’s history is closely linked to that of Bloemfontein and its people, as will be shown in the article. Another, but lesser known, military unit’s history (also closely linked to Bloemfontein) is that of the President Brand Rifles. It was established in 1888, i.e. shortly before Reitz became president, and functioned as an independent unit until shortly before the outbreak of the Anglo-Boer War. The President Brand Rifles consisted of volunteers, and also had its own band.

In the light of the fact that not much has been published on the topic thus far, the article is based primarily on contemporary newspaper articles, archival sources and government publications. Apart from dealing with military units and their equipment, the article also has a strong cultural-history dimension, because the uniforms of the military units are discussed, as well as their military bands (and interaction with the Bloemfontein community) and architecture (with special reference to Queen’s/Bloemfontein Fort).

In the course of the second half of the 19th century the OFS’s armed forces were gradually expanded and better equipped, but when the Anglo-Boer War broke out in October 1899 the state was, strictly speaking, still ill-prepared for the struggle that followed. The OFS State Artillery played a small but meaningful role in support of the country’s other forces, but at Paardeberg the largest portion of the Artillery (including their commanding officer and most of their guns) fell into British hands when the Boer force of General Piet Cronjé surrendered on 27 February 1900 after a ten-day siege. On 13 March 1900 the British forces, commanded by Lord Roberts, captured Bloemfontein unopposed. Hereafter the town would once again house the British military headquarters.

The article clearly shows that although the OFS’s State Artillery was gradually expanded in the course of the second half of the 19th century and all the state’s presidents, including F.W. Reitz, took a keen interest in the defence of the OFS, it did not save the Boer republic from British conquest in 1900. However, until the British occupation of Bloemfontein in March 1900 the capital city did play an important role as military headquarters, and as such also in the republican war effort. Today (2021) Bloemfontein is still the headquarters of a number of prominent units of the South African National Defence Force, while the Queen’s/Bloemfontein Fort, as well as a number of other structures, remind us of a bygone era.

Keywords: F.W.R. Albrecht; Bloemfontein; Free State State Artillery; military reviews; President Brand Rifles; Queen’s/Bloemfontein Fort; F.W. Reitz

Lees die volledige artikel in Afrikaans

Bloemfontein as militêre setel in die tweede helfte van die 19de eeu, met spesiale verwysing na die Reitz-tydperk, 1889–1895

The post Bloemfontein as military headquarters in the second half of the 19th century, with special reference to the Reitz era, 1889–1895 appeared first on LitNet.

Mbulelo Grootboom and Wessel Pretorius (photo: Oscar O’Ryan)

Booking is now open for the modern classic, Manuel Puig’s extraordinary play, Kiss of the Spider Woman, directed by the multi-award winning Sylvaine Strike, at The Baxter Golden Arrow Studio from 5 to 19 June 2021 at 7pm, with Saturday matinees at 2pm.

Originally written in Spanish in 1976 by Puig, translated into English by Allan Baker, Kiss of the Spider Woman, has captured the attention of audiences for its romantic drama, political outcry and postmodern style portrayed through its two characters, Molina and Valentin. It was adapted for the stage in 1983.

In recent years at The Baxter, Strike has directed hugely acclaimed productions such as Endgame, Curse of the Starving Class, Tartuffe, Tobacco and The Miser. In 2019 she was awarded the prestigious Chevalier de l’ordre des Arts et des Lettres (Knight of the Order of Arts and Letters) by the French Government and is a former Standard Bank Young Artist for Drama winner and Featured Artist of the National Arts Festival.

Strike directs a stellar cast with Mbulelo Grootboom (Rainbow Scars, Iagos Last Dance, Hamlet) as Valentin and Wessel Pretorius (Ont, Die Ontelbare 48, Balbesit) as Molina, in this journey of self-awareness, intrigue, romance, revolution, love and betrayal, with lighting design by Mannie Manim, set and costume design by Wolf Britz and music by Brendan Jury.

The plot follows two cellmates who pass their time in a prison, by remembering and reinventing classics of the silver screen. What at first seems to be a simple and straightforward - if not casual - story of two people who appear to be opposites (the romantic and the revolutionary), instead reveals a story of political intrigue and double-crossing.

The 1985 film version of the play, starring William Hurt and Raul Julia, received widespread critical acclaim earning Hurt Academy and BAFTA awards, while the film received a further three Oscar nominations including Best Picture.

Starting out as a contest between two opposite personalities, it soon expands into a choice between two completely different attitudes to life. The choice is not sexual, although for a long time it seems so. It is between freedom and slavery.

Forty-five years since it was first penned, Kiss of the Spider Woman weaves an alluring exploration of sexual and societal norms, examining the power of escapism through the imagination and magnifying the web that it is woven between identity and sexuality.

“While we now exist in a time where confinement and lockdown are a part of our everyday vocabulary, we also live in a world where it is crucial to re-examine and expand our limited understanding of gender politics,” says Strike. “The choice to stage this seminal play in today’s revolutionary climate seems obvious and necessary.”

Seating is limited and all performances will be restricted to fifty percent capacity, with COVID-19 protocols in place as regulated at Adjusted Level 1 during the national state of disaster. These include the availability of hand sanitisers, tracking and tracing recorded, wearing of masks and physical distancing. Patrons and audience members are advised to arrive at least an hour before the start of the performance to avoid delays.

Kiss of the Spider Woman runs at The Baxter Golden Arrow Studio from 5 to 19 June 2021, at 7pm with Saturday matinees at 2pm. Ticket prices range from R125 (Early Bird Special for bookings before April 30), R170 (Mondays to Wednesdays) to R200 (Thursdays to Saturdays).

There is an age restriction of 15 years. Booking is through Webtickets on 086 111 0005, online at www.webtickets.co.za or at Pick n Pay stores.

The post Press release: <em>Kiss of the Spider Woman</em> at The Baxter from 5 to 19 June 2021 appeared first on LitNet.

Wouter Gildenhuys (foto: verskaf)

Die Grondwoorde-projek is in 2016 in die lewe geroep. Wouter Gildenhuys het besluit om ’n digkompetisie vir hoërskoolkinders in KwaZulu-Natal, wat nog in Afrikaans onderrig ontvang, tot stand te bring. Die projek het selfs in 2020 voortgegaan, ten spyte van al die pandemie se uitdagings. Wouter praat met Naomi Meyer oor die projek.

Wouter Gildenhuys praat met Naomi Meyer oor die Grondwoorde 2020-projek.

Wouter, jy het in 2020 nog ’n Grondwoorde-projek afgehandel. Sal jy asseblief eerstens die agtergrond van die projek gee, vir enige lesers wat nog nie hiervan gehoor het nie?

In 2015 het ek besluit, na ’n besoek aan Hoërskool Port Natal, om ’n digkompetisie te loods. Die doel was/is om erkenning te gee en ondersteuning te verleen aan dié leerlinge wat nog in Afrikaans onderrig ontvang. ’n Wederkerige doel van die projek was ook om die Afrikaanse taal te bevorder deur Digkuns Grondwoorde, wat in 2016 vir die eerste keer aangebied is, spesifiek vir hoërskoolleerders in KwaZulu-Natal.

........

Die kompetisie is meer as net ’n digkompetisie. Dit is nie net ’n inisiatief wat erkenning gee aan die gebruik en handhawing van Afrikaans nie, maar is ook ’n belegging in die skryf en voortbestaan van die taal, om belangstelling in poësie te bevorder, om ondersteuning aan aspirantdigters te verleen en om brûe te bou tussen ’n meer diverse groep leerders.

...........

Die kompetisie is meer as net ’n digkompetisie. Dit is nie net ’n inisiatief wat erkenning gee aan die gebruik en handhawing van Afrikaans nie, maar is ook ’n belegging in die skryf en voortbestaan van die taal, om belangstelling in poësie te bevorder, om ondersteuning aan aspirantdigters te verleen en om brûe te bou tussen ’n meer diverse groep leerders.

Ek sien en gebruik taal – in hierdie geval: Afrikaans – as ’n instrument van versoening. In my projekte fokus ek op die versoeningsaspek daarvan.

........

Ek sien en gebruik taal – in hierdie geval: Afrikaans – as ’n instrument van versoening. In my projekte fokus ek op die versoeningsaspek daarvan.

.........

Die voorskrifte vir die Grondwoorde-digkompetisie sluit elke jaar ook ’n kategorie in wat eie is aan KwaZulu-Natal. Hopelik sal dit help om ’n digkuns te skep wat ’n sterk streekskarakter weerspieël. Dit is my droom dat hierdie streekskarakter nie net sal vergestalt in abstrakte konsepte nie, maar sal voortvloei deur die ontwikkeling en gebruik van ’n idiomatiese streekstaal.

Inskrywings vereis drie gedigte – die leerders moet ’n gedig in elk van drie kategorieë inskryf om te kwalifiseer vir die kompetisie. Die volgende temas, eie aan KwaZulu-Natal, was onder andere ’n vereiste vir een van die drie gedigte wat die leerlinge moes indien (elke jaar soos aangedui):

In 2016 – ’n lykdig oor DJ Opperman

In 2017 – Koning Shaka en/of sy moeder, koningin Nandi

In 2018 – Zoeloe-volksverhale/-mites

In 2019 – Gandhi

In 2020 – Spikkelkoei

ln 2021 is dit Suikerriet.

