The post Jan Rap, vanoggend is ek knorrige ou man appeared first on LitNet.

Intreerede deur Johann Rossouw¹

Rossouw het die rede oorspronklik met aanvullende beelde gelewer. Luister na ’n opname van hoe hy die teks voorlees met die bypassende beelde as skyfievertoning: 

1. Inleiding: Verhore

Verhore. Hoeveel van wie ons is en wat ons geword het, wentel nie om verhore nie? Ter illustrasie kan hier na vier verhore verwys word. In twee van die verhore word die doodstraf opgelê, in twee van die verhore word die doodstraf net-net vrygespring. In die twee verhore waar die doodstraf opgelê word, verwerf die veroordeeldes mettertyd onsterflikheid – Sokrates en Christus. In die twee verhore waar die doodstraf net-net vrygespring word, is dit nog te gou om te sê of die verhoordes onsterflikheid sal verwerf, maar ten minste word hulle as buitengewoon geag – Nelson Mandela en Breyten Breytenbach.

In die twee ouer verhore, dié van Christus en Sokrates, volg die verhoordes teenoorgestelde strategieë. Sokrates voer die woord uitvoerig, vernietig die argumente van sy aanklaers, maar word nogtans skuldig bevind en ter dood veroordeel. Altans, so word dit aangebied in die weergawe van die hofverrigtinge deur Sokrates se bekendste student, Plato, ’n weergawe wat Plato se filosofiese projek² asook die invloedrykste filosofiese tradisie, naamlik die Westerse filosofie, inlei. Let wel, voor ek deur anonieme aanklaers van Eurosentrisme of kulturele meerderwaardigheid aangekla word: Ek sê nie die grootste nie, maar die invloedrykste filosofiese tradisie, dit wil sê, waarvan die invloed wyer strek as dié van enige ander filosofiese tradisie, wat nie beteken dat die invloed daarvan uitsluitlik goed was nie.

Soos pas vermeld, volg Christus in sy verhoor die teenoorgestelde strategie as Sokrates. Buiten sy publiekskokkende verklaring dat hy ’n hoër mag as dié van die semigoddelike Pilatus respekteer,³ beantwoord Christus die valse klagtes teen hom nie met ’n uitvoerige betoog nie, maar met stilte. Hiermee word ’n ewe invloedryke tradisie gegrondves, naamlik die Christelike tradisie wat die siening huldig dat wat werklik belangrik is, nie gesê kan word nie, omdat die bron van alles – ook van taal – ánderkant taal is, sodat wie die bron van alles in toegespitste stilte benader,⁴ ’n soort kennis verwerf wat haar in staat stel om die beperkinge van taal en argumente te deurskou, veral wanneer dit gaan om argumente gevoer deur diegene vir wie dit eintlik om iets anders gaan, naamlik mag en manipulasie. Hieroor sou CJ Langenhoven iewers geskryf het: “Die gewone man weet nie wat hy sê nie, die ongewone man weet wat hy sê; en die buitengewone man weet wat hy nie sê nie.”

Die feit dat sowel Sokrates as Christus sover bekend niks van hulle lewens of hul idees neergeskryf het nie, en dat wat van hulle bekend is, te danke is aan wat hulle dissipels opgeteken het, is ewe betekenisvol in die sin dat hierdie geskrifte uiteindelik die eerste boustene van onderskeidelik die Westerse filosofie en die Christelike teologie word. Meermale is al opgemerk dat alle Westerse filosofie kantaantekeninge by Plato is, net soos, in die woorde van sint Gregorius die Teoloog, alle teologie ’n gestamel, die praatjies van vissermanne, is (McGuckin 2008: 162–63) Dit wat belangrik is, kan nie gesê word nie, maar ons praat en skryf onophoudelik daaroor.

So pas is opgemerk dat sowel in die verhoor van Sokrates as in die verhoor van Christus nóg die goeie argument, nóg die veelseggende stilswye van die verhoorde genoeg was om sy onskuld te handhaaf en sy lewe gespaar te kry, en wel omdat die verhoordes die teiken van ’n ander agenda was. Ook Mandela en Breytenbach was by nabetragting die slagoffers van ’n ander agenda.

2. René Girard en nabootsingsbegeerte

Die woorde slagoffer en ander agenda lei ons na die denke van René Girard (1923–2015), wat ons help om te verstaan wat eintlik op die spel was in hierdie verhore – en natuurlik in soveel ander verhore wat al plaasgevind het en nog gaan plaasvind. In ’n aantal gerugmakende boeke wat tussen 1961 en 2007⁵ gepubliseer is, ontwikkel Girard aan die hand van sy studies van die letterkunde, die mitologie, tradisionele kulture en die Bybel ’n aantal boeiende insigte in wat dit beteken om mens te wees. Hier word slegs enkele aspekte van sy denke wat relevant is vir hierdie lesing, saamgevat.

In sy eerste boek (Girard 1966),⁶ waarin die aard van menswees en begeerte ondersoek word, met verwysing na onder meer Cervantes se roman Don Quixote, Dostojewski se letterkunde en Proust se sewedelige roman, Op soek na die verlore tyd, voer Girard aan dat dit wat ons begeer, nie in sigself vir ons begeerlik is nie, maar wel vir ons begeerlik is omdat dit in die eerste plek begeer word deur iemand soos wie ons wil wees. Miskien het ek byvoorbeeld as tienjarige dogter ’n geliefde tannie wat mooi aantrek, en so ontwikkel ek ’n begeerte om self mooi aan te trek. Of as dertienjarige seun lees ek die lewensverhaal van ’n groot skrywer wat my aangryp, en dan ontstaan die begeerte by my om self ’n skrywer te word.

Girard help ons ook om te verstaan waarom die moderne era se belofte van minder konflik en geweldpleging as in die Middeleeue en voormoderne, tradisionele kulture nie verwesenlik word nie, maar waarom die konflik en geweldpleging van die moderne era veel erger as in die Middeleeue en voormoderne, tradisionele kulture is – en dreig om nog erger te word. Volgens Girard is dit die geval omdat die moderne oorgang na gelyke samelewings wat die maatskaplike stande van tradisionele samelewings afskaf, daartoe lei dat die afstand tussen myself en my model, tussen myself en die een soos wie ek wil wees, nie net al hoe kleiner word nie, maar dat die verhouding tussen my en my model ook in beginsel al hoe meer gespanne raak, omdat my model nou ook my mededinger is wat dit wat ek begeer, voor my kan wegraap.

Om dit te demonstreer: Die armoedige edelman Don Quichot lees in boeke oor Middeleeuse ridders wat lank voor hom gelewe het, van die ridder Amadís van Gallië. Amadís besiel hom soveel dat hy met enorme verbeeldingskrag aangevuur deur sy begeerte om soos Amadís te wees homself oornag verander in ’n ridder op ’n vurige perd bygestaan deur sy manhaftige agterryer, Sancho Panza. Ofskoon die Don inderwaarheid bloot op sy ou brandmaer knol, Rossinante ry, en Sancho eintlik ’n kleinboer is wat op sy plaasdonkie aansukkel, is die Don so aangesteek deur sy begeerte om Amadís na te boots dat sy verbeeldingswêreld die werklikheid verdring, soos geïllustreer in die beroemdste toneel van die roman, wanneer die Don ’n spul windmeulens vir ’n “dertig of meer enorme reuse” (Cervantes, Kindle-ligging 1855) aansien en hulle manalleen bestorm – bloot om deur die draaiende arms van die eerste windmeul van sy knol afgesmyt te word en hom disnis te val. Die Don, sê Girard, kan uiteindelik vir homself lag en hy is ook nie skaam om sy bewondering vir sy model, Amadís, ten toon te stel nie, omdat die afstand tussen die Don en Amadís so groot is dat die Don nooit werklik soos Amadís kan word nie. Danksy hierdie selfde afstand kan daar ook nooit tussen die Don en Amadís wedywering wees nie, want daar is geen manier waarop Amadís dit wat sowel hy as die Don begeer, voor die Don kan wegraap nie.

Namate ons in die moderne era inbeweeg, sê Girard, verander die prentjie drasties. Aangesien ons almal in beginsel maatskaplik gelyk is, is alle begeerlike dinge ook in beginsel binne ons almal se bereik, selfs daardie dinge wat voorheen slegs vir konings en hoofmanne beskore was. Dus word ons almal gedompel in koorsagtige toestande van nabootsingsbegeerte, wat maklik omslaan in wedywering en heimlike afguns van die begerende een op sy model. Soos reeds vermeld, is die rede hiervoor dat die moderne wêreld die afstand tussen my en my model soveel verklein dat ons maklik mekaar se mededingers en selfs geswore vyande kan word. Nêrens sien ons dit duideliker nie as in die sosiale konteks waarin ons almal die meeste van ons lewens deurbring, naamlik ons portuurgroepe. Onseker adolessente is byvoorbeeld te bang om hulle onsekerheid teenoor mekaar te erken en probeer om te wees soos diegene onder hulle wat lyk asof hulle die meeste selfvertroue het, terwyl laasgenoemde eintlik maar net diegene is wat hulle eie gebrek aan selfvertroue die beste wegsteek. Tensy ons daarin slaag om ’n sekere mate van selfstandigheid en persoonlike integrasie te bereik – soos byvoorbeeld Sokrates en Christus het – is die kans goed dat ons lewenslank vasgevang sal wees in nabootsingsbegeerte, wedywering met ons modelle, afguns, haat en konflik. Dit verklaar ook waarom die wedywering onder moderne portuurgroepe so hewig is – die erkenning waarna ons almal in maatskaplik gelyke samelewings streef, kan uiteindelik slegs kom van dieselfde portuurgroep waarin almal ewe veel daarna streef. Ons het almal ewe veel belang daarby om mekaar te erken as om mekaar te misken. Dit verklaar waarom superryk mense meeding om steeds groter seiljagte, of akademici om steeds meer artikels en boeke te publiseer, of beroepslui om steeds meer produksie of wins te behaal, of waarom sogenaamde sosiale media ’n virtuele hel is waarin almal hulleself met almal se versigtig-geskepte ideaalbeelde vergelyk. Niks, maar niks, sê Girard, veroorsaak in die moderne samelewing soveel haat teenoor die ander as wanneer my heimlike bewondering vir die ander ontbloot word nie. Of, soos Nietzsche met instemming deur Girard aangehaal word: Alle jaloesie is ’n vorm van bewondering.

3. René Girard en die sondebokmeganisme

Girard gaan in sy latere werk⁷ verder om ons te help verstaan wat lê aan die wortel nie net van persoonlike konflikte tussen mense nie, maar ook binne kulture, en tussen kulture of tussen state. Volgens Girard begin alle kulture soos volg: ’n Groep beland tydens sy vormingsfase in ’n krisis wat sy voortbestaan bedreig. Instinktief begin die groep die oorsaak hiervan soek, en kort voor lank word ’n individu of individue wat van die groep verskil, uitgesonder as die skuldige. Die sogenaamde skuldige, wat dikwels iemand is wat die groep op een of ander manier aan sy eie onstabiliteit en onsekerheid herinner, word veroordeel en op een of ander manier geoffer, as ’n eerste tree na groepstabiliteit. Girard noem dit die sondebokmeganisme. Hierby eindig dit egter nie: Vanweë skuld wat die groep mettertyd teenoor die onskuldige slagoffer voel namate die groep verder in die tyd vanaf die offermoord wegbeweeg, word die slagoffer uiteindelik goddelike of onsterflike status gegee. So was dit ook die geval met Sokrates en Christus, wat elk deur gedestabiliseerde groepe tot sondebokke gemaak en geoffer is, maar later as grondleggers van hul kulture of tradisies gesien is.

Girard voeg ’n verdere belangrike en dikwels omstrede insig hieraan toe, naamlik dat die Joods-Christelike tradisie en die Bybel in die algemeen, en die figuur van Christus in die besonder, bogenoemde moorddadige proses, die sondebokmeganisme, eens en vir altyd aan die lig bring, sodat ons ons ná Christus nie weer tot die sondebokmeganisme hoef te wend nie. Volgens Girard is dit so omdat in Christus se kruisdood die ou sondebokmeganisme omgekeer word – in plaas daarvan dat ’n onskuldige geoffer word en daardeur mettertyd buitengewone of goddelike status verwerf, sentreer die Christendom rondom die onskuldige god wat homself vrywillig vir die skuld van almal opoffer. Dít is wat die sondebokmeganisme eens en vir altyd aan die lig bring, soos byvoorbeeld gedemonstreer in die woorde van die Romeinse soldaat wanneer Christus aan die kruis sterf: “Waarlik, hierdie man was die Seun van God” (Markus 15:39, 1953-Bybelvertaling).

Soos almal weet, het Christus se openbaarmaking van die sondebokmeganisme egter nie verhoed dat mense en groepe oor en oor onskuldige slagoffers tot sondebokke gemaak het nie, waarvan die Nazi-slagting van die Jode, Sigeuners, homoseksuele en gestremde mense seker die afskuwelikste voorbeeld is – en dit in ’n land en op ’n vasteland waarin die Christendom diep spore getrap het. Trouens, die Kerk self, veral wanneer sy met die maghebbers van hierdie wêreld heul, het haarself dikwels aan die sondebokmeganisme skuldig gemaak, soos weldra hier onder met verwysing na Dostojewski sal blyk.

Girard was natuurlik self intens hiervan bewus, en dit lei in sy latere werk tot minstens twee belangrike sienings. Eerstens, ten einde sin te maak van waarom die mensdom steeds na Christus se openbaring van die sondebokmeganisme daarvan gebruik maak, voer Girard (2001) aan die hand van briljante lesings van die Bybel aan dat “Satan” die Bybelse term vir mimetiese wedywering is, en dat dit sal voorkom in hierdie wêreld solank die heerser van hierdie wêreld se mag nog nie gebreek is nie. In ’n toenemend sekulêre universiteitswese het hierdie onverbloemde geloofsperspektief op konflik en geweldpleging Girard heelwat gramskap en verkettering op die hals gehaal, maar ten minste had hy die moed van sy oortuiging om sy posisie konsekwent uit te werk en oor sy eie geloofs- en denktradisie hand in eie boesem te steek – iets wat nie altyd van sekulêre akademici lamgelê deur mimetiese wedywering gesê kan word nie, sekulêre akademici wat Girard dalk juis tot sondebok gemaak het omdat hy hulle soos ’n Sokrates van hul eie pretensie, onvolwassenheid, onkunde en onwysheid bewus gemaak het.

Die tweede siening waartoe volgehoue mimetiese wedywering, konflik en geweldpleging in Girard se latere werk lei, is ’n bykans Ou-Testamentiese donker profetiese toon, wanneer hy in sy laaste boek in 2007, wat handel oor konflik en oorlog in die moderne geskiedenis, verklaar dat ons nou in die eindtyd is, en dat dinge hiervandaan net donkerder gaan word tot ’n nuwe aarde en ’n nuwe hemel aanbreek.

Gestel Girard is reg, waar laat dit die akademikus wat vandag gewy is aan die siel van die akademie, naamlik om jongmense en die publiek te bring tot insig in hulleself ten einde ’n beter wêreld te help skep, of ten minste nie die wêreld in ’n slegter toestand agter te laat as waarin dit aan ons gegee is nie?

4. Dostojewski

Om hierdie vraag te beantwoord, moet ons ons hiervandaan meesal op die letterkunde verlaat. Ons begin met ’n besoek aan Sevilla, Spanje, in die 16de eeu. Ons gids vir die besoek is Dostojewski in sy roman Die broers Karamazov (1880). Die toneel begin met ’n gesprek tussen twee van die Karamazov-broers: die ateïs, Ivan, en die Ortodokse leerlingmonnik, Aljosja, die Christus-figuur van die roman. Ivan en Aljosja voer ’n gesprek oor geloof en ateïsme, en in die gesprek neem Ivan ’n blaadjie uit die boek van Christus deur aan Aljosja ’n gelykenis te vertel, ’n gelykenis waarna Ivan verwys as ’n gedig en wat in Sevilla afspeel.

Op hierdie warm somersdag in Sevilla vind ’n Katolieke Mis plaas ’n dag nadat die Katolieke godsdienspolisie, die sogenaamde Heilige Inkwisisie, sowat honderd mense onder groot openbare geesdrif op die brandstapel verbrand het, ’n bloedige massaskouspel in ’n onstabiele samelewing waarin onskuldige mense met behulp van die sondebokmeganisme tot slagoffers gemaak is. Op hierdie warm somersdag, so impliseer Ivan, woon dieselfde toeskouers van die massaverbranding die vorige dag nou die begrafnis van ’n sewejarige dogtertjie in die stampvol katedraal by (Dostoevsky 2002:243).

Dan gebeur ’n merkwaardige ding, nadat Ivan verwys het na die getuienis van verskeie “righteous men, martyrs and holy men” (2002:242) dat Christus hulle besoek het, maar wat nog nie die Wederkoms in die eindtyd was nie. In Sevilla, vertel Ivan, “he desired to visit his children if only for a moment, and precisely where the fires of the heretics had begun to crackle” (242). Volgens Ivan, sonder om Christus by die naam te noem, verskyn hy “in the same human image in which he had walked for three years among men fifteen centuries earlier ... He appeared quietly, inconspicuously, but, strange to say, everyone recognized him” (242). Hier kan ons bespiegel dat die skare hom onder meer danksy sy stilte herken het, 15 eeue nadat hy die grondlegger van ’n tradisie gesentreer rondom stilte geword het. Miskien was sy stilte so opvallend dat dit hom onmiskenbaar gemaak het.

Hoe ook al: Terwyl hy sy stilte handhaaf, beweeg hy verder tussen die mense, genees hy ’n blinde man wat na hom uitroep, gooi kinders nie palmtakke nie maar blomme voor hom neer terwyl hulle Hosanna! uitroep, en wek hy die sewejarige dogtertjie uit die dood op deur vir die eerste keer sy stilte te verbreek met dieselfde sag-geuiterde woorde as waarmee hy Jaïrus se dogter in die Nuwe Testament uit die dood gewek het: “Talitha cumi” (243).

Op hierdie einste oomblik, vertel Ivan, steek die Groot Inkwisiteur-Kardinaal die plein voor die katedraal oor:

He is an old man, almost ninety, tall and straight, with a gaunt face and sunken eyes, from which a glitter still shines like a fiery spark. Oh, he is not wearing his magnificent cardinal’s robes, in which he had displayed himself to the people the day before, when the enemies of the Roman faith were burned – no, at this moment he is wearing only his old, coarse monastic cassock. (243)

Nadat hy sien hoe Christus die dogtertjie uit die dood opwek, vertel Ivan verder:

[H]is face darkens. He scowls with his thick, gray eyebrows, and his eyes shine with a sinister fire. He stretches forth his finger and orders the guard to take him. And such is his power, so tamed, submissive, and tremblingly obedient to his will are the people, that the crowd immediately parts before the guard, and they, amidst the deathly silence that has suddenly fallen, lay their hands on him and lead him away. As one man the crowd immediately bows to the ground before the aged Inquisitor, who silently blesses the people and moves on. The guard lead their prisoner to the small, gloomy, vaulted prison in the old building of the holy court, and lock him there. (243)

Teen die aand se kant betree die Inkwisiteur die sel, en kom Christus se stilte weer in die spel:

[The Inquisitor] is alone ... He stands in the entrance and for a long time, for a minute or two, gazes into his face. At last he quietly approaches, sets the lamp on the table, and says to him: “Is it you? You?” But receiving no answer, he quickly adds: “Do not answer, be silent. After all, what could you say? I know too well what you would say. And you have no right to add anything to what you already said once. Why, then, have you come to interfere with us? For you have come to interfere with us and you know it yourself. But do you know what will happen tomorrow? I do not know who you are and I do not want to know: whether it is you, or only his likeness; but tomorrow I shall condemn you and burn you at the stake as the most evil of heretics, and the very people who today kissed your feet, tomorrow, at a nod from me, will rush to heap the coals up around your stake ... (243–4)

Wat Dostojewski met hierdie gelykenis doen, is een van die briljantste voorbeelde van selfkritiek van ’n tradisie, in hierdie geval dié van ’n Christelik-Ortodokse romansier wat aanvoer dat die mensdom hul Godgegewe vrye wil oor en oor so dom sal aanwend dat hulle teen God sal kies, in so ’n mate dat Christus se eie volgelinge steeds hom deur wie die sondebokmeganisme in die eerste plek onthul is, tot sondebok sal maak.

Sommige moderne sogenaamd progressiewe universiteitslui sal aanvoer dat Dostojewski se gelykenis nie soseer op die mensdom betrekking het nie, as op godsdienstige mense. Hierdie soort van gedrag, sal hulle sê, is wat ’n mens van irrasionele godsdienstiges kan verwag, en beslis nie iets wat eie aan die akademie is nie. Per slot van rekening, mag hulle redeneer, het dit juis ’n akademikus soos Girard geverg om 2 000 jaar nadat Christus kwansuis die sondebokmeganisme onthul het, dit onder die res van ons se aandag te bring. Dat Girard in die latere deel van sy loopbaan ’n verleentheid vir akademiese neutraliteit geword het deur hom soos ’n Ou-Testamentiese profeet in openlik Christelike terme nogal vanuit die gerekende Stanford-universiteit oor die wêreld uit te laat, bevestig eintlik net hoe godsdiens selfs die briljantste akademikus se rede en goeie oordeel kan aantas. Des te meer rede dat ons in die akademie die grense tussen godsdiens en rede, tussen filosofie en teologie, tussen behoorlike argumente en wollerige letterkunde respekteer, en ons besig hou daarmee om studente te leer om krities en vir hulleself te dink. Per slot van rekening kom ons woord akademie van die naam wat Plato aan sy skool of vroeë klein universiteit gegee het, naamlik die Akademie. Laat ons liewer soos Sokrates ons studente krities en vir hulleself leer dink, weliswaar binne ’n getransformeerde, gedekoloniseerde kurrikulum wat studente darem ook moet leer dat Sokrates maar een van vele figure deur die eeue was wat hierdie soort ding beoefen het, en dat daardie Atheners, wat ’n onskuldige man ter dood veroordeel het, glad nie so uitsonderlik was as wat Westerse akademici tot enkele dekades gelede nog wyd en syd verkondig het nie – “die bakermat van die demokrasie ... die geboorteplek van tragedie”, en wat nog. Dus, sal hierdie akademici sê, kan ons dankbaar wees vir die bydrae wat kritiese rasteorie, postkoloniale denkers, feminisme, cultural studies en wat nog gemaak het om ons te bevry van hierdie soort onkritiese ophemeling van ’n spul grootliks agterlike proto-Westerlinge in hulle klein stadjie waar mans soos konings, vroue soos slawe, en slawe soos diere geleef het.

5. Sokrates-verhoor

Selfs al is die beeld van antieke Athene en Sokrates nie meer wat dit was nie, sal waarskynlik selfs die grootste openbare aanklaers uit die geledere van kritiese rasteorie, postkoloniale denke, die feminisme en cultural studies saamstem dat Sokrates wederregtelik die doodstraf opgelê is – dat Athene, soos Plato dit wil hê, sy voortreflikste burger vermoor het. Laat ons nou kortliks die dramatiese gebeure rondom die verhoor van Sokrates in oënskou neem.

Sokrates staan naamlik in die jaar 399 vC – of is dit nou in die jaar 399 voor die Gemeenskaplike Era? – in ’n godsdienstige hof in Athene, die Argon, tereg op twee aanklagte, naamlik dat hy die jeug van die stad gekorrumpeer en die gode van die stad in oneer gebring of ondermyn het. Voor ’n jurie bestaande uit die voorgeskrewe 501 lede is Sokrates se aanklaers die volgende drie mense, wat elkeen ’n belangrike magsfaksie in die onstabiele stad⁸ verteenwoordig: Meletos namens die digters, Anutos namens die beroepslui en die politici, en Lakoon namens die orators (Tyrrell 2012:106), oftewel die Sofiste, wat teen betaling beweer het hulle kon jongmense so goed in redevoering oplei dat dié enige argument kon wen en al hulle doelwitte kon verwesenlik. Dit is hierdie drie magsfaksies wat in die onstabiele stad om invloed meegeding het, en wat deur die charismatiese Sokrates bedreig kon gevoel het. Wat Sokrates onteenseglik reggekry het, was om, terwyl hy sy pligte teenoor die stad nougeset nagekom het – onder meer deur hom met dapperheid op die slagveld te onderskei – by minstens twee kritieke geleenthede in die jare voor sy verhoor hom die argwaan van die korrupte elite van die stad op die hals te haal.

Die eerste was rondom die Apaturia-fees in Oktober 406.⁹ Kort voor hierdie fees is begin met die verhoor van ses Atheense generaals wat ondanks ’n merkwaardige oorwinning oor die sterker Peloponnesiese vloot tereggestaan het op aanklagte dat hulle nie die gestorwenes na die slag opgetel en huis toe gebring het nie; en dat hulle sowat 1 000 soldate wat skipbreuk gely het, aan hulle lot oorgelaat het. Aanvanklik het die opinie van die jurie, waaronder Sokrates, geswaai ten gunste van die generaals, maar weens eerstens verstreke tyd, en tweedens die Apaturia-fees, is die verhoor vir drie dae opgeskort. ’n Openbare opwelling van bitterheid jeens die generaals het tydens die fees plaasgevind, met die gevolg dat die getraumatiseerde, gedestabiliseerde groep mense soos een mens kop verloor en ’n sondebok vir hulle persoonlike verlies begin soek het. Die uiteinde van die saak was dat die regsproses gruwelik gemanipuleer is, en die ses generaals ter dood veroordeel is en die gifbeker moes drink. Slegs Sokrates het geweier om die besluit te ondersteun, waaroor Tyrrell skryf: “Mimetic contagion, once focused, moved instantly to effect the mimetic mechanism. Athenians strike almost unanimously against the generals as their scapegoat for their grief. Only Socrates remained outside the violence ...” (Tyrrell 2012:123).

Die tweede voorval waardeur Sokrates hom die argwaan van die korrupte elite op die hals haal (123), geskied tydens die kortstondige regering van die Dertig Tiranne van 404 tot 403, wat Sokrates en vier ander mans beveel om die onskuldige Leon van Salamis na Athene te bring om tereggestel te word — ’n opdrag wat Sokrates teen groot persoonlike risiko op gewetensgronde weier, terwyl die ander vier mans die opdrag uitvoer.

Dit ly dus geen twyfel nie dat teen die tyd dat Sokrates aangekla is daarvan dat hy die jeug van die stad korrumpeer en die gode van die stad in oneer bring of ondermyn, hy weens sy beginselvaste, pligsgetroue optrede vir die onderling wedywerende faksies van die korrupte Atheense elite ’n gemeenskaplike steen des aanstoots moes gewees het, iemand wat in beginsel maklik tot ’n sondebok gemaak kon word.

Sokrates, wat sy eie verdediging behartig het, blyk vroeg in sy betoog goed bewus te wees van sy jare lange ongewildheid, asook van die ware redes vir sy ongewildheid, waarby ons aanstons kom. Ons tel die draad van sy verhoor op by die beroemde punt waar hy begin om die aanklag dat hy die gode in oneer bring, te weerlê deur te vertel wat dit is wat hom in die eerste plek daartoe beweeg het om burgers van alle gange van die samelewing in die openbaar onder kruisverhoor te neem om te toets of hulle werklik weet wat hulle sê hulle weet. Sokrates vertel hoe sy goeie oorlede vriend, Chairefoon, na die spreekbuis van die god, Apollo, die Orakel van Delfi, is om te vra of enigiemand wyser as Sokrates is, waarop die orakel toe antwoord dat niemand wyser as Sokrates is nie.

Sokrates sit sy betoog voort deur te vertel hoe hy diep onder die indruk van sy eie onkunde en onwysheid besluit het om die orakel verkeerd te probeer bewys deur burgers met ’n reputasie vir kennis en wysheid te ondervra om te kyk of hy iemand wyser as hy self kon vind. Hy begin sy ondersoek deur ’n gesiene politikus te ondervra en vertel aan die jurie: “Manne van Athene (sic), in my onderhoud met hom blyk dit toe dat hy vir baie ander mense, maar veral vir homself, as ’n wyse man voorkom, wat egter nie regtig die geval is nie. Daaroor het ek van hom en baie van die aanwesiges vyande gemaak” (Plato 2015:15).

Vervolgens, nadat hy met heelwat ander politici dieselfde ervaring had, beproef Sokrates die wysheid van die digters deur hulle te vra wat hulle gedigte beteken. Hieroor bevind hy: “Omtrent al die omstanders kon beter as hulleself oor hulle digwerk gepraat het ... hulle sê allerhande mooi dinge, maar verstaan niks van wat hulle sê nie ... hulle meen hulle is deur hulle digkuns ... die wysste van alle mense, wat hulle nie is nie” (Plato 2015:17).

Hierna gesels Sokrates met die vakmanne, hulle wat in vandag se samelewing nagenoeg die tegnici sowel as die tegnokrate sou wees, vaklui sowel as bestuurslui. Die vakmanne, bevind Sokrates, is wel wys in die opsig dat hulle hul vak goed ken, maar begaan die fout om te dink dat hulle tegniese kennis hulle ook sommer oor alle ander sake wys maak (Plato 2015:19), byna soos die eietydse illusie dat ’n bestuurskwalifikasie of bestuurservaring jou genoeg insig gee om haas enige organisasie te bestuur.

Sokrates vertel aan die jurie dat hy hierna tot die gevolgtrekking gekom het dat die orakel reg was: Hy ís die wysste mens, maar slegs vir een enkele rede, naamlik dat hy weet dat hy nie weet nie, in teenstelling met mense wat dink dat hulle weet, maar nie regtig weet nie. Vandaar Sokrates se een beroemde uitspraak in die volksmond bekend as: “Al wat ek weet, is dat ek nie weet nie” (2015:15) Volgens Sokrates het die orakel eintlik probeer sê dat ware wysheid goddelik is, en menslike wysheid van min of geen waarde nie. Bowendien begin hy op hierdie punt uitspraak van die orakel vertolk as sy goddelike roeping om mense se onkunde uit te wys, maar sy goddelike diens hou hom sedertdien so besig dat hy nie veel aandag aan die politiek of aan sy eie sake kon skenk nie en nou arm is. Dit is maklik om Sokrates se vertolking as arrogansie af te maak, maar vra jou af hoe jy sin sou maak van hoe dit gekom het dat jy na dekades van beginselvaste getrouheid aan die ideale wat jou kultuur jou geleer het, onder jou eie mense ’n hoogs ongewilde figuur word.

Dit bring Sokrates by die eintlike oorsake van sy ongewildheid en die redes vir die onredelike aanklagte teen hom. Eerstens is hy daarvoor geblameer dat welgestelde jong mans van die stad wat hom as model geneem het, ook ander mense begin ondervra en hulle onkunde openbaar gemaak het, tot die ondervraagdes se vernedering. Omdat mense nie hulle vernedering wou erken nie, sê Sokrates, beweer hulle hy hou hom besig met buiteaardse kennis, dat hy mense leer om nie in die gode te glo nie, asook hoe hulle met die swakker argument die sterker argument kan troef. In Girard se terme het die heimlike bewondering vir Sokrates omgeslaan in jaloesie en haat namate mense se onkunde en onwysheid blootgelê is.

Nadat Sokrates Meletos vervolgens voor die jurie ontmasker as iemand wat nog nooit enige besorgdheid oor die welstand van die stad se jeug getoon het nie, asook dat hy Sokrates daarvan beskuldig dat hy ’n ateïs is en toegee dat hy nie een is nie, kom Sokrates in ’n duidelike verwysing na die sondebokmeganisme tot die volgende slotsom: “[M]anne van Athene ... Wat ek vroeër gesê het, dat ek baie geswore vyande gemaak het – hou dit deeglik in gedagte. En dit is dít wat my sal onderkry, as ek veroordeel word, nie Meletos en ook nie Anutos nie, maar die vooroordeel en die afguns van die publiek wat al baie ander goeie manne ingehaal het en nog sal inhaal. Moenie dink dat dit by my sal eindig nie” (2015:38). Of by die Jode, die Sigeuners, die homoseksuele, immigrante of minderhede nie, wil ’n mens byvoeg.

Die vraag wat by ’n eietydse leser van Sokrates se Verdediging opkom, is ook die vraag wat op die lippe van sy tydgenote was: Wat op aarde het hom gemotiveer om selfs op risiko van die doodstraf voort te gaan met sy kritiese ondervraging van sy medeburgers? Vir Sokrates is dit allereers ’n saak van eer – nes hy eens as soldaat vreesloos vir sy stad geveg het, net so staan hy nou by sy standpunt. Bowendien, soos ons reeds gesien het, ag hy gehoorsaamheid aan die gode belangriker as gehoorsaamheid aan die owerhede, en is om die dood te vrees bloot om jou deur onkunde te laat bepaal, sê hy, want niemand van ons weet werklik wat die dood behels nie (2015:41) En dan kom hy by die kruks van sy motivering. Dit gaan nie vir hom oor die vernedering van ander deur hulle gebrekkige selfbeoordeling en onkunde bloot te lê nie, maar daaroor dat hy hoop om hulle sodoende te beweeg om die eerste tree na die sorg vir die siel te gee. Daarom, sê hy, sal hy voortgaan om aan watter medeburger hy ook al teëkom te vra:

Hoe kom dit ... dat jy as Athener uit die grootste en beroemdste stad vir wysheid en mag, nie skaam is om vir jouself die meeste geld in te palm en roem en eer na te jaag nie, maar oor insig en waarheid en oor jou siel ... daaroor maak jy jou nie besorg nie en toon jy geen insig nie? ... [E]k doen niks anders nie as om rond te gaan en julle, jonk en oud, te oortuig om nie in die eerste plek ... vir ... persoonlike voordeel en ... rykdom te sorg nie, maar eerder vir die siel ... Deug kom nie voort uit rykdom nie, maar omgekeerd: In deug lê rykdom en al die ander goeie dinge vir mense sowel individueel as gemeenskaplik ... (2015:43–4)

Daarom, sê Sokrates, is hy die grootste geskenk wat die gode nog aan die stad gegee het, want watter geskenk is groter as om tot wysheid, insig en die sorg vir jou siel te kom? Helaas, wys hy die jurie daarop, het hy vroeër reeds besef dat hy sy roeping nie in die politiek kan beoefen nie, maar slegs in die privaat lewe, want so nie het dit hom lankal sy lewe gekos:

[A]s ek my hand aan die politiek gewaag het, sou ek lankal reeds dood gewees het en nie vir julle of vir myself tot enige nut gewees het nie ... [N]iemand [sal] sy lewe behou as hy julle of enige demokratiese gemeenskap eerlik weerstaan en die baie onreg en onwettighede wat in die staat voorkom, sou teëgaan nie. Wie in die alledaagse lewe regtig wil opkom vir wat regverdig is, moet, selfs as hy net vir ’n kort rukkie aan die lewe wil bly, burgerlik lewe en hom glad nie in die politiek begewe nie. (2015:49–50)

Laat ons hierby solank die kantaantekening maak dat die politiek nie beperk is tot partye of die staat nie, maar dat dit ook voorkom in besighede, kerke en universiteite, oftewel daar waar mag ook al swaarder as die waarheid weeg – selfs al word dit oudergewoonte verdoesel onder mooi ideale, sê maar opvoeding, kritiese denke, diversiteit, die welstand van die volk, transformasie, dekolonisasie, of wat ook al. Die lys is werklik ewe eindeloos as wat magshonger en mimetiese begeerte vindingryk is.

Uiteindelik word Sokrates skuldig bevind en, soos die gebruik was, die geleentheid gegee om sy eie straf voor te stel. Op grond van die feit dat hy hom in die uitvoering van sy roeping met die geestelike welstand van die stad besig hou, stel hy voor dat die stad hom onderhou sodat hy onbesorg oor materiële sake sy roeping kan vervul. Per slot van rekening, verklaar hy in sy ander beroemde uitspraak: “Die onbedagte lewe is nie die moeite werd om te leef nie” (2015:70–1, my parafrasering). Of, soos my een Sokratiese model, die filosoof, Johan Degenaar, dit graag in ’n mooi Engelse weergawe aangehaal het: “The unexamined life is not worth living.”

Die wraaksugtige, sondeboksoekende jurie was egter nie deur Sokrates se strafvoorstel geamuseer nie, en veroordeel hom tot die dood deur die gifbeker te drink. Sokrates waarsku hulle dat dit baie makliker is om aan die dood te ontkom as om daaraan te ontkom om verkeerd te handel en verkeerd te lewe. Hy gaan voort deur ’n profetiese waarskuwing aan die jurie te rig, ’n waarskuwing wat ewe profeties sou blyk te wees oor elke jurielid, elke aanklaer, elke regter in die geskiedenis wat ’n sondebok soek:

Maar ek wil nou vir julle, my veroordelaars, die toekoms voorspel ... Ek sê nou, menere wat my ter dood veroordeel het, dat straf vir die onreg teenoor my onmiddellik na my dood oor julle gaan kom, baie erger as die doodstraf wat julle vir my bepaal het. Ja, julle het dit nou gedoen met die gedagte dat julle nie rekenskap van julle lewens hoef te gee nie, maar dit sal net mooi in die teendeel uitwerk ... Dié wat van julle rekenskap gaan eis, sal meer wees as tot nou toe ... (2015:75)

Ja, Sokrates had waarskynlik allereers die jeug van die stad in gedagte met hierdie uitspraak, die jeug en sy onbreekbare geloof in die menslike vermoë om deur bewuswording en selfkennis dit wat werklik goed is, vreesloos te verwesenlik. Maar oor hoeveel eeue weergalm sy woorde nie steeds nie? Hoe goed verstaan ons dit nie hier en nou nie, ons wat die erfgename van 2 500 jaar se Sokraties-geïnspireerde denke en 2 000 jaar se Christelik-geïnspireerde insigte in die sondebokmeganisme is? En tog kom ons nou voor die volgende vrae te staan: Het ons uit hierdie verhore geleer? Of sal Sokrates oor en oor terugkeer, verhoor, veroordeel en onsterflik word? Laat ons die saak nou ondersoek.

Daar is baie verhale oor mense wat ná die dood terugkeer. Verhale oor reïnkarnasie, die voorvadergeeste, spoke, Christus se nadoodse besoeke aan sy volgelinge. Waarom dan nie ook Sokrates nie? Om mee te begin, het ons reeds gesien hy spook nog altyd by ons. Dan weet ons ook dat sy leerling, die grote Plato, geglo het aan die migrasie van die siel, dat een siel van een lewe en een liggaam na ’n volgende lewe en ’n volgende liggaam kan beweeg. Volgens sommige Boeddhistiese skole sou die migrasie tot ’n einde kom eers wanneer die gereïnkarneerde siel oplaas in sy laaste lewe werklik wysheid verwerf. En wat van eietydse filosowe wat Sokrates as model neem? Leef hy dan nie ook deur hulle nie? Bowendien, as die ware wysheid volgens Sokrates goddelik is, dan moet dit beteken geen mens kan in hierdie lewe die ware wysheid ken nie, en dan is dit selfs moontlik dat elkeen van ons gedoem is om oor en oor terug te kom. Miskien blote versinsels, blote verdigsels, maar, om Pascal te parafraseer: Verhale het hulle waarhede waarvan verhore niks verstaan nie.

6. Sokrates herverhoor

Dis ’n snikhete somersdag, baie soos daardie somersdag in Sevilla. Weke lank al rol die warm westewind genadeloos oor die dorre vlakte onder ’n helderblou lug sonder wolke. Vir die boere is die wolklose lug onheilspellend, maar vir Sokrates is dit vertroostend ná al die jare wat hy op soek na wysheid geswerf het deur lande sonder die helder lig van sy geboorteland, of altans dan, van sy jongste geboorteland. Dit is na hierdie lug dat Sokrates sit en staar waar hy in die lugverkoelde raadsaal afgetrokke luister na die verrigtinge van die dissiplinêre komitee van die Senaat. Dit mag ’n ander liggaam wees as die een waarin hy in Athene gebore is, maar soos verwag kan word van een met sy kop in die wolke, is hy bra verslons, sy welige grys hare en baard onversorg, sy groterige maag wat van al die jare se braai en wyn drink saam met sy studente styf span onder sy T-hemp, wat oor sy vuil denim hang.

“Meneer Sokrates!” ruk die ergerlik verhefde stem van die verteenwoordiger van die etiese komitee hom uit sy mymeringe. Sy is self soos ’n hippie aangetrek, maar dit word allerweë beskou as ’n belangrike onderdeel van haar gewildheid onder haar studente, en van haar sukses om dié universiteit een van die voorste Suid-Afrikaanse beoefenaars van kritiese rasteorie te maak. “Meneer Sokrates, u moet asseblief oplet. Ek gaan myself nou vir die laaste maal herhaal.”

“Ekskuus, Professor, ek sal nou fokus.”

“Meneer Sokrates, dit is ’n lang lys klagtes wat elkeen van ons vanoggend hier met u moet behandel. Ek begin by die etiese klagtes. Dit het onder ons aandag gekom dat u in u klasse aanvoer dat die eietydse filosofie in die besonder en die eietydse universiteit in die algemeen sy siel verloor het toe hy opgehou het om studente te leer om vir hulle siele te sorg. Dit is ook onder ons aandag gebring dat u ter demonstrasie van hierdie bewering studente – en dan spesifiek éérstejaarstudente, wat nog baie rou is – dat u studente dan in sekere van u klasse uitgenooi het om sogenaamde geestelike oefeninge van die antieke Griekse filosowe te beoefen. U het byvoorbeeld studente in die klas regop laat staan, vir ’n paar minute lank op hulle asemhaling laat konsentreer, en hulle vervolgens uitgenooi om te midde van hierdie oefening hulleself te verbeel hulle lewens sal daardie dag om middernag eindig, en wat hulle dan in die oorblywende paar ure met hulle lewens sou doen. By ander geleenthede het u studente uitgenooi om, weer te midde van staande asemhaling, hulleself voor te stel dat hulle tydelik hulle liggame verlaat en van bo af op die aarde neerkyk, om dan tot die slotsom te kom dat dit wat die meeste mense as nastrewenswaardig beskou, eintlik volgens u snert is.

“Meneer Sokrates, ons het talle klagtes van studente ontvang dat u hulle onveilig laat voel, dat u klasse nie meer vir hulle ’n safe space is nie. Daar is selfs gevalle van studente wat hulle studies in gerespekteerde vakgebiede soos kommunikasie en bemarking laat vaar het omdat u sou gesê het dit is niks anders nie as die Sofiste van ons tyd wat studente se geld afrokkel onder die voorwendsel dat die tegnieke van hierdie vakke hulle in staat sal stel om enigiemand van enigiets te oortuig en al hulle doelwitte te verwesenlik.

“Meneer Sokrates, is dit waar?”

“Ja, Professor, dit is alles waar, maar ek ...”

“Ekskuus, meneer Sokrates, u sal weldra kans kry om u saak te stel. Vir eers wil ek dit aan u stel dat u met hierdie onderrigmetodes uself gedra soos ’n ghoeroe pleks van ’n akademikus, en dat u die nog ernstiger oortreding begaan om die ideale van die universiteit te ondermyn en kwasigodsdienstige praktyke in die klaskamer in te bring waar dit nie hoort nie.

“Dan, meneer Sokrates, is dit ook onder ons aandag gebring dat u in u klasse en op ander openbare forums verkondig het dat die filosofie en die teologie albei bloedarmoedig geword het toe hulle van mekaar geskei is.”

“Professor, dit is so, maar ek moet u daarop wys dat die feit dat soveel akademici vandag stimulante misbruik of op middels teen depressie is of in psigiatriese klinieke opgeneem word, my siening staaf. Ek bedoel ...”

“Menéér Sokrates, ek dring daarop aan dat u stilbly tot al die klagtes teen u gestel is!” skree die etikus. “Bowendien laat u my onveilig in hierdie ruimte voel, en ek gaan dit nie daar laat nie!”

“Professor, Professor,” kom die rustige stem van die rektoraatslid wat die verrigtinge lei, “ek kan u ontsteltenis begryp, maar ons almal hier moet asseblief die korrekte prosedures volg. Meneer Sokrates, ek gaan tog ’n ordereëling hier maak, want ek vrees dat u tussenwerpsels nie bevorderlik vir ons verrigtinge is nie. Ek sal u voortaan die geleentheid gee om te reageer op elke individuele klag teen u, op voorwaarde dat u die verskillende komiteelede eers die kans gee om die klagtes aan u voor te hou. Is dit in orde so?”

“Verskoning, voorsitter, dit is in orde so,” sê Sokrates terwyl hy met ’n onverklaarbare glimlaggie na die grond staar, voor hy weer by die venster uitstaar.

Vervolgens is die verteenwoordiger van die kurrikulumkomitee aan die woord, ’n internasionaal gerekende kenner van kritiese kurrikulumteorie en die integrering van die jongste tegnologie in onderrig en leer, geklee in ’n vlootblou baadjie met wit omboorsel en swart skerppuntskoene. “Dankie, voorsitter,” glimlag sy met perfekte tande en stryk ’n gemanikuurde hand oor haar foutlose kapsel. “Meneer Sokrates, verskeie klagtes rakende u hantering van die kurrikulum is onder ons aandag gebring. In die eerste plek konsentreer u op, met respek, die idees van dooie wit mans van eeue gelede. U baseer dit blykbaar op u siening dat die moderne samelewing siek is, en dat dit slegs deur die idees van hierdie dooie wit mans te heroorweeg, gediagnoseer en behandel kan word. U noem hierdie ooglopend reaksionêre poging om terug te keer na ’n verlede toe dooie wit mans nog in beheer was blykbaar die sogenaamde herwinning van wat in die moderne wêreld verlore gegaan het. Terselfdertyd gee u nie aandag aan die jongste teorieë en kritiek op u sienings nie. Verskoon my om dit so kras te stel, meneer Sokrates, maar geen student wat by u klasloop sal ooit hoor van die Vierde Industriële Revolusie, interseksionaliteit, of dekolonisasie nie. U glo blykbaar ook in ’n sogenaamde kanon van kennis, oftewel – laat ons nou maar reguit wees – die versameling idees van u geliefde dooie wit mans. Wat sê u hiervan?”

“Professor,” begin Sokrates die afgeronde dame antwoord, terwyl hy steeds droomverlore na die helderblou lug staar. “Professor, dit is waar dat ek in my klasse voorkeur gee aan die idees van wat u dooie wit mans noem. Anders as u, meet ek egter nie die waarde van ’n idee daaraan of die skepper daarvan lewend is nie, of aan of die skepper van die idee bloot pas by die jongste siening van hoe die ideale slagoffer lyk nie. Nee, ek glo dat ’n idee eers deur die tyd getoets moet word voor dit as werklik goed beskou kan word. U vergeet natuurlik dat ek self streng gesproke ’n dooie wit man is, en u kan blykbaar ewe min as ek self verklaar hoekom ek nog leef.

“Voorts, Professor, glo ek dat die jongste kennis behoorlik bemeester kan word eers as studente verstaan wat die basis daarvan is. Per slot van rekening, hoe beoordeel ons die waarde van dit wat nuut is as ons dit nie doen in die lig van dit wat die toets van die tyd deurstaan het nie? Ja, ek weet, u sal vir my sê dat ek ook bereid moet wees om abstrak te dink, dat nie álles aan die ervaring van die verlede getoets kan word nie. Wel, Professor, ek sal aan u drie dinge sê.

“Eerstens, indien u graag wil hê ons moet liewer abstrak as konkreet dink, bevind u u in die geselskap van die grootste massamoordenaars in die geskiedenis wat met die Franse Revolusie, die Sowjetunie, Nazi-Duitsland, en apartheid- sowel as postapartheid Suid-Afrika ongetoetste abstrakte idees losgelaat het op hulle samelewings, dit alles teen die prys van miljoene verlore lewens, of dit nou is weens die gaskamers, die guillotine, rasseklassifikasie, georganiseerde diefstal in die naam van die mense en ’n beter lewe vir almal, om ’n wêreldklas universiteit te wees, of om ons almal se tonge simbolies in die naam van eenheid en gelykheid met ’n taalbeleid uit te kerf.

“Tweedens, Professor, u mag dit vreemd vind dat ek tuis voel in die geselskap van antikoloniale denkers en rebelle, maar het dit al by u opgekom dat nie ’n Marthinus Steyn, ’n Bettie du Toit, ’n Susanna Smit, ’n Nelson Mandela, ’n Breyten Breytenbach of ’n Steve Biko ooit handel probeer dryf het met hulle lyding of hulle slagofferskap nie? Nee, hierdie mense het geweier om slagoffers te wees, en daarom is hulle telkens tot sondebokke gemaak. Vandag wil almal ’n slagoffer met ’n eksklusiewe premie op hulle eie ervaring en hulle eie lyding wees, mededingers in ’n resies tot die dood om as grootste slagoffer uit die stryd te tree – en wie weier om hom- of haarself so psigies te vermink, word ’n sondebok gemaak.

“Laastens, Professor, het dit al by u opgekom dat om waarlik te dekoloniseer – indien so iets moontlik is – is dit nodig om ook die idees te bestudeer waarmee u in die eerste plek gekoloniseer en psigies verkneg is? En, Professor, is u nie besig met selfkolonisering in die naam van ’n wêreldklas universiteit wanneer u benaderings soos kritiese rasteorie, feminisme, en cultural studies, wat in ’n konteks radikaal anders as ons s’n ontstaan het, kritiekloos op ons konteks toe te pas nie? Ek het nie per se beswaar teen hierdie teorieë nie, maar laat ons dit allereers toets aan ons eie omstandighede en vra of dit ons verder bevry.

“Terloops, wat interseksionaliteit betref, oftewel die idee dat slagoffers van verskillende kategorieë notas oor hulle lyding kan uitruil omdat hulle almal deur dieselfde stelsel verdruk word, vra ek u met trane in my oë hoekom hierdie slagoffers kwalik oor enige saak kan saamstaan? Herhaal u nie die fout van Karl Marx wat gedink het alle werkers sal eensgesind en progressief wees bloot omdat hulle almal uitgebuit word nie? Nee, Professor, as jy jou sogenaamde geleefde ervaring oftewel lived experience die hoeksteen van jou kennis, jou denke en jou politiek maak, eindig elkeen met sy eie denkskool en sy eie party, ’n hele heelal vol daarvan waarin niemand oor die koue afstand heen mekaar meer kan hoor nie. Nie Paul Simon en sy musikante op Graceland nie, nie Christus en sy nie-Joodse aanhangers nie, nog minder lesers die skrywers wat hulle in vertaling lees.

“En as ek tog net ’n kort opmerking oor die Vierde Industriële Revolusie mag maak. Hierdie idee het skaars drie jaar gelede die lig gesien uit die pen van Klaus Schwab, die stigter van die Ekonomiese Wêreldforum by Davos. Afgesien daarvan dat die Davos-elite skaars kan rekenskap gee van die skade wat hulle soort kapitalisme en antidemokratiese praktyke aan die ekologie en samelewings aangerig het, is hierdie Schwab-kêrel se omskrywing van die begrip so onsamehangend dat u beroep op die begrip meer lyk na ’n onbeholpe poging om u eie onkunde agter ’n masker van byderwetsheid te verdoesel as na enigiets anders.”

Met hierdie laaste woorde flits die dame met die vlootblou baadjie ’n blik van naakte haat in Sokrates se rigting en beduie met opgehewe hande aan die voorsitter dat sy niks verder het om by te voeg nie.

Die voorsitter keer hom vervolgens na die verteenwoordiger van die transformasiekomitee, eweneens ’n toonbeeld van modieuse styl met ’n swart hoedjie parmantig skuins op sy kop. “Doktor, stel asseblief die klagtes van die transformasiekantoor aan meneer Sokrates.”

“Dankie, voorsitter,” sê die aantreklike jong man terwyl ’n verbete trek om sy mond verskyn. “Meneer Sokrates, jy het ’n rukkie gelede ewe sedig verwys na wat die Nazi’s aan gay mense soos ek gedoen het, maar jy as straight wit man gaan nie so maklik wegkom met die toe-eiening van die lyding van mense in my kategorie waarvan jy niks weet nie. Wie de hel gee jou die reg om te praat oor óns kategorie se lived experience? Ek, wat van jongs af deur straight mans soos jy onderdruk is, weet baie meer van hoe ’n Jood in die gaskamer voel as wat jy met jou wit bevoorregting ook kan weet. Jy is ’n sprekende voorbeeld van die arrogansie van witheid. En ons almal weet die jongste navorsing oor patriargale strukture in antieke Griekeland wys dat jou student, Plato, gelieg het in sy vertellings oor jou laaste dae. Trouens, ewe min as wat Shakespeare sy dramas geskryf het en dit waarskynlik deur sy miskende minnares geskryf is, ewe min as wat ’n mens kan glo wat die sogenaamde Evangelie-skrywers oor Christus skryf, ewe min kan ’n mens glo wat Plato oor jou skryf. Ons weet nou dat Plato ’n patriargale, antidemokratiese agenda gehad het en jou storie aangepas het om sy agenda te bevorder. Natuurlik het jy nie die gifbeker gedrink nie! In werklikheid het jy jou laaste dae op die onkoste van Plato en sy ander ryk vriende deurgebring toe die Atheners geweier het om jou te onderhou. Die storie van die gifbeker was net opgemaak om straight wit mans ’n monopolie op slagofferskap te gee. Maar jou speletjie is verby, Sokrates. As wit man verstaan jy níks van lyding nie, en moet ek sê, behoort jy eintlik vir jou toe-eiening van ander se lyding te bedank om ten minste so die gifbeker simbolies te drink deur verder stil te bly. Julle wit mans het lank genoeg gepraat. Ons, die vervloektes van die aarde, ons sal nou besluit wie praat en wie voor ons in die klasse staan.”

Hierdie laaste woorde sis die jong man woedend deur geknerste tande met geswolle are sigbaar in sy nek.

Die voorsitter probeer sy gesigsuitdrukking so neutraal moontlik hou en keer hom na Sokrates: “Meneer Sokrates, wat is u verweer teen hierdie klagtes?”

“Voorsitter, ek het reeds nou-nou aan die verteenwoordiger van die kurrikulumkomitee verduidelik dat as jou eie ervaring die voorwaarde vir die verstaan van ’n idee was, ons geen gesprek of debat met mekaar sou kon voer nie. Ek is bevrees die lid van die transformasiekomitee verdoesel sy voorkeur om net tussen mense van sy eie kategorie te wil wees en in die naam van hulle lyding alle openbare bronne in te palm agter ’n bisarre opvatting van kennis en insig. Wat Plato se uitbeelding van my betref, moet ek hierdie jong man gelyk gee in die opsig dat Plato inderdaad, soos hierdie jong man self, ’n agenda gehad het. Dit was egter nie die agenda waarvan hierdie jong man Plato beskuldig nie, maar Plato se eie agenda as jong man om my, die ouer man op wie hy verlief was, edeler uit te beeld as wat ek in werklikheid was. Kortom, weens sy eie gebrek aan empatie en verbeelding verstaan hierdie homoseksuele jong man nie wat daardie homoseksuele jong man, Plato, in sy tyd en sy plek gemotiveer het nie.”

Ofskoon Sokrates hierdie woorde met heelwat minder drif as teenoor die lid van die kurrikulumkomitee in haar vlootblou baadjie uitspreek, lyk dit, te oordeel aan die blik waarmee die jong man van die transformasiekomitee hom aangluur, nie asof Sokrates hond haaraf gemaak het nie.

Die stilte word verbreek deur die volgende aanklaer, ’n navorser verbonde aan die Instituut vir Gelykheidstudies en lid van die taalkomitee, van wie sy veelkleurige brilraam en blinkgeskeerde kaalkop die opvallendste kenmerke is: “Sokrates, jy het nou-nou reeds jou ware kleure gewys toe jy ons progressiewe taalbeleid vergelyk het met die uitsny van mense se tonge op hierdie kampus. Vir iemand wat, soos my kollega van die transformasiekomitee pas uitgewys het, lid is van ’n kategorie mense wat al 2 500 jaar lank die diskoers oorheers, is dit nogal vermetel om jou nou skielik voor te hou as pleitbesorger vir mense wie se tonge sogenaamd uitgesny word. Maar laat ek liewer aandag gee aan die klagtes wat ons oor jou ontvang het.

“In die eerste plek het jy die universiteit se beleid oor openbare kommunikasie ondermyn deur jou sonder toestemming van die Direkteur van Kommunikasie in die media oor ons taalbeleid uit te laat. Ek hoef nie vir jou te sê hoe sleg dit vir ’n universiteit in ons tyd is as die indruk geskep word dat nie almal die visie van die instelling deel nie. In die tweede plek hou jy blykbaar aan om studente in jou klasse aan te moedig om antieke Grieks, Latyn, selfs Duits en Frans te bestudeer as hulle werklik die filosofie wil verstaan. Dit is duidelik dat jy heimlik Westerse hegemonie wil herstel deur studente geestelik te koloniseer deur hulle hierdie tale te laat bestudeer. Derdens het ons verskeie klagtes ontvang dat jy en ander Afrikaanstaliges in die teenwoordigheid van kollegas wat nie Afrikaans verstaan nie, met mekaar Afrikaans praat. Dit is dus duidelik dat jy ongevoelig teenoor die ander is en ’n ou eksklusiewe wit kultuur aan hierdie universiteit in stand wil hou. Jy sou blykbaar al vir Afrikaanstalige kollegas gesê dat sonder dat jy ooit ’n professor hier sal word, as dit sou gebeur, jy jou intreerede in Afrikaans sou hou. Skokkend ongevoelig, voorsitter, skokkend ongevoelig! Sokrates, wat het jy vir jouself te sê?”

“A, Doktor, Doktor, u gelykheidsmedisyne sal nog veel beter werk as die gifbeker van Athene, maar dan drink ek eerder die gifbeker as om aan kollektiewe selfmoord deel te neem. As u van my verwag om die hoof-Sofis se toestemming te vra voor ek ’n openbare standpunt uitspreek oor die instelling waarvan ek heimlik nog vir die siel probeer sorg, kan dit seker net wees omdat u te veel van u eie medisyne gedrink het. Tweedens, ja, ek is skuldig daaraan dat ek my studente aangemoedig het om die oorspronklike tale waarin van die invloedrykste filosofie geskryf is aan te leer, omdat om mekaar se tale te praat die voorwaarde is om mekaar saam anders te maak, saam bewus te word, saam die wêreld anders te verbeel. Derdens, ja, ek is ook skuldig daaraan dat ek soms met kollegas Afrikaans praat, maar u verswyg die feit dat sommige van hierdie kollegas my gevra het om hulle Afrikaans te leer, en dat ander van hierdie kollegas – bruin kollegas om presies te wees – in wie se mond die taal ontstaan het en met wie ek nooit tydens apartheid die geleentheid gehad het om as gelyke saam te leef en saam te werk nie, dat ek en hulle mekaar ook nou saam anders maak deur Afrikaans met mekaar te praat. U verswyg ook die feit dat ek en my Afrikaanstalige kollegas in die reël na Engels oorslaan indien ’n nie-Afrikaanssprekende kollega in die gesprek is, maar natuurlik pas dit nie u stereotipe en u skuldagenda om dit te erken nie. Nou ja, wat die veronderstelde intreerede betref: Ons almal weet dat ek nooit ’n professor hier sal word nie, onder meer omdat ek nog nooit om bevordering aansoek gedoen het nie, maar ja, as dit ooit sou gebeur, sou ek inderdaad my intreerede in Afrikaans met tolking na ander tale lewer – in Afrikaans om dieselfde redes waarom ek in Afrikaans bid.”

Met hierdie woorde gee Sokrates ’n diep sug, sak terug in sy stoel en sluit sy oë, terwyl die voorsitter die laaste klaer aan die woord stel, naamlik die verteenwoordiger van die personeelkomitee, ’n Afrikanervrou in haar laat vyftigs, wat Sokrates verrassend vriendelik aanspreek: “Meneer Sokrates, ek moet erken dat ek nog altyd vir u waardering het, sedert die dae wat ek een van u studente was. Ek is self een van daardie studente wat kommunikasie as vak gestaak en filosofie in die plek daarvan geneem het. Die klagtes, as ek dit so mag stel, wat ek hier aan u moet voorhou, is in ’n sekere sin vrae waaroor ek self nog altyd gewonder het, want ek kon nog nooit verstaan dat u oor die volgende sake so vreemd optree nie. Ek verwys na die volgende.

“U het ’n oënskynlike gebrek aan ambisie vertoon deur nooit vir bevordering aansoek te doen nie, wat effektief daartoe gelei het dat u departement asook die universiteit se profiel van senioriteit daaronder gely het. Ons almal weet tog ’n universiteit word ook gemeet aan hoeveel professore hy in diens het, en tog het u verkies om ’n blote lektor te bly. Tweedens, selfs al was u cost to company nou wel nie dit wat ’n professor die universiteit kos nie, het u nog nooit een enkele navorsingsartikel gepubliseer nie, en dus het u nog nooit enige navorsingsubsidiegeld vir die universiteit verdien nie. Derdens, soos ek sê, het ek meer waardering as my kollegas op hierdie komitee vir u, en ek dink heelwat lede van die breër Suid-Afrikaanse filosofiegemeenskap deel hierdie waardering, maar u het ook afbreuk aan die universiteit se profiel gedoen deur nooit aansoek te doen om as navorser by die NRF¹⁰ gegradeer te word nie. As ek dit so mag stel, hoe regverdig u hierdie optrede?”

Die lid van die personeelkomitee lyk besonder ongemaklik, maar die voorsitter ignoreer dit en vra Sokrates om sy verweer te stel.

Sokrates maak sy oë oop, kom moeisaam orent en sê: “Ja, alles wat u uitwys is waar, maar natuurlik het ek my redes daarvoor. In die eerste plek het ek inderdaad nooit om bevordering aansoek gedoen nie, omdat my salaris as lektor my genoeg betaal het om my plig as sieleversorger van my studente uit te voer. Tweedens weet ek so goed soos u dat die kategorie sieleversorging nie in aanmerking geneem word op die vorm waarmee aansoek om bevordering gedoen word nie. Vervolgens is u ook reg dat ek nog nooit ’n navorsingsartikel gepubliseer het nie. Ek sou seker moedswillig kon wees en u daarop wys dat daar wel in die afgelope veertig jaar wat ek hier dosent is, al heelwat artikels deur kollegas van my oor Sokrates en antieke Athene gepubliseer is, selfs deur kritiese rasteoretici en feministe wat my gebruik het om aan te voer dat ek deel van ’n patriargale wit opperkultuur was en is, en op dié manier het ek darem indirek navorsingsubsidiegeld vir die universiteit verdien.

“Maar die waarheid is dat ek nog nooit ’n artikel gepubliseer het nie, omdat ek glo die beste artikels en boeke die studente is wat jy leer om die boeke van hulle lewens te skryf deur hulle siele te versorg. Wat gradering as navorser betref, het ek eenmaal sommer uit nuuskierigheid gekyk na die spesialisgebiede waarin persone wat vir gradering aansoek wil doen, se werk gekategoriseer word, en weer eens het die kategorie van die siel nêrens voorgekom nie. U sal begryp dat selfs al spesialiseer ’n navorser al vir vyf-en-twintig eeue lank in die siel, en daardie kategorie steeds nie erken word nie, dit dan geen sin het om vir gradering aansoek te doen nie.”

Daarmee sluit Sokrates weer sy oë, sak terug in sy stoel en vou sy hande oor sy groot maag.

Die komiteelede kyk vir ’n oomblik vraend na mekaar, onseker of dit vertolk moet word as ’n teken van minagting teenoor hulle, maar dan fluister die lid van die personeelkomitee aan die voorsitter dat Sokrates waarskynlik las het van sy daimon, die simbool van sy gewete wat deur sommige navorsers selfs as ’n vorm van epilepsie beskou word (Hughes 2012: Kindle-ligging 238). Die voorsitter knik sy kop plegstatig en vervolg: “Meneer Sokrates, dit wil voorkom asof u ernstig vermoeid is en ter wille van u gesondheid wil ons u nie ooreis nie ...”

“Toe maar, voorsitter,” werp Sokrates teë terwyl hy steeds met sy toe oë en sy hande gevou oor sy maag sit-lê, “ek verstaan dat u die risiko van ’n eis om skadevergoeding wil vermy indien ek ’n epilepsie-aanval kry en kan aantoon dat hierdie komitee se aanval op my dit veroorsaak het. Ek rus maar net ’n bietjie – per slot van rekening is ek nie meer vandag se kind nie, en het ek al telling verloor van hoeveel maal ek al hierdeur is. Ekskuus, ek het u in die rede geval. Gaan gerus voort.”

“Goed, meneer Sokrates, ek aanvaar u verskoning. Wat ek wou sê, is dat ek uit besorgdheid oor die eise wat hierdie verhoor reeds aan u gestel het, onmiddellik gaan voortgaan om ’n bevinding te maak sodat ons die saak kan afhandel. Dit is so dat u, al moet ek dit nou self sê, uitstekende argumente in u verweer aangebied het, en dat u bloot op logiese gronde meermale die beter argument aangebied het. Ongelukkig tel dit nie genoeg nie, want daar is ander ernstiger oorwegings in die eietydse universiteitswese en die eietydse Suid-Afrika. Oorwegings soos nasionale eenheid, gelykheid, gehalteonderwys vir almal, demografiese verteenwoordigendheid in die dosentekorps, en so meer. Ek dink ons kan almal saamstem dat ondanks u goedgemotiveerde kritiek teen hierdie ideale, of dan, wat u beskou as die misbruik van hierdie ideale om ’n magsagenda te verdoesel, bly die feit staan dat u duidelik nie lojaal is aan hierdie ideale nie. U pas, as ek dit so mag stel, nie mooi in die inklusiewe, verdraagsame kultuur wat ons graag aan hierdie instelling wil bevorder nie.

“Dan is daar ook die kwessie van u gesondheid. Ek het hier ’n mediese verslag wat opgestel is oor u welstandsondersoek verlede jaar wat, soos u weet, al ons personeel nou jaarliks moet ondergaan. Volgens hierdie verslag ly u aan ernstige spanning, wat deur ’n psigiatriese deskundige toegeskryf is aan die feit dat u gedurig in stryd met die instelling staan. Een van u kollegas het aan die psigiater vertel dat u per geleentheid in u kantoor tydens ’n epileptiese episode aanhoudend gestotter het: ‘Die siele, die siele, ek doen nie genoeg om vir die siele te sorg nie.’ Volgens die psigiater is dit ’n vorm van psigotiese gedrag by u om u dislojaliteit aan die ideale van ons universiteit te probeer rasionaliseer. Vanoggend se verhoor het dit bewys: U pas nie meer hier in nie, en om u langer hier te hou, mag dalk u dood veroorsaak.

“Ek en u mag dalk nog van mekaar verskil, of u van die komiteelede, maar as voorsitter en lid van die rektoraat wil ek nie u bloed op my hande hê nie, en moet ek die psigiater se aanbeveling dus nou bekragtig en u inlig dat u met onmiddellike effek op ongeskiktheidspensioen geplaas word. Hoewel u opgehoopte verlof heelwat meer is as wat aan u uitbetaal mag word, het die rektoraat reeds goedgekeur dat ’n uitsondering vir u gemaak word en dat vyftig persent van u opgehoopte verlof as spesiale siekevergoeding aan u uitbetaal word. Hierdie besluit is finaal en word in u beste belang geneem. Wil u miskien ’n laaste woord spreek voor ek die verhoor afsluit?”

Sokrates roer nie. Die komiteelede kyk onderlangs bekommerd na mekaar. Die lid van die kurrikulumkomitee borsel ’n stoffie van die wit omboorsel van haar baadjie af. Dan kug Sokrates skielik tot almal se verligting. Hy kom moeisaam orent, maar skielik is dit asof hy nuwe krag het: “Voorsitter, julle het my skuldig bevind, want julle kon nie anders nie. Ons het mekaar al soveel maal ontmoet, en ons gaan mekaar nog male sonder tal ontmoet. My straf sal verskillende vorme aanneem, verskillende vorme van die doodstraf, maar die uiteinde sal altyd dieselfde wees. Ek sal sterf en voortleef, julle sal die lewende dooies wees wat nooit toegelaat word om tot rus te kom nie. Die siel van die akademie sal by julle spook en julle dag na dag aankla terwyl julle jul groot salarisse verdien, nog programme ontwikkel, internasionale ‘samewerkingsooreenkomste’ sluit, ‘globaliseer’, ‘wêreldklas’ word. Maar ek en die siel van die akademie sal by julle bly spook. Julle sal voortgaan om my en die ander sieleversorgers uit die universiteit te verdryf, maar julle vergeet dat die universiteit maar net een van baie instellings is waarin leermeesters leerlinge al geleer het hoe om die siel te versorg.

“Wat my betref, ek sal navorsing oor die siel bly doen. Ek sal my bly ontferm oor jong mense wat my kom opsoek om te leer hoe om hulle siele te versorg, en so sal die siel van die akademie migreer van hierdie lewe na ’n volgende lewe, van die universiteit na nuwe instellings waar die siel van die akademie sal herleef. Daarom, kollegas, moet ek julle ter afsluiting bedank dat julle my van die verpligting verlos het om die siel te versorg in ’n plek waar dit daagliks deur julle verdryf word. My eintlike sonde was my arrogansie en my onkunde: Eers nou het ek besef dat die siel lankal hiervandaan gevlug het, en hoe arrogant ek was om dit nog hier te probeer versorg. Julle het my van my onkunde en my arrogansie bevry, en nou mag ek julle verlaat om my volgende pelgrimstog aan te pak, op soek na die nuwe plekke waar die siel haar reeds begin tuismaak het, en vir my wag.

“Ek dank u.”

Bibliografie

De Cervantes, M. 2011. Don Quixote. Uit die Spaans vertaal deur Edith Grossman. New York: Vintage Digital.

Dostoevsky, F. 2002. The brothers Karamazov. Uit die Russies vertaal deur Richard Pevear en Larissa Volokhonsky. New York: Farrar, Strauss and Giroux.

Girard, R. 1966 [1961]. Deceit, desire and the novel: Self and other in literary structure. Uit die Frans vertaal deur Yvonne Freccero. Baltimore: The Johns Hopkins University Press.

—. 1979 [1972]. Violence and the sacred. Uit die Frans vertaal deur Patrick Gregory. New York: WW Norton & Co.

—. 1987 [1978]. Things hidden since the foundation of the world. Uit die Frans vertaal deur Stephen Bann en Michael Metteer. Stanford: Stanford University Press.

—. 1989 [1982]. The scapegoat. Uit die Frans vertaal deur Yvonne Freccero. Baltimore: The Johns Hopkins University Press.

—. 2001 (1999). I see Satan fall like lightning. Uit die Frans vertaal deur James G. Williams. Ottawa: Orbis Books.

—. 2009 [2007]. Battling to the end: Conversations with Benoît Chantre. Uit die Frans vertaal deur Mary Baker. East Lansing: Michigan State University Press.

Hart, DB. 2009. Atheist delusions: The Christian revolution and its fashionable enemies. New Haven: Yale University Press.

Hughes, B. 2012. The hemlock cup: Socrates, Athens and the search for the good life. New York: Vintage Books, Kindle-uitgawe.

McGuckin, J.A. 2008. The Orthodox Church: An introduction to its history, doctrine, and spiritual culture. Oxford: Blackwell Publishing.

Plato. 2015. Verdediging van Sokrates. Uit die Grieks vertaal deur Piet Boshoff. Kaapstad: Publishing World.

Rossouw, J. 2018. Stilgebed en skeppende skoonheid: Om uit die stilte te skep. LitNet Akademies, 15(3). https://www.litnet.co.za/stilgebed-en-skone-skeppendheid-om-uit-die-stilte-te-skep (20 Februarie 2019 geraadpleeg).

Tyrrell, WB. 2012. The sacrifice of Socrates: Athens, Plato, Girard. East Lansing: Michigan State University Press.

Eindnotas

¹ Hierdie teks is op 28 Februarie 2019 by die Naval Hill-planetarium, Bloemfontein, as my professorale intreerede aan die Universiteit van die Vrystaat gelewer.

² “Socrates’ death proved to be the founding murder of Plato's philosophy and its project, the development of a form of government (politeia) for the just city” (Tyrrell 2012:104).