Hier volg ’n paar aspekte van die kompetisie:

• Die kompetisie bestaan uit ’n junior afdeling (grade 8, 9 en 10)    en ’n senior afdeling (grade 11 en 12).
• Die eerste prys in die senior afdeling is R10 000 en daar is vier naaspryse van R2 500 elk.
• Die eerste prys in die junior afdeling is R5 000, met vier naaspryse van R2 500 elk.
• Elke deelnemer ontvang ook ’n kontantbedrag (minimaal) as erkenning van hulle deelname.
• Die prysgeld word deur privaat skenkers geborg.
• Geen inskrywingsgeld is betaalbaar nie.
• Die getal inskrywings het van 54 in 2016 gegroei tot meer as 600 in 2018.
• ’n Baie belangrike komponent in die digkompetisie is die leerkragte. Sekere skole doen besonder goed en dit is tot ’n groot mate te danke aan die entoesiasme van die leerkragte by daardie skole.

Die Grondwoorde-projek was uit die staanspoor daarop ingestel om leerders aan te moedig om gedigte in Afrikaans te skryf. As deel van die projek bestaan daar dan ook die Inhlabathi-prys.

Inhlabathi is die Zoeloe-woord vir grond en hierdie pryskomponent skep die moontlikheid om ook ander toekennings te maak. Die prys is die eerste keer in 2018 toegeken. In die lig van die beoordelaar se spesiale vermelding van "onthoubare stukkies uit gedigte" is daar besluit dat die volgende 16 leerders van wie daar stukkies verskyn, vanjaar in aanmerking kom vir ’n Inhlabathi-aanmoedigingsprys:

1. Agostinho Coelho (Reddam House Ballito)

2. Anele Sethebe (Dundee High School)

3. Chante Luus (Ferrum High School)

4. Danielle Viljoen (Curro Mount Richmore)

5. Diya Luckan (Effingham Secondary School)

6. Gia Naicker (Reddam House Ballito)

7. Jemma Loud (Reddam House Ballito)

8. Megan Loud (Reddam House Ballito)

9. Michael MoreiraI(Reddam House Ballito)

10. Nikita Darling (Hoërskool Port Natal)

11. Sasini Suriya Ramalingam (Heather Secondary School)

12. Savannah-Lee Jacobs (Curro Mount Richmore)

13. Shenaaz Basha (Heather Secondary School)

14. Simphiwe Buthelezi (Lincoln Heights Secondary School)

15. Teniel Moodley(Heather Secondary School)

16. Yvonne Wheeler (Hoërskool Port Natal)

Die prys is R1 000 per leerling.

2020 was ’n jaar soos geen ander nie. Hoe het jy, ten spyte van al die uitdagings, vanjaar se projek benader en hanteer?

Dit was ’n besonder moeilike jaar en geduld was die wagwoord. Ek is nog besig om die 2020-kompetisie af te handel. Dit was moeilik om die vlugskrifte by die skole te kry en dit het tot gevolg gehad dat ek verskeie aansoeke om uitstel moes oorweeg. Van die skole het ook onttrek as gevolg van die pandemie.

Het die jaar se gebeure die kinders se temas en gedigte beïnvloed, of hoe het jy dit ondervind?

Die leerlinge het wel na die pandemie verwys, maar nie in ’n besonder groot mate nie, wat amper op ’n manier teleurstellend was. Prof Olivier het in sy verslag daarna verwys.

Op hierdie stadium dink almal net aan kieme, virusse en inentings. Waarom is kreatiewe skryfwerk nog relevant en iets om in stand te hou?

........

Afgesien van al die probleme rondom Covid gaan die lewe voort. Die kreatiewe skryfproses is ’n ontsnapping van die daaglikse probleme en hartseer. Die leerlinge moet ook iets konstruktief doen gedurende hulle vrye tyd. Wat is beter as om verlore te raak in jou boeke en die kreatiewe skryfproses te ontdek/ontleed.

..........

Afgesien van al die probleme rondom Covid gaan die lewe voort. Die kreatiewe skryfproses is ’n ontsnapping van die daaglikse probleme en hartseer. Die leerlinge moet ook iets konstruktief doen gedurende hulle vrye tyd. Wat is beter as om verlore te raak in jou boeke en die kreatiewe skryfproses te ontdek/ontleed.

Ek het verskeie briefies ontvang van ouers en leerlinge wat my bedank het vir die kompetisie en die geleentheid om daaraan deel te kon neem.

Grondwoorde is nou al ’n paar jaar lank op dreef. Het die projek gegroei gedurende die paar jaar wat dit al plaasgevind het? Dink jy dat daar ’n groter belangstelling is in kinders van alle kultuurgroepe om in Afrikaans kreatief te skryf? Of wat het jy om van die projek te deel wat vanjaar vir jou uitgestaan het?

Die projek het definitief gegroei – van 54 tot 600 inskrywings. ’n Interessante aspek van die kompetisie is die groot aantal Afrikaans Tweedetaal-leerders wat inskryf.

........

’n Interessante verwikkeling is die feit dat van die leerders voortgaan, na skool, om gedigte te pen. Een so ’n voorbeeld is die “publikasie” van isigalo deur Nokukanya Bongeka Ntuli. Sy het vir drie agtereenvolgende jare ingeskryf vir die digkompetisie terwyl sy op skool was. Sy is nou ’n eerstejaarstudent by UKZN.

..........

’n Interessante verwikkeling is die feit dat van die leerders voortgaan, na skool, om gedigte te pen. Een so ’n voorbeeld is die “publikasie” van isigalo deur Nokukanya Bongeka Ntuli. Sy het vir drie agtereenvolgende jare ingeskryf vir die digkompetisie terwyl sy op skool was. Sy is nou ’n eerstejaarstudent by UKZN. Sy is nie die enigste leerling wat voortgaan om te dig nie. Daar is verskeie ander wat my van tyd tot tyd kontak vir raad, ens.

• Wouter J Gildenhuys, Projekkoördineerder, Grondwoorde

Weens inperkingsregulasies en ander veiligheidsmaatreëls kon die leerders nie bymekaarkom sodat 'n foto van die wenners geneem kon word nie.

Lees ook:

Grondwoorde 2020-projek: Fanie Olivier se beoordelaarsverslag

Wenners van die Grondwoorde 2019-digkompetisie aangekondig!

Grondwoorde-skryfkompetisie: langlys aangekondig

Persverklaring: Grondwoorde van ver vind tuiste in Paarl

Grondwoorde-kompetisie 2018: wenners aangekondig!

Grondwoorde groei uit KwaZulu-Natal: ’n onderhoud oor ’n Afrikaanse gedigkompetisie

Boekresensie: Grondwoorde 2018 saamgestel deur Wouter J Gildenhuys

Grondwoorde: ’n digkompetisie vir hoërskoolleerlinge in KwaZulu-Natal

The post Die wenners van die Grondwoorde 2020-projek: ’n onderhoud met Wouter Gildenhuys appeared first on LitNet.

Foto: Pit Karges | Pixabay

In 1979 land ek vir die eerste keer alleen in San Francisco, destyds ’n opwindende plek, vol gerugte van hippies in Haight-Ashbury, vrye liefde en allerhande ander booshede waarteen die kerk ons met Skrif en kapittel gewaarsku het.

Dit was die eerste keer dat ek só ver van die huis af was, en ten spyte van die opwinding van onbekende dinge hunker ’n mens so dan en wan terug na die bekende. Omdat argitektuur iewers in my verlede skuil, moes ek natuurlik ’n pelgrimstog onderneem na een van Frank Lloyd Wright se ikoniese geboue: die VC Morris-geskenkwinkeltjie in Maiden Lane. (Seker ’n naam van korte duur in ’n stad so sondig as San Francisco.)

En toe móés ek natuurlik die toeriste-ding doen en een van die dubbeldekplesierbote neem wat uitvaar verby Alcatraz en ’n draai maak onder deur die Golden Gate-brug. Daar is heelwat van dié bote – elke halfuur vertrek ’n paar van verskillende kaaie by Fisherman’s Wharf.

Natuurlik óp na die boonste dek, waar die meeue die skyfies uit jou hand kom haal – groot sports.

Ons is net by Alcatraz verby toe ek die eerste keer afkyk na die onderste dek. Ek moes my verbeel het, maar dáár is Monica Breed. Van bo af sien ek haar in plan en ek dink: Jy’s gek, De Jager; dis ’n hersenskim – Monica is 10 000 myl ver aan die ander kant van die aarde.

So ’n rukkie later kyk ek weer af om te sien of daar oulike medereisigers is en dáár, verbeel ek my, sien ek vir Verna Vels. Óók in plan. Ek het my die vorige aand nie te buitensporig gedra nie; dus kon dit nie delirium tremens wees nie. Maar dit lyk wrágtag soos Verna. Die probleem is net’ sy is baie duisende myl van hier af.

Eventwel. Ek kyk toe met belangstelling na die onderkant van die brug en neem artistieke foto’s.

Toe ek wéér afkyk, staan die twee by mekaar. Monica en Verna. Ek dog dís waaragtig té toevallig en bulder: “Monica! Verna!” Albei kyk op. Nét hulle.

Terwyl ons nog herstel van die skok van die ongelooflike toeval, vind ons uit ons gaan in dieselfde hotel tuis. En die drie van ons besluit terstond ons gaan vanaand op die boonste verdieping van die Hyatt Regency ’n doppie drink om hierdie ding te vier.