³ Vir die destydse publiek teenwoordig by Christus se verhoor moes sy uitspraak aangaande die mag waaraan hy gehoor gee – en wat dan ’n hoër mag as dié van die Romeinse Ryk en sy verteenwoordiger, Pilatus, was – ’n skokkende ondermyning van gesag deur Christus gewees het. Hart beskryf die kontras tussen Pilatus en Christus in die destydse maatskaplike orde soos volg: “In the great cosmic hierarchy of rational powers – descending from the Highest God down to the lowliest of slaves – Pilate’s is a particularly exalted place, a little nearer to heaven than to earth, and imbued with something of the splendor of the gods. Christ, by contrast, has no natural claim whatsoever upon Pilate's clemency, nor any chartered rights upon which he might call; simply said, he has no person before the law. One figure in this picture, then, enjoys perfect sway over life and death, while the other no longer belongs even to himself.” (Kindle-ligging 2291–2294)

⁴ Vir ’n bespreking van die rol van stilte in die Christendom met verwysing na een van die groot apologete van stilgebed, sint Gregorius Palamas, kyk Rossouw (2018).

⁵ Hier word veral verwys na Girard se belangrikste boeke, in die oorspronklike Frans gepubliseer in onderskeidelik 1961, 1972, 1978, 1982, 1999 en 2007, en in die bibliografie hier met die verwysings na die Engelse titels vermeld.

⁶ In die volgende paar paragrawe word aspekte van hierdie boek van Girard relevant vir hierdie lesing opgesom.

⁷ Hier word veral verwys na Girard se insigte in Girard (1989).

⁸ Tyrrell (2012) en Hughes (2012) bespreek albei verskeie ontwrigtende gebeure wat Athene in die drie dekades voor Sokrates se verhoor te beurt geval het, waaronder verskeie oorloë en ’n plaag waarin massas Atheners gesterf het.

⁹ Hier steun ek op Tyrrell (2012:121–4) se rekonstruksie van die gebeure.

¹⁰ National Research Foundation of South Africa.

The post Die siel van die akademie appeared first on LitNet.

Die audi alteram partem-reël is ’n gevestigde beginsel in ons reg. In kriminele litigasie kan dit die verskil tussen tronk en vryheid beteken. Hoor die ander kant. Gee die beskuldigde en die klaer geleentheid om hul saak te stel. Kry getuies, want partykeer bring die getuies ’n ander perspektief.

’n Wors het twee ente, het die oumense altyd gesê. “Until the lion has his own storyteller, the hunter will always have the best part of the story” – Ewe-Mina- spreekwoord.

Verskillende gedagtes uit verskillende kulture en verskillende wêrelddele, met almal dieselfde waarskuwing: Wees versigtig vir die enkele narratief. In 2006 het die skrywer Chimamanda Ngozi Adichie dieselfde waarskuwing ten opsigte van literatuur gerig, in haar nou beroemde Ted-praatjie. Dertien jaar later, en haar waarskuwing is nou meer relevant as ooit tevore. Die hele praatjie behoort verpligte leesstof te wees vir elke voornemende skrywer. Hoedat sy die magsverhoudinge en magswanbalanse rondom die skep van ’n enkele narratief bespreek, bly my veral by.

“Power is the ability not just to tell the story of another person, but to make it the definitive story of that person ... The single story create stereotypes, and the problem with stereotypes is not that they are untrue, but that they are incomplete. They make one story become the only story ... [T]he consequence of the single story is this: it robs people of dignity. It makes our recognition of our equal humanity difficult ... Stories matter. Stories have been used to disposses and to malign, but stories can also be used to empower and to humanize.”

Sien naamsveranderinge in hierdie lig. Lughawens, strate, dorpe, voorstede. Kan dit wees dat dit gedoen word nie net om belastingbetalergeld te vermors nie, maar in ’n poging om die enkele narratief te verander?

Dink hoe anders sou geskiedenisboeke uit my skooljare daar uitgesien het as die Slag van Bloedrivier vertel was uit die oogpunt van die Zoeloe-stryders. Of die aankoms van Jan van Riebeeck aan die Kaap uit die perspektief van die Khoikhoi. Dink hoe anders sou ons literêre geskiedenis lyk as die plaasroman deur die plaaswerker geskryf was.

Die enkele narratief kan geskiedenis verwring en gebruik word om groepe te onderdruk. As swart vroue in jou kombuis werk, moet jy oppas, hulle steel suiker. Bruin mense is almal dronklappe.

Dis ook nie net ten opsigte van ras nie. Ook gendernarratiewe dien om te onderdruk. Niemand dink twee keer daaroor wanneer ’n vrou ’n broek, of selfs ’n volle broekpak aantrek nie. Sy word waarskynlik selfs gekomplimenteer vir haar goeie smaak. Maar moenie dat ’n arme Westerse man dit waag om in ’n rok of romp te verskyn nie. Dis nou buiten die Skotte. Maar in die meeste Oosterse en Afrika-kulture word die rok (of wat dit ook al in die toepaslike kultuur genoem word) nie net met vrouedrag vereenselwig nie.

Maar Achibie se fokus, en myne ook, is literatuur. Dit maak saak hoe groepe, of persone as verteenwoordigend van groepe, uitgebeeld word. Dis als goed en wel om mens te beroep op vryheid van spraak, en op die kunstenaar se vryheid om te skep, maar kunstenaars lewe nie los van samelewings nie. In ’n onlangse artikel in ’n Britse dagblad word skrywers beskryf as die “canaries that go down into the dark” as voorlopers wat waarsku van gevaar. Maar wat gebeur as die skrywers deur stereotipering die gevaar is waarteen die samelewing behoort te waak? Is hul vryheid van spraak steeds onaanvegbaar? Wat van die vryheid van spraak van diegene wat kritiek uitspreek en soos wagters op die mure die waarskuwing uitroep?

Nou verwys ek nie na kriminele vervolging en onderdrukking deur staatsorgane nie – dis iets algeheel anders. Maar daar is hierdie persepsie dat daar geen kritiek uitgespreek kan word teen kunstenaars se kuns nie. Dis louter bog. Net soos wat politici nie verhewe bo kritiek is nie, kan kunstenaars hulle ook nie op kunsvryheid beroep om kritiek te ontkom nie. Ons taak as kunstenaars is juis om die status quo te bevraagteken, nie om dit te bevorder nie.

Alte dikwels in Afrikaanse literatuur word bruin mense as arm, agterlik en deel van disfunksionele families uitgebeeld. En daardie skryfwerk word geprys, wat die enkele narratief aanmoedig. My eerste boek, Troos vir die gebrokenes, het oor so ’n arm, disfunksionele familie gegaan. Met my volgende boeke het ek doelbewus weggebreek van daai stereotipe. Ons is nie almal so nie. Daar is ander narratiewe, en ek het besef as ek dit nie vertel nie, gaan die ou stereotipes voortduur.

En wie weet, dalk is daar iewers ’n jong kind wat nog nooit van helde wat soos hy lyk, gelees het nie, wie se idees nou verander. Die sukses van die fliek Black Panther het die narratief dat ’n storie met swart hoofkarakters nie ’n lokettreffer kan wees nie, op sy kop geswaai.

Dalk is daar iewers ’n jong meisie wat besef dat die stereotipe van ’n jong, ongetroude tiener-ma nie haar vanselfsprekende voorland is nie. Dalk sien sy dit nie voor haar nie, maar sy kan dit tussen die blaaie van ’n boek lees. Of op die skerm voor haar sien.

Storiemaak is magic. Boeke maak is magic. Ek kon nie vind wie die volgende gesê het nie, maar dis so waar: “Ever realized how surreal reading a book is? You stare at slivers of tree for hours on end hallucinating vividly.”

En as magic ons nie ’n kykie op ’n beter wêreld gee nie, waarvoor is dit dan daar?

The post Die gevaar van die enkele narratief appeared first on LitNet.

Van Wyk – the storyteller of Riverlea

Van Wyk – the storyteller of Riverlea

Met: Zane Meas
Deur: Zane Meas
Regie: Christo Davids
Kostuums: Nthabiseng Mokone
Musiek: Cyril Peterson

Chris van Wyk was ’n storieverteller, boekwurm en digter. Sy woorde het diep spore in ons letterkunde getrap en reeds in 1979, met een van die bekendste anti-apartheid gedigte, “In detention”, wat in die versameling It is time to go home opgeneem is en hom die Olive Schreiner-prys besorg het, skryf hy die woorde wat in duisende se gedagtes vasgevang is.

Hy het meer as 20 boeke – waaronder ook poësie, ’n memoir en verskeie kinderboeke – die lig laat sien en van sy gedigte is in versamelings in Europa, Turkye, Amerika en Kanada opgeneem. Sy kortverhaal “Magic” besorg in 1996 aan hom die Sanlamprys vir beste Suid-Afrikaanse kortverhaal.

Die toneelstuk vertel van sy kinderdae in Riverlea, hoe armoede mense in ’n soort onderdrukte familie saamgesnoer het; van drome van skrywer wees; van ’n pa wat nie wyd belese was nie, maar wie se stem Chris gekry het.

“Alles wat ’n digter nodig gehad het, hy my pa my gegee: behalwe die woorde,” vertel hy. Hy beskryf hoe sy pa geskree en geraas het. “Ek skree soos hy, maar in assonansie en literasie.” Hy het egter as jong seun vir sy pa gesê hy gaan eendag boeke skryf wat hartseer én snaaks is. Daardie belofte het hy gestand gedoen.

Hy vertel later met ’n vonkel in sy oog dat ’n boek ’n skelm is, omdat dit hom wegvoer na verre lande; hom heeltemal tred met tyd laat verloor.

Om na die persvrystelling te loer wat meld dat twee bekroonde Suid-Afrikaanse verhoog- en televisiesterre, Zane Meas en Christo Davids in hierdie produksie saamspan, is nie verkeerd nie, maar dis ook nie die nuuswaardigste deel van die produksie nie. Twee bekroonde akteurs is ’n lekker trekpleister, toegegee, maar die heel nuuswaardigste is die feit dat ’n skrywer van Riverlea, ’n half vergete myndorp buite Johannesburg waar “die bruinmense al die jare vir die witman gewerk het”, soveel impak kon maak op ’n volk se psige – selfs vyf jaar na sy dood.

En selfs ’n kwarteeu nadat die vryheidstryd sogenaamd oorwin is.

Voeg dan vir Zane en Christo by die mengsel en jy het die ware nuushoek: Zane het die stuk geskep en geskryf en speel ook die rol van Chris van Wyk; en Christo sit in die regisseurstoel. Voor jou oë word Zane die nimlike Chris; sy woorde rol van sy tong af, asof dit uit sy eie siel kom.

En raadpleeg jy die program, sien jy dis die vyfde maal dat Zane en Christo saamwerk. Hulle wérk. Baie goed. Daar is ’n gedeelde passie daar, wat deurskemer in die 70 minute op die verhoog.

Chris verklaar dat ons die gevaar loop om die verlede en sy lesse saam met die toekoms en sy beloftes te verloor as Suid-Afrikaners verder toelaat dat diskriminasie ons van mekaar verwyder.

Wanneer hy verduidelik dat sy herinneringe aan sy ma oorheers word deur haar aansteeklike lag – ’n lag wat die klanke van hartseer afgeslag het – dat mense na hul huis gelok is deur haar lag wat “uit ons huis en ons mense gegroei het”, reik jy nes die tannie voor jou na jou sakdoek.

Hy vertel dat die boek Angela’s ashes hom inspireer het om sy eie memoir, Shirley, Goodness & Mercy, te skryf. Selfs dié titel wentel om sy ma en haar invloed in sy lewe. In Psalm 23 praat die Bybel van “Surely goodness and mercy”, maar hy het besluit om die “surely” met sy ma se naam te vervang.

Hy het Nelson Mandela se Long walk to freedom in ’n kinderboek omskep en regoor die land by skole besoek afgelê om te praat oor sy liefde vir boeke en die wonderlike wêreld wat dit vir kinders kan open. Hy het selfs van sy siekbed in die hospitaal toestemming gevra om by ’n geleentheid op te tree waar hy vir kinders kon stories voorlees.

Zane Meas se pad het jare gelede met Chris s’n gekruis, en ’n rol in een van Chris se kortverhale, “Flats”, waarvoor hy bekroon is, spoor Zane aan om ’n akteur te word. Hulle het twee blokke van mekaar gewoon in Riverlea en dis miskien daardie intieme kennis van Chris se grootwordwoonbuurt wat Zane so moeiteloos Chris se woorde laat voordra.

Hierdie toneelstuk is ’n huldeblyk aan Chris en die rol wat hy in Zane se lewe gespeel het.

Maar dis soveel meer as ’n persoonlike huldeblyk aan ’n mentor en vriend. Dis ’n ode aan ’n profeet wat dalk nie genoeg in sy eie land geëer is nie.

Chris is in 2014 ná ’n stryd met kanker oorlede. Die toneelstuk gebruik sy laaste paar dae in die hospitaal as die finale “ondervraging”, iets waaraan hy gewoond was onder apartheid, waar sy uitgesprokenheid hom gereeld in die kookwater laat beland het.

Ek hoop die stuk kan deur nog honderde mense gesien word en dat daardie honderde die boodskap verder sal neem. Dat Chris se vrae of hy genoeg was, of hy genoeg gedoen het, met ’n onbetwiste “Ja!” beantwoord kan word.

Ek hoop die toneelstuk wakker ’n nuwe generasie lesers en ondersteuners van sy skryfwerk aan.

Te sien by die Baxter Flipside tot 29 Junie. Kaartjies by Webtickets op 086 111 0005, aanlyn by www.webtickets.co.za of by Pick n Pay-takke.

The post Ode aan Chris van Wyk lui nuwe era van Van Wyk-aanhangers in appeared first on LitNet.

Antieke Arkadië. Wikipedia

Is Zeús (eerder) in Arkadië op die Peloponnees gebore?

Daar bestaan ook die verder teorie dat Zeús in Arkadië op die Peloponnees gebore is op grond van sy epítheton Lúkaios (uit die naam van die Berg Lúkaion < lúkos, “wolf”) wat soms aan hom toegeken word, een van die berge in die bergagtig-geïsoleerde Arkadië in die middel van die Peloponnees. Volgens Plato (Respublica 565 d-c) het ’n bepaalde volkstam elke nege jaar op hierdie berg ’n offerande aan Zeús gebring bestaande uit ’n porsie menslike binnegoed wat gemeng was met die binnegoed van diere. As iemand daaraan geëet het, het hy in ’n wolf (lúkos) verander. Hy kon dan eers na die volgende negejaarsiklus verby is weer sy menslike gestalte teruggekry het as hy intussen nie weer mensvleis geëet het nie. By die Berg Lúkaion was daar ook gereeld atletiek- en sangspele gehou wat die “Lukaía” genoem was, en wat in die vierde eeu vC na die bewoonde Megalópolis in die Suide van Arkadië verskuif het. Daar bestaan die interessante (en veelseggende) moontlikheid dat lúkaios/lúkeios hier ook afgelei kon gewees het uit die Proto-Griekse *lukê wat “lig” beteken (soos in oud-Grieks amphilúkê, “oggend-skemerlig”, en lukábas, “etmaal van ’n dag en ’n nag” (met die aksent op die gang van die lig daartydens). Arthur B Cook, in ’n omvattende studie oor Zeús in drie volumes (met vyf dele), onder die titel, Zeus: A Study in Ancient Religion (Cambridge University Press, 1914-4) verwys na die eertydse Atheense tragedieskrywer Achaiós (gebore in 484/481 vC) wat van die “skitter-oë” van Zeùs Lukaiós sou gepraat het, wat miskien juis net hierdie Arkadiese Zeús kon gewees het, en wat, volgens die Latynse skrywer Cicero, die seun van Aithêr was (dit is met verwysing na “die helder stralende hemelstreek daarbo”). Die Griekse reisgidsskrywer van die tweede eeu AD, Pausanías, beskryf die stad Lukosoûra op die Berg Lúkaion as “die eerste stad wat ooit die son gesien het”, met ’n altaar van Zeús ook daar opgerig met twee massiewe suile en ook met twee vergulde arende daarop wat na die opgaande son kyk. Immers, Zeús was altyd beskou as die God van Lig.

Arthur Cook, in sy groot werk pas genoem, wys óók op die feit dat die Rigveda van die Hindoes in (Vediese) Sanskrit die naam Dyaus/Dyaus Pita vir die Latynse “(Vader) Jup[p]iter” dra (vgl Latyn Diēspiter), afgelei uit die Vokatief (Aanspreekvorm) van die Indo-Europese *dyeu-phatēr, met *dyeu (“om te skyn”) as die wortelstam. Dit bewys dat die naam “Zeús” taalkundig beslis Indo-Europees kan wees. Maar, soos ons reeds gesien het, het hierdie Zeús beslis ook Oosterse (en spesifiek Kretense) wortels. In die sillabiese Lineêr-B van die Mukeense tydvak op die Peloponnees (dws reeds vóór die 13de eeu vC van die Trojaanse Oorlog) kry ons Zeús as di-we/di-wo. Diogenes Laërtius (1.11), wat Pherekúdês van Sûros (een van die Kukládiese eilande in die Egeïese See) aanhaal, gee Zeús aan as Záʂ. Plato, in sy Cratylus, ’n dialoog wat handel oor die oorsprong van taal, gee ’n volksetimologiese oorsprong vir die naam Zeús aan, as sou dit kom uit die Griekse Voorsetsel diá met die betekenis van “deur (die toedoen van)”, om daardeur aan te toon dat Zeús die Skepper (Dêmiourgós) is deur wie die wêreld waarin ons leef, tot stand gekom het. Dit is heel waarskynklik ’n totale verkeerde etimologiese raaiskoot sonder enige gronde.

Krónos - Ancient Greece

Die mite lei verder op Kreta dat toe Zeús tot sy volle manlikheid gekom het, hy sy vader Krónos gedwing het om sy kinders by Rhéa wat hy ingesluk het (en wat intussen in sy maag onsterflik gebly het) die een na die ander weer op te braak. Maar eers moes hy ’n klip uitbraak wat by Puthô, die latere Orakelsetel van Delphi (Delphoí), waar die Grieke gemeen het dat middelpunt (omphalós) van die aarde geleë was, geplaas is aan die voet van die indrukwekkende Parnas[s]ós-gebergte wat troon bo ’n ewe indrukwekkende aardspleet wat daaronder lê. Dit het later, in die klassieke tydvak, Apóllô[n], by uitstek die god van voorspellende profesie, se Orakel geword. Eers daarna moes Krónos sy kinders opbring in omgekeerde volgorde wat hy hulle ingesluk het. Daar word vertel dat Mêtis (die eerste vrou van Zeús) vir Krónos ’n braakmiddel (emetikón) hiervoor toegedien het. ’n Ander mite lui weer dat Zeús die maag van Krónos sou oopgesny het. Daarop het Zeús ook die broers van Krónos verlos, die Siklope (Kúklôpes, eenogige reuse), asook die Hekatóngcheires (monsters met elk ’n honderd hande). Dit was toe dat die Siklope vir Zeús die gawes van die donder(slag) en bliksem gegee het. Hierna het die groot Titanomáchia (godegeveg) plaasgevind waarin die eerste Reuse wat oor die aarde regeer het, uitgewis is, en in Tártaros (die diepste “Hel” in die Onderwêreld) gewerp is. Die Titán Átlas se straf was (volgens Hêsíodos) dat hy die hemelgewelf vir altyd op die kop met sy hande omhoog moes hou iewers in die verre Weste (Marokko vandag, vgl die Atlas-gebergte daar). Daarna het Zeús die heelal verdeel tussen homself (wat die glinsterende Hemele geneem het), Poseídô[n] (vir wie hy die Wêreldsee gegee het), en Hades/Haïdês (vir wie hy die Onderwêreld anderkant die Stuuksrivier wat daarheen loop, gegee het, met Charôn as die bootsman wat lyke van gestorwenes met ’n obool of twee in hul monde daaroorheen vervoer het). Niemand kon egter op Moeder Aarde (Gaía of Gê) beslag lê nie, want dit het, saam met die aardse sterflinge, ook aan al die (latere) Olumpiese gode behoort. Gaía was egter woedend vir die manier waarop Zeús van haar kinders, die Titânes, ontslae geraak het, en het toe die magte Tuphôn (dit is vulkaniese vuur) en Échidna (die giftige adder) gestuur om hom te teister. Zeús het egter vir Tuphôn oorwin en hom vasgeknel op die vuurspuwende Berg Etna in Sicilië. Vir Échidna, daardie adderagtige monster van ’n slang, en haar kinders, het hy egter losgelaat (wat later die moeder sou word van die Sphíngx [Sfinks] van Thebe [Thêbai/Thêbê], en Nemeïese Leeu wat Hêraklês moes gaan doodmaak [sien hier onderskeidelik PJ Conradie, Avonture van die Griekse Helde en Gode [Human & Rousseau, Kaapstad/Pretoria, 1964], pp 70 en 102, vervolgens).

Zeus by die Atheense tragedieskrywer Aischulos

Die karakter van die Oppergod Zeús in die Prometheus van Aischúlos skep ’n probleem. Hy word daarin voorgestel as ’n hardvogtige, onbillike, ongenaakbare, onbuigbare, en onbarmhartige tiran. Dit pas nie by die Zeús in Aischúlos se ander ses oorgeblewe dramas nie, waar hy veel meer genaakbaar geword het in terme van wat die menslike pólis eerder van hom verwag. Daar is dus twee beelde van Zeús uiteindelik by Aischúlos. K Reinhardt, Aischulos als Regisseur und Theologe (Bern, 1949) skroom dan ook nie om twee gesigte aan Zeús by Aischúlos toe te ken nie. Aischúlos moes, as “teoloog” onder die Atheense tragici, met hierdie ongerymdheid en teenstrydigheid in sy diepste siel geworstel het. Die enigste manier om hierdie spanning in die Zeús-beeld by Aischúlos te verklaar is om dit met ’n ontwikkelingsteorie in die wese van Zeús te benader. Of het Aischúlos se seun Euphóriôn, as ’n tragiese dramaturg in sy eie reg, eerder hierdie werk geskryf soos sommige geleerdes ’n uitvlug uit die probleem wil soek? Maar dan, wat van die Oresteía as trilogie, dws as eenheid, waar dieselfde kwessie by daardie ander twee dramas nie so akuut is nie?

In die Prometheus wou Zeús, die jong Oppergod, pas aan bewind gekom, hom met alle mag teen alle opposisie laat geld. Hy moes nog eers volwasse word en ontwikkel tot wat die mens van hom verwag. Zeús vertoon hier eienskappe wat die ou Grieke nie voorheen aan hom toegeken het nie. In sy ander twee dramas van sy Oresteía (die enigste trilogie van ’n Atheense tragiese digter wat vir ons behoue gebly het) het Aischulos nou meer genaakbaar teenoor Zeús geword deur die menslike rede (noûs)en oorreding (peithô) ook te aanvaar. So het ’n volk dan uiteindelik self die karakter van sy nasionale Hoofgod probeer skep.

In die Prometheus verteenwoordig Zeús suiwer die wet van die jus naturae, die onpersoonlike wat geheel en al a-moreel is. Die jus naturalis (die natuurlike “menslike” wet teenoor die natuurwet) sou eers later moes kom. In die plek van die primitiewe wraakwet (die lex talionis: “’n oog vir ’n oog en ’n tand vir ’n tand”) het menslike billikheid nou bygekom. Die primitiewe Natuurgod Zeús moes plek maak vir ’n Zeús wat meer gesofistikeerd en verfynd is sonder om sy almag, regverdigheid, en barmhartigheid te verloor. In die Eumenides (die laaste drama in Aischúlos se trilogie, die Oresteía), vind ons Oréstês in Delphi (Delphoí) by die altaar van Apóllô[n]. Apóllô[n] sê hom aan om na Athene te gaan en geregtigheid by Pallás Athêna te gaan soek, as die moordenaar van sy moeder Klutaimnêstra - Klutaimnêstra wat weer voorheen sy vader, Agamémnôn, op uiters sluwe wyse vermoor het. Oréstês het gemeen dat hy die regte ding gedoen het deur sy vader se onskuldige moord te wreek. In Athene (Athênai/Athênê) beland Oréstês dan voor die Raad van die Areopágos, ’n tribunaal wat sulke moordsake moes aanhoor. Die jurie stem toe gelykop, waarop Athênê (Athena) haar stem van vryspraak vir Oréstês gee, ondanks die verskriklike en ongenaakbare teenstand van die Furieë (oftewel Erinúes, vir wie sy [Athena] ten slotte moes paai deur aan hulle hul eie aparte domein van eerbied toe te ken). Uiteindelik moet ons dit alles vandag seker die beste sien en beoordeel in die lig en perspektiewe van Sarah B Promeroy se Ancient Greece: A Political, Social and Cural History (OUP, 1999).

Die verandering van die morele beeld by Zeús in Aischúlos se Prometheus stem in ’n sekere sin ooreen met Ludwig Feuerbach se filosofie oor die godsbeeld soos uiteengesit in sy Das Wesen der Religion van 1845 en Theogonie van 1857, voorafgegaan deur sy Gedanken über Tod und Unsterblichkeit van 1830. In kort kom dit by Feuerbach daarop neer dat God (“Wie Hy ook al is”: vgl L Golden, T.A.P.A., vol. XCII, 1961, pp 156-167 vir die geval van die oud-Griekse Zeús) nie, as Skepper, die mens gemaak het nie, maar dat die mens God uitgevind en gemaak deur Hom in sy rede [noûs] te ge-ontdek het. Dit is die mens self wat aan God die goeie moraal gegee het wat hyself nie kan wees nie, maar waarna hy strewe. God transendeer só nie die mens nie, maar is self immanent teenwoordig in die mens. So is die mens ’n ekstensie van God.

In die NT-teologie bestaan daar ’n goeie parallel. Marcion (Markíon) van Sinôpê aan die Swart See, het die Judaïstiese Jahwe(h), die Skeppergod (die oud-Griekse Demiourgós, oftewel “Wêreldskepper”) van die Hebreeuse OT, ook gesien as wispelturig, kwaadwillig, tirannies, wreed en onkundig teenoor die sterflike mens. Net mooi die teendeel van die NT se Jesus Christus wat vol liefde en mededoë is. Teenoor die onverbiddelike tôrah, oftewel “wet” van die OT (die NT se nómos), het hy die agápê (“liefde”, “eerbied”, “respek”) van die NT gesien. Marcion het gemeen dat net Paulus en (gedeeltelik ook) Lukas in die NT die geestelike en pneumatiese wat aan die agápê geknoop word, verstaan het. Daarom het hy dan ook die NT-teks gesuiwer van die oordeel van die wet en sy eie Bybel saamgestel, wat Adolf Harnack probeer rekonstrueer het in sy Das Evangelium von Fremden Gott, Texte und Unterschungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur, XLV van 1921). Waar Marcion egter nog ’n monoteïsme verkondig het, het Aischúlos ’n henoteïsme ontwerp waar die ander Olumpiese gode in sy panteon elkeen aparte aspekte van die (een sentrale) Oppergod Zeús verteenwoordig. Aischúlos het die antropomorfistiese politeïsme aanvaar wat hy geërf het. Vir Marcion, vgl verder EC Blackman, Marcion and his Influence (1948), en John Knox, Marcion and the New Testament: An Essay in the Early History of the Canon (Chicago, 1942). Marcion het volgehou dat met die kruisiging van Jesus die God van die OT (Jahweh) eintlik gesterf het om ’n nuwe bedeling te laat aanbreek waar die Messías (“Gesalfde”) wat Jesaja 53 voorspel het, nou die “vleesgeworde” God in Jesus geword het.

[Vir verdere literatuur rondom hierdie uiters interessante debat, vgl OJ Todd, “The Character of Zeus in Aeschylus’ Prometheus Bound” (Classical Quarterley 1925, pp 61-67);  H Lloyd-Jones, The Justice of Zeus (Berkeley, 1971); L Golden, “Zeus the Protector and the Destroyer” (CP LVII, 1962, pp. 20-25); ER Dodds, The Greeks and the Irrational, Berkeley (1956); WKC Guthrie, The Greeks and their Gods (London, 1968); AWH Adkins, “Homeric Gods and the Values of Homeric Society” (Journal of Hellenic Studies 1972, pp 1-19); RP Winnigton-Ingram, “A Religious Function of Greek Tragedy” (Journal of Hellenic Studies LXXIV, 1954, pp 16-24); Idem, “Clytemnestra and the Vote of Athena” (Journal of Hellenic Studies LXVIII, 1948, pp 130-47); R Stock, Het griekshe drama en de westerse mens,  Desclée de Bouwer, 1959); Jacobus van Wyk Cronjé, Die voorstelling van Zeus in Aischulos (MA-skripsie, Universiteit van Stellenbosch, 1975); Martin Nilsson, Geschichte der griechischen Religion (in Handbuch der Altertumswissenschaft, tweede druk, 1955-61; Idem, Griechische Glaube (1950).]

Die tema van die wisselwerking van die jus natura (die natuurwet van die Skeppergod wat onveranderlik is in die skepping) naas die jus naturalis (die natuurlike wet, die oud-Griekse nómos, wat “wet” geword het suiwer deur die menslike sanksie daarvan, as gevolg van die erkende daaglikse gebruik daarvan, speel ’n belangrike rol in die godsdiensfilosofie wanneer dit kom by die definisie van die attribute van die Skepper, dit is God self, want dit wys hoe die mens self hierin aandadig is/was en selfs sy eie “God” kon gemaak het. Maar ook dít is ’n onderwerp vir ’n ander geleentheid.

Zeús en die Sondvloed

Die Hebreeuse OT vertel die verhaal van die Sondvloed (“Groot Vloed”) in groot detail in Genesis 6:1 – 9-17. Hierdie verhaal vind ons ook oorvertel langs presies dieselfde lyne in die Babiloniese Gilgamesj Epos wat George Smith in 1872 in Nineve ontdek het, geskryf op 12 kleitafels wat dateer uit die 7de eeu vC, maar in werklikheid reeds opgestel is teen 1198 vC Die ooreenkomste hiervan met die Bybelse verhaal is te merkwaardig om toevallig te wees. CFA Dillmann, SR Driver, Hermann Gunkel, en Friedrich Delitzsch is almal van mening dat die narratief daarvan uit ’n oorspronklike gemeenskaplike bron kom. Volgens die OT-teks hiervan in die Pentateuch, waarin Julius Wellhausen se bronne “J” (dit is “Jawistiese”, omdat die heilige tetragrammaton JHWH, vir Jahwêh, die Bondsgod van Israel, hier de rigieur gebruik word) en “P” (dit is “Priesterlik”, omdat die priesterlike ritueel hier vooropstaan) saamgegooi is, het ons eintlik hier ’n samevloeiing van die twee verskillende verhale waarin God, die Skepper, besluit het om “alle vlees” (kôl-bâsjâr, Genesis 6:17) op die aarde deur ’n groot watervloed uit te wis omdat dit boos geword het. Net Noag en sy huisgesin is in ’n ark (tēbâh), wat hulle voor die tyd moes bou, die lewe gespaar (saam met al die soorte insekte en diere in pare).

Promêtheús - Olie op doek deur Ilyas Phaizulline.

Nou is dit so dat die ou Grieke ook die verhaal van die Groot Vloed vertel het. Vader Zeús het ook besluit om alle mense in ’n Groot Vloed te laat omkom (verdrink) omdat hulle nie meer op die regte wyse vir die gode op die Berg Ólumpos hul offerandes gebring het nie. En hiermee sou Poseidôn, god van al die Seë en al die waters hom help. Promêtheús (die godheid wat altyd goedgesind teenoor die mens was en hom die gawe van vuur gegee het wat hy op Ólumpos by die gode gesteel het) het vir die egpaar Deukalíôn en Púrrha hieroor gewaarsku, en hulle het ook vir hulle ’n boot (ploîon) gebou om hulleself te red. Toe die Vloed gesak het, het hulle boot op Berg Parnas[s]ós in Phôkís (net Noord van die Korintiese Golf) beland, juis daar waar die Delphiese Orakel later gesetel sou wees. ’n Orakel het hulle toe daar al aangesê om “die bene van Moeder Aarde” oor hulle skouers te gooi. Hulle het egter verstaan dat dit die klippe moes wees. Uit die klippe wat Deukalíôn oor sy skouer gegooi het, het toe mans ontstaan, en uit Púrrha se klippe weer vroue. Die oudste seun van Dekalíôn en Púrrha was Hellên wat later die legendariese voorvader van die Helleense (< Hellás, dit is. Griekse) volk sou word, en self die vader van Dôrós, Xoûthos, en Aíolos. Hier het ons dan ook onmiddellik die onderskeie grondleggers van die Doriese, Ioniese en Eoliese volksgroepe met hulle onderlinge dialektiese verskille in die gebruik van Grieks, en die ontwerp van daardie massiewe suile vir hul Tempels waarvan die kapitele so kenmerkend verskil.

Die verklarende adjektiewe (epítheta) by Zeús

Hómêros se Ilias - Fagles-vertaling, uitgegee deur Penquin.

Pausanías (2.24.2) het opgemerk dat daar die algemene gesegde was dat “Zeús koning in die Hemel is”. Zeús speel ’n baie belangrike rol in Homerus/Hómêros se Ilias (’n Epos 15 693 heksameter reëls wat handel oor die tienjarige Trojaanse Oorlog wat tradisioneel sou plaasgevind het tussen 1194 en 1183 vC). Homerus (Hómêros) het Zeús die “Vader van die gode en die mense” genoem. Hy was vir die latere Grieke die pater familias wat in ’n patriargaal-vaderlike verhouding tot hulle gestaan het soos hulself onder mekaar. In die proses is nie minder nie as 685 epítheta aan hom toegeken. Hier wil ek egter slegs net ’n paar daarvan uitsonder, soos (Zeús) Ktêsios (wat die eiendom beskerm); Hérkios (wat die voorhof van die huis beskerm);  Híkesios (wat die smekeling by sy altaar beskerm); Xénios (wat die gas/vreemdeling ontvang en beskerm); Políeus (wat die stad [pólis] beskerm); Eleuthérios (wat vryheid beskerm); Agoraîos (wat die vergadering op die mark [Agorá] beskerm); Boulaîos (wat die Raad [Boulê] beskerm); Eposíos (wat toesig hou oor alles op aarde); Hórkios (wat oor die eed [hórkos] waak); Aigíochos (wat die aigís, oftewel skild, dra wat van bokvel [aíks, “bok”] gemaak was, en ook die kop van die Médousa op kon gehad het); Areîos (wat oorlog maak, < Áres, die god van Oorlog); Astrápios (wat die bliksem slinger); Brontaîos (wat donder en dreun); Geôrgós (wat die Boer van die Oes is); Apómuios (wat die vlieë wegjaag);  Adúltos (wat deur volwassenes aangeroep word met hul troue); Panhellênios (wat aan al die Hellene/Grieke behoort); Panomphaîos (wat toesien dat alle plegtige voorspellings [omphaí] nagekom word); Sotêr (wat die Redder en Verlosser is); Apemíos (wat siektes afweer); Diktaîos (van die Berg Diktê in Kreta, waar hy gebore sou gewees het); Lukaîos (wat afkomstig is van die Berg Lúkaion in Arkadië op die Peloponnees, waar ’n mite weer sê dat hy gebore is en opgegroei het); Olúmpios (van die Berg Ólumpos op die grens tussen Thessalië en Macedonië, waar hy sy vaste setel saam met die ander 11Olumpiane gehad het – op die hoogste berg in Griekeland; Dôdônaíos (van Dôdôna in Epirus/ Épeiros, waar die oudste Griekse Orakel gesetel was); Ammôniós (van Ammonium, tans die Oase van Siwa in Egipte, waar Alexander die Grote in 332 vC begroet is as die seun van die god Ammon [van Thebe] by sy altaar daar, en later gelyk gestel is aan die eg-Griekse Orakels van Dôdôna en Delphi/Delphoí); Olumpikós (van Olumpía in Élis op die Peloponnees waar die Olimpiese Spele elke vierde jaar gehou was vanaf 776 vC ter ere van Zeús, en waar Pheidías die kolossale Tempel van Zeús gebou het wat later beskou is as een van die Wonders van die Antieke Wêreld). Ander epítheta van Zeus is geknoop aan die plek/stad waar hy aanbid was, soos Abrettênos (in Missië, Klein-Asië); Achád/Adád (aanbid in Sirië); Akraíos (in Smurna, Lidië); Bottiaíos (aanbid in Antiochië, in Sirië waar ’n sentrum van Hellenistiese kultuur was); Hêlioupolítês (as Songod te Hêlíou pólis in Egipte, tans Baalbek); Adádos (uit die Kanaänitiese Hadad en Assiriese Adad); Kasíos (van die berg Kásios, moderne Jebel Aqra, op die grens tussen Sirië en Turkye); Labrándos (aanbid in Karië, afgebeeld met die dubbel-byl, lábrus); Meilíchios (die genadige, aanbid in Athene); Naós (aanbid te Dôdôna in Epirus/Êpeiros, die oudste Orakel in Griekeland - asook daarby as bouleús aanbid is); Tallaíos (as die Songod op Kreta); Ithomátas (waar Zeús op die bergvesting van Ithômê in Missenië aanbid is).