Op pad na die Hyatt sit die drie van ons agter in die taxi en praat lustig Afrikaans. Toe daar ’n effens stilte is, vra die taxibestuurder: “Komm oe van Souid-Afrika?”

Verblufte stilte. Ja, ons kom van Suid-Afrika.

Van ál die taxi’s in die stad ry ons toe saam met ’n Amerikaner wat ywerig besig is om Afrikaans te leer. (Ek het later van ’n vriend van my by die konsulaat gehoor dat hulle hom help met studiemateriaal om die taal onder die knie te kry.) Ons is met singende harte dié aand terug na ons hotel. Ons ken ’n Afrikaanssprekende taxibestuurder in San Francisco!

En nou is Verna en Monica al albei na verre oorde en net ek bly oor.

Monica se laaste paar jaar was nie vir haar goed nie. Sy kon feitlik nie meer sien of hoor nie, en het merendeels maar voor haar uitgestaar – baie tragies vir ’n dinamiese vrou wat graag gelees en soveel in haar lewe ondervind het.

Wat vir my onverklaarbaar is, is dat sy so ’n drie weke gelede ’n groot en slopende operasie ondergaan het om ’n pen in een van haar bene in te plant, omdat sy glo andersins in ’n rolstoel sou moes leef. Op 98? Ek sou dit nie aan my ma laat doen het nie. Maar daar is seker redes. Goeies of slegtes.

***

Monica Breedt, ’n baanbreker by die SAUK, is onlangs oorlede. Talle lesers mag ook Piet Muis onthou uit die kinderprogram Haas Das se nuuskas. Breedt het Muis se stem verskaf.

• Daar is mooi foto’s van haar op die Breedt-familieblad.
• Monica Breedt se IMDB-blad.
• Lees meer op WikiPedia.

The post In memoriam: ’n Goue oomblik uit Monica Breedt se lewe appeared first on LitNet.

Foto van Fanie Olivier: Naomi Bruwer; foto regs: Pixabay

Die Grondwoorde 2020-projek, ’n digkompetisie vir hoërskoolleerders van KwaZulu-Natal, is onlangs afgehandel. Hier is die agtergrond daarvan.

Die wenners van die Grondwoorde 2020-projek: ’n onderhoud met Wouter Gildenhuys

Hier volg Fanie Olivier se beoordelaarsverslag van 2020 se projek.

Beoordelaarsverslag: Grondwoorde 2020

Inleidende opmerkings

Dit was ’n groot voorreg om vanjaar weer as beoordelaar vir die Grondwoorde-projek op te tree. Dit bly vir my steeds ’n verstommende onderneming en ek kan die persone en instansies wat vir die ondersteuning en voortsetting van die projek verantwoordelik is, nie genoeg daarvoor bedank nie.

Natuurlik is die uitsonderlike en rojale pryse ’n belangrike aansporing: ’n eerste prys van R10 000 in die senior afdeling en R5 000 vir die juniors, terwyl vier naaswenners in albei afdelings almal R2 500 kon verdien met hulle pogings. Dan was daar ook die moontlikheid van ’n prys vir die beste gedig in elkeen van die drie kategorieë in elke afdeling, as ek die inligtingstuk reg verstaan.

Ek is onseker hoe die reglemente rondom die laaste groep pryse lyk, maar ek sou hoop dat die kategorieprys net in daardie gevalle toegeken word waar die gedig nie geskryf is deur iemand wat reeds wenners van die eerste pryse is nie. Op hierdie wyse word meer mense aangespoor en beloon, en strek die geld wat beskikbaar is, verder.

Dit word moeiliker as daar ’n oorkoepelende prys gegee word vir die beste gedig wat ingeskryf is! En hoe groot so ’n prys sou wees. Dit is onwaarskynlik dat dit nie ’n wenner of naaswenner sou wees nie, en ek sou ongemaklik wees as so ‘n wenner nog ’n verdere sak vol geld ontvang.

Die eer om as beste gedig aangewys te word, behoort daarin geleë te wees dat hierdie gedig die ereplek in die publikasie kry. Ek dink altyd aan die oorspronklike Griekse Olimpiese Spele, waar die atlete wat tweede en derde gekom het, kranse van goud en silwer gekry het. Die wenner is egter met die lourierkrans, gemaak van blare, bekroon.

Dit sou anders kon wees as die beste gedig nie dié van die wenner van ’n eerste prys of ’n naaswenner was nie; dan sou die organiseerders inderdaad die gedig met ’n kontantprys kon beloon.

........

Dit is, uiteindelik, nie net ’n kompetisie om wenners te bepaal nie, maar eerder iets waardeur leerders uitgedaag word om met die poësie om te gaan. En dit in Afrikaans, wat in baie (ek dink die meeste) gevalle nie hulle moedertaal is nie. Op hierdie wyse word die taal self belangrik gemaak, word dit gestroop van die vooroordeel wat histories in KwaZulu-Natal sou bestaan.

..........

Dit is, uiteindelik, nie net ’n kompetisie om wenners te bepaal nie, maar eerder iets waardeur leerders uitgedaag word om met die poësie om te gaan. En dit in Afrikaans, wat in baie (ek dink die meeste) gevalle nie hulle moedertaal is nie. Op hierdie wyse word die taal self belangrik gemaak, word dit gestroop van die vooroordeel wat histories in KwaZulu-Natal sou bestaan. Dit is ook nodig dat die onderwysers hiervoor bedank moet word: vir hulle toewyding as taalonderwysers, hulle belangstelling in die digkuns en die administratiewe dinge wat met die inskrywing saamhang. Niemand weet uiteindelik hoe wyd die nadraaie gaan wees van die prikkels wat deur hulle bydrae gegee word nie.

Oorsigtelike aantekeninge

Die kompetisie het by sy vaste patroon gebly en was daarom vir hoërskoolleerlinge bedoel. Dit is verder in twee verdeel: ’n junior seksie (graad 8 tot 10) en ’n senior seksie (graad 11 en 12). 90 inskrywings is in die junior afdeling ontvang, maar net ’n teleurstellende 31 in die senior afdeling. Die ontwrigting wat deur die COVID-19-pandemie veroorsaak is, het miskien bygedra tot die skamele oes onder die senior leerders.

Daar was egter ook nege inskrywings deur graad 7-leerders en selfs een van ’n graad 6-dogter. Dit is wonderlik dat dit gebeur, maar natuurlik strydig met die reëls en voorskrifte! Die koördineerder van die digkompetisie het egter besluit om wel ’n spesiale prys aan een van hierdie leerders, Sophia Pollock (van Reddam House Ballito), te gee om haar inskrywing as besonders te erken en haar aan te moedig om te bly skryf.

Agtien skole het inskrywings gestuur en kom uit beide plattelandse en stedelike gebiede en uit sowel staat- as privaatskole in KwaZulu-Natal. Ander demografiese patrone bevestig die diversiteit van die kinders wat deelgeneem het en sluit aan by my opmerkings vroeër oor die groter rol wat die projek speel. Die getalle per skole wissel – in ’n paar gevalle was daar net een deelnemer, terwyl een skool se onderwyser 53 van haar groep kon oortuig om in te skryf. Ongelukkig was 10 van hulle nog in die laerskool en moes ek hulle inskrywings, waaronder daar goeie gedigte was, buite rekening laat, in ooreenstemming met die reëls. Een ander inskrywing is gediskwalifiseer omdat een van die drie gedigte ’n bekende gedig van ’n ander skrywer was. Dan was daar ook amper 30 inskrywings wat nie oor al drie onderwerpe gedigte gestuur het nie, en dus nie oorweeg kon word nie. Die lys van skole wat deelgeneem het, verskyn later in hierdie verslag.

Wat nogal opgeval het, was die gebrekkige deelname van tradisionele Afrikaanse skole in die stedelike dele van die provinsie. Daar was wel inskrywings (maar min) van Hoërskool Port Natal en Hoërskool Voortrekker (lg nou parallelmedium), maar niks van sterk skole soos Kuswag en Suid-Natal nie. Ek sou ook verwag het dat Durban-Noord-kollege sou saamdraai en iets uit Glenwood, wat ’n sterk komponent Afrikaanse rugbyleerlinge trek, sou kom. Maar dit net terloops, en buitendien vergeet ek ’n ander klomp belangrike skole wat hier moes gewees het.

Die temas vir die drie kategorieë was interessant en uiteenlopend en het heelwat moontlikhede vir die leerders gebied, iets wat ook weerspieël word in die 278 nuwe gedigte wat uiteindelik ingestuur is:

(i)   Nag in KwaZulu-Natal (Of: ’n KwaZulu-Natalse nag)

(ii)   My klip / My rots  / My berg

(iii)  Spikkelkoei

Die inskrywings

Taalkundige versorging 

Anders as verlede jaar het die inskrywings direk by my uitgekom voordat dit effens taalkundig versorg is. Soms was dit onthutsend en ander kere weer verrassend. Ek vermoed dat die organiseerders die betrokke onderwysers/kontakpersone by die skool moet vra om eers na die voorgelegde inskrywings te kyk, maar net rondom grammatika en spelling. Op hierdie manier kry die kinders ’n bietjie vakverwante hulp, wat miskien ook die gedig self ten goede kan beïnvloed. Dit is egter onaanvaarbaar dat iets soos die tweede “nie” (Afrikaans se eiesoortige dubbele ontkenning) nie reggestel word nie; die persoonlike voornaamwoorde moet darem reg ingespan word; en skoliere moet bedag wees daarop dat Google Translate nie altyd die korrekte antwoord op alle vrae gee nie.

Verstegniese versorging 

........

En, natuurlik die belangrikste is die feit dat daar in elke goeie gedig iets nuuts moet gebeur. Jy moet iets nuuts sê of vertel of iets wat bekend is op ’n nuwe manier sê of vertel. Om bloot ’n klomp sinne aanmekaar te las, maak nie daarvan ’n gedig nie. Om net ’n klomp dinge die een na die ander neer te skryf (ons noem dit enumerasie), is nie genoeg nie – daar moet een of ander spanning tussen die dinge wees of dit moet opbou van een na die ander.

..........

Soos ’n mens by eietydse hoërskoolleerlinge sou moes verwag het, is die meer formele aspekte van poësie óf afwesig óf te eenselwig. Waar die inskrywings met rym werk, is rymdwang of regte geykte ryme aan die orde van die dag. Seker 90% van die gedigte is vrye vers, maar dit is duidelik dat die leerders nie besef dat die vryeversvorm juis ook ’n vorm is nie. En, natuurlik die belangrikste is die feit dat daar in elke goeie gedig iets nuuts moet gebeur. Jy moet iets nuuts sê of vertel of iets wat bekend is op ’n nuwe manier sê of vertel. Om bloot ’n klomp sinne aanmekaar te las, maak nie daarvan ’n gedig nie. Om net ’n klomp dinge die een na die ander neer te skryf (ons noem dit enumerasie), is nie genoeg nie – daar moet een of ander spanning tussen die dinge wees of dit moet opbou van een na die ander.

Die groot jammerte is dat ek baie stukkies kon neerskryf op ’n bladsy rondom “Mooi sêgoed”, maar dit bly beperk tot ’n reël of twee en red selde die gedig. Terloops, ’n bladsy van hierdie aard verskyn as aanhangsel aan die verslag.

Poësie kan natuurlik dikwels ook ’n speletjie word met hoe die gedig lyk, maw hoe daar met die tipografie, die uitleg gewerk word. Daar was twee sulke gedigte: Nichole Schutte se “’n Nag in Kwa-Zulu Natal” en Evandre Venter se “KwazuluNatalse Nag” (albei titels natuurlik met ’n spelfout!).

Terwyl ek oor die toonaard van die gedigte praat, moet ek ook sê dat daar betreklik min humor in die meer as 300 gedigte aanwesig was. En dis iets wat ek jammer vind.

Ek het ook in ’n vorige verslag genoem dat dit waarskynlik baie belangrik is dat die projek ondersteun word deur ’n slypskool of skryfsessies by verskillende skole, sodat die onderwysers en die aspirantdigters ’n bietjie leiding kan kry. Ek dink byvoorbeeld hier aan die feit dat daar te veel mooiskrywery is, groot en versierende woorde gebruik word, iets waardeur die potensiaal van baie gedigte ondermyn word.

Benadering van die onderwerpe

Al drie die onderwerpe het moontlikhede rondom die soort gedig gebied. Maar die eerste onderwerp se ruimte sou seker oorwegend beskrywend kon wees, die tweede meer neig na persoonlike introspeksie of filosofering, terwyl die derde tema moontlikhede rondom verbeelding skep. Op stuk van sake het ons in die Afrikaanse poësie die boeiende gedig van DJ Opperman, “Sprokie van die spikkelkoei”:

Uit holtes van ’n boom
het kuddes vee gekom,
toe kies my broer
die spikkelkoei vir hom.

Ek stoot hom oor ’n krans,
hy val in ’n mik,
toe het ’n kraai
op die spikkelkoei gaan sit.

Smeer vet aan ’n klip,
korrel fyn, moenie kwes,
toe sak ’n duisend vere
noord, suid, oos, wes –

sak ’n duisend kraaie
oor die bloed, oor die klip ...
O waar sal ek skuil
teen die stippels wat pik.

Ek het verwag dat die pandemie en die gepaardgaande grendeltydperke sterker in die inskrywings as tema na vore sou tree. Ek het gedink hoe dit die KwaZulu-Natal-nagte sou raak, miskien self ’n soort nag word. Of dat dit ’n berg, ’n hindernis, sou word wat in die jonges se pad sou staan. Selfs die moontlikheid dat die spikkelkoei daarvan ’n simbool kon word. Maar as ek reg gelees het, was dit net in ses of sewe van die gedigte ’n faktor. Die beste COVID-19-gedig was deur Sasini Suriya Ramalingam van Heather Secondary School. Die gedig verskyn aan die einde van hierdie verslag, saam met die klompie reëls wat ek as besonders uitgelig het. 

(i)   Nag in KwaZulu-Natal (Of: ’n KwaZulu-Natalse nag)

Rondom hierdie onderwerp het veral drie perspektiewe oorheers. Die een het vertel van die uitbundige stedelike naglewe. Die tweede het die eiesoortige klimaat van veral die kusstreke  beskrywe. Die derde tema in die meeste gedigte was die vrees vir of bewustheid van bedreiging en misdaad, waarin skietery en moord ter sprake gekom het. Net in ’n paar gedigte het die leerders geskryf oor die bekoring van die natuur, die landskap met see en berge, en die sterre en die maan. In twee of drie gedigte het die verskynsel van beurtkrag en kragonderbrekings na vore gekom, waar die persoon wat die skakelaar beheer, aan God gelykgestel word.

Alhoewel die sterk aanwesigheid van misdaad en geweld rondom hierdie afdeling die sterkste tema was, moet dit verwelkom word dat leerders bewus is van maatskaplike en ekonomiese ongeregtigheid en die gevolg daarvan vir die gemeenskap.

Ten slotte is dit opvallend, ironies genoeg, dat humor juis ook in gedigte in hierdie kategorie die meeste voorgekom het.

(ii)   My klip / My rots  / My berg

In hierdie kategorie het daar omtrent geen gedigte opgeduik waarin daar van die spreker se persoonlike verhouding of beheptheid met ’n spesifieke geografiese berg was nie. Oorheersend  is die berg of rots as simbool gebruik vir ouers (veral ’n ma) en geliefdes (ai, die tienerliefde darem!); verder, uiteraard, binne die ou religieuse tradisie van die Godsfiguur as rots en ondersteuning.

’n Paar digters het gewerk met die feit dat rotse verweer, terwyl die berge standhou. Net een of twee het spesifiek met die klip gewerk: aan die een kant as iets sterk en waardevol, maar aan die ander kant as instrument waarmee en waardeur beserings kom.

Die beste gedig onder vanjaar se inskrywings kom uit hierdie interpretasie van die tema.

Dit is deur Jurnae Moss, van Durban Girls’ High School. Let op hoe die gebeure in die gedig ontwikkel, hoe die spreker eenkant en uitgesluit staan en uiteindelik in elke strofe die laaste woord het, vernietigend so in die slot, in die storie wat hier afspeel. Wat besonders is, is hoe die ritme wat in die eerste twee strofes aanwesig is, in die derde strofe verdwyn as die disintegrasie ingetree het. Dit is ook waar vir die eindryme wat in die eerste twee strofes as bindmiddel dien, maar hortend weggeraak het in die derde. Terselfdertyd is daar weer sterk binding deur die herhaling van “nou” en “nie meer nie”.

Wat hierdie gedig besonders maak, is dat dit deurgaans onduidelik bly wat die spreker se “klip” presies is en hoe dit gebruik word. Die oop moontlikhede is juis wat aan haar gedig ’n besonderse dimensie gee.

My klip

Hy het sy speelgoed motor met die flitsende ligte,
sy sokkerbal wat nou bruin is en aksiefiguurtjies te veel!
Sy het haar Barbie-pop met die ooreenkomstige Ken,
haar modeboek en tee-stel waarmee sy met haar teddiebere speel
En ek? Ek het my klip

Hy druk sy motortjie vinnig oor die vloer,
teen die muur op, in die spoor af, langs die boekrak
Sy kam haar pop se haare en trek haar klere aan;
pienk hoehakskoene, pienk rok, pienk handsak.
En ek? Ek gooi my klip

Sy motortjie is nou verouderd. Die buitebande is nou verslyt,
die links syspieel is verdwyn en die ligte flits nie meer nie.
Haar Barbie-pop is nou oudmodies. Die hande is gekou,
die hare is gesny en die verlies van Ken was niks meer nie
En ek? Ek het my bloedrooi gevlekte klip

Die gedig is nie sonder gebreke nie, maar het reeds iets wat bewys dat hier moontlik ’n belangrike digterstem aanwesig is.

(iii)  Spikkelkoei

Die oorgrote meerderheid van die gedigte rondom hierdie onderwerp het gehandel oor die werklike Nguni-bees, sonder om in ag te neem dat nie alle Nguni’s gespikkel is nie. Vlekke is byvoorbeeld nie spikkels nie! In hierdie gedigte is daar veral klem gelê op die krag en die weerstandigheid van die ras, hulle intieme verbintenis met die Zoeloesprekers se geskiedenis en kultuur en dat hierdie beeste eintlik as simbool vir Suid-Afrika kan of behoort te dien. In ’n paar gedigte is die spikkelkoei ook die spreker.