Deel 4 volg binnekort.

Lees ook

Zeús, Oppergod van die antieke Griekse panteon, en die rare boodskap wat hy vir ons vandag nog inhou: deel 2

Zeús, Oppergod van die antieke Griekse panteon, en die rare boodskap wat hy vir ons vandag nog inhou: deel 1

The post Zeús, Oppergod van die antieke Griekse panteon, en die rare boodskap wat hy vir ons vandag nog inhou: deel 3 appeared first on LitNet.

Josua wôd  angestel as leier

1 Narie dood van Moses, die dienaar vannie Jirre, hettie Jirre vi Josua, die seen van Nun, Moses se assistent gesê, ² “Moses my dienaar is dood. Nou maak jouself reg en kry al die mense gereed om oorie Jordaanrivier te trek na die land toe wat Ek virrie Israeliete gat gie. ³ Soes ek vi Moses beloewe het, Ek sal julle elke plek gie waa julle julle voete neesit. ⁴ Alles sal julle grond wies vannie Negevwoestyn af tot byrie Libanonberge, en vanaffie Eufraatrivier af tot byrie Middellandse See innie weste.

⁵ Niemand sal ooit kan tien julle staanie, allie dae van julle liewe. Soes ek met Moses gewiesit, soe sal ek met julle wies. Ek sal jou nooit velaatie of jou ooit innie stiek laatie. ⁶ Wies stêk en wies vol moed, wan djy sal die mense lei ommie land wat Ek an hulle voo’ouers beloewe het te erf.

⁷ “Wies stêk en vol moed. En wies vesigtig om allie wette wat my dienaar Moses an julle gegie het, te gehoosaam. Moenie weg van dit af draai nie, nie narie regtekant of linkekantie, soedat djy suksesvol kan wies waa oek al djy mag gan. ⁸ Hou die Boek mettie Wette vi altyd op jou lippe, en meditate oppit dag en nag, soerat djy alles sal onthou ennit net soe sal doen. Dan sal djy voospoedig en suksesvol wies. ⁹ Het Ekkie vi jou die opdrag gegie nie? Wies stêk en vol moed. Moetie bang wiesie, moetie moed veloorie, wannie Jirre jou God sal met jou wies waa oek al djy sal gan.”

¹⁰ Soe het Josua die amptenare vannie mense die opdrag gegie, ¹¹ “Gat stap deurie kamp en sê virrie mense, ‘Kry julle goed reg, in drie dae van nou af gat julle die Jordaanrivie oo gat ennie land gat vat wattie Jirre julle God vi julle gegie het as julle eie.” ¹² Maa annie stamme van Ruben en Gad ennie halwe stam van Manasse het Josua gesê, ¹³ “Julle onthou mossie opdrag wat Moses die dienaar vannie Jirre an julle gegie het na hy gesê het, ‘Die Jirre julle God sal julle vriede gie deu vi julle die land te gie.’ ¹⁴ Julle vroue, julle kinnes en julle vee mag innie land oos vannie Jordaanrivie gat bly, maa amalie manne wat kan veg en wat gereed is vi baklei, moet voorie Israeliete oorie Jordaanrivie gan. ¹⁵ Julle moet hulle help totdatie Jirre vi hulle rus en vriede gegie het, soes Hy vi julle gegie het, en oek byrie tyd dat hulle hulle land gevat het wattie Jirre julle God vi hulle gegie het. Na dit mag julle trug gan en in julle eie land gat bly wat Moses die dienaar vannie Jirre an julle gegie het annie oostekant vannie Jordaanrivie, annie kant wattie son opkô.”

¹⁶ Toe antwoord hulle vi Josua, “Allie opdragte wat djy vi ôs gegie het, sal ôs volg en doen, en waa oek al djy ôs sal stuu, soentoe sal ôs gan. ¹⁷ Net soes ôs na Moses se opdragte geluiste het, soe sal ôs na jou luiste. Maggie Jirre jou God saam jou wies net soes Hy saamit Moses was. ¹⁸ En wie oek al tien jou woord wil opstaan, of as hulle nie jou opdragte wil uitvoerie, sal doodgemaak wôd. Wies net stêk en vol moed!”

The post Josua 1 appeared first on LitNet.

Reader's impressions are unsolicited contributions by readers who wish to share their impressions of books on LitNet. 

Green as the sky is blue
Eben Venter
Penguin Random House
ISBN: 9781415209974

Having previously read one of Venter’s books in Afrikaans, a book with the title Ek stamel, ek sterwe, which was translated into English as My beautiful death, I expected similar themes, such as homosexuality and homesickness, to feature in Green as the sky is blue. Maybe not so much homesickness as that the characters in Venter’s novels often exhibit a love/hate relationship with South Africa. And it was so again in this book; however, unlike with Ek stamel, ek sterwe, I experienced this latest book as much “lighter”. This is most likely due to the fact that unlike in Ek stamel ek sterwe, the theme of HIV/Aids does not feature in Green as the sky is blue.

This book will certainly, however, raise some eyebrows and specifically for one reason – the graphic gay sex scenes in the book, of which there are plenty. One can safely say that the book is an exploration of gay sex, and the main character, Simon Avend, grapples with sexuality throughout the book. Simon tries to understand why he experiences what he experiences. But he arrives at no answer at the end. This links up with the title of the book, which alludes to the fact that in the Xhosa language there apparently is no word for the colour blue. In the process of Simon’s grappling with his experiences, an important aspect of the book is the role of psychology. Every chapter is followed by a visit that Simon has with his psychologist, one doctor Spiteri, who is a therapist but is also fighting her own demons. Simon’s troubled relationship with South Africa is mirrored by his relationship with his mother. In one chapter he takes a visit to Jeffrey’s Bay, where his mother is retired, and in another, his mother visits him in Australia. The book ends with Simon cancelling his visits to his therapist.

The title reminded me of the famous linguists Sapir and Whorf, who postulated that humans are in a way controlled by the languages that they speak. They are bound by the limits and boundaries of their languages. Every conceptualisation also places a limitation. This is the power and danger of words, and the reason we must treat words so carefully. There certainly are experiences where language fails us when we want to express them. But in Green as the sky is blue the language of Xhosa in addition also again speaks to the troubled relationship of Simon with his homeland, in particularly his upbringing on a cattle farm in the Eastern Cape. The book is, however, set on different continents – Africa, Asia and Australia – with Simon always traveling and having different sexual experiences. But despite all the travelling, the South African connection always stands central to his identity and who he is.

Despite a lack of motivation to get going with this title, once I started, the book turned into quite a page turner. It does not drag on forever on the same tune as some books do. It is quite fast-paced and there is not a big confusing pool of characters as one find in many books. Venter is a gifted author and has a way with words. The narrative jumps between the first person and the third person telling. Simon’s visits to his therapist are all narrated in the third person, while the rest of the story is told directly by Simon. There is enough variation to keep the book interesting, and I have to conclude that Green as the sky is blue is a thoroughly enjoyable book. The book also had a nice feel of Zen Buddhism to it, in the way that Simon concludes that some things are just beyond expression, that it is what it is and that one must flow with life and not always resist by overtly abstract reasoning.

The post <i>Green as the sky is blue</i> by Eben Venter: a reader's impression appeared first on LitNet.

MEDIA24 BOEKE LITERêRE PRYSE 2019

W.A. Hofmeyr-prys vir Afrikaanse fiksie (roman, kortverhale of drama)

Keurders: Francois Smith, Sonja Loots, Kerneels Breytenbach

WENNER

Lodewyk G. du Plessis: Die Dao van der Daan van der Walt (Tafelberg)

Die skryfhand waarmee Daan van der Walt, afgetrede Kalahariboer, briewe aan sy oorlede hond en vrou skryf, en waarmee hy sy lewensgeskiedenis neerpen, is ’n oumens se hand. Dit is ’n hand wat taai koeispene gemelk het dat die skuim drie duim dik in die emmer staan, wat draad gespan het en selfs ’n oproerige volstruismannetjie aan die nek gegryp en tot bedaring gebring het. Dit is die hand waarmee Daan ’n eed in die Hooggeregshof gesweer het nadat misdaad die rus en vrede van sy plaasbestaan vernietig het. Dit is ook die hand wat in die gong fu-instrukteur Songtao s’n tot ruste kom wanneer Daan, tydens ’n verblyf in ’n Daoïstiese klooster in China, moet leer om sy kos met stokkies te eet. Dieselfde hand wat Songtao in syne neem wanneer hy en Daan oor ’n besige straat stap. En ja, dit is die hand waarmee Daan veel later vir Songtao stiplees soos ‘n mooi boek, waarmee hy oor sy jong minnaar se rondings tas en by sy wegsteekplekkies inglip. Ten slotte raak dit die hand waarmee Daan in talle boeke rondblaai, en waarmee hy sy ou vriendin Sannie Coetsee s’n vashou terwyl sy sterf.

Al hierdie oomblikke is deel van die lang pad, die dao, wat Daan van der Walt stap. En dit is slegs maar ’n klein skerfie van die verbluffende veelfasettigheid waarmee die roman Die Dao van Daan van der Walt, gepubliseer onder die skrywersnaam Lodewyk G. du Plessis, nog talle lesers hul hande sal laat saamslaan.

..................................

KORTLYS

Charl-Pierre Naudé: Die ongelooflike onskuld van Dirkie Verwey (Tafelberg)

Dat ʼn digter dit durf waag om ʼn roman te skryf, en dan ʼn roman soos Die ongelooflike onskuld van Dirkie Verwey. Maar die eintlike verrassing is Charl-Pierre Naudé se verbeeldingsvlugte, die onthutsende vermenging van historiografie en wetenskapsfiksie, van speur- en liefdesverhaal, van reportage en magiese realisme, van ongelooflike onskuld en geloofbare skuld. Naudé gebruik die kwantumfisika se konsep ewewêrelde, oftewel die moontlikheid dat jy in meer as een wêreld kan bestaan, om hierdie lywige roman se uiteenlopenhede bymekaar te hou.

Charl-Pierre Naudé is byvoorbeeld bloot die eweskrywer van ene Hermanus Verdomp, ʼn plattelandse joernalis wat ʼn roman nagelaat het oor ʼn reeks gebeure in die apartheidstyd op die Lyksovlakte. Hier het voorkoms altoos bedrieg; niks was voor die hand liggend of eenduidig nie. Hier is Dirkie Verwey een nag, terwyl hy in salige onskuld in sy bed lê en slaap het, deur die koster betrap waar hy hom op ʼn kerkbank oorgegee het aan sy skuldige begeerte vir Anna Bandjies. Dirkie word heen en weer geruk tussen ʼn wêreld van volkome onskuld en een van magsmisbruik, moord, verkragting en die ontugwet. Apartheid, die ganse Suid-Afrika, word ʼn absoluut geloofbare konglomeraat van ewewêrelde, en Charl-Pierre Naudé se prosadebuut word ʼn gedurfde, ambisieuse en aangrypende ontginning van die bestaan as ʼn komplekse naasmekaarbestaan van ʼn veelvoud van waarhede. 

..................................

Ingrid Winterbach: Die troebel tyd (Human & Rousseau)

Ingrid Winterbach se roman Die troebel tyd benut die eenvoudige gegewe van ’n vrou, Magrieta Prinsloo, wat haar werk bedank, ’n nuwe baan inslaan, en dan tydens ’n wandeling ’n ontmoeting het met ’n vreemde vrou wat haar bystaan in die oorgangsproses van haar lewe. Dit is ’n roman met  ’n ensiklopediese reikwydte, maar Winterbach ondermyn dié groter visie op kenmerkende manier deur te wys hoe moeilik dit is om antwoorde op alle vrae te vind in ons tydsgewrig. Winterbach se skryfstrategie is meersydig: die dubbele kodering van Japannese tantrastellings en mitologiese simboliek, ironie en pastiche in die speurverhaal-elemente, kognitiewe kartering van die wêreld soos Magrieta dit leer verstaan, en die soeke na die ontologies dominante element in Magrieta se Stellenbosse omgewing. Dit alles terwyl dinge soos klas, ras en gender-problematiek op eg-Winterbachiaanse wyse ingeweef word in die digte tekstuur van genres, vertelstrategieë, toespelings en parodie. Van die resensente van hierdie werk het dit as ’n kragtoer beskryf, met reg.

Lees ook

Media24 Boeke Literêre Pryse vir 2019 bekend

Die dao van Daan van der Walt deur Lodewyk G du Plessis: ’n resensie

Die ongelooflike onskuld van Dirkie Verwey deur Charl-Pierre Naudé: ’n resensie

Du Toitskloof | LitNet Eerste Slukkie: Die ongelooflike onskuld van Dirkie Verwey deur Charl-Pierre Naudé

Die troebel tyd deur Ingrid Winterbach: ’n resensie

Die troebel tyd deur Ingrid Winterbach: ’n LitNet Akademies-resensie-essay

The post Media24 Boeke 2019: WA Hofmeyr-prys vir Afrikaanse fiksie – motiverings appeared first on LitNet.

Opsomming

Die doel van hierdie artikel is om die uitbeelding van Jesus volgens die Evangelie van Judas (hierna EvJ) te ondersoek. Die studie begin met ’n kort oorsig oor die ontdekking van die EvJ, asook die publikasie daarvan en die sensasionele media-aandag wat daarmee gepaard gegaan het. Die EvJ word dan bespreek binne die konteks van die Setiaanse Gnostisisme– die vorm van Gnostiek wat ons in die EvJ kry – met besondere aandag aan hoe die kosmologie van die EvJ ooreenstem met en verskil van dié van ander Setiaanse tekste, soos die Geheime Openbaring van Johannes. Daar word aangetoon dat die EvJ wel die basiese trekke van Setiaanse Gnostiek vertoon, maar ook in ’n aantal gevalle daarvan afwyk. Hierdie bespreking dien as grondslag vir die hoofdeel van die artikel, wat handel oor die uitbeelding van Jesus se identiteit in die EvJ. Daar word eers na die mitologiese identiteit van Jesus as die gestuurde van Barbelo gekyk. Dan word die konstruksie van Jesus as ’n laggende leraar-profeet ondersoek, met die klem op die literêre tegniek van ironie en tragedie, wat beide Jesus en Judas se identiteit inkleur. Laastens bied die studie ’n blik op die figuur van Jesus as ’n teenstander van die proto-Ortodokse kerk.

Trefwoorde: evangelie; Evangelie van Judas; gnostisisme; Jesus; Judas; Kodeks Tchacos; Setianisme; vroeë Christendom

Abstract

The portrayal of Jesus in the Gospel of Judas

In the Gospel of Judas (hereafter GJ), Judas makes an important confession about the identity of Jesus, saying: “I know who you are and from what place you have come. You came from the immortal Aeon of Barbelo, the one who sent you is he whose name I am not worthy to speak” (GJ 35:15–20; translations of GJ are taken from DeConick 2007). Thus reads one of the most important statements regarding the identity of Jesus in GJ. The purpose of this article is to examine the portrayal of Jesus in GJ. While a great deal of attention has been given to the identity of Judas, less work has been done on the construction of Jesus in GJ.

The study commences with a short overview of the discovery of GJ, as well as its publication and the accompanying media sensationalism at its release. Thereafter, GJ is discussed within the context of Sethian Gnosticism, the form of Gnosticism represented by GJ, with special attention to how the cosmology of GJ agrees with and differs from the cosmology of other Sethian texts, such as the Secret Revelation of John. It is shown that GJ displays the fundamental traits of Sethian Gnosticism, but that it also departs from some of these in some respects. This discussion serves as a basis for the subsequent examination pertaining to the portrayal of Jesus in GJ. The article first examines the mythological identity of Jesus as the one who comes from the eternal realm of Barbelo. Thereafter, the construction of Jesus as a laughing teacher-prophet is investigated, with emphasis on the use of irony and tragedy as literary techniques in GJ which colours the identities of both Jesus and Judas. Finally, the study views the presentation of Jesus as being in opposition to that of the proto-Orthodox church.

GJ is part of a branch of Gnosticism known as Sethian Gnosticism. While care needs to be taken when using the term and describing the phenomenon of Gnosticism (see Williams 1996; King 2005; Brakke 2010; Schmid 2018), it is evident that GJ conforms to the main outlines of the Sethian Gnostic myth as one would find, for instance, in the Secret Revelation of John. In this myth, there is a supreme trinity of the Great Invisible Spirit (Father), the Mother Barbelo, who is the representation of the thought of the Spirit, and the Autogenês, the Self-Generated One. From the Autogenês come forth the four great Luminaries and their accompanying aeons. The aeons are occupied by the ethereal Adam, Seth, and the generation of Seth. The fourth aeon of Eleleth is where Sophia lives. In some versions of the myth it is Sophia who attempts to contemplate the Invisible Spirit without permission, which then leads to the creation of Ialdabaoth, the malevolent creator-god. Ialdabaoth creates the material world and also Adam and Eve (first as a unified androgyne). Through various interventions by Barbelo, however, the true human couple is never lost to the ethereal realm of the Luminaries. The essence of Barbelo is transferred to Seth and his generation, who embodied the ideal Gnostic figure. GJ conforms broadly to this myth, but regarding the identity of Jesus there are some ambiguities. For instance, GJ does not explicitly associate Jesus with the Autogenês as is found in the Secret Revelation of John. There is also a puzzling section in 52:5–6 where the first translators reconstructed the text to indicate that Seth and Jesus are part of the 12 angels of the 12 archons of the underworld. DeConick (2007:85) has argued, rather, that the lacuna in 52:6 that is reconstructed as Seth should actually be Atheth, and that Christ should actually be “the Good One” (from chrêstos). DeConick’s view is quite plausible, although the ambiguities and even confusion (as Turner 2009:100 points out) in the mythological section of GJ make it difficult to be certain. Mythologically the author views Jesus as coming from Barbelo, but he seems to show much ambiguity as to where Jesus fits into the Sethian cosmology.

Jesus is not only constructed in mythological terms. He is also portrayed as the laughing teacher-prophet of irony in GJ. Jesus often laughs in GJ, but the laughing Jesus is ironic and even tragic. Jesus laughs at the lack of knowledge of his disciples. The irony and tragedy lie in the fact that the disciples, who are supposed to be his closest confidants, know neither Jesus nor themselves. It is ironic that the figure closest to Jesus in GJ is Judas, who is also represented as the thirteenth demon. Only the demon knows who Jesus truly is. Jesus is, moreover, also depicted as a major opponent of the proto-Orthodox church, which is represented by the 12 disciples. The sacraments of the proto-Orthodox church are depicted as horrific human sacrifices that falsely take place in the name of Jesus, but are actually dedicated to Ialdabaoth. In this way, the author constructs the identity of Jesus in contrast to whom the proto-Orthodox church believes Jesus to be. While they think they worship Jesus, they actually worship the evil gods Ialdabaoth and Saklas.

In GJ, if one reads it as a parody, Jesus is therefore portrayed as a tragic figure, similar to Judas. He is a teacher who has disciples who do not understand him, and who actually confuse him with Ialdabaoth. His closest disciple is a demon who eventually betrays him unto death. He shares the true gnosis, but it is to the benefit of no one. The generation of Seth seems constantly at a distance in GJ. Jesus visits them only sporadically.

Not only does GJ demonstrate the varieties of early Christian views of Jesus, but it also shows how these views – like the views of those who portray Jesus in some ways today – are informed by theology, cosmology, social and cultural contexts, and psychological factors.

Keywords: Codex Tchacos; early Christianity; Gnosticism; gospel; Gospel of Judas; Jesus; Judas; Sethianism

1. Inleiding

“En Judas het vir hom gesê: ‘Ek weet wie U is en van watter plek u gekom het. U het van die onsterflike Aiôn van Barbelo gekom, en die een wat vir U gestuur het is hy wie se naam ek nie waardig is om uit te spreek nie.’”¹ Só lees een van die belangrikste belydenisse oor Jesus uit die omstrede Evangelie van Judas (hierna EvJ). Die enigste oorblywende manuskrip van hierdie evangelie is blykbaar in ongeveer 1978 in Egipte ontdek. Weens die warm en droë klimaat van Egipte het daar ’n groot aantal manuskripte behoue gebly wat in die onlangse verlede ontdek is. Die manuskrip wat die EvJ bevat, is in Middel-Egipte gevind, in ’n grot wat binne ’n reeks koppies (Jebel Qarara) geleë is, in ’n dorpie naby Maghagha (in die Minja-munisipaliteit) aan die Westelike oewer van die Nylrivier (ongeveer 240 km suid van Kaïro) (Kasser 2006:50–1).

Figuur 1. Die gebied van Maghagha in Egipte, naby die plek waar die EvJ ontdek is.²

Ons weet nie wie die manuskrip oorspronklik ontdek het nie. Binne-in die grot waar die manuskrip ontdek is, was daar ’n aantal Romeinse glasflesse, menslike oorblyfsels en twee reghoekige kalksteenhouers wat verskeie antieke kodeksmanuskripte bevat het. Die kodekse het bestaan uit ’n Griekse wiskundige geskrif, ’n fragmentariese kopie van Eksodus, in Grieks geskryf, ’n fragmentariese kopie van sommige van die briewe van Paulus in Kopties³ geskryf, en die sogenaamde Kodeks Tchacos (Ehrman 2006b:70–1). Kodeks Tchacos – so genoem na die huidige eienaar van die kodeks, Frieda Nussberger-Tchacos – bestaan uit ’n aantal fragmentariese Gnostiese tekste, waaronder die EvJ, maar ook die Brief van Petrus aan Philippus, die Eerste Openbaring van Jakobus, en ’n weergawe van die Allogenes.⁴ Die persoon wat die skatte by Jebel Qarara gevind het, het dit eers aan ’n Egiptiese antiekhandelaar verkoop, wat dit later verkoop het aan ’n ander handelaar, met die skuilnaam Hanna Asabil. Nadat Hanna lank gesoek het na moontlike kopers, het twee akademici van die Universiteit van Michigan (Ludwig Koenen en David Noel Freedman) en een van Yale-universiteit (Stephen Emmel) ’n besoek gebring aan Hanna om na die manuskripte te kyk. Emmel, op daardie stadium ’n PhD-kandidaat van Yale-universiteit, het na die Gnostiese tekste gekyk en hulle aanvanklik geïdentifiseer as ’n gnostiese evangelie (maar nog nie as die verlore EvJ nie). Maar Hanna wou miljoene dollar vir die manuskripte hê, terwyl Koenen, Freedman en Emmel se begroting beperk was tot ongeveer VSA$50 000 (hoewel hulle later wel VSA$300 000 aangebied het). Hanna het nie die manuskripte aan hulle verkoop nie, en het toe later, in 1984, na New York gereis om weer die tekste te probeer smous, maar sonder sukses. Toe hy nie regkom nie, het hy die tekste vir bykans 16 jaar in ’n bankkluis gestoor. Die bedompige Amerikaanse klimaat het die geskrifte vinnig laat verrot.

Figuur 2. Die eerste bladsy van EvJ. Die skade as gevolg van die klam Amerikaanse klimaat is baie duidelik sigbaar in hierdie foto (https://commons.wikimedia .org/w/index.php?curid=5993036).

In die jaar 2000 het Frieda Nussberger-Tchacos die manuskripte gekoop, maar sy het geweier om die bedrag te noem wat sy daarvoor betaal het. Nadat Tchacos die manuskripte na die Yale-biblioteek geneem het, het Bentley Layton, die bekende Yale-professor in Koptologie, een van die manuskripte van Kodeks Tchacos positief as die EvJ geïdentifiseer. Maar Yale-universiteit se biblioteek kon nie die tekste aankoop nie, omdat geblyk het dat Hanna hulle nie verklaar het toe hy deur die grenspos gegaan het nie. Die aankoop daarvan kon ernstige regsprobleme vir Yale veroorsaak het (Kasser 2006:50–76; Ehrman 2006b:75).

Na ’n aantal verdere voorvalle en probeerslae om die manuskripte te verkoop, en nadat hulle selfs in ’n vrieskas gestoor is (wat werklik katastrofies was vir die gehalte van die manuskrip), het Nussberger-Tchacos die manuskripte aan die Maecenas Stigting vir Antieke Kuns oorhandig, waarna hulle na Switserland gestuur is. Daar het ’n ander professor in Koptologie, Rodolphe Kasser (Universiteit van Genève), die verbrokkelde manuskrip gesien, en die eerste treë in die restourasie, vertaling en teksontleding het gevolg (Kasser 2006:47–50). Met die hulp van Florence Darbre is die manuskrip na baie noukeurige en harde werk weer aanmekaargevoeg. Gregor Wurst en Stephen Emmel is later weer betrek om met die ontleding van die Koptiese teks te help. Dit was ook op hierdie stadium dat National Geographic Society betrokke geraak het by die bekendmaking en publikasie van die teks (Ehrman 2006b:75–80). Een van die eerste gepubliseerde weergawes van die Koptiese teks is, saam met ’n Engelse vertaling, deur Kasser, Meyer en Wurst saamgestel (2006:17–46).

National Geographic Society het deur radiokoolstofdatering bepaal dat die manuskrip uit die 3de eeu n.C. stam (Ehrman 2006a:8). Dit beteken nie dat dit die datum is toe die EvJ geskryf is nie, maar dit is wel die datum van Kodeks Tchacos, wat die kopie van die EvJ bevat. Die skade aan die manuskrip was aansienlik, maar ten spyte daarvan is dit bykans ’n wonderwerk dat daar vandag slegs 10 tot 15 persent van die manuskrip ontbreek. Die manuskrip self was oorspronklik in leer gebind, met 31 folio’s (d.w.s. 62 bladsye). Bladsye 33 tot 58 in Kodeks Tchacos bevat die EvJ (Meyer 2006a:14).

Die aankondiging van die ontdekking van die EvJ het gepaardgegaan met groot sensasionele beriggewing in die media. Gathercole (2007:1) verwys byvoorbeeld na die opskrif van ’n berig in die Mail on Sunday op 12 Maart 2006, wat gelees het: “World exclusive: The Gospel of Judas Iscariot, ‘Greatest archaeological discovery of all’, threat to 2000 years of Christian teaching.” Vandag, meer as ’n dekade later, besef almal dat dit beslis nie die geval was nie. Alhoewel dit ’n baie interessante en belangrike ontdekking is, is die EvJ beslis nie ’n groot bedreiging vir die moderne Christendom nie. Wat dit ons wel leer, is dat die eerste Christelike gemeenskappe besonder uiteenlopend was.

Soos deur die loop van hierdie studie duidelik sal word, is daar alreeds baie navorsing oor die EvJ gedoen. Ongelukkig het sommige van die eerste navorsers ook ten prooi geval aan die sensasiesug, soos Pearson (2009:151–152) en Turner (2008:187–90) duidelik aangetoon het. Dit blyk dat dit geen toeval was dat die vrystelling van National Geographic Society se boek (Kasser, Meyer en Wurst se The Gospel of Judas, 2006) en die dokumentêre televisieprogram daaroor in die Paasvakansie plaasgevind het, op dieselfde tyd as die vrystelling van die filmweergawe van Dan Brown se The Da Vinci Code nie.

Daar is, interessant genoeg, heelwat studies gedoen oor die identiteit van Judas Iskariot in die EvJ (Ehrman 2006b:121–70; Meyer 2006b:137–70; Hauf 2007; Robinson 2007; Pagels en King 2008; Pearson 2009:137–52; DeConick 2007 – myns insiens die belangrikste van almal). In teenstelling hiermee is daar minder werk gedoen oor die uitbeelding van Jesus in die EvJ. Roukema (2010:51–4, 104) het wel gekyk na die figuur van Jesus in die Gnostiese denke, maar het slegs ’n kort en oorsigtelike bespreking van die EvJ gegee. Die doel van hierdie artikel is om aandag te gee aan hoe Jesus in die EvJ uitgebeeld word. Ek sal eerstens ’n oorsig gee van die konteks waarbinne die EvJ geskryf is, naamlik die Setiaanse⁵ Gnostisisme, waarin aandag veral geskenk sal word aan die teologie en kosmologie van die teks. Die hoofdeel van die artikel ondersoek dan die uitbeelding van Jesus in die EvJ (ook met verwysing na die identiteit van Judas, aangesien hul identiteite dikwels teenoor mekaar gekonstrueer word). Die ondersoek word afgesluit met die kontekstualisering van die bevindinge in hierdie studie in terme van die ander uiteenlopende konstruksies van Jesus in die vroeë Christendom.

2. Setianisme: Die gnostiese-kosmologiese perspektief van die Evangelie van Judas

Lesers wat slegs met Mattheus, Markus, Lukas en Johannes, die vier kanonieke evangelies, bekend is, sal die EvJ met die eerste oogopslag as ’n baie vreemde evangelie ervaar. Dit is aansienlik korter as die evangelies van die Nuwe Testament. Die taalgebruik, teologie en ideologie van die EvJ verskil aansienlik van dié in die kanonieke evangelies. Die god- en wêreldbeeld van die EvJ spruit vanuit ’n sogenaamde gnostiese perspektief. Gnostisisme kan beskryf word as ’n denk- en geloofstelsel, onderliggend aan verskeie groepe in die antieke wêreld, wat aanspraak gemaak het op die volgende drie beginsels (Gathercole 2007:2–3; sien ook Markschies 2003): (1) Die wêreld is nie deur een almagtige God geskep nie, maar deur ’n bose, dwase, en ondergeskikte god wat ’n wêreld geskep het wat van die begin af gebroke en verganklik is. (2) Weens die negatiewe en skeptiese uitkyk op die materiële kosmos het die gnostiek ook gesê dat die vleeslike liggaam swak, verganklik en sleg is, en dat die siel van die mens uit die liggaamlike tronk moet ontsnap en terugkeer na sy hemelse bestaan. (3) Verlossing uit die gebroke vleeslike bestaan word bereik deur geheime “kennis”⁶ te bekom. Hierdie kennis is nie die soort wat ’n mens deur waarneming en opvoeding of onderrig kan kry nie. Die ware gnôsis word slegs deur die Oppergod geopenbaar, aan ’n klein aantal mense wat geestelike vonke van die Oppergod in hul diepste wese het. Die gnostiese denkraamwerk is veral deur die Griekse Platoniese wysbegeerte, die teologiese narratiewe van die Hebreeuse Bybel, veral die Pentateug, en die Jesus-gebeure beïnvloed. Die bekendste en mees invloedryke versameling van gnostiese geskrifte is die Nag Hammadi-korpus, wat ook in Egipte ontdek is, in 1945.

Die begrip gnostisisme of gnostiek moet met sorg benader word. Navorsers soos Williams (1996), King (2005) en Brakke (2010) het met reg geredeneer dat die konsep gedekonstrueer moet word. Gnostisisme is nie ’n eenvoudige en eenvormige verskynsel nie. Die veralgemening “gnostiese groepe” is ’n produk van die groepe se proto-Ortodokse⁷ Christelike teenstanders eerder as wat dit die selfbeskouing van die bewegings weergee. Eerder as om met die benaming “gnostiese groepe” te veralgemeen, is dit dalk beter om na individuele geskrifte te kyk en moontlike vergelykings tussen hulle te tref. Dié sorgvuldige benadering ten opsigte van die gnostiek is die een wat in hierdie studie gevolg word.⁸

Die bestaan van die EvJ was bekend aan geleerdes nog voordat die Kodeks Tchacos ontdek is – sommige vroeg-Christelike skrywers verwys reeds daarna. ’n Goeie oorsig oor en bespreking van Patristiese getuies van die EvJ is byvoorbeeld dié van Wurst (2006:121–36). Een van die vroegste en belangrikste getuies vir die bestaan van die EvJ is Irenaeus van Lyon (ca. 130 – ca. 202 n.C.). Irenaeus het ’n boek geskryf, Adversus haereses, en in deel 1.31.1 van dié boek verwys hy na ’n groep wat hy die Kainiete noem (Unger en Dillon 1992:102–3). Volgens Irenaeus en ander vroeg-Christelike skrywers wat hieroor geskryf het, het die Kainiete persone soos Kain, maar ook Esau en die Sodomiete, beskou as afkomstig van die Oppergod en aan hom verwant. Figure soos Abel en Jakob, wat as helde van die Hebreeuse Bybel beskou word, is eintlik aan die kant van die ondergeskikte en bose skepper van die wêreld. Dit is dan ook in hierdie opsig, volgens Irenaeus, dat die Kainiete aan Judas waarde toevoeg. Irenaeus vertel dat die Kainiete geglo het dat slegs Judas die werklike openbaring van die waarheid van Jesus ontvang het. Laastens sê Irenaeus dat die EvJ die produk van die Kainiete is. Daar is baie navorsing gedoen oor die verskille en ooreenkomste tussen die EvJ soos ons dit in die Tchacos Kodeks het, en die uitsprake van Irenaeus. Sommige meen dat Irenaeus ’n goeie kennis van die teks gehad het (Van Oort 2009:43–56; 2013:1–8), terwyl ander glo dat die EvJ in Kodeks Tchacos nie die evangelie is waarvan Irenaeus praat nie, of dat dit ’n weergawe is wat baie afwyk van die oorspronklike waarna Irenaeus verwys (Turner 2009:131). Die bewyse toon egter tog ’n sterk verwantskap tussen die weergawe van Irenaeus en die EvJ in Kodeks Tchacos. Ander vroeg-Christelike skrywers, soos Pseudo-Tertullianus, Theodoretus van Sirus en Epiphanius van Salamis, verwys ook na die Kainiete en/of die EvJ (sien ook Turner 2008:190–5). Al die antieke getuies verwys ook na die gnostiese kenmerke van die teks.

Turner (2008:192) meen dat Irenaeus en sy navolgers nie die EvJ kon gelees het nie. Hy waarsku ons ook om nie net te aanvaar dat ’n groep soos die Kainiete werklik bestaan het nie – in die bestaande dele van die EvJ word Kain byvoorbeeld nie eers genoem nie (Turner 2008:192–4). Dit is reeds opgemerk dat skrywers soos Williams en Brakke daarteen waarsku om gnostiese geskrifte as ‘t ware teen die grein van hul teenstanders in te lees, soos Irenaeus in hierdie geval. Turner (2008:190–5) noem dat die konstruksie van gnostiese groepe, soos die Kainiete en sogenaamde Ofiete,⁹ of sogenaamde Setiane en Barbeloïete (van die latere skrywers, soos Theodoretus), ’n produk van latere Christelike heresiologie oftewel ketterkunde is. Die gnostiese groepe het waarskynlik nooit met hierdie terme na hulself verwys nie. Die latere skrywers het ’n behoefte gehad om die verskillende kettergroeperings te klassifiseer, juis omrede hulle waarskynlik so soortgelyk voorgekom het.¹⁰ Die meeste van hierdie groepe het na hulself verwys as die “saad van Set”. Soos binnekort verder bespreek sal word, het die Setiane hulself geassosieer met Adam se seun, Set. Turner (2008:193–4) noem verder die volgende:

But it is doubtful whether there ever were any such distinctive sects who called themselves by such names: both Theodoret’s Barbeloites with their supreme Father-Mother-Child trinity and his Ophite cosmogony and anthropogony based on a midrashic rewriting of the Genesis paradise story are basic components underlying the modern typological category of Classical or early Sethian Gnosticism. The distinctive opinions attributed to the so-called Cainites is so general that such opinions might have been uttered by virtually anyone, and to date no original Gnostic writings in our possession allude to them. Of these three groups, the only one to have gained any institutional and literary perdurance was the Sethians, who, with their baptismal and ascensional practices, at least eventually came to refer to themselves as the seed of Seth.

Om die god- en wêreldbeeld van die EvJ te verstaan, is dit dus nodig om die mitologiese denke van die vroeg-Setiaanse (of klassieke) gnostisisme te verstaan.¹¹

Dit is reeds vermeld dat die gnostisisme gekenmerk word deur hul kosmiese en liggaamlike (materiële) pessimisme. Hierdie beginsels is in ’n redelik komplekse kosmologie ingebed. Hierdie kosmologie word uit enkele meer bekende antieke Setiaanse gnostiese geskrifte afgelei, veral die Geheime Openbaring (Apokrufon) van Johannes, die Heilige Boek van die Grote Onsigbare Gees (oftewel die Koptiese Evangelie van die Egiptenare), die Openbaring van Adam, en Zostrianos, wat almal deel van die Nag Hammadi-korpus vorm.