Enkele gedigte het gehandel oor die feit dat die beeste as betaalmiddel rondom lobola gebruik word. Of dat hulle, nadat hulle ons voorsien het van suiwelprodukte, geslag gaan word, sodat die mens (ek/ons) vleis het om te eet. Daar is deur leerders uit die Indiërgemeenskap hierteen beswaar aangeteken, omdat beeste deur Hindoes as heilige diere beskou word, “die moeder van alle gode”, skryf een. Sinies eindig ’n ander digter sy spikkelkoeigedig met die opmerking: “Zoeloes is nie vegetariërs nie.”

’n Klompie inskrywings werk met ander perspektiewe, sien byvoorbeeld die spikkelkoei as ’n randfiguur of “outsider”. In een word hy of sy simbool vir ’n spreker met vitiligo. In ’n verstommende (as gevolg van moontlike interpretasies) kort gedig deur Zander Conradie (Curro Mount Richmore) word die soldaat wat ’n koei skiet, op sy beurt die spikkelkoei.

Toe die organiseerders hierdie kategorie gekies het, het hulle duidelik vir die leerders verbeeldingsruimte geskep, iets waarvan baie van hulle goed gebruik gemaak het.

Die wenners

Soos ook in die verlede die geval was, beteken die feit dat iemand die algehele wenner in die senior of junior afdeling is, nie dat sy of haar gedigte noodwendig die beste in al drie kategorieë is nie. ‘n Besluit oor die “beste” is in ieder geval die resultaat van ’n besonder subjektiewe maatstaf.

Ek bly egter daarvan oortuig dat die organiseerders reg is om nie noodwendig ’n wenner of wenners aan te wys nie, maar meen dat hulle verkeerd is om die beste kategoriegedig sonder meer toe te ken aan die algehele wenner as dit die geval sou wees. Daardie wenner ontvang in ieder geval reeds so ’n groot prys dat Grondwoorde gerus daaraan kan dink om nie ook die kategorieprys aan die algehele wenner te gee nie. Op hierdie manier word die prysgeld ‘n bietjie wyer verdeel. Ek neem die vrymoedigheid om my eie aanbeveling te volg!

Ek let ook op dat daar nie vanjaar voorsiening gemaak word vir die beste gedig wat ingeskryf is nie. Weer eens sou ek hoop dat daar nie ’n oorvleueling sou wees tussen algehele wenner en die wenner van die beste gedig nie. Altans nie vir sover dit die prysgeld aangaan nie.

Senior afdeling

Die wenner van die eerste prys in die senior afdeling is:

Katelyn van Wyngaard (Northlands Girls’ High School)

Die vier naaswenners is:

• Shané Gouws (Hoërskool Voortrekker)
• Kayleigh Govender (Belverton Secondary School)
• Karlien Nel (Curro Mount Richmore)
• Nikita Perumal (Arena Park Secondary School)

Die kategoriewenners, eerste pryswenner buite rekening gelaat, is:

(i)   Nag in KwaZulu-Natal (Of: ’n KwaZulu-Natalse nag)

Nikita Perumal (Arena Park Secondary School)

(ii)   My klip / My rots  / My berg

Kayleigh Govender (Belverton Secondary School)

(iii)  Spikkelkoei

Bianca Hunlan (Hoërskool Sarel Cilliers) 

Junior afdeling

Die wenner van die eerste prys in die junior afdeling is:

Susan Gregory (Hoërskool Pionier

Die vier naaswenners is:

Nabuhle Chauke (Lincoln Heights Secondary School

Amahle Majola (Reddam House Ballito)                            

Jurnaé Moss (Durban Girls’ High School)

Kaitlin Swart (Curro Mount Richmore)

Die kategoriewenners, eerste pryswenner uitgesonder, is:

(i)   Nag in KwaZulu-Natal (Of: ’n KwaZulu-Natalse nag)

Barbara Volschenk (Curro Mount Richmore)

(ii)   My klip / My rots  / My berg

Jurnaé Moss (Durban Girls’ High School)

(iii)  Spikkelkoei (gedeel deur)

• Zander Conradie (Curro Mount Richmore)
• Tanya de Villiers (Hoërskool Pionier)

Leerlinge van die volgende skole het aan die projek deelgeneem

Apollo Secondary School
Arena Park Secondary School
Belverton Secondary School
Curro Mount Richmore
Dundee High School
Durban Girls’ High School
Effingham Secondary School
Ferrum-hoërskool
Ganges Secondary School
Heather Secondary School
Lincoln Heights Secondary School
Northlands Girls’ High School
Hoërskool Pionier
Hoërskool Port Natal
Reddam House Ballito
Hoërskool Sarel Cilliers
St Mary’s Diocesan School for Girls
Hoërskool Voortrekker                            

Stukkies uit gedigte wat nie wenners was nie, maar wat die  onthou werd is

en ek weet dat net soos ’n golf
ek weer op haar kan breek
(Danielle Viljoen, Curro Mount Richmore)

*

Jou spikkels vlek jou vel,
soos ’n koeël van sproete wat jou getref het
so skaars
is jy
(Savannah-Lee Jacobs, Curro Mount Richmore)

*

Jy is geklee in gevlekte lap.

As jy stamp,
is jy hard soos reën.
(Anele Sethebe, Dundee High School)

*

die lang uitspattige gras
(Diya Luckan, Effingham Secondary School)

*

Wie se drome vinnig eindig as osean verdrink in
dik lae olie
en die tiere se jagsessies stop en hiënas ophou
lag
(Chante Luus, Ferrum High School)

*

Die vlamme van die vuur soos die brandende
son in die middag
Mense se begeertes wat sterker as die winde
die windpompe beur

*

Die riviere en strome vloei misleidend,
agter elke vlek is daar ’n les en ’n verhaal.
(Simphiwe Buthelezi, Lincoln Heights Secondary School)

*

jou oë bly water soos ’n lopende kraan
(Yvonne Wheeler, Hoërskool Port Natal)

*

die rots is so te sê ’n berg
(Agostinho Coelho, Reddam House Ballito)

*

Die Nguni-koei is soos ’n skildery
Die smere van donker, ongelyke kolle
kwashale teen hul wit doekvel
(Kaitlyn Cornish, Reddam House Ballito)

*

Die spikkelkoei gee ons krag
Ons is sterk
Ons is die spikkelkoei
(Jemma Loud, Reddam House Ballito)

*

’n Spikkelkoei is ’n droom vol kleure
(Megan Loud, Reddam House Ballito)

*

Ek is te lief vir die sterre om bang te wees
vir die dag 
(Michaela Moreira, Reddam House Ballito)

*

Jy het die reën oorleef en die son omhels
(Gia Naicker, Reddam House Ballito)

*

Jy is my anker
soos ’n papiergewig vir papier op ’n
winderige dag
(Nikita Darling, Hoërskool Port Natal)

*

Dit is deur haar geheue wat ek daagliks
wakker word
met my drome op my mou
(Shenaaz Basha, Heather Secondary School)

 *

Haar hart is ’n lapwerk van liefde
(Teniel Moodley, Heather Secondary School)

*

 gedagtes is die enigste geraas wat die stilte verbreek.
(Sasini Suriya Ramalingam, Heather  Secondary School)

..........

‘n Nag in KwaZulu-Natal

Lank gelede …
Vroeër was daar
die suiwer opgewondenheid van die nag.
Nou beklemtoon hierdie sentiment versigtigheid
uit die verte waardeer ons die skoonheid van die skitterende nag.

Daar is stilte in die beligte straat,
gedagtes is die enigste geraas wat die stilte verbreek.
Die koue lig is vergiftigend
Ons dra ’n nuwe bykomstigheid – die maskers aan ons gesigte.

Ons nag het verander … almal se nag het verander.
Die lewe gaan voort ...
Almal bly agter geslote deure as die beperkings oorval.

Tye sal beter word, tot dan – dis ’n vreemde nag in KwaZulu-Natal.
Dit sal gegraveer word in ons verlede!

...........

‘n Nag in KwaZulu-Natal

Lank gelede …
Vroeër was daar
die suiwer opgewondenheid van die nag.
Nou beklemtoon hierdie sentiment versigtigheid
uit die verte waardeer ons die skoonheid van die skitterende nag.

Daar is stilte in die beligte straat,
gedagtes is die enigste geraas wat die stilte verbreek.
Die koue lig is vergiftigend
Ons dra ’n nuwe bykomstigheid – die maskers aan ons gesigte.

Ons nag het verander … almal se nag het verander.
Die lewe gaan voort ...
Almal bly agter geslote deure as die beperkings oorval.

Tye sal beter word, tot dan – dis ’n vreemde nag in KwaZulu-Natal.
Dit sal gegraveer word in ons verlede!