Een van die bekendste en duidelikste weergawes van Setiaanse gnostiese kosmologie word in die Geheime Openbaring van Johannes¹² aangetref (Schmid 2018:331–8; alhoewel ons dit in baie ander gnostiese geskrifte vind) en wat volg, is grotendeels ’n opsomming hiervan. Aan die bopunt van die Setiaanse teologiese hiërargie is die almagtige Drie-eenheid van die Vader, Moeder en Kind, respektiewelik genoem die Onsigbare Gees, Barbelo en die goddelike Autogenês. Die laasgenoemde se naam, afgelei van die Griekse woord, αὐτογενής, beteken “die Self-Verwekte Een”.¹³ Die Onsigbare Gees is van so ’n aard dat hy onbeskryflik is en in sigself die wesenlike bestaansgebied oorskry. Die vierde hoofstuk van die Geheime Openbaring van Johannes gee ’n uitgebreide en pragtige beskrywing van die Onsigbare Gees:

Dit alleenlik is ewig aangesien Dit niks benodig nie. Want Dit is geheel volmaak. Dit kom niks kort nie, asof enigiets Dit sou kon vervolmaak, maar Dit is altyd ten volle volmaak in die lig .… Dit is onuitspreeklik omdat niemand in staat is om Dit te begryp om oor Dit te praat nie. Dit kan nie benoem word nie, omdat niemand voor Dit bestaan het om Dit ’n naam te gee nie. Dit is die onmeetbare lig, wat suiwer is, heilig, en onbesoedeld. Dit is onuitspreeklik, volmaak in onverganklikheid. Dit bestaan nie in volmaaktheid, geseëndheid, of goddelikheid nie, maar Dit is bowenal voortrefliker as al hierdie dinge. (Geheime Openbaring van Johannes4:10–12, 18–22)¹⁴

Die bestaan begin, formeel gesproke, met die Moeder, Barbelo, wat die selfrefleksie van die Onsigbare Gees is. Die Geheime Openbaring van Johannes 5:13–20 beskryf Barbelo as volg:

En Sy [die Onsigbare Gees se] denke het wesenlik geword. Sy [Barbelo] het verskyn. Sy het in Sy [die Onsigbare Gees se] teenwoordigheid gestaan, in die heerlikheid van die lig; Sy is die mag wat voor die Geheel is. Dit is Sy wat verskyn het, Sy wat die volmaakte Pronoia van die Geheel is, die lig, die gelykenis van die lig, die beeld van die Onsigbare, Sy wat die volmaakte mag is, Barbelo, die volmaakte Aiôn van die heerlikheid.¹⁵

Die Kind is vanuit Barbelo selfverwek, soms spontaan, of soms as gevolg van ’n vonk van die Vader se lig (Turner 2001:499–553; Van den Broek 2013:136–205). Christus word dikwels met die Kind vereenselwig (Geheime Openbaring van Johannes7:1–32). Die res van die transendente of hemelse gebied ontstaan uit die skeppingsvermoë van die Kind. Die transendente werklikheid word gevorm rondom vier Liggewers,¹⁶ genoem Harmozel, Orojael, Daweithai en Elelet. Parallel met hierdie Liggewers word vier Aiône¹⁷ uitgestraal.¹⁸ Die eerste drie Aiône verteenwoordig die hemelse woongebiede van die voorbestaande Adam/Adamas (nie die aardse Adam nie), van Set, en van Set se afstammelinge. Set is ’n uiters belangrike figuur in die gnostiese denke. Set was die derde seun van Adam en Eva, en volgens Genesis 4:25 die plaasvervanger vir Abel. Volgens die gnostiek is Set ’n redderfiguur, en die nageslag van Set (in teenstelling met dié van Kain) verteenwoordig die verligte nageslag. Daarom is die sentrale identiteitsparadigma vir die Setiane juis die “saad van Set”. Die vierde Aiôn van Elelet is ook belangrik, aangesien dit die woonplek is van Sofia, of Wysheid (Smith 2014:225–6; Turner 2008:195). Die hemelse werklikheid of wêreld staan bekend as die Plêrôma.¹⁹

Die ontstaansgebied onder hierdie hemelse Aiône ontwikkel eerder direk uit Elelet se aanmoediging of, soos in baie ander Setiaanse bronne, wanneer Sofia die wesenlikheid van die Vader probeer bepeins. In baie gnostiese tradisies, veral in die Geheime Openbaring van Johannes en die Hupostase van die Argône, speel Sofia ’n belangrike rol, omrede sy ’n val beleef na hierdie handeling om die Vader te probeer verstaan, en dan weer herstel word deur die werk van ’n Redder en na die hemelse sfeer terugkeer (Smith 2014:232; Turner 2001:223–30). Volgens die Setianisme is die subhemelse en materiële wêreld geskep as gevolg van die ongehoorsaamheid van Sofia. Met die skep van die subhemelse wêreld kom ook die skepping van die Groot Argôn (of Heerser, van die Griekse woord ἄρχων; argôn). Dié Argôn, wie se wese deur boosheid en jaloesie gekenmerk word, word met verskillende name beskryf: Jaldabaot (moontlik verwant aan “Jahweh van die Leërskare”), Saklas (“Dwaas”), Nebruel/Nebro (“Rebel”), Samael (“Blinde god”), ens. Dit is ook hierdie Argôn wat geassosieer word met die Skepper-God van die Hebreeuse Bybel. Jaldabaot steel dan van die Moeder se goddelike wese wat Sofia het, wat hy dan gebruik om ander argône en wesens te skep (Turner 2001:73–5; Van den Broek 2013:46–7). Hierdie subargône sluit ’n aantal engelwesens in: die 12 engele van die diereriem (die sodiak), die sewe argône van die sewe planetêre sfere, en baie ander (die sterrestelsel is ’n belangrike tema in die EvJ). Jaldabaot smag na mag, en wil oor die wêreld van die duisternis regeer. Hy ken slegs sy ma, Sofia, maar het geen verdere kennis van die Plêrôma nie. Daarom sê Jaldabaot in Jesaja 45:5: “Ek is die Here, daar is geen ander nie, buiten My is daar geen God nie” (Nuwe Afrikaanse Vertaling; sien ook Geheime Openbaring van Johannes 14:1–27).

Sofia bely dan teenoor Moeder Barbelo haar skuld, maar sy word nie ten volle tot die Plêrôma herstel nie. Die volle herstel van Sofia sal plaasvind eers wanneer die gebrokenheid en tekortkoming van haar skepping herstel is. Daar vind dan ’n ingryping deur Barbelo plaas, en ’n beeld van die “Eerste Mens” (moontlik ’n voorstelling van Barbelo self) word op die oerwaters van die skepping geplaas (sien Genesis 1:1–3). Dit is ook op hierdie oerwaters waar Jaldabaot en sy argône besig was om die valse wêreld te skep. Maar Jaldabaot wou die goddelike krag en wese wat hy van Sofia gesteel het, nie verloor nie. Dit is dán dat Jaldabaot vir sy mede-argône sê (met verwysing na Genesis 1:26–7): “Laat Ons mense maak na ons beeld, na ons gelykenis ...” En só skep Jaldabaot die aardse Adam, die fisieke eersgeskapene.²⁰ Maar Adam bly slegs ’n lewelose skepsel, onbeweeglik op die aarde (Geheime Openbaring van Johannes16–17). Barbelo kul dan vir Jaldabaot sodat hy van sy lewenswese, wat hy van Sofia (en dus, Barbelo) gesteel het, in Adam inblaas, sodat Adam ’n lewende wese word (Genesis 2:7). Adam bevat dus ’n lewensvonk van Barbelo. Wanneer Adam ’n lewende siel word, oortref die heerlikheid van al die argône. Hulle probeer om Adam dan verder in sy fisieke bestaan onder te dompel, plaas hom in Eden, ’n tuin vol giftige bome, en beveel hom om nie van die boom van kennis van goed en kwaad te eet nie (Genesis 2:16–7), aangesien dit Adam se goddelike kennis en verligting sal herstel (Turner 2001:74; Burns 2014:34–5).

Barbelo (wat soms ook Pronoia²¹ genoem word) verleen ook aan Adam van haar eie Epinoia;²² ’n verligtende mag wat ook Zôê²³ genoem word. Epinoia-Zoê verskyn in twee vorme: die boom van kennis van goed en kwaad, en Eva, sy geestelike, vroulike ewebeeld. Dit is redelik algemeen in gnostiese denke dat die eerste mens tweeslagtig of androgien is. Jaldabaot probeer dan om Epinoia-Zoê uit Adam te verwyder, uit Adam se sy, en dit in ’n ander wese op te vang: die vrou. Maar net ’n deel van Epinoia-Zoê word uit Adam gehaal, terwyl die geestelike Epinoia-Zoê (Eva) steeds binne-in Adam bly. Adam word dan verlig deur die geestelike Eva te aanskou, asook deur van die boom te eet. In die gnostiese kosmologie is daar dus nie ’n negatiewe verleiding van Adam deur Eva in die tuin van Eden nie (Pagels 2000:187–206).²⁴ Deur ongehoorsaam te wees aan die skepper, Jaldabaot, doen Adam nie sonde nie, maar hy word eintlik twee maal verlig. In woede verdryf Jaldabaot vir Adam en Eva uit die tuin. Sy volgende plan, om die verligting van Adam en Eva te bekamp, is om aan hulle seksuele begeertes te gee, en hulle aan die drange vir seksuele gemeenskap oor te lewer. Jaldabaot verlei dan self vir Eva, en verwek so vir Kain en Abel. Barbelo het gelukkig die verligting van Eva verwyder. Jaldabaot het dus slegs ’n aardse eweknie van Eva verkrag (Turner 2001:74; Van den Broek 2013:52–5). Die ware, geestelike Eva is steeds binne-in Adam. Wanneer Adam dan weer vir Eva “leer ken” (wat in die Hebreeuse Bybel ’n eufemisme vir seksuele omgang is, maar wat gnostici gesien het as ’n handeling om tot ware kennis [gnôsis] te kom), baar sy vir Set, wat ook, soos Adam, die ware beeld van God dra. Die gnostici verbind hulself dus aan hóm as die nageslag van Set (Geheime Openbaring van Johannes21–3). Jaldabaot probeer die mensdom verder te vernietig, deur die groot vloed van Noag. Barbelo waarsku juis vir Noag sodat hy die ark kan bou. Deur die gebeure rondom Noag en die ark word die nasate van Set nie net gered nie, maar beleef ook ’n soort “hemelvaart”, waarin hulle opgeneem word na die Plêrôma, blykbaar na die vier Liggewers, waar Adam, Set en die nageslag van Set in ’n ewige aiôniese bestaan kan leef. So streef die oorblywende aardse Setiane na hul hemelse bestaan saam met die Liggewers. En so, deur die geskiedenis, maak Moeder-Barbelo haarself bekend in verskeie vorme, byvoorbeeld in ’n verligte wolk, soms as Set self, en ook as Jesus, en ook deur verskeie godsdienstige rituele, veral die doop (Turner 2001:74–5; Schmid 2018:314–87).

Die vraag wat ons nou in die gesig staar, is tot watter mate die EvJ ooreenstem met hierdie klassieke Setiaanse kosmologiese raamwerke. Hier is die doel nie om ’n breedvoerige vergelyking te tref tussen die kosmologie van die EvJ en ander Setiaanse tekste, soos die Geheime Openbaring van Johannes, nie, maar eerder om ’n oorsig oor die belangrikste verskille te gee, veral omdat dit ter sake is in die ondersoek na hoe die EvJ vir Jesus in sy kosmiese raamwerk plaas.

In EvJ 47:1–53:16 leer Jesus vir Judas oor die ontstaan van die hemelse en aardse wêreld, en hy doen dit binne ’n raamwerk wat hoofsaaklik ooreenstem met die hooftrekke van Setiaanse kosmologie, soos hier bo bespreek. EvJ 47:8–10 leer ook van die Groot Onsigbare Gees;²⁵ in 47:14 lees ons oor ’n liggewende wolk, wat waarskynlik na Barbelo verwys (in 35:17–8 word Barbelo spesifiek genoem), waaruit die Autogenês voortkom (47:18–20). EvJ 47:21–49:6 verwys dan ook na die ontstaan van die vier Liggewers, asook Adamas, Set en die nageslag van Set, wat in nog ’n liggewende wolk woon. In EvJ 51 lees ons ook van die ontstaan van die subhemelse wêreld. Hier noem EvJ dat uit die vierde Liggewer, Elelet, 12 “engele” (eintlik word argône bedoel) voortspruit wat oor die onderwêreld moet regeer. Onder die 12 is Saklas en Nebro (Jaldabaot), wat verdere engele skep om saam met hulle te regeer. EvJ 52–3 handel dan oor die skepping van die aardse prôtoplaste, Adam en Eva.

Die EvJ verskil egter ook in ’n aantal opsigte van ander klassieke Setiaanse kosmiese vertellings, soos Turner (2009:98–110) aandui. Dit word in die bespreking wat volg, in gedagte gehou dat daar nie ’n volledige teks van EvJ is nie.²⁶ Maar ten spyte hiervan is daar in die beskikbare teks wel verskille wat uitgewys moet word. Een van die belangrikste verskille, veral in die lig van hierdie ondersoek, is dat soteriologie nie ’n vooropstaande tema in die EvJ is nie. Alhoewel Judas bely dat Jesus van die aiôn van Barbelo kom, word Jesus nie soseer uitgebeeld as ’n redder, soos wat ’n mens dit in die Geheime Openbaring van Johannesvind nie. Die tema van Moeder Barbelo wat neerdaal en in verskillende figure, soos Set en Jesus, verskyn, is skaars ’n kwessie in die EvJ. Dit kom ook nie voor asof ’n aanvanklik tweeslagtige Adam eers geskape word nie. Adam en Eva word as ’n paar geskape (52:14–25). Barbelo, en veral Sofia, word skaars genoem in wat oorbly van die teks (daar is ’n vreemde verwysing na die “verganklike Sofia” in 44:4). Daar word ook nie letterlik genoem dat die vier Liggewers uit die Autogenês verskyn nie; hulle ontstaan deur die Autogenês slegs uit een of ander onbekende “wolk” (47:22–3). Wat uniek is aan die EvJ, is die verhaal oor die ontstaan van ’n groot aantal ander stelle liggewers: uit die vier Liggewers kom nog twee (moontlik die son en die maan van Genesis 1:16), wat dan verder vermenigvuldig na 72, en dan 360 liggewers (’n astrologiese tema). Hierdie skema van 2/72/360 is baie skaars in Setiaanse literatuur. Turner (2009:100; 2008:197–9) wys daarop dat hierdie skema slegs in die teks van Die Geseënde Eugnostosverskyn. Die heersers van die onderwêreld ontstaan nie deur Sofia nie, maar deur Elelet.²⁷ Dit is ook vreemd dat Nebro en Saklas geskei word, en dat slegs Nebro (Nebruel, die “Rebel” of die “Afvallige Een”, ⲁⲡ[ⲟⲥ]ⲧⲁⲧⲏⲥ; apostatâs, volgens 51:14) met Jaldabaot (ï[ⲁⲗ]ⲇⲁⲃⲁⲱⲑ) geïdentifiseer word (51:12–5).

Soos Turner (2009:101–4) verder aantoon, is daar ook ’n aantal terminologiese en konseptuele probleme. Wanneer die EvJ na die “koninkryk” (sien byvoorbeeld 35:25, 43:18, 45:26; ⲙⲛⲧⲉⲣⲟ; m^entero) verwys, het dit, anders as in die kanonieke evangelies, meestal ’n negatiewe konnotasie. “Koninkryk” verwys hier na die gebroke aardse wêreld van Nebro en Saklas (sien byvoorbeeld 43:18). Die term geslag (ⲅⲉⲛⲉⲁ; genea) word op verskeie maniere, positief en negatief, gebruik. Dit kan verwys na die nageslag van Set of die aardse geslag waarvan Judas deel is (vergelyk die gebruik van die term in 43:7 en 43:15). Die skrywer gebruik ook terme soos liggewer, engel, aiôn en wolk as plaasvervangers vir mekaar. In EvJ 47:18 word die Autogenês ’n groot engel (ⲁⲅⲅⲉⲗⲟⲥ; angelos) genoem, en die eerste vier Liggewers word ook engele genoem. Die woord liggewer (ⲫⲱⲥⲧⲏⲣ; phôstâr) word gebruik om na die vier groot Liggewers (wat dan ook engele genoem word) te verwys, asook na verskillende astrologiese liggame, soos die son, maan en sterre. As gevolg van hierdie verskille en probleme wat ons in die EvJ aantref, meen Turner (2009:105): “[T]he Gospel of Judas as we have it is unlikely to be a second-century treatise, and has been influenced by comparatively later Sethian literature.” Oor die mitologiese deel in EvJ 47–53 redeneer hy as volg (Turner 2009:101): “[T]he entire Sethian mythical section is a late and confused product, cobbled together from various sources, and secondarily inserted into the Gospel of Judas.” Hierdie punte is belangrik om in ag te neem wanneer ons nou die uitbeelding van Jesus in die EvJ van nader beskou.

3. Die uitbeelding van Jesus in die Evangelie van Judas

Soos alreeds genoem, kan lesers wat onbekend is met die gnostiese literatuur ’n baie vreemde beeld van Jesus te wagte wees wat baie anders is as dié in die kanonieke evangelies. Elke evangelieskrywer, kanoniek of niekanoniek, het ’n bepaalde konstruksie van Jesus (dit is een van die belangrike ontwikkelinge van die studie van die historiese Jesus; Allison 2010; Keener 1999). Die skrywer van die Evangelie volgens Markus sien Jesus byvoorbeeld as die lydende Messias, terwyl die Mattheus-evangelie klem lê op Jesus as ’n leraar-profeet soortgelyk aan Moses. Lukas sien Jesus meer in die lig van ’n martelaar-profeet. Die Evangelie volgens Johannes, wat ’n baie hoë Christologie het, sien Jesus as die voorafbestaande Logos, die Woord van God.²⁸

Hoe konstrueer die EvJ die figuur van Jesus?

Die identiteit van Jesus word op drie wyses in die EvJ uitgebeeld. Daar is eerstens die mitologiese identiteit, waarin Jesus binne die gnostiese kosmologie geplaas word. Tweedens word Jesus ook uitgebeeld as ’n leraar-profeet, maar nie soseer een wat hoop en bekering aanmoedig en aankondig nie. Jesus word uitgebeeld as die laggende profeet, in die sin dat die boodskap en lering wat hy bring, ironies en tragies is. Laastens is daar ook die polemiese identiteit van Jesus. Hierdie aspek van Jesus se identiteit het te make met hoe die skrywer van die EvJ Jesus as ’n teenstander van die proto-Ortodokse kerk uitbeeld.

3.1 Jesus se mitologiese identiteit: Die een van die aiôn van Barbelo

In EvJ 34:11–36:10 word die kwessie van Jesus se identiteit direk aangespreek. In 34:11–8 lees ons:²⁹ “Hulle het gesê: ‘Leermeester, [is] u [nie] die seun van ons god nie?’ Jesus het vir hulle gesê: ‘Hoe ken [julle] vir my? Waarlik, ek sê vir julle, geen geslag vanuit die mense wat om julle is sal my ken nie.’” Hier sien ons alreeds dat die EvJ die tradisionele titel vir Jesus, naamlik dié van Seun van God, afwys as nie van toepassing op Jesus nie. Die Jesus wat deur die proto-Ortodokse kerk bely word, is, volgens EvJ, nie die ware Jesus nie. Die rede hiervoor is dat die god waarna die proto-Ortodokse kerk verwys, die god van die Hebreeuse Bybel is, wat eintlik die bose god Nebro/Jaldabaot is. Vir die skrywer van die EvJ kan Jesus nooit die seun van god wees nie, want dit sal Jesus verbind met die boosheid van Jaldabaot. Die implikasie is dan ook dat die god wat deur die proto-Ortodokse kerk aanbid word, ’n bose en valse god is. Die idee van Jesus as die teenstander van die proto-Ortodokse kerk word hier onder verder bespreek.

Dit is dus belangrik vir die skrywer om Jesus los te maak van enige moontlike verbintenis met Jaldabaot. In EvJ 35:1–14 daag Jesus die dissipels uit om voor sy aangesig te staan. Niemand, behalwe Judas, kry dit reg nie. Met hierdie gedeelte word daar dus geïmpliseer dat die dissipels, wat in die EvJ as (die verteenwoordigers van) die proto-Ortodokse kerk funksioneer, nie in staat is om Jesus se ware identiteit te begryp nie. Hulle word beskryf as geeste wat nie die krag en dapperheid het om voor Jesus te staan nie. Sodoende word die teenstanders van die EvJ as vroulik en lafhartig uitgebeeld (35:7–8), en Jesus op sy beurt as manlik en magtig.

Slegs Judas het die mag om Jesus te aanskou en waarlik te identifiseer. Judas kom na vore en identifiseer Jesus. Maar alhoewel Judas voor Jesus kan staan, kan hy ook nie vir Jesus in die oë kyk nie. Judas is dus nie op dieselfde vlak as Jesus nie. Maar waarom is Judas dan wel in staat om Jesus te kan identifiseer? In die tydperk kort na die ontdekking van die EvJ is daar aansprake gemaak dat Judas Jesus se beste vriend en getrouste dissipel was. Met al die media se sensasiesug was dit baie aanloklik om Judas op dié wyse uit te beeld, omrede dit so teen die hoofstroom van kanonieke tradisies ingegaan het. In die boek uitgegee deur National Geographic Society meen Meyer (2006a:3–9) dat Judas ’n held in hierdie evangelie is, ’n positiewe figuur, en selfs ’n rolmodel. In die EvJ word Judas ook geassosieer met die getal 13 (sien byvoorbeeld 44:20–1, 46:19–24). Ehrman meen in dieselfde boek (2006a:113) dat 13 Judas se “gelukkige nommer” is. Maar nadat al die sensasiesug oor die EvJ afgeneem het, en die teks aan die nodige kritiese navorsing blootgestel is, is daar besef dat hierdie eerste indrukke oor Judas in die EvJ geheel en al verkeerd was. DeConick (2007) en Pearson (2009:137–52) het met baie oortuigende argumente aangetoon dat Judas eintlik ’n baie negatiewe en selfs tragiese figuur is. 13 is nie die gelukkige nommer van Judas nie; die dertiende aiôn is die hoogste aiôn wat met die bose skeppergod van die wêreld verbind word (Pearson 2009:140–2). Die EvJ is dus ’n ironiese tragedie. Hierdie bevindinge oor die EvJ is van die belangrikste, en word nou beskou as die meer betroubare, hersieningsbenadering tot die EvJ. Hierdie kritiese benadering tot die EvJ is duidelik in die publikasies wat deur Scopello (2008) en DeConick (2009) saamgestel is. Hierdie gebeure rondom die aanvanklike ernstige waninterpretasie van die EvJ wys hoe belangrik dit is, binne die konteks van kritiese akademiese navorsing, om nie haastig skokuitsprake te maak nie, en om die gevaar van mediasensasiesug te vermy. Die gebeure in 2012 rondom die omstrede papirusvervalsing met die naam die “Evangelie van Jesus se Vrou”, waarby die gerespekteerde Harvard-professor Karen King betrokke was, is nog ’n voorbeeld van die gevaar van oorhaastige akademiese uitsprake en sensasionele berigte in die media (Baden en Moss 2014).

Waarom is Judas dan in staat om Jesus se ware identiteit te ken? Want Judas is die dertiende demoon (ⲇⲁⲓⲙⲱⲛ; daimôn, EvJ 44:20–1; sien ook DeConick 2007:109–24). In hierdie opsig is die EvJ baie soortgelyk aan die kanonieke evangelies. Die sogenaamde demoniese belydenisse van die evangelies kom onder andere in Markus 1:24–5 en Mattheus 8:28–30 voor (Sullivan 2009:181–200; sien ook McCasland 1944:33–6). Alhoewel die woord daimôn wel in die Grieks kan verwys na ’n neutrale of selfs ’n goeie gees – en dit is hoe die eerste vertalers van die EvJ 44:21 vertaal het, met bespreking van die vertalingskeuse (Kasser e.a. 2006:31) – noem Pearson (2009:138–40) tereg dat die begrip in Joodse en gnostiese kontekste altyd negatief is (dus bose gees of demoon; sien ook Petersen 2009:108–26). Dit is ook waarskynlik die rede waarom Judas nie vir Jesus in die gesig kan kyk nie. Judas, die dertiende demoon, bely dat Jesus van Barbelo afkomstig is. Dit bevestig die feit dat die EvJ Jesus sien as ’n deur Barbelo gestuurde redderfiguur, soos Set. Hierdie stelling is een van die min soteriologiese stellings in die EvJ. Dit is interessant dat die EvJ Jesus nie werklik assosieer met die Autogenês, soos ons dit wel vind in die Geheime Openbaring van Johannes,nie.

Hier moet in gedagte gehou word dat die EvJ, soos die meeste gnostiese tekste, ’n onderskeid tref tussen Jesus die Christus, en Jesus die mens waarmee die Christus homself beklee. Dit word baie duidelik gestel aan die einde van die EvJ, waar Jesus vir Judas, met verwysing na sy verraad, sê: “Want die man wat my beklee, hom sal jy offer” (EvJ 56:19–21). Jesus word dus hier beskou as ’n geestelike wese wat soms die vlees van ’n mens aanneem. Wanneer ons die narratief van die EvJ volg, sien ons ook dat Jesus soms net uit die niet verskyn, byna soos ’n gees, aan sy dissipels, en dan lering gee. Wat ook uniek is aan die EvJ is dat Jesus uitgebeeld word as ’n figuur wat tussen die hemelse aiône en die aardse wêreld heen en weer beweeg. Een oggend het Jesus skielik aan sy dissipels verskyn: “En hulle het vir hom gesê: ‘Leermeester, waarheen het u gegaan? Wat het u gedoen toe u ons verlaat het?’ Jesus het vir hulle vertel: ‘Ek het na ’n ander voortreflike heilige geslag gegaan’” (EvJ 36:13–7). Hiermee word bedoel dat Jesus na die aiôn van die nageslag van Set, wat by die derde Liggewer was, gegaan het. Jesus het dus die aardse wêreld verlaat en toe weer teruggekeer.

Dit word verder duidelik uit EvJ 33:19–21: “Telkemale het hy nie aan sy dissipels verskyn nie, maar wanneer nodig, sou jy hom in hul teenwoordigheid vind.” Die bysin in 33:20, “maar wanneer nodig”, in Kopties “ⲁⲗⲗⲁ ⲛϩⲣⲟⲧ” (alla n^eh^erot), is deur die eerste vertalers vertaal as dat Jesus in die vorm van ’n kind of gees aan hulle verskyn. Dit is as gevolg van die woord ϩⲣⲟⲧ (hrot) se onduidelike betekenis in hierdie konteks. Die eerste vertalers (Kasser, e.a. 2006:20) het hierdie woord gekoppel aan ’n soortgelyke woord in Bohariese Kopties wat “kind” beteken.³⁰ Maar DeConick (2007:188) en Turner (2008:189) wys tereg daarop dat die frase in 33:20 eerder as “soos nodig” vertaal moet word om getrou te wees aan die Sahidiese Kopties waarin die EvJ geskryf is.³¹ Die kans dat Jesus in die EvJ as ’n kind uitgebeeld word, is dus skraal.

Laastens is daar ook ’n vraag of daar ’n verwysing na die figuur van Christus is in EvJ 52:5–6, waar Christus as een van die 12 engele uitgebeeld word, moontlik saam met Set. Hierdie teks verwys na die name van die 12 engele wat die argône oor die aarde aangestel het. Hier is daar is ongelukkig ’n gaping in die teks. Die Koptiese teks in 52:5–6 lees:

[...]ⲏⲑ^a ⲡⲉⲧⲉϣⲁⲩⲙ ⲟⲩ

[...]ⲣⲟϥ ϫⲉ ⲡⲉⲭ⳯ⲥ ^b...

Die onderstreepte woorde bo is ter sake (die eerste woord met ^a aangedui, en die tweede met ^b). Die eerste vertalers (Kasser e.a. 2006:38) vertaal die teks as volg: “The first is [S]eth, who is called Christ.” In hierdie rekonstruksie van die teks word die eerste gaping ^a, [...]ⲏ̣ⲑ ([...]âth), gelees as: [ⲡⲉ ⲥ]ⲏ̣ⲑ ([pe s]âth; dit wil sê, Sêth). Kasser e.a. verduidelik dat die figuur na wie hier verwys word, Set moes wees, aangesien die woord ⲡⲉⲭ⳯ⲥ (pe kh–s) in 52:6, as “[die] Christus” gelees moet word. Dit gebeur in gnostiese tekste dat Christus die verskyning van Set op aarde is, soos hulle aandui (Kasser e.a. 2006:20 n. 116). Die probleem is dat die Koptiese woord ⲡⲉⲭ⳯ⲥ (pe kh–s) eintlik ’n afkorting is van die nomina sacra (dus: kh–s). Die nomina sacra, of “heilige name”, laat vanself letters weg, hier aangedui deur ^b, omrede die goddelike name as heilig beskou is. Dit kan dus verwys na óf die koptisering van die Griekse woorde χρηστός (dus, Ⲭⲣⲏⲥⲧⲟⲥ; Chrêstos; “goeie een”) of Xριστός (tegnies, Ⲭⲣⲓⲥⲧⲟⲥ; Christos, “Christus”), óf beide – die twee woorde klink baie dieselfde, maar omdat dit beskou is as nomina sacra, is hulle nooit volledig uitgeskryf nie. Maar dit maak nie juis sin om Set of Christus te koppel met die engele van Jaldabaot nie. DeConick (2007:85) se rekonstruksie van die teks maak dalk meer sin, naamlik dat die gaping nie as [ⲡⲉ ⲥ]ⲏ̣ⲑ ([pe s]âth; “Set”) gelees moet word nie, maar as [ⲡⲉ ⲁⲑ]ⲏ̣ⲑ ([pe Ath]âth; “Atet/Atheth”). Die lesing van Atet hier kan moontlik dui op die engel Atot, wat bekend is in gnostiese geskrifte. Dit beteken dan dat ⲡⲉⲭ⳯ⲥ (pe kh–s) nie “Christus” beteken nie, maar verwant is aan die Griekse woord χρηστός, wat “die Goeie Een” beteken (sien ook Geheime Openbaring van Johannes 20:2–7). Dit is ’n moontlikheid, tensy mens die argument van Turner (2009:100) in ag neem dat die skrywer van die EvJ self nie seker was oor die name van die engele nie, en dat hy hier vir Set en Christus byvoeg. Laasgenoemde is beslis nie onmoontlik nie, veral as daar in ag geneem word dat die mitologiese kosmologie van die EvJ nie altyd akkuraat is nie, en selfs ’n latere toevoeging kan wees. Die ander probleem is dat die skrywer van die EvJ reeds in 52:7 praat van Harmatot (ϩⲁⲣⲙⲁⲑⲱⲑ; Harmathôth), wat moontlik verwys na Atot (sien die onderstreepte letters in die Koptiese eienaam). Daar is dus onsekerheid of Christus wel ook uitgebeeld word as een van die 12 engele van die 12 argône.

3.2 Jesus se profeties-pedagogiese identiteit: Die laggende leraar-profeet van ironie

Dit is duidelik in die EvJ dat die skrywer Jesus as ’n leermeester en openbaarder van geheime kennis beskou. Die titel van die teks wys presies dít (33:1–6): “Die geheime vertelling van die openbaring waarin Jesus met Judas Iskariot gepraat het vir agt dae, drie dae voor hy Paasfees gevier het.” Die titel waaronder dit bekend geword het, “Die evangelie van Judas,” verskyn eers aan die einde van die teks. Die teks word beskryf as ’n “woord” of ’n “diskoers” (ⲗⲟⲅⲟⲥ; logos), wat hier as “vertelling” vertaal word. Maar die aard van die vertelling word uitgedruk deur die woord ⲁⲡⲟⲫⲁⲥⲓⲥ (apofasis), wat van die ooreenstemmende Griekse woord, ἀπόφασις, afkomstig is. Die woord is nie dieselfde as die Griekse woord ἀποκάλυψις (apokalupsis; “openbaring”) nie.³² ’n Apofasisis eintlik ’n geheime diskoers, om ’n geheim te vertel met die uiteindelike doel om dit nog meer te versluier en te versteek. In die retoriek is ’n apofasis eintlik ’n stylfiguur wat ironie aandui. Ironie is ’n baie belangrike literêre tegniek in die EvJ. Met hierdie titel word daar aangedui dat Jesus die openbaarder van geheime kennis is. Hierdie kennis is nie die soort kennis wat ’n mens deur waarneming of gewone lering kan bekom nie. Jesus is die leraar van gnôsis, die kennis wat die generasie van Set in hul wese het, en wat hulle moet aankweek om sodoende uit die gebroke wêreld van Jaldabaot te ontsnap. Jesus word so ook dikwels Rabbi of Leermeester (ⲥⲁϩ; sa^eh) in die EvJ genoem (byvoorbeeld in 34:4, 34:11, 36:13, 44:15 en elders), asook Profeet (58:18).

Maar die lering wat Jesus aan Judas gee, is ironies en tragies omrede Judas die kennis hoor (en soms begryp), maar reeds verlore is. Jesus sê byvoorbeeld in EvJ 35:24–7 vir Judas: “Sonder jouself af van hulle [die ander dissipels]. Ek sal jou die verborgenhede van die koninkryk vertel, nie sodat jy daarheen sal gaan nie, maar sodat jy hewig sal treur.” Dit gebeur dikwels dat hy Judas eenkant neem, wat weer eens die geheimsinnigheid van die EvJ uitdruk. Judas ontvang die kennis, maar dit kan hom nie red nie. As gevolg van Judas se hoër demoniese en astrologiese status begryp hy soms die lering. Ongelukkig het die noodlot reeds Judas se toekoms bepaal (Adamson 2009:305–24).³³ Die ander dissipels begryp bykans nooit Jesus se lering nie. In EvJ 36:19–37:3 noem Jesus dat die dissipels, en almal van die wêreld van Jaldabaot, nooit die generasie van Set sal sien en verstaan nie. Wat Jesus dan eintlik doen, veral in die geval van die ander dissipels, is om aan hulle bekend te maak wat hulle eintlik nie weet nie, en nooit sal weet nie.

Jesus lag gereeld in die EvJ. Maar hierdie lag is sardonies – Jesus spot eintlik met Judas en die ander dissipels (en dus met die proto-Ortodokse kerk); Jesus kan eintlik net lag oor hul gebrek aan kennis. ’n Karakter wat homself nie ken nie, is inderdaad komies. Laggery is ’n algemene tema in gnostiese geskrifte, soos Rubio (2009:153–80) uitwys. In die Geheime Openbaring van Johannes word laggery as positief beskou (Rubio 2009:158). Maar soos Rubio (2009:160–80) verder aantoon, is laggery in die EvJ ’n literêre tegniek wat die ironie van die teks verder uitbrei. Jesus se dissipels is dié wat veronderstel is om die naaste aan hom te wees, maar hulle is eintlik vreemdelinge wat sy lering nooit sal begryp nie. Die hoogtepunt van die ironie is dat die dissipel wat uitgebeeld word as die naaste aan Jesus, naamlik Judas, ook die een is wat die verste van Jesus verwyderd is (sy ster is in die aiôn van Jaldabaot) en, uiteindelik, die een wat hom sal oorlewer om gekruisig te word.