(Sasini Suriya Ramalingam, Heather Secondary School, graad 11B)

Naskrif deur die koördineerder rondom Inhlabathi

Die Grondwoorde-projek was uit die staanspoor daarop ingestel om leerders aan te moedig om gedigte in Afrikaans te skryf. As deel van die projek bestaan daar dan ook die Inhlabathi-komponent. Inhlabathi is die Zoeloe-woord vir grond en hierdie komponent skep die moontlikheid om ook ander toekennings te maak. Die prys is die eerste keer in 2018 toegeken. In die lig van die beoordelaar se spesiale vermelding van “onthoubare stukkies uit gedigte” is daar besluit dat die 16 leerders wat daar verskyn, vanjaar vir ’n Inhlabathi-aanmoedigingsprys in aanmerking kom:

1. Agostinho Coelho (Reddam House Ballito)

2. Anele Sethebe (Dundee High School)

3. Chante Luus (Ferrum High School          

4. Danielle Viljoen (Curro Mount Richmore)

5. Diya Luckan (Effingham Secondary School)       

6. Gia Naicker (Reddam House Ballito)

7. Jemma Loud (Reddam House Ballito)                

8. Mega Loud (Reddam House Ballito)

9. Michael Moreira (Reddam House Ballito)  

10. Nikita Darling (Hoërskool Port Natal)

11. Sasini Suriya Ramalingam  (Heather Secondary School)

12. Savannah-Lee Jacobs (Curro Mount Richmore)

13. Shenaaz Basha (Heather Secondary School)   

14. Simphiwe Buthelezi (Lincoln Heights Secondary School)

15. Teniel Moodley(Heather Secondary School)     

16. Yvonne Wheeler (Hoërskool Port Natal)

Lees ook:

Grondwoorde-skryfkompetisie: langlys aangekondig

Grondwoorde-kompetisie 2018: wenners aangekondig!

Grondwoorde groei uit KwaZulu-Natal: ’n onderhoud oor ’n Afrikaanse gedigkompetisie

Boekresensie: Grondwoorde 2018 saamgestel deur Wouter J Gildenhuys

Grondwoorde: ’n digkompetisie vir hoërskoolleerlinge in KwaZulu-Natal

Wenners van die Grondwoorde 2019-digkompetisie aangekondig!

Die wenners van die Grondwoorde 2020-projek: ’n onderhoud met Wouter Gildenhuys

The post Grondwoorde 2020-projek: Fanie Olivier se beoordelaarsverslag appeared first on LitNet.

Escape from Pretoria
Tim Jenkin
Jacana
ISBN: 9781431429868

Dis vanjaar 41 jaar gelede sedert Tim Jenkins, Stephen Lee en Alexander Moumbaris hul lewens as vry manne in Londen en Frankryk hervat het nadat hulle op 11 Desember 1979 uit Pretoria Sentrale Gevangenis ontsnap het. Maryke Roberts het met Tim in Kaapstad gesels.

Die film met Daniel Radcliffe as Tim en Daniel Webber as Stephen Lee is tans op verskeie platforms te sien en gebaseer op Tim se boek Inside out: Escape from Pretoria prison, wat in 2003 verskyn het.

Die 2020-weergawe, met ’n bygewerkte epiloog, het onlangs by Jacana Media verskyn, met Daniel Radcliffe op die voorblad. Die skryfstyl is effe verbeter, en meer besonderhede oor hoe die sleutels se afmetings ontwikkel het en hulle gemaak is, is ingesluit.

Dié drie antiapartheidgevangenes se ontsnapping is die enigste suksesvolle ontsnapping uit ’n apartheidstronk en een van die wêreld se bekendstes, saam met die Tweede Wêreldoorlog-ontsnapping waar Engelse gevangenes uit ’n Duitse kamp weggebreek het.

Tim se boek vertel hoe hy en Stephen as studente op die Universiteit van Kaapstad se kampus besef het hulle kan nie meer gemaklik onder apartheid leef nie. “Ons gewetens sou ons nie toelaat om werk te vind en nes te skop nie,” skryf hy. “As ons met die onderdruktes identifiseer, kan ons nie soos die onderdrukker leef nie.”

Hulle reis in 1974 per skip na Europa met die uiteindelike doel om in Londen by die ANC te gaan aanklop en hul dienste aan te bied om die vryheidstryd in Suid-Afrika te kom veg. Groot is hul verbasing dat die ANC-kantoor in ’n stegie versteek is en baie onder die radar beweeg het, al het die wêreld grootoog gekyk na wat in Suid-Afrika aan ’t gebeur was onder die apartheidregering.

Ná basiese opleiding in verskeie aspekte van ondergronds werk keer hulle terug na Kaapstad en doen veral werk om antiapartheidspamflette te druk en dan deur middel van koeverte en strooibomme te versprei. Dit doen hulle vir bykans 36 maande, voor die veiligheidspolisie hulle aankeer en hulle uiteindelik tot twaalf en agt jaar gevonnis word.

Verfilming van die boek (foto: verskaf)

Tim, jy skryf dat julle nooit sal weet hoe die polisie op jul spoor gekom het nie?

Ja, ek twyfel of dit een spesifieke misstap was; eerder die deeglike polisiewerk oor etlike maande. Die veiligheidspolisie was baie deeglik in hul ondersoeke en het elke klein besonderheid opgevolg. Ons het baie foute gemaak. Nie een van hulle was reusefoute nie, maar eerder die resultaat van net nie versigtig genoeg wees nie. Ek het byvoorbeeld nie ver van ons woonstel af nie briewe gepos en in telefoonboeke boodskappe met rubberstempels gemaak.

Het jy ooit gedink aan wat sou gebeur as julle gevang word?

Die gewig van wat gaan gebeur, het eers regtig op ons skouers kom sit toe ons daardie eerste maal by Caledonplein aangekom het. Ek was in die hande van die veiligheidspolisie, ’n bende skurke met ’n berugte reputasie. Dit waaraan ons nog altyd net gedink het, se realiteit was baie meer vreesaanjaend as wat ek ooit kon gedink het.

Jy noem dat jy dink swart mense het ’n voordeel bo wit mense gehad wanneer dit by gevangenskap en ondervraging kom.

Ja, my beskermde grootwordjare het my beslis nie voorberei vir die veiligheidspolisie se ondervragings voor ons gevonnis is nie. Ek was altyd een van die kleiner seuns in die skool en het skoolterreinonderonsies vermy. Die stil woonbuurte waarin ek beweeg het, het nie straatgevegte of geweldstonele oor my pad gebring nie. Swart mense het onder apartheid onder geweldig arm omstandighede geleef, en mesgevegte, skietgevegte en bendegeweld was só deel van hul alledaagse bestaan dat hulle immuun geraak het teen geweld en bloedvergieting. Hulle het ook gereeld onder polisiegeweld deurgeloop.

Selfs jul ervaring in Pollsmoor-gevangenis het julle as wit mense bevoordeel?

Swart mense kon nie in dieselfde tou staan as ons nie; hulle het in lang rye gesit en wag dat hul vingerafdrukke geneem en hulle toegelaat word, terwyl na ons heel voor in die tou geneem is. Kos is destyds volgens jou velkleur gradeer, met wit mense wat “beter” kos gekry het as Indiërs, bruin mense of swart mense. Die kos was vir óns aaklig – ek wil nie weet wat hulle gevoer is nie.

Waar het die idee vir jul ontsnapping by julle begin posvat – was dit die boek Papillon deur Henri Charrière, of het die boek bloot die transaksie vir julle beklink?

Ons het almal aan ontsnap gedink nog voor die boek arriveer het, maar Charrière se skrywe het ons verskeie lesse geleer, waaronder dat as jy wil ontsnap, jy elke oomblik moet gebruik vir observasie, beplanning, verfyning en voorbereiding. Terloopse meevallers gebeur nie met almal nie en jy moet dus nie daarop reken nie. Net deeglike beplanning sal enige ontsnappingspoging laat realiseer. Ons het ook geleer dat die ontsnapping nie eindig wanneer jy buite die tronk staan nie. Daar is ’n tweede deel aan elke ontsnapping: om weg te kom. Die meeste ontsnappings misluk omdat daar nie genoeg aandag aan hierdie aspek gewy word nie.

Hoeveel gevangenes was daar in Suid-Afrika teen die tyd dat julle op 15 Junie 1978 gevonnis is?

Daar was meer as 120 000 gevangenes in Suid-Afrikaanse tronke en daar is destyds gesê dat die land die hoogste per kapita-tronkbevolking in die wêreld het. Die meeste van hierdie gevangenes was die slagoffers van apartheid – “kriminele” sonder slagoffers, omdat hulle apartheidswette oortree het.

In baie films sien ons hoe gevangenes tonnels grawe onder deur heinings of uit hul selle uit na verkoelingstelsels. Sou dit nie vir julle ’n moontlikheid gewees het nie?

Ons kanse was nul. Ons selle was op die eerste vloer, en ons kon nêrens heen grawe daar nie. Die tronkwerf was meestal sement en in volle sig van die bewaarders. En waarheen sou ons gaan met die grond wat ons uitgrawe? Ons tronk was binne-in ’n tronkkompleks en ons sou net elders op die tronkperseel uitgekom het. Ons het aanvanklik gedink ons kan oor die tronkmuur klim om te ontsnap. Maar met verdere bestudering het ons daarteen besluit. Ons het egter verskeie krake in die veiligheidstelsel raakgesien en daarop voortgebou.

Tim Jenkin (foto: verskaf)

Jy kry die idee om ’n sleutel te maak om elke hek mee oop te sluit. Daar was tien tussen jul selle en die voordeur wat op die straat oopgemaak het. Hoe het jy op hout besluit en hoe voordelig was dit?

Ek het afvalstukke hout in die werkswinkel ontdek en die sleutel in drie stukke gemaak, waarvan die grein in verskillende rigtings geloop het. Dit het die sleutel baie sterker gemaak. Houtstukke het ook niemand agterdogtig gemaak nie, want dit het glad nie soos sleutels gelyk nie. Ook kon ons die sleutels in die slotte toets sonder om krapmerke te laat en ons kon stukke begrawe of in die toilet afspoel wat nie die regte grootte was nie.

Was daar nie antagonisme tussen die gevangenes wat nie saam met julle wou ontsnap nie?

Nee, omdat ons almal daar was vir politieke aktiwiteite en dieselfde vryheidstryd ondersteun het. Selfs diegene wat nie deel van ons ontsnappingsplan was nie, het gehelp waar hulle kon.

Hoe het jul aanvanklike plan uiteindelik van julle ontsnapping verskil?

Ons wou die wag met ’n houtpistool aanhou en dwing om hekke vir ons oop te sluit; ons wou met hulp van buite per motor wegkom en het selfs daaraan gedink om ’n bewaarder se motor te gebruik wat buite die tronk geparkeer was. Ons sou van daar by die lughawe ’n motor huur, want een van die gevangenes wat sou saamkom, het sy lewensboek by hom gehad met allerhande lisensies in, waaronder sy rybewys. Op die ou einde het ons eenvoudig die nege hekke oopgesluit, een se plaat losgeskroef en die hout effe beskadig, by die voordeur uitgestap in ons siviele drag en na die stasie gestap. Ons het ook lank gewik en weeg om Saterdag of Sondag te ontsnap, maar op die ou einde op ’n Dinsdag ontsnap.

Jy beantwoord bykans elke vraag wat ’n leser sou kon hê: van hoe jy die slotte se werking uitgepluis het, tot hoe julle kon tred hou met tyd in die afwesigheid van horlosies. Het jy destyds notas gehou of was daar besonderhede in jou briewe wat jy in die tronk geskryf het wat as basis kon dien vir jou manuskrip?

Ek het geen notas gehou nie. Die meeste van die sleutels het dieselfde basiese afmetings gehad en ek het so baie van hulle gemaak dat die besonderhede baie lank in my brein vasgesteek het en ek dit ná die ontsnapping kon neerskryf. Ek moes ’n gedetailleerde verslag skryf ná die ontsnapping en dit het baie nuttig te pas gekom met die boekskryf.

Was jy skaam om in die tronk te wees, of het jou beginsels as vryheidsvegter jou trots gemaak?

Ek was nie trots nie; dit was was ’n baie onwaardige toestand. Ek was skaam dat ons missie misluk het en die vyand die geleentheid gegun het om punte teen ons aan te teken.

Die beskrywing van jul tronkbestaan klink glad nie so drasties soos mens sou glo nie. Julle het selfs die musiek van jul keuse gehad wat saans oor luidsprekers gespeel is. Was dit regtig so erg?

Ja, alhoewel ons baie beter daaraan toe was as ons swart kamerade op Robbeneiland en elders. Die slegste aspek van gevangenskap is die algehele verlies aan vryheid om te besluit wat jy met jou lewe gaan aanvang tydens jou gevangenskap. Vir ons as wit Suid-Afrikaners was dit ’n akute verlies, want ons swart kamerade se lewens buite die tronk was in vele opsigte dieselfde as binne-in die tronk. Hul lewens was een lang tronkstraf, omdat hulle nie vry kon beweeg of leef nie.

Jy mis jou vriende en familie, maar wil ook nie hê hulle moet jou kom besoek nie, want die klein hokkie waarin julle kan kuier, word dopgehou en is onpersoonlik, omdat julle deur glas geskei word. Jy voel skaam vir jou voorkoms en die wete dat jy jou geliefdes ongekende leed aangedoen het deur jou optrede.

En elke dag in die tronk is ’n herhaling van die vorige. Daar is geen hoogtepunte of verandering in jou dag nie. Die tyd vlieg verby, maar voel tegelykertyd ook staties. En boonop is dit vermorste jare wat jy nooit weer sal terugkry nie. Nie beter kos, of beter klere of ’n swembad of video’s in jou kamer sou jou laat beter voel nie, want jy is jou vryheid kwyt.

Julle het die Suid-Afrika-Swaziland-grens te voet oorgesteek en is daarvandaan deur die ANC gehelp om via Mosambiek na Angola te reis, waar jy die eerste maal die ANC-vlag sien wapper het. Wat het daardie vlag in jou ontketen?

Dit was nie soseer die ANC-vlag wat ons inspireer het nie, maar eerder om iets te aanskou wat “ons kant” verteenwoordig het – die kant wat geveg het vir bevryding van rassistiese onderdrukking. Ons het ’n intense haat gekoester vir die ou oranje, wit en blou vlag wat apartheid simboliseer het.

Hoe het jy gevoel toe jy jou kamerade in Angola ontmoet wat in haglike omstandighede woon en hul opleiding ontvang?

Dit het ons die selfvertroue gegee om voort te gaan en ons het geweet dat hulle die rassiste sou kon teenstaan. Die ANC het nie die hulpmiddels en finansies gehad wat die apartheidregering kon ewenaar nie en die Umkhonto-soldate het nie gesofistikeerde wapens gehad nie, maar hulle het een oortuiging gehad wat geen rassis gehad het nie: Hulle het geveg teen ’n universeel-verdoemde rassistiese stelsel.

Jul kamerade wat gehelp het met ondersteuning en raad terwyl julle die ontsnapping beplan het, het vir bykans drie jaar daarna baie swaar gekry. Voel jy skuldig daaroor, veral nadat Denis beskryf het hoe erg dit vir hulle was?

Die hele tronk se sekuriteit is hersien en hulle is oorgeskuif na Pretoria Sentraal se aakligste vleuel. Alles is geteer of plavei en hulle kon nie meer in die vierkant oefeninge doen of op gras loop of sit nie. Kameras is geïnstalleer en hul selle was ongemakliker, met bitterklein vensters.

Ons het geen spyt gehad na ons ontsnap het nie, want die oorblywende gevangenes het die kans gehad het om saam te kom, maar het besluit om te bly. Later, toe ons hoor hoe erg die toestande was, het ons tog sleg gevoel, maar die ontsnapping was so ’n oorwinning teen die onderdrukkers dat ons nie spyt gehad het nie. Ek dink hulle het dit verstaan.

Na jul ontsnapping het jy in Londen vir die ANC gewerk. Wat het jy daar gedoen en hoe het dit bygedra tot die vryheidstryd in Suid-Afrika?

Ek het gehelp om aktiviste op te lei en ons eie ervaring het ’n goeie grondslag gevorm. Ons het volledige kursusse geskryf en ek is trots om te sê dat nie een van my studente ooit in hegtenis geneem is nie.

Ek het ook ’n groot rol gespeel in Operasie Vula in die laaste jare voor die ANC ontban is. Dit was ’n hoogs gesofistikeerde operasie wat groot rolspelers terug na die land gebring het en vele programme van stapel gestuur het. Ons het selfs ons eie “internet” gebou voor die ware internet wêreldwyd geloods is en het kommunikasiestelsels ontwikkel en ontsyfer wat ongelooflik suksesvol was. Dit het selfs tot in Nelson Mandela se sel gewerk, sodat hy met die ANC-leiers in Lusaka kon gesels, voor hy vrygelaat is.

Jy keer 11 jaar na jou ontsnapping in 1991 terug na Suid-Afrika, nadat die voormalige president, FW de Klerk, jou kwytskeld. Hoe het dit gevoel om terug te keer? Kon jy die begin van verandering sien?

Ek was baie senuweeagtig om terug te keer, maar toe word ek op die lughawe begroet deur die immigrasiebeampte met “Welkom tuis!” asof ek vir ’n kort vakansie weg was. Ons het nie gevoel die stryd was verby nie en het dus gedeeltelik ondergronds gewerk. Die spanning het hoog geloop, maar ons het gou ontspan. Dit was moeilik om te glo dat die voormalige onderdrukkende staat ook ontspan het. Dit was die grootste sigbare verandering.

Hoe voel jy vandag oor die politiek?

Ek kan breedvoerig hieroor uitwei, maar sal volstaan met die siening dat die ANC van die vryheidstryd ’n totale ander entiteit was as die party wat vandag sy naam dra. Die ANC se goeie naam is gekaap deur ’n bende diewe, en die huidige entiteit wat hulself die ANC noem, het bitter min gemeen met die ANC wat ek eens trots was om te dien.

Ek het ook besef dat ons lang stryd heeltemal van die teiken af was. Die ANC het politieke leierskap gekry, maar was nie in beheer van waarheen Suid-Afrika op pad was nie. Dit het uitverkoop aan die IMF en neoliberale ekonomiese beleide aangeneem en uiteindelik oorgegee aan geld. Geld het die tronk geword – soos elders in die wêreld.

........

Ek het geleer dat wanneer jy ’n uitdaging in die gesig staar, jy nie sommer net die hele oplossing kan sit en uitwerk nie. Jou wegspringplek is om jou doelwit neer te pen. ’n Plan is ’n dinamiese, veranderlike stel riglyne wat geskaaf word soos wat jy praktiese aktiwiteite begin uitvoer. Daar sal vele draaie en swaaie wees, want jy kan die volgende stap beplan slegs as jy die vorige uitdaging oorkom het.

..........

Wat het jou tyd in die tronk jou as mens geleer?