3.3 Jesus se polemiese identiteit: Die opponent van die proto-Ortodokse Kerk

Jesus het, laastens, ’n baie sterk polemiese identiteit in die EvJ. Die skrywer van die EvJ konstrueer ’n Jesus wat loodreg teen die proto-Ortodokse kerk gerig is. Die kern van die boodskap is dat die teenstanders van die EvJ nie werklik vir Jesus ken of verstaan nie, en hulle sal hom ook nooit kan ken nie. Dit is ook waarom Jesus se tragiese laggery dikwels op die dissipels/proto-Ortodoksie gerig is. In EvJ 34:11–8 lees ons: “Hulle het gesê: ‘Leermeester, is u nie die seun van ons god nie?’ Jesus het vir hulle gesê: ‘Hoe ken julle my? Waarlik, ek sê vir julle, geen geslag van die mense wat tussen julle is sal my ken nie.’ Toe die dissipels dit hoor, het hulle ontstig en kwaad geword, en hulle het hom in hul harte gevloek.” Een van die groot aspekte van die uitbeelding van Jesus se identiteit in die EvJ is dus paradoksaal. Jesus word geken aan die feit dat hy nie geken kan word nie, behalwe deur die demoon Judas. Wie Jesus ook al is, hy is beslis nie diegene wat die dissipels/proto-Ortodoksie dink hy is nie. Hier sinspeel die EvJ ook op die skynheiligheid van die dissipels.

Een van die heftigste polemiese uitsprake teen die proto-Ortodokse kerk vind ons in EvJ 37:20–40:26. In die eerste gedeelte (37:20–39:5) vertel die dissipels vir Jesus van ’n nagmerrie wat hulle gehad het, wat Jesus dan in die tweede deel vir hulle uitlê (39:6–40:26). Die dissipels sien ’n tempel met ’n groot altaar, met 12 priesters, en baie mense wat by die altaar wag. Tydens hierdie gebeure offer die priester en die mense hul eie kinders, en ander het hul vrouens geoffer. Sommige van die priesters het seksuele omgang met ander mans, pleeg moord, en ’n aantal ander dergelike dinge. Die priesters het al hierdie skrikwekkende dinge gedoen terwyl hulle die naam van Jesus aanroep. Wanneer Jesus die nagmerrie uitlê, vertel hy die dissipels dat dit hulle is wat die priesters is, en die offers is die mense wat hulle volg. Die EvJ kla dus die proto-Ortodokse kerk aan van wettelose dade. Hierdie tipe retoriek was baie algemeen in die antieke wêreld wanneer ’n skrywer sy teenstanders se immoraliteit wou beklemtoon. Die ondeugde in die droom in die EvJ is soortgelyk aan die ondeugde wat in die Nuwe Testament gelys word (sien McEleney 1974:203–19). Die proto-Ortodokse kerk oortree die wette van die Hebreeuse Bybel deur moord te pleeg en hul kinders te offer. Hulle word ook aangekla van “homoseksuele” gedrag, wat in hierdie konteks verstaan word as onnatuurlike gedrag, saam met die offer van vrouens en kinders. Die vroeë Christendom het dikwels die Joodse offerstelsel aangeval, en hier wys die EvJ dat die proto-Ortodokse kerk nie veel beter of deugsaam is nie. In EvJ 56:19–21 noem Jesus dat Judas die offers van die ander dissipels nog sal oortref, aangesien Judas ook die man wat Jesus beliggaam, sal offer (sien ook EvJ 54:24–6). Die skrywer impliseer dat die Judaïsme en die proto-Ortodokse Christendom nie veel van mekaar verskil nie, aangesien beide offers aan Jaldabaot en sy argône bring (Brankaer 2009:398–400).

Van Os (2009:367–86) redeneer tereg dat die metafoor van die offerstelsel in die EvJ gesien moet word as ’n verwysing na die sakramente van die proto-Ortodokse kerk. Dit beteken dus dat die doop en die nagmaal gesien word as offers aan Jaldabaot. Jesus onttrek homself dus aan die praktyke wat fundamenteel op sy identiteit rus. Vir Jesus is dit hulle wat “vrugtelose bome skandelik in my naam geplant het” (EvJ 39:15–7). Dit mag ook dui op die verwysings na mans wat met mans omgang het. Hierdie idee verteenwoordig nie soseer ’n uitspraak teen homoseksualiteit nie, maar een teen die onvrugbare sakramentele praktyke onder die broeders van die proto-Ortodokse kerk. In EvJ 33:22–34:10 lag Jesus vir die dissipels wanneer hulle die nagmaal gebruik, en sê dan: “Julle doen dit nie deur jul eie wil nie, maar hierdeur sal jul god aanbid word” (34:8–10). Jesus noem duidelik hier dat die gebruike wat tradisioneel verband hou met sy naam, eintlik hier die identiteit van Jaldabaot betrek. Die stellings oor die doop in EvJ ontbreek ongelukkig. Daar is ’n groot gaping in die manuskrip na ’n kort vraag oor die doop in 55:21–5, maar dit wil voorkom asof die doop hier verbind word met offers aan Saklas (EvJ 56:11–3). Wanneer die EvJ Jesus uitbeeld as ’n teenstander van die proto-Ortodokse kerk, maak die skrywer dus ook ’n onderskeid tussen die ware identiteit van Jesus en dié van Jaldabaot (en Saklas), wat dit soms mag laat lyk asof hy/hulle die naam van Jesus dra. Hierdie heftige kritiek teen die proto-Ortodokse kerk verklap ook iets van die psige van die skrywer van die EvJ, en verleen aan ons ’n paar moontlike leidrade, nie net oor die diversiteit van die eerste Christene nie, maar ook oor die konflik onder die eerste Christelike gemeenskappe.

4. Gevolgtrekking

Die doel van hierdie artikel was om ondersoek in te stel na die uitbeelding van Jesus in die Evangelie van Judas (EvJ). Daar is gevind dat die EvJ ’n Setiaanse gnostiese kosmologie voorhou, maar dat daar in die teks ook afgewyk word van sommige van die tipiese kenmerke van Setiaanse gnostiek. Anders as in tekste soos die Geheime Openbaring van Johannes lyk dit asof EvJ nie altyd konsekwent is met betrekking tot waar Jesus in die kosmologie inpas nie. Jesus word nie direk geassosieer met die Autogenês nie. Die probleem van die fragmentariese aard van die teks beteken dat daar ook ’n aantal verdere onsekerhede in dié verband is. Die skrywer koppel beslis vir Jesus aan Set en sy verligte nageslag (Jesus kom van Moeder Barbelo), maar in een teks lyk dit asof Jesus en Set beskou word as een van die 12 engele van die 12 argône van die wêreldse heerser. Binne die tegniese raamwerk van Setiaanse kosmologie kom dit voor asof die skrywer ietwat onseker is oor waar Jesus eintlik hier inpas.

Die sosiokulturele aard van Jesus se identiteit in die EvJ toon meer eenvormigheid. Jesus word gesien as die openbaarder van geheime kennis, ’n leermeester en ’n profeet. Maar hierdie identiteit van Jesus verskil aansienlik van wat verwag sou word. Jesus word nie primêr voorgestel as ’n redderfiguur nie, en wanneer hy profeteer en lering gee, is dit aan dissipels wat nie verstaan nie, en wat reeds verlore is. In hierdie opsig word Jesus se identiteit deur die literêre tegniek van ironie gestruktureer. Jesus word grotendeels gekonstrueer as ’n teenstander van die proto-Ortodokse kerk, wat eintlik ’n valse Jesus aanbid; ’n Jesus wat eintlik die bose god Jaldabaot is.

Ons kan dus tot die gevolgtrekking kom dat Jesus in hierdie evangelie self ’n tragiese figuur is wat deur ironie gekenmerk word, soos vorige studies oor Judas se identiteit aangetoon het. As ons die EvJ as ’n parodie lees, soos DeConick (2007:140–7) en Meyer (2009:93) voorstel, is Jesus self hier ook ’n baie tragiese figuur. Hy is die leermeester met dissipels wat hom nie kan verstaan nie, en wat hom verwar met die bose god Jaldabaot. Jesus se naaste dissipel is ’n demoon wat hom uiteindelik verraai en aan die dood oorlewer. Dit is dan ook die vloek en tragedie van gnôsis. Die meeste mense sal nooit ware kennis bekom nie. Die verligte nageslag van Set bly in die agtergrond in EvJ; hulle is ver verwyderd van wat op die aarde tussen Jesus en sy dissipels gebeur. Hulle verskyn soms in drome, en soms besoek Jesus hulle op wisselvallige wyse in die hemelse aiôn. Maar hulle verteenwoordig nie werklik die hoofgebeure van die EvJ nie. Die EvJ is ’n produk van ’n bepaalde konflik tussen Christengroepe van die eerste drie eeue. Dit toon weer eens aan die leser hoe uiteenlopend die eerste Christelike gemeenskappe was, en hoe baie verskillende konstruksies van Jesus die rondte gedoen het. Soos in die geval van die kanonieke evangelies, en ook met baie moderne mense wat iets oor Jesus dink, Christelik of nie, is die uitbeelding van Jesus op voorveronderstellings van ’n bepaalde god- en wêreldbeeld, sosiokulturele konteks, en sosiopsigologiese faktore gegrond.

Bibliografie

Adamson, G. 2009. Fate indelible: The Gospel of Judas and horoscopic astrology. In DeConick (red.) 2009.

Allison, D.C. 2010. Constructing Jesus: Memory, imagination, and history. Grand Rapids, MI: Baker Academic.

Baden, J. en C.R. Moss. 2014. The curious case of Jesus’s wife. The Atlantic. https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2014/12/the-curious-case-of-jesuss-wife/382227 (14 April 2019 geraadpleeg).

Berzon, T.S. 2016. Classifying Christians: Ethnography, heresiology, and the limits of knowledge in Late Antiquity. Oakland: University of California Press.

Brakke, D. 2010. The Gnostics: Myth, ritual, and diversity in Early Christianity. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Brankaer, J. 2009. Whose Savior? Salvation, damnation and the race of Adam in the Gospel of Judas. In DeConick (red.) 2009.

—. 2012. Codex Tchacos: Texte und Analysen. Berlyn: De Gruyter.

Brankaer, J. (red.). 2019. The Gospel of Judas. Oxford: Oxford University Press.

Burns, D.M. 2014. Apocalypse of the Alien God: Platonism and the exile of Sethian Gnosticism. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.

DeConick, A.D. 2007. The thirteenth Apostle: What the Gospel of Judas really says. Londen: Bloomsbury Academic.

DeConick, A.D. (red.). 2009. The Codex Judas papers: Proceedings of the International Congress on the Tchacos Codex gehou by Rice University, Houston, Texas, 13–16 Maart 2008. Leiden: Brill.

Denzey Lewis, Nicola 2009. Fate and the wandering star: The Jewish apocalyptic roots of the Gospel of Judas. In DeConick (red.) 2009.

—. 2013. Cosmology and fate in gnosticism and Graeco-Roman Antiquity: Under pitiless skies. Leiden: Brill.

Dunderberg, I.O. 2008. Beyond Gnosticism: Myth, lifestyle, and society in the School of Valentinus. Ithaca, NY: Columbia University Press.

Dunn, J.D.G. 2019. Jesus according to the New Testament. Grand Rapids, MI: Eerdmans.

Ehrman, B.D. 2003. Lost Christianities: The battles for Scripture and the faiths we never knew. Oxford: Oxford University Press.

—. 2006a. Christianity turned on its head: The alternative vision of the Gospel of Judas. In Kasser, Meyer en Wurst (reds.) 2006.

—. 2006b. The lost Gospel of Judas Iscariot: A new look at betrayer and betrayed. Oxford: Oxford University Press.

Förster, N. 2009. The Star of Judas in the Gospel of Judas. In DeConick (red.) 2009.

Gathercole, S. 2007. The Gospel of Judas: Rewriting Early Christianity. Oxford: Oxford University Press.

Hauf, M. 2007. Judas Ischariot: Verräter oder Vertrauter? Die Hintergründe zum neu entdeckten Judas-Evangelium. München: Herbig Verlag.

Jenott, L. 2011. The Gospel of Judas: Coptic text, translation, and historical interpretation of the “Betrayer’s Gospel”. Tübingen: Mohr Siebeck.

Kasser, R. 2006. The story of Codex Tchacos and the Gospel of Judas. In Kasser, Meyer en Wurst (reds.) 2006.

Kasser, R., M. Meyer en G. Wurst (reds.). 2006. The Gospel of Judas. Washington, D.C.: National Geographic.

Keener, C.S. 1999. A commentary on the Gospel of Matthew. Grand Rapids, MI: Eerdmans.

King, K.L. 2005. What is Gnosticism?. Cambridge, MA: Harvard University Press.

—. 2009. The Secret Revelation of John. Cambridge, MA: Harvard University Press.

King, K.L. (red.). 2000. Images of the feminine in Gnosticism. Harrisburg, PA: Trinity Press International.

Layton, B. 2006. Coptic in 20 lessons: Introduction to Sahidic Coptic with exercises and vocabularies. Leuven: Peeters.

Markschies, C. 2003. Gnosis: An introduction. Londen: Bloomsbury Academic.

McCasland, S.V. 1944. The demonic “Confessions” of Jesus. Journal of Religion 24(1):33–6.

McEleney, N.J. 1974. The Vice Lists of the Pastoral Epistles. Catholic Biblical Quarterly, 36(2):203–19.

Meyer, M. 2006a. Introduction. In Kasser, Meyer en Wurst (reds.) 2006.

—. 2006b. Judas and the Gnostic connection. In Kasser, Meyer en Wurst (reds.) 2006.

—. 2009. When the Sethians were young: The Gospel of Judas in the second century. In DeConick (red.) 2009.

Pagels, E. 2000. Pursuing the spiritual Eve: Imagery and hermeneutics in the Hypostasis of the Archons and the Gospel of Philip. In King (red.) 2000.

Pagels, E.H. en K.L. King. 2008. Reading Judas: The Gospel of Judas and the shaping of Christianity. New York: Viking.

Pearson, B.A. 2009. Judas Iscariot in the Gospel of Judas. In DeConick (red.) 2009.

Petersen, S. 2009. Warum und inwiefern ist Judas ein “Daimon”? Überlegungen zum Evangelium des Judas (Codex Tchacos 44,21). Zeitschrift für Antikes Christentum, 13(1):108–26.

Robinson, J.M. 2007. The secrets of Judas: The story of the misunderstood disciple and his lost gospel. San Francisco: Harper Collins.

Roukema, R. 2010. Jesus, gnosis and dogma. Londen: Bloomsbury.

Rubio, F.B. 2009. Laughing at Judas: Conflicting interpretations of a new Gnostic gospel. In DeConick (red.) 2009.

Schmid, H. 2018. Christen und Sethianer: Ein Beitrag zur Diskussion um den religions­geschichtlichen und den kirchengeschichtlichen Begriff der Gnosis. Leiden: Brill.

Scopello, M. (red.). 2008. The Gospel of Judas in context: Proceedings of the First International Conference on the Gospel of Judas. Parys, Sorbonne, 27–28 Oktober 2006. Leiden: Brill.

Smith, A.P. 2014. A dictionary of Gnosticism. Wheaton IL: Quest.

Sullivan, K. 2009. “You will become the thirteenth”: The identity of Judas in the Gospel of Judas. In DeConick (red.) 2009.

Turner, J.D. 2001. Sethian Gnosticism and the Platonic tradition. Leuven: Peeters.

—. 2008. The place of the Gospel of Judas in Sethian tradition. In Scopello (red.) 2008.

—. 2009. The Sethian myth in the Gospel of Judas: Soteriology or demonology? In DeConick (red.) 2009.

Unger, D.J. en J.J. Dillon (reds.). 1992. St. Irenaeus of Lyons: Against the heresies. New York: Newman.

Van den Broek, R. 2013. Gnostic religion in Antiquity. Cambridge: Cambridge University Press.

Van Oort, J. 2009. Irenaeus on the Gospel of Judas: An analysis of the evidence in context. In DeConick (red.) 2009.

—. 2013. Irenaeus’s knowledge of the Gospel of Judas: Real or false? An analysis of the evidence in context. HTS Theological Studies, 69(1):1–8.

Van Os, B. 2009. Stop sacrificing! The metaphor of sacrifice in the Gospel of Judas. In DeConick (red.) 2009.

Waldstein, M. en F. Wisse (reds.). 1995. The Apocryphon of John: Synopsis of Nag Hammadi Codices II,1; III,1; and IV,1 with BG 8502,2. Leiden: Brill.

Williams, M.A. 1996. Rethinking “Gnosticism”: An argument for dismantling a dubious category. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Wurst, G. 2006. Irenaeus of Lyon and the Gospel of Judas. In Kasser, Meyer en Wurst (reds.) 2006.

Eindnotas

¹ EvJ 35:14b–20. Alle Afrikaanse vertalings van EvJ is my eie. Die Koptiese teks wat geraadpleeg is, is dié van Brankaer (2012:261–86) aangevul deur Jenott (2011:134–87) se teks. Daar is ook ’n nuwe weergawe van die teks deur Brankaer, met ’n Engelse vertaling (sien Brankaer 2019 en ’n inleiding van Van Os). Die numerering van die teks van die EvJ is op die bladsynommers van Kodeks Tchacos gebaseer, en ek volg hoofsaaklik DeConick (2007) se numerering en versindeling. DeConick (2007:62–91) voorsien ook ’n goeie Engelse vertaling van die EvJ.

² Hierdie kaart is oorgeneem (en aangepas) uit Wikipedia.com (deur Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de, CC BY-SA 3.0 de, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=36695298).

³ Kopties verteenwoordig die laaste fase van die inheemse taal van Egipte soos dit tussen 300 en 1000 n.C. in die Nylvallei, die Egiptiese Delta, en die Oases geskryf is. Dit stam af van die antieke Egiptiese taal, soos dit eens in hiërogliewe, hiëraties en Demoties geskryf is. Teen die 3de eeu n.C. is ’n Koptiese alfabet saamgestel wat hoofsaaklik op die Griekse alfabet gebaseer is. Die ontwikkeling van die Koptiese taal het direk verband gehou met die ontwikkeling van die Christendom in Egipte. Daar bestaan ’n aantal Koptiese dialekte, waarvan die Sahidiese en Bohariese dialekte die algemeenste is (Layton 2006:1).

⁴ Die Gnostiese werke in die Kodeks Tchacos verskil in sekere opsigte van ooreenstemmende geskrifte van die bekende Nag Hammadi Gnostiese korpus (Ehrman 2006b:71).

⁵ Antieke gnostiese Setianisme moet nie verwar word met moderne Setianisme (“Die Tempel van Set” godsdienstige beweging) nie.

⁶ In Grieks: γνῶσις; gnôsis – dit is ook waarvan die term/begrip gnostiek/gnosties ontstaan het.

⁷ Die term en begrip proto-Ortodoksie is deur Ehrman (2003:185–8) ontwikkel om te verwys na die Christelike groepe wat ruweg die ideologie en praktyke verteenwoordig wat later, in die 4de en 5de eeu n.C., as Ortodoks bestempel sou word. Soos gnostisisme, is proto-Ortodoksie ook nie ’n enkelvoudige begrip sonder probleme nie. Groepe en skrywers wat deur Ehrman as proto-Ortodoks beskou word, is self nie eenvormig nie. Persone soos Tertullianus en Origenes, wat in hul tyd as ortodoks beskou is, is later juis uitgesluit uit die Ortodoksie. In hierdie studie gebruik ek beide terme, proto-Ortodoksie en gnostisisme, met hierdie kompleksiteite in gedagte.

⁸ ’n Uitstekende literatuuroorsig word deur Schmid (2018:21–92) voorsien.

⁹ Ofities is afgelei van die Griekse woord ὄφις; ofis, wat “slang” beteken, met verwysing na die slang van Genesis 1–3.

¹⁰ Sien veral die bespreking in Van den Broek (2013:25–135). Oor die latere klassifikasie van kettergroeperings deur Christelike skrywers, sien veral die boek van Berzon (2016).

¹¹ ’n Volledige en klassieke studie oor die Setiaanse gnostisisme is steeds dié van Turner (2001; sien ook Burns 2014).

¹² Vir ’n Engelse vertaling met kommentaar van die Geheime Openbaring van Johannes, sien King (2009).

¹³ Daar is soms klein verskille oor die kosmologie tussen die Setiaanse bronne.

¹⁴ Afrikaanse vertalings van die Geheime Openbaring van Johannes is my eie. Versindelings volg dié van King (sien vir hierdie teks 2009:29–31). Hierdie vertaling is gebaseer op die Nag Hammadi, Kodeks II. Die Koptiese teks verskyn in Waldstein en Wisse (in hierdie geval, 1995:23–5).

¹⁵ Hierdie teks is gebaseer op die Berlynse Kodeks van die Geheime Openbaring van Johannes; vir die Koptiese teks, sien Waldstein en Wisse (1995:30–2).

¹⁶ In Grieks: φωστῆρες; fôstêres. Die ontstaan van lig is ’n sentrale tema in die Genesis-skeppingsverhaal.

¹⁷ Oftewel Ewighede, van die Griekse woord, αἰῶνες; aiônes.

¹⁸ In die gnostiese teologie is die konsep van uitstraling of “emanasie” kenmerkend van die beskrywing van goddelike skeppingsaktiwiteite. Die Aiône of Ewighede is intelligente wesens, maar ook uitspansels (“realms” of “firmaments”) van die werklikheid (daarom word daar dikwels verwys na “aiôniese wesens”).

¹⁹ Hierdie woord is afkomstig van die Griekse woord πλήρωμα; plêrôma, wat ook “volheid” of “geheel” kan beteken. In ander tradisies wat sterk deur die gnostiek beïnvloed is, byvoorbeeld die Valentinianisme (vir ’n oorsig, sien veral Dunderberg 2008), is die Plêrôma die hemelse en geestelike heelal, wat teenoor die sogenaamde Kenôma, of Leegheid (die subhemelse wêreld) staan. Dit word geskei deur ’n grens wat Horos genoem word (waarvan die woord horison afgelei is).

²⁰ Die begrip “eers-geskapene” is afkomstig van die Griekse woord πρωτόπλαστος; prôtoplastos.

²¹ In Grieks: πρόνοια; pronoia, “versiendheid” of “voorbedagtheid”.

²² In Grieks: ἐπίνοια; epinoia, “nadenke” of “uitgedrukte denke”.

²³ In Grieks: ζωή; zôê, “lewe”.

²⁴ Vir ’n aantal interessante studies oor die beeld en funksie van die vroulike in gnostiese literatuur, sien King (2000).

²⁵ Ek volg Layton (2006:3–4) vir die transkribering van die Koptiese alfabet.

²⁶ Tien tot vyftien persent van die teks is verlore, wat beteken dat sommige verskille wat uitgewys word moontlik die gevolg is van die gapings in die teks.

²⁷ Ons kry die tema wel in ander Setiaanse tekste, soos die Evangelie van die Egiptenare; Turner 2009:101.

²⁸ Vir ’n goeie oorsig oor Nuwe Testamentiese perspektiewe op Jesus, sien Dunn 2019.

²⁹ Gedeeltes in blokhakies dui moontlike gapings aan in die teks, waar die woorde afgelei word van die konteks, indien moontlik.

³⁰ Soos die eerste vertalers noem (Kasser, Meyer en Wurst 2006:20), bestaan daar inderdaad ’n tradisie in gnostiese tekste, soos die Geheime Openbaring van Johannes, waar Jesus as ’n kind verskyn. DeConick (2007:188) en Turner (2008:189) se redes vir die alternatiewe vertaling is gebaseer op taalkundige oorwegings.

³¹ Die EvJ se oorspronklike weergawe is waarskynlik in Grieks geskryf, soos dit duidelik is uit al die Griekse leenwoorde in die Koptiese teks.

³² Laasgenoemde is die woord vir “openbaring” wat ons in die Nuwe Testament kry.

³³ Elke dissipel het hul eie ster (wat ook dikwels met die noodlot gekoppel word; sien Denzey Lewis 2013), en Judas se ster sal heers oor die dertiende aiôn (EvJ 42:6–8, 55:10–1; Förster 2009:325–36). Aangaande sterre en astrologie in die EvJ, sien veral Denzey Lewis (2009:289–304).

The post Die uitbeelding van Jesus in die Evangelie van Judas appeared first on LitNet.

Lesersindrukke is bydraes van lesers wat uit eie beweging hul indrukke van boeke aan die LitNet-redaksie gestuur het.

Titel: Sara
Skrywer: Maretha Maartens
Uitgewer: Lux Verbi
ISBN: 9780796320643

Afrikaans het ’n ryk tradisie van Bybelse romans. Skrywers soos Jaco Tohm en Barend Vos se boeke pryk op menige padstal se rakke. Maretha Maartens is ook ’n skrywer wat geen bekendstelling nodig het nie. Ek reken die meeste mense het seker al een of meer van haar boeke gelees. In haar nuutste boek dramatiseer sy die karakter Sara, wat die vrou is van sekerlik die bekendste karakter in die Bybel, Abraham. As ’n godsdienstige figuur troon Abraham uit bo ander Bybelse karakters, en hy word nie net in die Christelike geloof erken nie, maar ook in Islam en die Judaïsme. Vir Christene is Abraham die vader van alle gelowiges. Dit is met Abraham dat Christene glo ook hulle God ’n verbond gesluit het.

Maar die storie is vol drama. Miskien moet mens net eers twee ander sake aanroer. Die eerste is dat mens nie hierdie soort verhaal sal kan waardeer as jy nie besef en aanvaar hoe ’n totale ander wêreld hierdie mense in gelewe het nie. Volgens ons standaarde van vandag was hierdie mense barbare. Mens vind vir Abraham waar hy knaend besig is om diere te offer vir sy God. ’n Bloederige affêre. En as hy nie diere offer nie, dan dryf hy handel met slawe. Ons kan onsself eintlik nie so ’n wêreld meer indink vandag nie. Nog minder hoekom sulke karakters as helde gesien word. Maar die verhaal help mens om daardie kultuur te verstaan.

Maar dalk meer gewigtig nog as al hierdie dinge, is die vraag na die historisiteit van die karakters en gebeure. Daar bestaan natuurlik geen konsensus of mense soos Abraham en sy vrou Sara ooit regtig bestaan het nie, en heelwat historici sal vir jou sê dat Abraham se verhaal waarskynlik ’n mitiese verhaal is. Dit is ’n verhaal wat ontstaan het om die aanspraak op bestaansreg van ’n groep mense te regverdig. Geen volk se ontwikkeling is lynreguit nie. Beslis ook nie die Israeliete s’n nie. Dit is ook moontlik dat hierdie verhaal uitsprake probeer maak oor die gebruik in daardie jare om eersgebore kinders aan gode te offer. Miskien was die verhaal ’n stuk kritiek op dié besliste barbaarse gebruik.

Hoe dit ook al sy, die drama in hierdie verhaal is oorbekend as jy ook in jou lewe Sondagskool gekry het. Die Bybel beweer dat die eerste mense op aarde in Mesopotamië gewoon het, in wat vandag Irak is. Hoewel Mesopotamië nie, sover my kennis strek, by die naam genoem word nie, kry Abraham, wie se naam aanvanklik Abram was, opdrag om te trek uit die stad Ur, in die suide van Mesopotamië uit, na ’n land wat aan hom en sy mense beloof word. God belowe ook aan Abraham dat Abraham se nageslag so baie soos die sterre in die hemelruim sal wees. Maar die belofte ten spyt, bly die arme Sara kinderloos. Abraham verwek intussen kinders by sy ander vroue, en veral sy seun Ismael, wat hy by Sara se slavin Hagar verwek, word ’n belangrike newekarakter. Sara raak later moedeloos en sy begin dink sy sal nooit kinders kry nie. Uiteindelik kry Abraham besoek van drie engele en dié beloof hom dat hy binnekort ’n pienkvoet sal verwek by Sara. En so het Isak sy opwagting gemaak, met pa Abraham wat al ’n 100 jaar oud was.

Maar nog was dit het einde niet van de drama. Met Isak nou ’n werklikheid, besluit God om vir Abraham te toets: Presies soos wat die ander volke se gode eersgeborene-offers eis, eis die God van Abraham dit toe nou ook. In ruil vir die land moet Abraham vir Isak offer. Ek het verwag dat Maartens laasgenoemde draad veel meer sal uitrek, en ’n sielewroeging daarvan sal maak van die arme Sara, maar dit gebeur toe nou nie in die boek nie. Sara was eintlik salig onbewus van die hele drama, waar Isak uiteindelik gespaar is toe God op die laaste oomblik ’n ram vir Abraham stuur om in die plek van Isak te offer.

Dit is duidelik dat Maartens baie moeite gedoen het met die navorsing vir die boek. Die boek word voorsien van ’n bronnelys wat aangewend was in die skryf van die boek. Die verhaal word vertel vanuit Sara se perspektief, en sy sterf natuurlik uiteindelik voor Abraham en hy begrawe haar op grond wat hy by die eienaars van die land koop. Na Sara se dood het Abraham weer getrou en nog verskeie kinders verwek. En dit is min of meer waar die storie ook eindig. Die boek lees redelik maklik, maar het my by tye bietjie die draad laat verloor. Daar word baie gebruik gemaak van ou Semitiese woorde, waarvan ’n lys agterin die boek voorsien word, maar hierdie vreemde woorde belemmer vir my ietwat die leeservaring, terwyl ek besef dat die doel eintlik was om die teks meer outentiek te maak.

Alles in ag genome is Sara egter ’n heel interessante en redelik stimulerende boek. Mens moet besef dat hierdie karakters, of hulle nou mities is of nie, ’n belangrike basis gevorm het van die Israeliete se nasionalisme. Die verhale is belangrike letterkunde wat ons vertel van die leefwêreld van daardie mense, en Maartens lewer ’n interessante dramatisering van die verhaal. Ten slotte dink ek hierdie is die soort boek waaroor mense baie verdeeld gaan wees. Ek het sekere aspekte van die boek stimulerend gevind, maar die boek het nie regdeur my aandag gegryp en deurentyd behou nie. Maar ek is seker daar gaan mense wees wat die teenoorgestelde ervaring sal hê.

The post <i>Sara</i> deur Maretha Maartens: ’n lesersindruk appeared first on LitNet.

Donkerwerk
Nini Bennett
ISBN: 978-1-928426-60-8
Naledi

Nini Bennett praat met Naomi Meyer oor Nini se derde digbundel, Donkerwerk.

Nini, baie geluk met die verskyning van jou derde digbundel, Donkerwerk. Waarom die titel?

Dankie, Naomi. “Donkerwerk” dui onder meer op die donker materie in die kosmos: dít wat nie met die oog waargeneem kan word nie. Dit is ’n knoeifaktor. “Donkerwerk is konkelwerk,” lui die idioom. Die bundeltitel het niks met onderduimse aktiwiteit te doen nie, maar met die artistieke “geknoei”, die digterlike kunsgrepe tydens die skep van poësie. Afgesien van die melankoliese toonaard van die bundel het die verse ’n mistieke lading; die niesigbare word opgehef deur ’n fynkyk of ’n diepere nabetragting, soos Liekie Fouché se omslagkuns van die man met die verkyker ook suggereer.

In Donkerwerk skryf jy persoonlike gedigte oor studeerkamers, mense wat jy lief het, en ook gedigte met sosiale kommentaar. Wat is vir jou die inspirasie, wanneer weet jy dit moet ’n gedig word?

Die inspirasie vir ’n gedig betrap my onverwags – dit kan enige sintuiglike prikkel wees, iets wat iemand sê, iets wat ek lees ... ’n woord of ’n beeld as ingewing. Die gewaarwording is melankolies en hou verband met die drang om te “ontvlug”, om die Self te verplaas of transponeer na ’n alternatiewe werklikheid. Daardie hunkering of Groot Verlange waarvan Eugène Marais gepraat het.

Hoekom skryf jy gedigte?

Ek vra my dikwels af waarom. Dis eintlik ’n nuttelose aktiwiteit – harde werk, die meedoënlose weg van kritiek, ’n klein mark ... for poetry makes nothing happen. Tog, op ’n sekere manier is die skryf van verse soos die beoefening van ’n persoonlike spiritualiteit: dit behels meditasie, afsondering, toewyding en dissipline wat amper soortgelyk is aan die rites en katarsisse van sekere geloofsienings. Dit is ’n tipe Opdrag; iets wat ek moet doen. Ek put ook vreugde uit die spel met die taal en die intellektuele uitdagings wat poësie bied.

Jy skryf oor onder andere Leonard Cohen – vertel my van musiekinspirasies.

Ek en my lewensmaat, Mellet Moll, versamel musiek. Ek skat ons het na raming 18 000 musiekalbums, alles gedigitaliseer. Ek het grootgeword in ’n huis waar my ma en ouma musiekonderwysers en pianiste was, en musiek was maar altyd deel van my alledaagse lewe. Soos eet en asemhaal. Musiek is die heel grootste gawe – en die oermoeder van poësie. Ek luister na ’n wye verskeidenheid musiek, veral klassieke, neoklassieke of Gotiese musiek, byvoorbeeld Dairy of dreams, Lacrimosa, Brahms, ens. Klank wek woord en ritme en ek verkies musiek wat evokatief is tot die digproses. Leonard Cohen se dood was vir my ’n groot verlies, waarskynlik weens die poëtiese kwaliteit van sy musiek.

Jy skryf ook oor Stephen Hawking. Wat gryp jou aan om ’n gedig oor hom te skryf, en nie byvoorbeeld ’n kortverhaal nie?

Ek wou graag, binne die kosmiese spel van Donkerwerk, ’n portretstudie oor Stephen Hawking doen, een wat met minimalistiese taal die grootsheid en nietigheid van hierdie tragiese genie verbeeld. Sy lewe en werk rondom die konsepte ruimte en tyd teenoor sy eie sterflikheidsbewussyn as gevolg van motorneuronsiekte is ryk aan simboliek. Dit is ironies dat "God se hofnar", wat bes moontlik van die verborge kennis van die heelal kon blootlê, in die vernederde gedaante van ’n parapleeg moes kom. ’n Verhewe intellek, maar gestriem in kommunikasie.

Vertel my van jou: wat jy doen, ook met woorde.

Ek is op ’n wye basis werksaam as ’n vryskutwerker: as blogger, skrywer, vertaler, resensent, redigeerder en mentor vir aspirantdigters en -skrywers. Ek teken ook spotprente in my vrye tyd. Met woorde poog ek om ’n stem aan die buitestander te gee (ek voel al hoe meer soos een), maar om met elke nuwe stuk skryfwerk myself te verras; om te streef na ’n skeppende selfekspressie wat werklik vars, oorspronklik en outentiek is.

Wil jy dalk jou gunstelinggedig deel?

Donkerwerk

dat ek jou liefhet, ’n mededeling in die skemer
opreg, ’n kind wat op sy erewoord sweer
en dwingend, ’n ou mens wat in hoofletters skrywe

dat ek jou liefhet, vertroulik soos ’n vuurhoutjie
wat bakhand vonk en die vlam verdeel tot ek jou
gesig herroep in die maagdelike gloed van ’n kers

dat ek ’n alleenloper is soos jy
en dat ek jou liefhet, sodat ons saam
alleen kan wees

dat ek jou weggaan vrees, die meervoudige
eensaamheid van spieëls, die stil uitroep
van rimpelings in water

dat ek jou liefhet
my skaduwee, my donker kameraad
my beskermer en my bedreiger

dat ek jou liefhet soos die getuie van ’n visioen
of die geheim van ’n telefoonhokkie, die rugkant
van gesprekke skugter vorentoe gebuig:

om na jou te verlang
is om na die verlange self te verlang.

Jy is al bekroon vir jou kortverhale (soos met die UJ-debuutprys in 2003). Hoe verskil kortverhaal- en gedigskryf vir jou?

Kortverhaal- en gedigskryf is twee uiteenlopende denkprosesse. Met ’n gedig kies ek een idee of fokale punt wat met woorde gedistilleer word. Met ’n storie, weer, divergeer taal in ’n narratief met karakters. Soms voel dit vir my asof daar twee “personas” werksaam is in twee aparte kompartemente; en soms slaag ek daarin om die twee te integreer en te versoen. Die skryf van prosa is emosioneel ligter as poësie; om ’n gedig tot voltooiing te dwing, vra soms baie van ’n mens. Poësie is intens; prosa het groter vermaaklikheidswaarde. Met prosa lê die gratifikasie daarin dat die lesers die storie (moet) geniet. Poësie, aan die ander kant, betower (of mesmeraais) mense.

Wat lees jy of watter films spreek tot jou?