Ek het geleer dat wanneer jy ’n uitdaging in die gesig staar, jy nie sommer net die hele oplossing kan sit en uitwerk nie. Jou wegspringplek is om jou doelwit neer te pen. ’n Plan is ’n dinamiese, veranderlike stel riglyne wat geskaaf word soos wat jy praktiese aktiwiteite begin uitvoer. Daar sal vele draaie en swaaie wees, want jy kan die volgende stap beplan slegs as jy die vorige uitdaging oorkom het.

Ek het ook geleer dis altyd beter om die niekonfrontasie-roete te volg. Soek eerder ’n manier om die hekkies te vermy as om hulle kop eerste aan te durf.

Was al hierdie harde werk en die stryd tevergeefs? Soveel mense het hul lewens gegee – vir wat?

Beslis nie vergeefs nie. Die stryd was vir my om apartheid te elimineer, nie om ’n spesifieke groep politici aan bewind te bring nie. Ons het ook gedroom van ’n beter samelewing. Dat ons nooit ons doelwit bereik het nie, kan nie net voor die voete van korrupsie en gulsigheid gelê word nie. Daar is ander globale magte aan die werk wat Suid-Afrika deel van die “wêreldstelsel” hou.

Jy noem in die boek dat jy familie groot hartseer besorg het. Kon julle dit bespreek en aanbeweeg?

My dade het my familie wakkergeskud. Hulle het oor dinge begin dink en besef ek het dit nie vir persoonlike gewin gedoen nie, maar omdat ek sterk gevoel het oor die onregte om my. Vergifnis was nie nodig nie, want hulle het my vergewe en om verskoning gevra vir hul aanvanklike opinies. Hulle was trots op wat ek vermag het.

Waaroor het jy spyt in jou lewe?

Ek het geen spyt nie, net teleurstellings.

Waardeer vandag se jeug die opofferings wat gemaak is om hul vryheid te verseker?

Ek kan nie namens alle jeug praat nie, maar ek het my storie al verskeie male voor verskeie gehore vertel en is altyd verbaas oor die reaksie. Jongmense is altyd verbaas oor die feit dat ’n wit man só ’n rol gespeel het en ek is al telkemale bedank vir my rol.

Hoe betrokke was jy by die filmteks en besluit oor akteurs?

Ek was nie baie betrokke nie, maar het kommentaar gestuur oor die teks. Ek het nie van die teks gehou nie en het dus baie lae verwagtinge gehad. Toe ek egter die film sien, was ek aangenaam verras. Dis natuurlik ’n fiksieweergawe, maar volg die basiese narratief akkuraat. Ek is oor die algemeen gelukkig, maar dit sou beter gewees het as dit in Suid-Afrika gemaak was en Suid-Afrikaanse akteurs kon gebruik het.

Hoe voel dit om jou lewensverhaal op die grootskerm te sien?

Dis natuurlik ongelooflik om ’n groot fliek oor ’n gebeurtenis in jou lewe te sien, maar wanneer ek die film kyk, vind ek dit moeilik om daarby aanklank te vind, omdat ek die regte gebeure in my kop het. Dis net ’n persoonlike reaksie; nie kritiek teen die film nie.

The post <em>Escape from Pretoria</em>: ’n onderhoud met Tim Jenkins appeared first on LitNet.

Kort voor die eenjaar-herdenking van die afsterwe van Elsa Joubert, een van Afrikaans se grootste skrywers, kondig PEN Afrikaans met trots aan dat ’n Nederlandse vertaling van Ons wag op die kaptein deur die PEN Afrikaans Vertaalfonds befonds sal word.

Dit volg na deeglike oorweging van aansoeke wat teen die Mei 2021-sperdatum ontvang is.

Die PEN Afrikaans Vertaalfonds bevorder die Afrikaanse letterkunde in die buiteland deur die toekenning van vertaalsubsidies aan buitelandse uitgewers wat suksesvol daarvoor aansoek doen. Die fonds bestaan te danke aan die ruim ondersteuning van die Trust vir Afrikaanse Onderwys.

Ons wag op die kaptein is die debuutroman van Joubert, wat op 14 Junie 2020 aan Covid-verwante oorsake oorlede is. Dit sal deur Rob van der Veer vertaal word en na verwagting in November 2021 by Uitgeverij Aldo Manuzio verskyn.

Dié klassieke roman is oorspronklik in 1963 gepubliseer en is in 1964 met die Eugène Marais-prys bekroon. Sedertdien is dit in Engels vertaal, vir die verhoog verwerk en in 2005 heruitgegee as deel van Tafelberg, ’n druknaam van NB-Uitgewers, se Klassiek-reeks.

Pieter Rouwendal, uitgewer by Aldo Manuzio, meld in sy aansoek die hoë literêre gehalte van die roman. Wat tema betref, sê Rouwendal dat rassediskriminasie steeds in byna elke moderne samelewing ’n realiteit is, en dat Elsa Joubert se kragtige roman daarom ook in die Nederlandse media aandag behoort te kry.

Die PEN Afrikaans Vertaalfonds se sentrale doelstelling is om die Afrikaanse letterkunde internasionaal te bevorder deur meer vertalings en publikasies van verdienstelike Afrikaanse werke moontlik te maak.

Die twee sperdatums vir aansoeke is 15 Mei en 15 November van elke kalenderjaar.

Die reglement met volledige riglyne en bepalings is beskikbaar by: https://penafrikaans.org.za/pen-afrikaans-vertaalfonds/

Medianavrae kan gerig word aan PEN Afrikaans by penafrikaans@gmail.com.

The post Persverklaring: PEN Afrikaans Vertaalfonds befonds vertaling van <em>Ons wag op die kaptein</em> deur Elsa Joubert appeared first on LitNet.

Foto: Pixabay

Watse ding is ’n koei nou eintlik? Sê maar ’n swart en wit Frieskoei, vet met ’n groot uier, saam met haar kalfie in ’n groen weiland? Dit is mos ’n mooi gesig! En vir my simboliseer so ’n koei moederlikheid.

Moederlikheid: om geboorte te gee, te voed en te versorg. Soos ons mensmoeders ook doen, of veronderstel is om te doen. En in die meeste gevalle gebeur dit darem so.

Natuurlik is die mensmoeders intelligent ook en veel meer as net ’n moeder. Tog, in hul moederlikheid simboliseer hulle vir my so baie, soos dat hulle jou direkte band met God die Skepper is. Van haar af terug loop ’n band na haar moeder, soos ’n naelstring, en verder terug na al die moeders van die voorgeslagte, deur die eeue en millennia heen. Terug tot by die oorspronklike skepping, die eerste lewe wat ontstaan het, miskien selfs terug tot by die skepping van hemel en aarde.

En dit is spesifiek deur jou moeder dat daardie band loop, nie deur jou vader nie. Want dit is sy wat die lewe skenk, van generasie tot generasie, tot in die oneindigheid. Vir my is dit asof die vaders eintlik aparte entiteite is – hulle kom van sywaarts by die lang band in, by bepaalde punte, om hulle insette te lewer, om die chemiese reaksie aan die gang te sit. Dan is hulle taak bykans afgehandel.

Miskien is dit ook hoe die heelal geskep is. Daar was ’n moederlikheid wat van buite af ’n invloed ontvang het sodat ’n reaksie plaasgevind en die son, sterre en planete ontstaan het. (Hierdie gedagte is in elk geval minder absurd as die teorie wat lui dat daar niks was nie en dat díe niks toe ontplof het!)

Skepping, liefde, goedheid – al hierdie dinge simboliseer ’n moeder. En in die mens is dit intelligente liefde, intelligente goedheid.

Die teoretici sê dat alle lewe eers eenvoudige, eensellige mikro-organismes was wat in die oersop van die oseane gedryf het. Dat intelligensie eers baie later gekom het, soos die eensellige organismes ontwikkel het tot meer komplekse lewensvorme. Later het dit waterdiere geword, toe landdiere, die aapmens en uiteindelik die mens. Ek wonder hieroor. Was die grondstowwe, die chemikalieë van intelligensie nie maar van die begin af teenwoordig nie? Indien nie, waar het dit vandaan gekom? Want niks kan tog uit niks ontstaan nie. As mense praat van evolusie en mutasie van gene, dan bly dit staan: die basiese grondstowwe van intelligensie was altyd daar, dit moes net na vore kom of herrangskik word. Dus, God het van die begin af intelligensie daargestel, dit moes net die geleentheid kry om te ontwikkel.

Maar om terug te kom na die moeders: van hulle ontvang ons ook ons vroeë opvoeding, ons eerste lesse, dus ontwikkel hulle ook ons intelligensie. Sy is volledig moeder en deur haar word ek volledig mens.

Watter pragtige gesig is ’n koei met haar kalfie in ’n groen weiland! Maar helaas, ons maak hierdie koeie dood, ons slag hulle af en eet hulle! (Het u ook al gewonder of dit reg is dat ons vleis eet?)

En hoe behandel ons die mensmoeders in hierdie wêreld? As die baba groot is, maak hy dit sy werk om haar te versorg en vertroetel? Helaas, in baie gevalle word die bejaarde moeders verstoot en vergeet. Die sogenaamde intelligente en beskaafde mens sny soms die band met sy moeder op ’n ongevoelige manier en gooi haar op die ashoop om daar te vergaan.

Die wêreld waarin ons woon is nie altyd mooi en goed nie. Trouens, soms is dit sommer baie lelik. Die mooi bont koei se keel is bloedbevlek.

The post ’n Mooi bont koei appeared first on LitNet.