Ek lees baie wyd en trek nie my neus op vir sekere lektuur nie. Alle lektuur het lesers en het ’n funksie. En alles word teks(tualiteit), of dit ’n strokiesprent, ’n geelperskoerant of Nobelbekroonde roman is. Skrywers wat ek op op die oomblik lees, is Siri Hustvedt, Joydeep Roy-Bhattacharya, Breytenbach se Op weg na Kû, Marlise Joubert se Grondwater, asook Arabiese digters soos Khaled Mattawa. ’n Ander “boek” waarmee ek besig is, is Mellet se ouma se 1933-Bybel. Die kantaantekeninge, notas en onderstreepte dele, kompleet met datum en al, is ’n fassinerende klein metateks op sy eie, amper soos ’n versteekte biografie binne-in die groter narratief waarvolgens sy haar lewe gerig het. Ek lees nou letterlik (!) die Groot Boek deur iemand anders se bril. Lees is inderdaad ’n voyeuristiese aktiwiteit, maar ook een van deernis. Die films wat tot my spreek, beslaan honderde of meer en dis baie divers. Ek het ’n groot liefde vir die filmkuns van Terrence Malick en Krzysztof Kieslovsky as dit by die estetiese kom.

Is jy besig om iets anders te skryf?

Ja, ek werk om die beurt aan drie manuskripte: poësie, literêre kortverhale en satiriese sketse (en laasgenoemde geniet ek baie). Die kortprosa nader nou vinnig voltooiing en ek hoop om dit binnekort aan ’n uitgewer voor te lê vir publikasie.

Baie dankie vir prikkelende vrae, Naomi!

• Donkerwerk kan bestel word by naledi.online.

The post <em>Donkerwerk</em>: ’n onderhoud met Nini Bennett appeared first on LitNet.

Jamie Oliver - Wikipedia

Die aand is koud, maar die vuurtjie brand in die herd. Dit is ’n outydse kombuis met ’n bank teen die muur. Daarop sit my vriend, vir wie ek kos maak. Hy rook langsaam en luister fyn na al my vertellings – mens kry soms mense wat baie goed kan luister, hul teenwoordigheid kalm en diep. Dit laat mens warm en gelukkig en tuis voel. Seker dié dat ek sommer sy kombuis oorneem. Die herd is nie ’n binnebraai nie; dit is ’n gewone plaaskombuis en daar het seker destyds ’n AGA of soortgelyke oond in die hoek gestaan waar die rooi kole nou op kookvernuf wag.

Sy knus plaaskombuis oorreed my om ’n nuwe dis te probeer. Toe nogals heerlik!

Dit was in 2005, maar dit voel soos gister. Om lekker te eet is om herinneringe te skep.

Die gereg wat ek gemaak het, was Jamie Oliver se melanzane alla parmigiana – die tradisionele eiervruggereg met parmesaankaas en pomodoro. (Tamaties is net sappiger in Italiaans.) Ek ken ’n hele paar dames wat so dol is oor die pomodoro dat hul ʼn bak daarvan vir ʼn maal nuttig – net dit, met ’n tikkie sout. Die pomodoro is kern aan Italiaanse kos en deurgaans ’n bestanddeel in Jamie Oliver se boek wat in 2005 die lig gesien het – Jamie’s Italy (Penguin). Dit was voor sy restaurante.

Daardie aand het ek besef dat ’n melanzane-gereg veel beter is as mens die eiervrug oor die kole braai. Die effense gebrande skilletjies dra by tot die smaak. Dit is ook belangrik om die dis nie met te veel tamatie toe te gooi nie; tamaties kan die ding oorweldig.

Mens kan nog steeds deur Jamie Oliver oor tamaties uit Italië uitvind.

Maar wat mens nie meer kan doen nie, is om by Jamie se Italiaanse restaurante – Jamie’s Italian – aan tafel te sit. In Mei hierdie jaar het die hele lot – 25 van hulle – deure gesluit. Mens voel skoon jammer vir die man, om nie eers te praat van die 1 000 werksgeleenthede wat daarmee heen is nie.

Hoe dan so? Dit is nie goeie nuus as ’n groot besigheid sluit nie, veral een met ’n beroemde agter die stuur. Mens wil nie eers begin wonder oor al die moontlike redes nie – want dan neig mens na allerhande raaiskote – soos die invloed van politici en die wêreldekonomie. Om ’n restaurant te bedryf is nie kinderspeletjies nie.

Ek het my vriendinne in Engeland gevra. Een vertel dat sy nie geld wil uitgee op ’n kettingwinkel nie, al is dit hoe goed. Sy soek eerder ’n eiesoortige restaurant met ’n unieke spyskaart en ’n “spesiale”, byna geheime gevoel. ’n Ander kennis sê weer sy was by Jamie’s Italian ’n Gold Club-lid en het gereeld daar geëet. Die kos was heerlik en outentiek Italiaans, die prys billik. In die week het die vaste spyskaart mens verseker van baie goeie waarde vir geld. Die dekor was oulik met mooi foto’s, die atmosfeer gemoedelik, en die personeel hulpvaardig en vriendelik. Daar was heeltyd vernuwing op die spyskaart; sy voel dit het oor die jare verbeter – en die pasella tasters was beslis ’n lokmiddel. Wat het dus gepla? Mens moes soontoe gaan, dws geen aflewering nie. En daar was ook geen speelgebied vir die kinders nie. Met sulke besluite het Jamie seker sy teikenmark van die middelklas familie en die gemaksugtige huisvrou of werkende persoon misgekyk. En juis daarom dat handelsname soos Mr Delivery en Spur in ons eie land nog volstoom voortbestaan. Ja, ons is dalk al moeg daarvan, maar as dit die kinders kan stilmaak, is dit goud werd.

Ander is dalk al moeg vir Italiaans eet. Is Italiaans nie dalk al elke land se tradisionele kos nie? Daar is nou nuwe name en nuwe neigings (barberries, tahini, sumac, za’atar, harissa, swart knoffel), en nuwe kos-ikone, soos Ottolenghi, wat in sy boek Simple nes Jamie erg op vars kos, groente en kruie gesteld is.

Dalk het Jamie Oliver – soos enige mens met ambisie en ’n goeie hart – homself bloot bietjie oordoen. Maar mens sal seker nie heeltemal die waarheid kan agterkom nie, want bespiegeling neem oor. Net so met die woord pomodoro. Sommige sê dat die woord in sy oorspronklike vorm – pom di moro – verwys het na beide die tamatie en die eiervrug. Eintlik het die Italianers eers gedink die tamatie is giftig, so vreemd was dit. Hul het dit so te sê sommer by die eiervrug in een mandjie gegooi. Pomo di moro beteken “vrug van die More” – met verwysing na die nasie wat daai tyd bekend was vir allerlei vreemde kosprodukte.

Met tyd het pomo di moro verander in pomodoro en van daar die verbintenis met die verkeerde afleiding pomo d’oro. So het die d’oro- (goue) aspek ingesluip. Hoekom verkeerd? Een bron, An introduction to language and linguistics, deur Ralph W Fasold en Jeff Connor-Linton (bl 296), wys daarop dat dit Engelse geskiedenisskrywers is wat die verkeerde afleiding oor die oorsprong van die woord gemaak het.

Daar is egter tog goud wat oorbly ... ʼn Restaurant wat te danke aan Jamie ontstaan het, is steeds oop en bied steeds opleiding. Die restaurant, Fifteen Cornwall, wat in 2006 gestig is en aan Jamie Oliver lisensiegelde betaal, is steeds besig om nuwe kokke die wêreld in te stuur. Dit is geleë in ʼn streek waar mens eiesoortige Britse kos kan geniet soos ʼn goeie toeris. En sonder Jamie Oliver sou dit nie kon nie. Lees hier vir meer.

Dit maak die hart warm.

The post Jamie Oliver se eie pap tamaties appeared first on LitNet.

Die groep matrikulante met voor van links na regs die gesprekspaneel Carla Barnard, Perry-Winkley Xengana en Toyer Hefca en gespreksleier Tracey Lange. Foto verskaf.

Die Afrikaanse Taalraad (ATR) het op die vooraand van Jeugdag ’n twee dae lange program propvol pitkos vir ’n groep matrikulante aangebied, in samewerking met van ons ledeorganisasies en medewerkers. Op die spyskaart was:  waardevolle inligting, inspirasie, ’n platform vir die jeug om opinies en vrae oor Afrikaans en verwante kwessies te lug, en les bes, ’n heerlike musiekprogram met uitstaande optredes deur gewilde Afrikaanse musikante.

Die leerderbyeenkoms, wat by die Hoërskool Stellenbosch plaasgevind het, was daarop gemik om die matrikulante toe te rus met kennis om ingeligte besluite in belang van hul toekoms te kan neem.  Die verrigtinge het afgeskop met ’n hartlike verwelkoming deur Fatima Allie, ondervoorsitter van die ATR. Dr. Conrad Steenkamp, ATR-hoof, het Afrikaans se diverse wortels belig en beklemtoon dat die taal aan almal behoort wat dit praat.

Die leerders is geïnspireer om Afrikaans te koester as deel van hul identiteit en erfenis, hulle daarin uit te leef en nie skaam te wees oor die soort Afrikaans wat hulle praat nie. Die passievolle bydraes in hierdie verband – Afrikaans jou identiteit en kultuur deur dr. Willa Boezak, direksielid van die ATR en die DAK-netwerk, en #JouAfrikaanstel deur William Sezoe, matrikulant en verteenwoordiger van Afrikaans.com - het die leerders merkbaar geraak en tot nadenke gestem. 

Die leerderprogram - Dink, praat en leer in Afrikaans! – het sterk op die moedertaal as instrument vir begeerde akademiese prestasie gefokus, ’n kwessie wat oortuigend belig is deur David Jantjies van die Moedertaalinisiatief van die Suid-Afrikaanse Onderwysondersteuningstrust (SAOOT).  Fiona van Kerwel van Woorde Open Wêreld (WOW), wat oor loopbaangeleenthede en studiemoontlikhede aan die Universiteit Stellenbosch gepraat het, het die leerders eweneens aangemoedig om Afrikaans as onderrigtaal te kies.   

Vir diegene wat dalk getwyfel het of ’n keuse vír Afrikaans ekonomies sin maak, het Michael Jonas, ATR-direksielid en direkteur van die Afrikaanse Taalmuseum en –monument, die gerusstelling gebied dat Afrikaans en meertaligheid deure na talle werksgeleenthede open. Chareldine van der Merwe van die Vriende van Afrikaans het die waarde van luistervaardighede en lees met begrip vir suksesvolle leer beklemtoon.  

Onder gesprekleiding van Tracey Lange, bekende radio- en TV-persoonlikheid én Afrikaans-ambassadeur, en met paneellede Toyer Hefca, Perry-Winkley Xengana en Carla Barnard, is ’n vuurwarm gesprek aan die gang gesit. Die tema ’n Toekoms met Afrikaans? het die tonge laat klap oor kwessies soos die waarde van meertaligheid, die noodsaak van saampraat en veral saamdóén om die wanpersepsies oor Afrikaans en Afrikaanssprekers om te keer en met ’n nuwe, positiewe diskoers oor die taal te begin.

Danie van Wyk, hoof van SAOOT en direkteur van die DAK-netwerk, het die leerders aangespoor om die uitdaging te aanvaar om die aflosstokkie oor te neem en waagmoed aan die dag te lê om hulle vir die saak van Afrikaans te beywer.  Hulle sien daarna uit om aan die DAK-netwerk se opvolggesprek oor Afrikaans en versoening deel te neem, en om met Suid-Afrika se President in gesprek te tree oor die behoud van Afrikaans as onderrig- en leertaal.  Hou gerus hierdie spasie dop, oftewel: Watch this space! 

Die program het ook waardevolle inligting oor beskikbare finansiële hulp vir studente ingesluit. Die bydraes van Verna Stuurman van die Nasionale Finansiële Hulpskema vir Studente (NSFAS) en Phil-Marié Robberts van Rapport Onderwysfonds was eweneens daarop gemik om die leerders tot sukses te inspireer.

Die jeugprogram was nie net alles erns nie.  ’n Musiekprogram, gefasiliteer deur die ATKV en Hemelbesem, het gesorg vir ’n tinteling in die are en onvermydelike ritmiese bewegings! Die ewe inspirerende kunstenaars was Rouchelle Liedemann, Groot Ontbyt-aanbieder en sangeres; Oxijyn, alias Rumarques Gelderbloem, Pasella-aanbieder en rymkletser; Loané, komediant en sangeres; en die sanger Whaden Johannes. 

Die terugvoer van die leerders was oorweldigend positief en het kommentaar ingesluit soos: “Ek het dit oorweeg om eendag my kinders Engels groot te maak, maar ek het nou besluit om my kinders Afrikaans groot te maak.”;  “Dit was baie insiggewend en ook baie lekker.”; “Baie dankie vir die geleentheid, ek waardeer dit baie.”; “Die leerderbyeenkoms kan in een woord opgesom word:  ‘awesomerowend’.”; “Baie, baie dankie aan die Taalraad wat met mening standpunt inneem vir Afrikaans, wat platforms bied vir jongmense wat stemloos was.  Dankie dat ons ‘saam’ met die ATR kan stap.”   

Die ATR en ons vennote stap graag saam die toekoms in met sulke gemotiveerde Afrikaanse jongmense.

The post Afrikaanse Taalraad trek jeugdiges saam in Jeugmaand appeared first on LitNet.

Van links na regs: André Keun (ATKV Applous), Conrad Steenkamp (ATR), Danny Titus (ATKV), Sakkie Kotze (ATKV Centurion) en Nico Botha (ATR). Foto verskaf.

“As jy my taal ontken, ontken jy my menswees.” Dit was een van die menings wat die afgelope naweek, op die 15de Junie, tydens ʼn seminaar oor Afrikaans as geloofstaal geopper is.

Sowat dertig leraars en gemeenskapslede het by die AGS Eersterust, Pretoria, bymekaar gekom om te praat oor die taaluitdagings wat hulle in kerkverband beleef.  Met die vraag - “Is Afrikaans ʼn probleem in die kerk?” – het die deelnemers verantwoordelikheid geneem vir dit wat met Afrikaans in kerke gebeur (of nie gebeur nie). Die algemene gevoel onder die deelnemers was dat Afrikaans as sulks nie ʼn probleem is nie, maar dat toenemende verengelsing van die gemeenskap en gemeentes wel tot spanning oor taal binne kerkverband kan lei.

Audy Hendricks (gemeenskapsaktivist) het genoem dat beide kerke en skole in Eersterust vinnig besig is om te verengels en het sterk standpunt ingeneem oor die agteruitgang van Afrikaans onder die nuwe bedeling. “Hoe verseker mens dat almal die reg het om hulle in hul moedertaal uit te leef?”

Volgens dr. Conrad Steenkamp (ATR) is die verskuiwing van meertaligheid na Engels-eentaligheid nie ʼn neutrale gebeurtenis nie, maar gaan dit gepaard met die verlies van die erfenistaal - ʼn waardevolle kulturele en sosio-ekonomiese hulpbron waarmee ook die kerk sy pastorale verpligtinge beter kan nakom.

Die voortdurende stereotipering van Afrikaans as ʼn wit taal maak dit soms ook moeilik om taalkwessies in interkulturele kontekste te hanteer. “Die oomblik wat ons aanspraak op Afrikaans maak, word dit as rassisties ervaar,” verduidelik ʼn leraar. Hoe kan mens dus die angel uit die taalkwessie trek sonder om Afrikaans daarmee te na te kom? Wat kan gedoen word om die negatiewe stereotipes oor Afrikaans af te breek?

“Afrikaans is nie ʼn wit taal nie, maar word deur ʼn meerderheid bruin, swart en Indiërs gepraat,” herinner dr. Danny Titus (ATKV). Meer moet gedoen word om mense hiervan bewus te maak.

Prof Piet Meiring van die Skuilkrans NG Kerk. Foto verskaf.

Prof. Piet Meiring verduidelik dat die NGK se grootste uitdaging is om te verduidelik dat die kerk nie die laaste bastion van ʼn taal of kultuur is nie, maar om die evangelie te verkondig. Die ervaring wat kerke soos die VGK reeds opgebou het, kan die NGK ook help om die uitdaging van meertaligheid beter te hanteer. 

 Mnr Carlton Weber (ingenieur ) meen dat Afrikaanssprekendes self beheer het oor hulle taal en hoe om Afrikaans binne ʼn meertalige konteks te onderhandel. Verengelsing word nie van buite af afgedwing nie, maar is gewoonlik ʼn plaaslike besluit. Dr Conrad Steenkamp noem dat meer effektiewe bestuur van taal en meertaligheid kerke en skole kan help om deel van die oplossing te wees.

Prof. Nico Botha (ATR), die gespreksleier, beskou die sterk deelname vanuit die Eersterust-gemeenskap as ʼn aanduiding van ’n behoefte om in meer diepte oor taalkwessies te praat.

*

Die Afrikaanse Taalraad is 'n artikel 185-organisasie met 38 lede-organisasies en fokus op die bevordering van Afrikaans binne ʼn meertalige verband.

The post Persverklaring: Afrikaans as geloofstaal in die kollig appeared first on LitNet.

Breyten Breytenbach

In de bundel Schrijven of schieten? (Standaard Uitgeverij, Antwerpen/Utrecht 1969), samengesteld door de Antwerpse schrijver en journalist Fernand Auwera (1929-2015), zijn dertig vraaggesprekken opgenomen. De achterplattekst maakt melding van een panorama van “30 Nederlandse schrijvers uit Noord en Zuid”, naar het model van Herman J. Claeys’ bundel Wat is Links? (1966). In tegenstelling tot Claeys bundelde Auwera, vanaf 1970 Vlaams correspondent van de Volkskrant, gesprekken met “maatschappelijk geëngageerde auteurs” als “bepaalde vertegenwoordigers van allerlei richtingen, genres en manifestatievormen”, “oudere en jongere, linkse en rechtse, gelovige en ongelovige, geïntegreerde en opstandige schrijvers”: onder anderen Hugo Claus, Gust Gils, Hella Haasse, Gerrit Kouwenaar, Marcel van Maele, Ivo Michiels, Hugues C. Pernath, Gerard Walschap en Paul de Wispelaere. De expliciete vermelding van Nederlandstalige auteurs op het achterplat en in de inleiding is opmerkelijk. Er komen in de verzameling immers twee Zuid-Afrikaanse (Afrikaans schrijvende) auteurs aan het woord: Phil du Plessis en Breyten Breytenbach.

Het is geen toeval dat Auwera’s Schrijven of schieten? eind jaren zestig is verschenen. In een periode waarin kunst een kritische functie kreeg toebedeeld en zelf het voorwerp van kritiek was (“de dood van de roman”), is nagedacht over de maatschappijkritische rol van de literaire schrijver. In de lijn van Jean-Paul Sartres Que’est-ce que la littérature, verschenen kort na de Tweede Wereldoorlog, worden literatuur en een maatschappijkritisch engagement met elkaar verbonden. Het tweede deel van Auwera’s boekproject, een jaar later uitgegeven met de titel Geen daden maar woorden, presenteert interviews met “mensen die met woorden werken zonder dat men ze […] over het algemeen tot de literatuur rekent, althans tot de literatuur op stijve poten”.

Phil du Plessis

De Zuid-Afrikaanse apartheidspolitiek komt in Schrijven of schieten? twee keer aan bod. De antwoorden van Du Plessis en Breytenbach zijn overigens in het Afrikaans afgedrukt. Du Plessis is kritisch voor Breytenbachs revolutionaire ideeën die sinds 1961 vanuit Parijs worden verspreid. De schrijver kon in 1969 nog niet bevroeden dat enkele jaren later Breytenbach zou worden veroordeeld tot een gevangenisbestaan van negen jaar. Vooral de meningen die Brink en Breytenbach in buitenlandse media over Zuid-Afrikaanse politieke en maatschappelijke kwesties formuleren, ligt voor de schrijver moeilijk. Du Plessis: “[N]ou kry jy Afrikaanse skrywers soos die here André P. Brink en Breyten Breytenbach. […] Hulle politieke benadering mag dus progressief wees; letterkundig is hulle benadering middeleeuws. Dit is natuurlik maklik vir die geldskrywer Brink en die geldskilder Breytenbach om vrot eiers na die skrywers in S.A. te gooi – goeie ou spreekwoord sê mos: die beste – is dit die beste? – stuurlui staan aan wal. Hulle is nie leiers in die Afrikaanse gemeenskap nie. Dit is lekker om in die veilige Parys te sit en dikteer en jou as leier van die Afrikaner voor te doen”. De kosmopolitische positionering van de Sestigers en het maatschappelijk engagement zijn niet door alle tijdgenoten op gejuich onthaald. Du Plessis beschuldigt Breytenbach en Brink van lafhartigheid: “Lafaarde is hulle wat revolusies in S.A. wil bepleit, tot opstand aanmoedig en self in die veilige afstand ver van hier in Parys sit. Langafstandprojektiele kweek nie leiers nie, maar outomate, knoppie-drukkers. Mnr. Breytenbach verwys na Guevara – een van die kokke van die utopiekoek, sou Etienne Leroux sê – maar weet hij dat die Kubaanse revolusionêr selfs sy vrou verlaat het om elders sy oortuiginge uit te leef? Hoekom doen mnr. Breytenbach dit nie? Broekskyter!”. Zo gaat de tirade van Phil du Plessis nog even verder.

Voor Fernand Auwera was het gesprek met de Zuid-Afrikaanse dichter een aanleiding om ook Breytenbach aan de tand te voelen. Het is in zoverre ik het kon nagaan het vroegste interview met Breytenbach in een Vlaamse literaire context. In de inleidende tekst van Schrijven of schieten? licht de samensteller zijn keuze voor auteurs toe. Dat twee Zuid-Afrikanen in het interviewboek optreden, heeft te maken met een vergelijkend opzet. “[N]iet enkel de mening van elke auteur afzonderlijk [kan] interessant […] zijn, maar vooral het vergelijken, naast en tegenover elkaar stellen van deze meningen”. Bovendien was Du Plessis geen onbekende in Vlaanderen. Naast Nederlandse vertalingen van zijn dichtwerk is er de medewerking aan tijdschriften, zoals het experimentele Labris, Yang en Artisjok.

Volgens Auwera nemen Du Plessis en Breytenbach, in Nederland al lang geen onbekende meer, ieder “een niet-officieel standpunt [in] tegenover de apartheidspolitiek. Phil du Plessis is genuanceerd en met bepaalde reserves pro, Breyten Breytenbach is radicaal contra”. Du Plessis’ desavouering van Breytenbach wordt duidelijk in dit perspectief. Phil Du Plessis: “[I]n onlangse koerantberigte het [Breytenbach] openlik gepleit vi[r] die Kommunistiese terroriste wat S.A. uit die Noorde binnedring. Hy noem hulle vryheidsvegters, ‘ons vryheidsvegters’. Maar wie is hierdie ‘ons’? want hierdie selfde meneer Breytenbach, wat die Nederlandse [burgers, yt] so belieg, het reeds talle kere daarop gesinspeel dat hy aansoek gedoen het om ’n Franse burger te word! Is hierdie terroriste nou die vryheidsvegters van Frankrijk? Het mnr. Breytenbach al aansoek om Franse burgerskap gedoen? Nee? Hoekom nie?”. De woorden van Du Plessis zijn door de tijd ingehaald, maar het antagonisme is duidelijk. In Vlaanderen trachtte Du Plessis Brink en Breytenbach voor te stellen als “vyandige buitelanders” en in diskrediet te brengen.

Breyten Breytenbach

Aangezien de teksten zijn geordend volgens de datum van het interview, heeft Auwera na het vraaggesprek met Du Plessis Breytenbach gecontacteerd. Enkele interviews zijn voorgepubliceerd in kranten, maar niet de bijdragen over en met de Zuid-Afrikanen. Zoals in de andere interviews wordt de schrijver en schilder (Don Juan) ondervraagd over diens “schrijversengagement”. Zonder een verwijzing naar Du Plessis’ aantijgingen reflecteert Breytenbach over de Westerse cultuur en de rol van de intellectueel. Hij gelooft in een revolutie “uit die Derde wêreld […] gerig teen die hoofstad, die ‘kapitaal’ – die Westerse waardes en die inheemse verkoopsagente van daardie waardes, die elite”. Het geloof is gericht op de Derde Wereld die het Westen kan dwingen tot een revolutie. Over de rol van de schrijver is hij naar eigen zeggen pessimistisch gestemd. De Havanna-conferentie, waaraan ook Mulisch en Claus deelnamen, heeft de westerling weinig nut gebracht. In zijn replieken hanteert Breytenbach een idiolect dat vertrouwd in de oren klinkt: “die siening van ’n voortdurend hernieude waardebepaling”, “’n permanente mutasie”. De westerse wereld, zo zegt Breytenbach, is het vertrouwen in de eigen cultuur kwijtgespeeld. Het superioriteitsgevoel van de westerse linkse intellectueel is gebaseerd op niets anders dan illusies. De houding tegenover de apartheidspolitiek van Zuid-Afrika is hypocriet. Hoezeer verontwaardigd ook, het politiek beleid van westerse landen tegenover Zuid-Afrika heeft “geen uitwerking”, is een spelletje geworden.

De tegenstelling tussen opvattingen over de Zuid-Afrikaanse apartheidspolitiek, Du Plessis versus Breytenbach, kan niet scherper worden gesteld. Du Plessis: “Ek kan sê dat ek apartheid basies steun as die beste manier om ’n primitiewe gemeenskap pynloos te lei na volwassenheid in ’n mededingende westerse atmosfeer. Ek sien apartheid egter merendeel in die sin van die respek vir nasionaliteit, eie gewoontes en die drang in die mens na eie gebied waar hy baas kan wees oor homself”. Aan de racistische  stellingname van deze schrijver kan niet worden getwijfeld: “Natuurlik ’n wit demokrasie, of ’n demokrasie waar die wat nie van Europese afkoms is nie weinig rol in speel, behalwe in ’n raadgewende hoedanigheid”. En dan Breytenbach: “Met een of twee uitsonderings – soos bv. Jan Rabie of soos Dirk Opperman en Uys Krige, neem die blanke skrywer selde kennis van die apartheidsprobleem”. Voor de duidelijkheid: het interview is opgenomen in 1969, nog voor de opstand in Soweto. Breytenbach: “’n Blanke skrywer of digter sal wel soms raak aan die toestand van die kleurling wat vir hom toegeskryf moet word aan die kleurling se kleurlingskap”. Breytenbachs antikapitalistisch standpunt heeft alles te maken met “ekonomische uitbuiting wat ’n klasse- en rassediskriminasie laat voortleef in die naam van ‘demokrasie’ en ‘vryheid’”.

Het interview met Breytenbach, dat afsluit met de later door Adriaan van Dis geciteerde zin “Maar in die heel eerste plek weet ek dat die swart kinders van my land nie opgeswelde buike het van ’n gebrek aan poësie nie”, is voor de eigentijdse Vlaamse lezer niets anders dan een positiebepaling. Breytenbach stelt op het einde van het vraaggesprek zelfs expliciet “dat dit soms nodig word om die geweer op te neem. […] Geen kunsvorm staan bo die lewe nie”. En dan volgt een getuigenis, die de schrijver later na zijn arrestatie in 1975 parten heeft gespeeld: “En wat my persoonlik betref, hier en nou – ek moet probeer op enige moontlike manier om hulle wat aan bewind is in my land aan te val, aan die kaak te stel, te ondermyn – dit beteken dat ek alles in my vermoë doen om my landgenote wat reeds die gewapende stryd teen die reaksionêre en in wese fascistiese Suid-Afrikaanse regering opgeneem het te help. En as daar van my gevra word om die geweer op te neem en as ek sodoende van meer hulp kan wees as nou, hier [in Parijs, yt], dan moet ek dit ook doen”. Het is een wereldwijde strijd tegen “facsisme, vervreemding, verrotting, uitbuiting, imperialsme en al die ou verslete waardes van die kapitalisme”.

Sociale bewustwording

In Schrijven of schieten? kreeg Breytenbach van Fernand Auwera de gelegenheid voor een Vlaams lezerspubliek zijn politieke strijd als lid van de in Zuid-Afrika verboden partij ANC en medeoprichter van Okhela toe te lichten. Dezelfde politiek-ideologische teneur vinden we in een opstel van Stefaan van den Bremt. Toen ‘Breytenbach en Brink: twee barsten in het Afrikanerdom’ in Tijdschrift voor Diplomatie (juni 1977, p. 515-520) is verschenen, was Breytenbach nagenoeg twee jaar in gevangenschap. In de Breytenbachstudie, vanuit een Vlaams perspectief, is ook die tekst het bestuderen waard.

Fernand Auwera heeft het opzet van Schrijven of schieten? becommentarieerd in de inleiding. Hij getuigt: “Slechts al schrijvende, door de daad van het schrijven zelf, ben ik persoonlijk me bewust geworden van de wereld waarin ik leef. Enkel en alleen door de invloed die de literatuur op me heeft uitgeoefend ben ik sociaal bewust geworden, mij mede verantwoordelijk gaan voelen voor de maatschappij waar ik toe hoor, met of tegen mijn zin”. Deze sociale bewustwording, in de revolutionaire jaren zestig, verklaart Auwera’s belangstelling voor de Zuid-Afrikaanse literatuur. De positionering van de schrijver in Zuid-Afrika (Afrikaans- en Engelstalig – over andere talen wordt niet gesproken) tegenover de apartheidspolitiek maakt deel uit van de poging “dit vrij recente besef [sociale betrokkenheid, yt] in [Auwera’s] werk te structureren”. Beide politieke standpunten, van Du Plessis (“genuanceerd en met bepaalde reserves pro [apartheid]”) en Breytenbach (“radicaal contra”), laten zien dat de Vlaamse journalist vooral uiteenlopende sociaal-kritische meningen aan bod wilde laten komen. In ieder geval is dit interview, in Zuid-Afrika wellicht niet bekend, een van de eerste publieke getuigenissen van Breytenbach in Vlaanderen.

In het Van Dis-archief is een kopie bewaard van het schrijversinterview alsook van Stefaan van den Bremts tekst over Brink en Breytenbach. Dank aan het Literatuurmuseum voor de gastvrijheid. De interviews met Phil Du Plessis en Breytenbach Breytenbach kunnen worden gelezen in de Digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren: https://www.dbnl.org/tekst/auwe002schr02_01/.

The post Schrijversengagement in Vlaanderen en apartheid. Phil du Plessis en Breyten Breytenbach appeared first on LitNet.

“Kyk wat djy gemaakit!” huil Klein Klaas, “Wat gat ek nou maak sonner ʼn pêd?” Klein Klaas het vir ʼn lang tyd gehuil oo sy pêd wat dood is, maa na ʼn ruk toe ruk hy vi hom reg, en gat slag hy toe die dooie pêd virrie pêd se vel. Hy’t die vel opgehang innie wind lat dit droeg kan trek. Toe die vel droeg was, het hy dit opgevou en in ʼn sak gesit en oo sy skouer gegooi en beginte stap ommie pêd se vel innie dorpie nie te ver van hulle dorpie affie te loep vekoep.

Ommat Klein Klaas gestap het, het hy ʼn baie lang pad gehad wat hy moes geloep het. Hy’t toe besluit ommie kotpad deurie dik en donke woud te vat. Dit het toe iewe skielik had beginte rient, en hy’t vedwaal innie woud. Voo Klein Klaas die regte paadjie uitie woud uit kon kry, het dit aand geraak, en die pad was nog lank narie neks dorpie toe, en dit was oek te ver vi hom om trug te draai en huis toe te gan voorit nag raak.

Maa nie te ver van waa Klein Klaas gestaan hettie, het Klein Klaas die dak van ʼn groot plaashuis raakgesien. Hy’t toe soentoe geloep en toe hy naby die huis kô toe sien hy dat allie deure en vênstes toe was, en die gordyne was amal toegetrek. Maa hy hettie skrefies lig boe die voodeur sien deu skyn.

“Miskien sal hulle my toelaat om hie te bly virrie aand,” het Klein Klaas gedink. Hy’t toe annie voodeu gat klop. Die boer se vrou hettie deu oep gemaak, maa toe sy hoo wat Klein Klaas wou hê, toe djaag sy hom weg.

“Maak lat djy hie wegkô!” het sy gesê. “As my man jou hie vang dan issit jou eie skuld as djy gat see kry. Hy sal nooit lat hie vriemde mans hie innie huis kô bly nie.”

“Dan het ekkie ʼn keuse dan om hie buite jou huis te slaapie,” het Klein Klaas an homself gesê soesie vrou die deu in sy gesig toegeklappit.

Naby die groot plaashuis was daa ʼn groot hooimied, en tussen die hooi ennie huis het daa ʼn skuur gestaan met ʼn grasdak.

“Ek kan daa binne lê,” het Klein Klaas gesê. “Maa ek hoepie die voëls kom af en byt my biene nie.” Wan boe-oppie grasdak het daa ʼn bolling voëls gesit.

Soe het Klein Klaas opgeklim na die skuur se dak toe om onnerie dak te gat slaap. Soes Klein Klaas vi hom gemaklik gemaakit onnerie dak, het hy gesien dat een vannie vênstes se gordyne oep is, en hy kon innie voohuis sien waa daa ʼn groot tafel gestaan het wat gedek was met twie bottels wyn, gebraaide vleis, en ʼn gebakte snoek. Die boer se vrou het saam ʼn man gesit byrie tafel, en sy’t die man se glas vol wyn gemaak. Sy’t hom ʼn stuk snoek afgesny en dit op sy bord gesit, en ʼn stuk vleis gegie. Die man hettie vleis eenkantoe gestoot en nog vi hom ʼn stuk vis by gevat. Dit het vi Klein Klaas gelyk soes die vis sy gunstelingkos was.

“As ek maa oek net ʼn stukkie vis en vleis kon kry,” het Klein Klaas gekreen soes hy sy maag vasgehou het. Hy’t sy kop nog vêdere gestrek om te sien wat nog alles oppie tafel is, toe hy die groot sjokoladekoek sien.

“Hulle iet mos rêrig lekke venaand,” het Klein Klaas gesig.

Op daai oemblik het hy die gedreen van ʼn pêd se hoewe wat tienie grond val, gehoo ankô af innie pad narie plaashuis toe. Dit was die boer wat oppad huis toe was.

Vevolg volgenne maand

Lees ook deel 1

Klein Klaas en Groot Klaas: ’n Sprokiesvehaal deu Hans Christian Andersen

The post Klein Klaas en Groot Klaas: ’n Sprokiesvehaal deu Hans Christian Andersen, deel 2 appeared first on LitNet.

“Sonder die vermelde universiteitsprodukte sou die stryd om dekolonisering minder doeltreffend gewees het. Versetbewegings soos Pan-Afrikanisme, négritude en Afrikanasionalisme was almal antikoloniaal maar nie noodwendig teen die idee van universiteite nie.” – Willie Breytenbach

.........................

Lees ook die LitNet Akademies (Godsdienswetenskappe)-artikel “Die rol van ’n Afrika-bewussyn in universiteite in ’n nie-Westerse konteks” deur Attie van Niekerk (Mei 2019):

“Die sake wat in die #mustfall-bewegings tydens die studente-onrus in 2015–2016 na vore gekom het, is nie nuut nie. Sake wat handel oor onder andere die rol van universiteite in ’n nie-Westerse konteks binne die groter debat oor die gevolge van Westerse kulture op ander kulture in die tyd van kolonialisme, het reeds in die stryd teen apartheid na vore gekom en word al vir dekades lank deur Afrika-skrywers bespreek.” 

.........................

1. Agtergrond

Die oudste universiteite in die wêreld is van Arabiese oorsprong en in Noord-Afrika geleë: spesifiek die Kairouan- (al-Qarawiyin-) universiteit wat in 859 nC as ’n instelling vir Islamitiese studies by die Groot Moskee van Féz in Marokko gestig is.

Dit het opleiding in Islamkunde, Moslem-argitektuur en landbou verskaf. Dit is opgevolg met die vestiging van die Al-Azhar-universiteit in Kaïro wat in 970 nC opgerig is. Jode en Christene van Alexandrië is ook toegelaat. Dié universiteite bestaan nog.

.........................

“Die nuutste toevoeging hiertoe is die ‘Born frees’ in Suid-Afrika wat eis dat vakinhoude minder Westers en meer nie-Westers moet wees. Die vraag is: Bestaan sulke proteste ook in nie-Westerse (dog moderne) state soos China, Japan, Indië en Arabië?”

.........................

Die oudste Europese universiteite was dié in Parys, Oxford (1167 nC) en Cambridge (1209 nC).

Dis egter eers ná die uitvinding van die Gutenberg-drukpers (15de eeu) dat die biblioteekkomponent van die universiteitswese tot sneller kennisverdieping gelei het, waarsonder die Renaissance en nywerheidsrevolusie nie sou plaasgevind het nie. Dit het kolonialisme versnel wat ook universiteite in Afrika opgelewer het.

2. Universiteite in oudkolonies

’n Beduidende aantal Afrika-universiteite is in hierdie oudkolonies gestig. So het Westerse kennis ook na andersoortige kulture versprei. Die tale van die wetenskap in die koloniale tye was Arabies, Frans en Engels. Elders was dit Spaans en Portugees.

In die voormalige Britse kolonies is die oudste universiteite Fourah Bay College (Sierra Leone, 1876 en geaffilieer met Durham College in Engeland), Achimota College, 1924 in die Goudkus (vandag Ghana en geaffilieer met die Universiteit van Londen), Ibadan (Nigerië, ook 1924 en ook geaffilieer met die Universiteit van Londen), die Makerere-universiteit in Uganda (1933), ook geaffilieer met die Universiteit van Londen. Daar was ook ’n Kitchener Memorial College in Khartoem. Protestantse sendingkerke het groot rolle in hierdie stigtingsprosesse gespeel.

Gedurende hierdie vooronafhanklikheidstydperke het die Britse regering beleide van indirekte beheer gevolg waarvan die erkenning van stamgesag noodsaaklik was. Die Britte het voorkeur gegee aan manstudente wat die seuns van tradisionele leiers soos opperhoofde, kapteins en hoofmanne was. Ná onafhanklikwording (sedert die 1960’s) het die Britse regering voortgegaan om nog enkele universiteite op te rig, spesifiek in Khartoem (Soedan), Nairobi (Kenia), Morogoro (Tanganjika, nou Tanzanië), Zaria en Enugu (Nigerië) en Kumasi (Ghana).

.........................

“Die oudste universiteite in die wêreld is van Arabiese oorsprong en in Noord-Afrika geleë: spesifiek die Kairouan- (al-Qarawiyin-) universiteit wat in 859 nC as ’n instelling vir Islamitiese studies by die Groot Moskee van Féz in Marokko gestig is.”

.........................

Kairouan- (al-Qarawiyin-) universiteit (Foto: Abdel Hassouni [CC BY-SA 4.0], via Wikimedia Commons)

In die voormalige Franse kolonies was die oudste universiteit ook die enigste en gestig in Dakar (1949, Senegal). Die redes vir hierdie min universiteite in Franssprekende gebiede was die Franse “beskawing”- en assimilasiebeleid wat spesifiek daarop ingestel was om ’n Franssprekende swart elite in Afrika te skep wat “méér Frans as Afrikaan” sou wees. Dis hoekom so ’n merkwaardige staatsman en intellektuele leier soos Leopold Sedar Senghor, die eerste president van Senegal, al sy studie noodwendig in Parys (Frankryk) moes voltooi. Dié “verfranste” swart studente het egter terugverlang na Afrika, ten spyte daarvan dat hulle ’n spesiale regstatus ontvang en allerlei voordele geniet het. Die status was getiteld évolué. Die Katolieke Kerk het groot rolle gespeel.

Dit het die elites nie van Afrika vervreem nie. Die uiteinde was ’n vreedsame kulturele protes wat as négritude (“swartheid”) bekend gestaan het en ’n gevestigde tradisie in die Franse letterkunde geword het. Ná dekolonisasie het dié voormalige évolué die kern van die nuwe regerende klasse in Franssprekende Wes-Afrika geword. Dis juis hulle opvoeding wat tot politieke mag en nuwe klasvorming gelei het.

In die Belgiese Kongo was die amptelike taal ook Frans. Tydens die koloniale tyd was daar in hierdie groot land (later Zaïre en vandag die Demokratiese Republiek van die Kongo (DRK)) slegs een universiteit (Lovain), naamlik in Leopoldville (gestig in 1954). Dié universiteit is in werklikheid deur die Katolieke Kerk onderhou. Die impak was egter minimaal, want veels te min het voordeel getrek. Selfs vandag nog bestaan die burgerlike samelewing in die DRK hoofsaaklik uit swart Katolieke.

In die kort tydperk waarin Duitsland oor Afrika-kolonies beskik het (1884 tot 1918), is geen universiteite in Duitswes (Namibië), Duitsoos (Tanzanië), Kameroen of Togo gestig nie. ’n Duitse sendeling, Johann Krapf, wat vir die (Britse) Church Missionary Society in Tanganjika gewerk het, het die Bybel egter in 1865 in Swahili vertaal. Nog ’n interessantheid is dat ’n Swahili-leerstoel reeds in 1887 aan die Universiteit van Berlyn gestig was. Of dit steeds bestaan, kan nie vasgestel word nie.

Universiteite het koloniale samelewings nie drasties verander nie, behalwe dat elites gevestig is wat nuttige rolle in postkoloniale state gespeel het, soos hier onder uitgelig sal word.

3. Die situasie vandag

Tans is daar ongeveer 2 600 tersiêre inrigtings in Afrika, waaronder technikons, universiteitskolleges en universiteite (waarvan daar ongeveer 340 is), wat weer onderverdeel kan word in publieke/staatsuniversiteite; private universiteite en virtuele universiteite. Behalwe die Moslemrol in sekere Noord-Afrika-universiteite, speel kerkgenootskappe feitlik geen direkte rol in Afrika-universiteite nie. Die getalle groei steeds en beloop tans ongeveer 100 in Noord-Afrika (met die meeste universiteite in Algerië, maar die meeste studente in Egipte) en ongeveer 50 in Suider-Afrika (met die meeste universiteite en studente in Suid-Afrika).

Universiteitsgehalte is nie orals dieselfde nie en die gehaltemeting daarvan ook nie bevredigend nie. So is daar byvoorbeeld minstens vyf “gesaghebbende” organisasies wat ranglyste opstel: Times Higher Education (THE), Journals Consortium, Financial Times Top Business Schools, Shangai Academic Ranking of World Universities en QS Top Universities.

Dit wat gemeet word – indien data beskikbaar is – is navorsingsuitsette, vernuwing en aanwending van tegnologie. Dis moeilik om bedryfskoste, dosentgetalle en donateursbydraes en gemeenskapsdienste of studenteterugvoer te vergelyk, omdat dié data nie altyd bestaan nie. Is dit regverdig om ’n klein universiteit met ’n grote te vergelyk?

Volgens dié ranglyste is die beste Afrika-universiteite in slegs twee Afrikastate geleë: Suid-Afrika (veral UK, Wits en Stellenbosch) en Egipte (veral American University en Cairo University), gevolg deur enkeles in Nigerië (Covenant en Ibadan), Marokko, Uganda, Kenia, Ethiopië en Tunisië. Studenteprotes wat in Afrika voorkom, is meestal gemik op klasgelde, huisvesting, kos en beurse. Dis feitlik nooit téén of vir gehalte gemik nie.

4. Meer spesifieke vraagstukke

Ander belangrike vraagstukke in die hedendaagse universiteitswese in Afrika die volgende: toegang (wie bepaal die minimum vereistes?); taalbeleid (in Afrika is daar ses universiteitstale: Arabies, Frans, Engels, Portugees, Swahili en Afrikaans); geslagsgelykheid (bepaal deur vraag of aanbod); getallegroei (getalle het sterk toegeneem, maar wie betaal daarvoor, wat boeke, huisvesting en sakgeld betref?); stratifikasie (is sommige fakulteite belangriker as ander, bv teologie of ingenieurswese?); diversifikasie (vroeër was die klem veral op teologie; daarna op tegnologie en nywerheid); publieke versus privaat (behoort private universiteite ook vir staatsubsidies te kwalifiseer?); wie beheer en bestuur kampusse (slegs die universiteit, of kan uitkontraktering plaasvind?); subsidies (moet private universiteite minder staatsteun ontvang?).

Die nuutste toevoeging hiertoe is die “Born frees” in Suid-Afrika wat eis dat vakinhoude minder Westers en meer nie-Westers moet wees.

Die vraag is: Bestaan sulke proteste ook in nie-Westerse (dog moderne) state soos China, Japan, Indië en Arabië? Dis te betwyfel.

5. Wie baat?

Wat Afrika betref, het die koloniale universiteitswese ’n beduidende en selfs voordelige rol gespeel in die voorbereiding van nuwe leierskap vir die postkoloniale bedelings in Afrika.

Die Arabiese universiteite in Noord-Afrika het Moslems bevoordeel; die Franse het Katolieke en die Franse taal bevoordeel; en die Britte weer Engels. Christelike sendingkerke fokus weer op tradisionele leiers soos die seuns van stamhoofde. In al drie hierdie gevalle is manstudente uitdruklik bevoordeel. Nogtans was daar nooit spesifieke vroueproteste teen die universiteitswese nie.

Mense wat in Westerse universiteite opgelei is en bekende (manlike) Afrikaleiers geword het, sluit die volgende in:

Dr Mnandi Azikiwe, in 1963 tot president van Nigerië verkies. Hy het aan die Lincoln-universiteit in die VSA studeer.

Dr Hastings K Banda, wat in 1964 president van Malawi geword het. Oudstudent van die Universiteite van Edinburgh en Glasgow in Skotland.

Sir Ababakar Tafawa Balewa, eerste minister in Nigerië (1960). Oudstudent van Londen-universiteit.

Dr Kofi Busia, eerste minister van Ghana in 1969. Oudstudent van Londen- en Oxford-universiteite in Brittanje.

Amalcar Cabral, stigter van die bevrydingsbeweging in Portugese Guinee. In 1956 vermoor. Oudstudent van die Universiteit van Lissabon.

Dr JB Danquah, opposisieleier in Ghana (1961). Oudstudent van die Universiteit van Londen.

Jomo Kenyatta, eerste president van Kenya (1963). Oudstudent van London School of Economics en Moskou-universiteit.

Sir Seretse Khama, eerste president van Botswana (1965). Oudstudent van Wits en Oxford.

Nelson Mandela, eerste president van die nuwe grondwetlike bedeling in Suid-Afrika. Oudstudent van Fort Hare.

Eduardo Mondlane, stigter van Frelimo in Mosambiek. In 1969 vermoor. Oudstudent van Wits, Lissabon en North West University in Illinois, VSA.

Kwame Nkrumah, eerste president van Ghana (1960). Oudstudent van die University of Lincoln, Pennsilvanië en Gray’s Inn, Londen.

Julius Nyerere, eerste president van Tanzanië (1962). Oudstudent van Makerere in Uganda en Edinburgh in Skotland.

Milton Obote, tweede president van Uganda (1966). Oudstudent van Makerere in Uganda.

Die ANC in Suid-Afrika: Drie van die ANC se vroegste leiers het almal universiteitsopleiding gehad, te wete DDT Jabavu (Fort Hare en oorsee); ZK Matthews, die eerste swart gegradueerde van Fort Hare in 1923, asook Yale-universiteit in 1935; en Albert J Luthuli, stigter van die ANC in 1912, produk van die Metodistekerk se Adams College in KwaZulu-Natal.  

(Sol T Plaatje, bekende persoonlikheid en die skrywer van Native life in South Africa, wat in 1916 gepubliseer is, was nie universiteitsopgelei nie, maar die produk van ’n Duitse sendingskool in Barkly-Wes.)

Daar is geen bewyse dat enige van hierdie leiers ooit verkwalik is omdat hulle die produkte van moderne universiteitewese was waarvan almal nie eens in die Weste was nie. Proteste is ’n produk van die tydperke sedert onafhanklikwording.

6. “Die stryd duur voort”

Bostaande uiteensetting weerspreek die stellings dat alles wat die Weste in die kolonies ingebring het, insluitende moderne kennis, ongedaan gemaak moet word. Sonder die bovermelde universiteitsprodukte sou die stryd om dekolonisering minder doeltreffend gewees het. Versetbewegings soos Pan-Afrikanisme, négritude en Afrikanasionalisme was almal antikoloniaal maar nie noodwendig teen die idee van universiteite nie.

Tog duur die stryd voort. Dis egter ’n nuwe stryd. In Suid-Afrika is die stryders meestal die “Born frees”, dws jonger mense, veral studente, wat materiële griewe het. (Die internet, informasietegnologie en Google bedreig wel die konvensionele universiteitsbiblioteek.)

Die “Born frees”-stryd het binne die parameters van die digitale era plaasgevind: daarom die hashtag-bewegings soos #FeesMustFall wat in Oktober 2015 by Wits gestig is en na UK en Rhodes in Grahamstad (Makhanda) versprei het. Geringer proteste het ook by die Skiereilandtechnikon, Fort Hare, Stellenbosch en Nelson Mandela-universiteit en elders uitgebreek. Die begrippe Westers en modern moet nie verwar word nie; Arabiese en Japannese universiteite byvoorbeeld kan “modern” wees, dog nie noodwendig “Westers” nie.

Dan was daar ook #AfrikaansMustFall, maar daar was ook ’n #ZumaMustFall. Beide is anti-establishment, maar steeds nie anti-universiteit nie. Dis wel so dat verskeie outokratiese Afrikaleiers sedert dekolonisasie akademici (en joernaliste!) hardhandig behandel het oor die kritiek wat hulle uitspreek. Dink maar aan Robert Mugabe wat weinig persvryheid geduld het en ’n voormalige Suid-Afrikaanse president wat snedig na “clever blacks” verwys het.

7. Slotopmerking

Nou, vier jaar later, is “hashtaggers” oënskynlik bedeesd. Dit kan sekerlik weer opvlam, veral in Oktober, want dis die maand waarin studente hulle predikaatpunte kry of nie. Agterstallige klasgelde is ook ’n faktor.

Die punt is: ’n Student met ’n swak predikaat druip reeds in Oktober. Dan is dit tyd vir nog ’n “Oktoberrevolusie”, net soos ’n rapsie oor 100 jaar gelede in Rusland gebeur het.

Bibliografie

Binns, Lynch & Nel. 2018. The Routledge Hand Book of African Development. Londen: Routledge.

Davidson, Basil. 1994. Modern Africa. A social and political history. Londen: Longman.

De Jager, Nicola en Ubanesia Adams-Jack. 2017. Stellenbosch University’s “Born-Frees”: Responsibly Engaged. In D Lambrechts en P Fourie (reds) 2017. Modern State Development, Capacity and Institutions. Stellenbosch: Sun Press.

Harari, Yuval Noah. 2018. 21 Lessons for the 21st Century. Londen: Jonathan Cape.

Jahn, Janheinz. 1972. Who’s who in African literature. Tübingen: Horst Erdmann.

Kimble, George HT. 1962. Tropical African. Vol II. Society and Polity. New York: Anchor Books.

Kretchmar, Louise. 2017. The voice of Black Theology in South Africa. Braamfontein: Ravan Press (eerste keer in 1986 uitgegee).

Lutz, Barend. 2017. South African student protests as new imagined communities in the digital ages. In Lambrechts en Fourie (reds). Op cit.

Machanick, Phillip. 2015. Varsities pull rank – but it’s irrelevant. Mail & Guardian, 17–23 Julie 2015.

Mazrui, Ali. 1986. The Africans: A triple heritage. Londen: BBC Publication.

McKenna, Siout. 2015. The varsity ranking system is broken. Mail & Guardian, 11–17 September 2015.

Meredith, Martin. 2005. The state of Africa. Johannesburg: Jonathan Ball.

—. 2014. The fortunes of Africa. Londen: Simon & Schuster.

Plaatje, Sol T. 1982. Native life in South Africa (eerste keer in 1916 uitgegee). Braamfontein: Ravan Press.

The post Universiteite in Afrika: Is moderne kennis noodwendig Westers en daarom verwerplik? appeared first on LitNet.

Sêgoed van Jaco Fouché Na aanvaarding van sy tweede manuskrip: “Maar moenie my vra wat die sentrale tema is nie. Ek weet nie. Ek skryf net die storie, en voel agterna, soos André le Toit gesê het, dankbaar vir diegene wat die manuskrip aan my verduidelik het.” (De Kat, Julie 1996) In ’n artikel in Rapport van 4 November 2001 oor die jonger geslag skrywers: “As die Gar (groot Afrikaanse roman) soos sy gedefinieer word, ooit geskryf word (of reeds geskryf is), sal dit wees deur een van die ouer Garde. So glo ek. Ek glo ons jonges se koppe werk anders. Ons maak nie meer juis uit van die bestanddele wat krisis is vir daardie (gedateerde?) Gar nie: dis nie dat ons nie wil nie, dit is net hoe dit is.” “Skryf is ’n selfsugtige ding, maar dit skep die illusie dat ’n mens die hele wye wêreld tegelyk op die keper en onder beheer het.” (Vrydag, 31 Oktober 1997) "Hoekom kortverhale, is ek nie seker nie. Dit is korter, ja. Maar die meeste insidente is te skraal om tot boekvorm uitgerek te word. Ek bedoel nie onbenullig nie, maar die materiaal is te min, of my ingesteldheid is nie so dat ek bladsye en bladsye en bladsye met een karakter of omgewing wil deurbring nie." (Vrydag, 31 Oktober 1997) "Daar is ’n sekere strakheid aan ’n kortverhaal wat dit groot mag kan gee. ’n Kortverhaal hoef net wreed of mooi of net hartseer te wees: ’n mens hoef nie al wat ’n passie is op te roep om die leser te beloon vir sy of haar belangstelling nie." (Vrydag, 31 Oktober 1997) "Romanskryf kom met sy eie belonings, soos die ontdekkings wat ’n mens maak. Dis die reis wat so belonend is. Ek stap ’n droomwêreld binne en kan hier rondkyk en -krap vir so lank as wat ek lus het en waar ek wil." (Vrydag, 31 Oktober 1997) “Ek’s jonk en Afrikaans en teen wil en dank ’n citizen of the world, en as ek oor iets skryf is dit dalk hieroor.” (Die Burger, 14 Junie 2010) “Ek is lief vir stap, maar geen dramatiese rugsaktoere nie. Ses ure op ’n bergpaadjie is te lank. Fynbos kan net so mooi wees en nie mooier nie. Ek is baie lief vir kort vakansies in die Karoo. Ek hou van goeie geselskap, maar is ongelukkig te eiesinnig of hardegat of demented om vir lang tydperke verdra te word. My beste vriende is een na die ander Engeland toe van waar hulle vir my saaklike poskaarte stuur.” (Beeld, 12 Junie 1997) Toekomsplanne? (In 1997): “Die toekoms is duister. Ek bly maar daar weg.” (Beeld, 12 Junie 1997) “’n Mens se toleransie vir drama is hoër as jy jonk is. Maar later raak jy moeg vir melodrama. Ek dink ek raak verveliger. Ek stel nie meer belang in drama nie.” “Vir fiksie is daar altyd ruimte, maar die medium waardeur dit oorgedra word, verander dalk weldra. Soms skrik ek vir die idee dat alles digitaal word, maar dan dink ek aan iets soos LitNet en dan lyk dit na ’n goeie idee, veral omdat dit soveel makliker is om met ’n kort search ou materiaal te vind en na te slaan. Wat van boeke gaan word, weet ek nie. Ek is opgewonde oor e-publikasies, want daar is heel moontlik geleenthede en werkswyses wat nou nog vir my onbekend is.” (LitNet) “Maar om terug te kom na fiksie. Wat vandag uit die werklikheid in ’n storie neerslag vind, sal oor twintig jaar ’n aanduiding gee van die tydsgees waarin daardie werklikheid hom eens afgespeel het. Lees ’n mens byvoorbeeld nou boeke uit die tagtigerjare, is jy verbaas oor als wat by jou opgeroep word. In fiksie steek daar heelwat waarheid, en selfs in die dele wat nie waar lyk nie, vermoed ’n mens ’n proses van vermomming van die werklikheid eerder as uit en uit fantasie.”  (LitNet) Skryf hou dikwels vir hom magteloosheid en selfs verleentheid in. “Sommige dae vra mens jouself vir wat doen jy nie ’n ander werk nie, want jy kon nou ’n Audi-watsenaam gery het en net met ouens gepraat het wat goed sê soos: ‘Kom Saterdagaand oor. Ek entertain groot.’ Maar dan betrag ek sulke ouens van ’n veilige afstand en ek dink, jou bogger, jy hoort in ’n storie. En dan skryf ek maar eerder.” (Beeld, 10 Mei 2013) “Macho karakters irriteer my baie gou, baie erg, behalwe miskien in Western-flieks en superheld-verhale en selfs daar moet hulle myns insiens met komedie benader word. Dus hou ek eerder van ­iemand wat weerloos is, maar tog bereid is om moeilike ­dinge aan te pak.” (Beeld, 10 Mei 2013) “Ek dink as ek ’n boek sit en skryf, neem ek ook ’n rol aan. Ek wórd ’n karakter. Ek sleep my eie lewe saam die ding in. Ek weet nie of ’n mens dit method acting noem nie, maar as jy moet huil in ’n toneel, dink jy aan jou hondjie wat dood is. ’n Mens doen ’n soortgelyke ding in jou skryfwerk.”  (Beeld, 24 April 2010) Kan Ed van Inligtingstelsels en Skrywersblok saamgelees word?: "Ek dink tog die verhale en die roman kan saam gelees word, veral as jy in gedagte hou dat ’n skrywer se oeuvre die uitbou van ’n enorme persoonlikheid is wat jy in die wêreld probeer vestig." (Beeld. 23 September 2009) "’n Probleem met skryf is dat jy baie tyd op jou eie deurbring en dit maak ’n mens noodwendig behep met jouself. Dus kom allerhande ego-dinge ter sprake wanneer boeke, myne en ander s'n, vergelyk word. Dis hartewerk en dit kneus ’n mens wanneer jy voel jy word gering geag. Ek is egter dankbaar ek kan nog stories produseer." (Rapport, 21 Julie 2013) Oor Verstevlei: "Miskien is daar nie altyd ’n duidelike storie nie, maar daar is altyd ’n reis. ’n Skrywer is ’n avonturier wat deur die binnelandskap reis en sy boek is die joernaal van die tog." (Rapport, 21 Julie 2013) "Elke outeur het sy eie mening oor die ambag. Sommige meen dis jou eie skuld as jy nie gewild is nie. Ander meen jy moet baie navorsing doen en ’n redelik esoteriese produk lewer. Sommige hang wetenskapfiksie, liefdesverhale, erotika of speurverhale aan. My genre word algemene fiksie genoem, maar ek voel ek moet min of meer oorspronklik probeer skryf, selfs wanneer die gegewe oorbekend (of algemeen) is. Wat oorspronklik aan my is, is ’n soort eksentrieke oog waarmee ek ’n wêreld beskou wat aan ons almal bekend is sodat ek dit hopelik in ongewone skakerings kan weergee." (Rapport, 21 Julie 2013) "Ek dink nie ’n mens moet weg van jouself skryf nie. Daar is ander skadelike stellings ook, soos kill your darlings. Dis verspot. Goeie sinne is moeilik genoeg om uit te dink. Waarom sou jy hulle wegmaak?" (Rapport, 21 Julie 2013) "Ek erken ek is ’n buitestander. Maar ek pes die kondisie, al kan ek dit nie altyd verander nie. Sodra ’n mens erken jy is geïsoleer, onttrek jy jou dadelik nog verder aan mense. Sosiale dinge is moeilik genoeg. Dis werk en stryd. Ek maak aantekeninge oor werk en stryd. Ek weet nie of alle skrywers buitestanders is nie. Daar is mense wat sal aanstoot neem as mens dit van hulle dink." (Rapport, 21 Julie 2013) Hoekom skryf hy? "’n Vriendin van my en my vrou het verlede jaar as onderwyser afgetree en sê sy sien as sy terugkyk dat ’n mens se paadjie vir jou uitgekap is. Ek glo dit self, hoewel ek toevallig vandag dagdroom oor ander werk. Dit raak bra vervelig om heeldag alleen te wees en ek het pas ’n stuk werk voltooi, so nou moet ek in iets nuut verdiep raak en ek bly dink miskien moet ek iets heeltemal anders doen. Daar is ’n wonderlike aanhaling van Graham Greene wat ek nie meer akkuraat onthou nie, maar wat min of meer so lui: 'I suppose in the course of writing a book which takes say two years one has a few days when one feels, this page has really come off. The rest is a discipline and sometimes a sense of extreme failure.' Dit klink skielik vir my baie dramaties, so dalk moet ek net sê: dis een van die wonders van die lewe dat ’n mens kan gaan sit en tik aan ’n paar woorde wat ’n sin vorm, en sinne wat ’n paragraaf vorm, en paragrawe wat ’n boek vorm. Dis heerlik om dit te sien gebeur." (LitNet) Oor skryf vir die jeug: "Skryf vir die jeug is anders in die sin dat ek meen ek eerliker skryf. Of miskien moet ek sê meer reguit. Daar is minder suggestie en woordspelings en liriese sinne en ’n mens ondergrawe nie dinge soos jy in volwassene-fiksie maak nie. Dis ’n terugkeer na ’n tyd toe ’n mens nie so sinies was nie." (LitNet) "Publikasie is baie lekker, maar ek skryf in elk geval. Ek sou sê die helfte van wat ek skryf word nie gepubliseer nie, maar dis steeds vir my belangrike werk. Ek glo vas dat skryf terapeuties is. Veral verhoudings – met meisies, vriende en familie – kry sin as dit eers neergepen is. Hoekom ek skryf? Ek kan nie juis iets anders doen nie. En ek weet dit vir ’n feit, want ek het al ’n paar keer van werk verwissel, seker ses of sewe keer." (LitNet, aan Haydee Morgan-Hollander)

Gebore en getoë

Jacobus Phillipus Fouché is op 29 November 1967 in Klerksdorp gebore, die oudste van drie seuns van Koos en Magrietha. Hy begin sy skoolloopbaan in 1974 in Vereeniging en matrikuleer in 1985 aan die Hoërskool Hermanus. Sy pa was in diens van die Departement van Justisie en is gereeld verplaas, met die gevolg dat die gesin in verskillende dorpe gebly het voordat Jaco die huis verlaat het. Hy het grootgeword op Bronkhorstspruit, Vereeniging, Sterkstroom en Hermanus.

Die eerste keer dat Jaco agtergekom het watter geheimsinnige wêrelde die letterkunde vir ’n mens kan oopmaak, was toe hy tydens ’n reënerige naweek in Vereeniging in sy pa se boekrak rondgekrap het en op ’n boek van James Hadley Chase afgekom het. 

“Toe ek my pa vra hoekom ’n man dan aan ’n vrou se borste sal wou vat, steek hy die boek en ’n hele rits ander weg,” vertel Fouché aan Theunis Engelbrecht (Beeld, 12 Junie 1997). “Daarna het ek my vrae versigtiger gekies, en my mentors verder van die huis af gesoek.” 

Jaco probeer reeds van jongs af stories skryf, veral na aanleiding van strokiesprente en televisiereekse en jeugverhale wat hy gelees het. In 1981 lê hy sy eerste verhaal aan ’n tydskrif voor; die poging was egter ongelukkig onsuksesvol. Hierna volg nog verdere onsuksesvolle pogings om van sy verhale, gedigte en artikels gepubliseer te kry, totdat die Hermanus Times in 1989 enkele berigte van hom plaas.

Hy wou nog altyd skryf, sê hy aan Engelbrecht. “Skool was orraait, maar die taalklasse was die beste. Ek kon nie wag om te leer lees en skryf nie. LO was ook okay: ons het baie keer saam met die meisies rounders gespeel.” 

Hy vertel ook aan Heindrich Wyngaard: "Ek was seker so nege toe ek besluit het dis (skryf) wat ek wil doen, want ek is absoluut mal oor boeke en flieks. Dis baie keer só met ’n goeie boek of fliek dat mens voel jy wil dit self geskryf het. En dan begin jy te skryf aan jou eie" (De Kat, Julie 1996).

Hy sê sy skrywery kom van lees en fliek kyk. “Ek was nog altyd lief vir stories en het omtrent alles gelees, maar wetenskapfiksie en jeugverhale oor bendes was my gunstelinge. Trompie ook, maar daar was ’n spannetjie of wat wat gemener was as die Boksombende. Ek onthou ’n boek, Bakkies en sy maats, wat my diep beïndruk het. As ek reg onthou, het André P Brink dit nog geskryf. Maar ek het kleintyd al partykeer gevoel ’n storie wat ek lees, is nie heeltemal ‘reg’ nie. Dan probeer ek die ding oordoen.” 

Nadat Jaco die jeugverhaal Somer geskryf het, vertel hy aan Naomi Meyer op LitNet dat die idee van skoolkinders wat werkies verrig, aan hom inspirasie verskaf het vir die skryf van die boek en dit het hom ook terug laat dink aan sy kinderjare: "Op skool het van my skoolpelle in tuine gewerk, huise geverf en hout gesaag vir sakgeld. Ek self het ook naweke en vakansies gewerk, meestal aflewering en rakke pak by ’n besigheid. En nog altyd wou ek daardie dae herroep en ek wou nie eintlik oor my eie werk skryf nie, want om met ’n kettingsaag te werk, is darem baie aantrekliker vir ’n leser as ’n ou wat produkte rondgestoot en afgelewer het, hoewel ek darem self ’n paar voorvalle beleef het wat besonders was en seker nog iewers neergeskryf kan word.

"Verder het ek ook baie tyd in die biblioteek en die dorp se boekwinkel deurgebring. By die boekwinkel het ’n tannie my boeke op haar rekening laat koop omdat sy afslag gekry het. By die biblioteek kon ’n mens ’n middag laat verbygaan en jy het gemeen dis ’n baie vrugbare besoek wanneer jy met jou drie boeke daar uitloop. Die bibliotekaris was ’n eksentrieke man wat kaalbolyf op straat verskyn het en my een vriend van rare boeke voorsien het wat hy maar kon hou. Daar was puik leesstof, sulke stokou uitgawes wat soms self uitgegee en glad nie goed versorg was nie. Een van daardie boeke is deur ’n De Villiers geskryf en het oor die ruimte gegaan. Dis gebaseer op sy dekade lange amateurwaarnemings vanuit sy agterplaas waar ek een aand was om deur die teleskope te kyk. Op ’n keer het daar ’n nuwe bibliotekaresse by die biblioteek begin werk en al die wonderlike ou boeke uitgewerk sodat daar plek kan wees vir nuwe publikasies. De Villiers se boek is ook weggemaak. Dit was erg, maar seker net nog ’n les oor die tydelikheid van alles."

Oor boeke wat hy as jeugdige gelees het, vertel hy verder aan Meyer: "My gunstelingboeke was werk van Stephen King, Wilbur Smith, James Clavell en Eric van Lustbader. My gunstelingjeugboeke was SE Hinton se verstommende stories. Sy is bekend daarvoor dat sy die Young Adult-genre omtrent op haar eie gevestig het met The Outsiders. Ek het dit twee jaar gelede weer gelees en erg terugverlang skool toe. Ek het ook van die Just William-boeke van Richmal Crompton gehou. Dit gaan oor ’n elfjarige seun, maar ek het dit tot matriek nog gelees en vier jaar gelede weer een van hulle aangeskaf. Dan was daar Huckleberry Finn wat ek die eerste keer in die Afrikaanse vertaling gelees het. Dis vandag omstrede weens die rastema, maar dís nou ’n grootse boek as ek al een gelees het."

Verdere studie en werk

Intussen is Jaco vir twee jaar weermag toe (1986–1987), waarna hy in 1988 ’n pos as assistent by ’n rekenaarkleinhandelaar kry. In 1989 loop hy ’n kursus in vryskutjoernalistiek aan die Kaapse Technikon. In 1990 begin hy met rekenaarverwerking by Sanlam in Bellville en word in 1991 ’n junior programmeerder.

Sy eerste sprong om ernstig te begin skryf, neem hy in 1993 toe hy by Sanlam bedank om oorsee te gaan. In Londen hou hy dagboek van sy ervaringe aldaar en met sy terugkoms tik hy sy dagboekinskrywings oor, en dit was die begin van sy eerste roman, Die ryk van die rawe (1996), wat in 1997 met die Eugène Marais-prys bekroon is. Die roman is ook benoem vir die M-Net-prys in 1997.

Oor sy besluit om in 1993 Londen toe te gaan vertel hy aan Heindrich Wyngaard (De Kat, Julie 1996): "Toe ek soontoe is, het ek groot idees gehad, soos om te kyk of ek daar kan werk, maar dis maar ’n blerrie koue plek daai.

"Ná die trip oorsee het ek een aand gaan sit en my dagboekinskrywings ingetik. (Ek het ’n bleddie skreeulelike handskrif wat ek self nie kan lees nie.) Dit het eintlik gou gegaan, dié skryf aan die boek."

Die boek het Ratkas Goosen as hoofkarakter. Hy is ’n opvlieënde kêrel van Bellville, skryf Wyngaard, "wat Londen toe gaan om homself en die wêreld agter te kom. Daar ondergaan hy sy deurgangsrites onder ’n bisarre reeks straatmense, Londen se stilverlorenes. Dit alles terwyl ’n korrupte polisiehoof op sy spoor is om hom vir moord te 'frame'."

Toe die boek aanvaar is, het hy die aand nie geslaap nie: "Daar was nie tyd nie. Dit was ’n haze van celebration. Maar dit was harde werk, daarom is ek nie skaam om trots te wees nie."

Oor Die ryk van die rawe het Elize Botha geskryf: “In baie opsigte kan ’n mens van hierdie boeiende debuut praat as ’n onversigtige begin, waarin die skrywer sy energie en energie-bronne, sy moontlikhede en vermoëns byna argeloos uitstal. Op heelwat plekke sou 'n mens kon roep om ‘strenger tug’. Maar laat ons nie vergeet nie: Henry James (‘I delight in a deep-breathing economy and an organic form’) het van Victor Hugo en  Tolstoi se romans gepraat as ‘loose baggy monsters’!”

Na sy terugkeer uit Engeland werk hy vir vyf maande as bestuurder in ’n kroeg en die herinneringe aan daardie tyd is deesdae vir hom soos “soos oorlogherinnering vir ’n veteraan”. Van sy ervaringe daar verwerk hy in kortverhale wat saam met ander uitgegee word in Paartie by Jake’s (Queillerie, 1997).

Oor Paartie by Jake's skryf Fanie Olivier dat die leser in hierdie kortverhaalbundel dieselfde stem vind as wat by Ryk van die rawe te bespeur is. Die karakters is ook meestal randfigure wie se lewens onder hulle padgee. En so word hulle dus buitestanders.

Een van Olivier se besware teen Paartie (net soos by Ryk) is dat Fouché nog daarna neig om te veel te wil sê: "By kortverhale word dit hinderliker omdat die vertelling onder die storie uitloop, en woordekonomie juis sou aansluit by ’n lewenshouding wat hierdie verhale yk.

"Paartie by Jake's is, sy gebreke ten spyt, meer as net nog ’n bundel kortverhale in ons kortverhaal-era. Dit is ’n bewys dat die skrywer langer en korter prosa kan skryf, maar veral bevestig dit die eiesoortigheid van Jaco Fouché binne ons letterkunde waar inteelt van gedagtes, karakters en skrywers nogal benouend begin word het. En dit verskaf meteens aan ons in Afrikaans weer heelwat ironiese ruimte."

In Die Burger (17 September 1997) is Johann de Lange van mening dat Jaco Fouché se stem onmiddellik herkenbaar is in Paartie. Die styl kan beskryf word as dié van "ekonomiese beweging" – die slotwoorde van die laaste storie. "Gestroopte vertellings wat dikwels bedrieglik eenvoudig aangebied word."

En in sy resensie in Insig van Oktober 1997 skryf HP van Coller: "’n Tweede boek is dikwels die graf van ’n 'belowende skrywer'. Ongeag ’n jeugdige oordaad wat betref beskrywing en simboliek; nieteenstaande enkele uitgesponne verhale en stilistiese gebreke, slaag Fouché sy toets met vlieënde vaandels. Hier is ’n skrywer aan die woord wat waarskynlik ook in ander genres (soos die jeugverhaal en die drama) sy stempel gaan afdruk."

Intussen (1994) begin hy werk as klerk en verkoopsman by SprayTech in Bellville, maar om die pot beter aan die kook te hou, aanvaar hy weer ’n pos by Sanlam toe hulle hom dit aanbied. In 1998 bedank hy by Sanlam en verhuis na die platteland, na Prins Albert, om voltyds te skryf. Na drie maande daar moet hy weens ongesteldheid na Bloemfontein verhuis, waar hy by sy ouers gebly het. 

In 2005 verskyn Die avonture van Pieter Francken en in 2007 die novelle Twee dae in Mei. Van Jaco se kortverhale word in Sarie gepubliseer en in 2007 vertaal hy Kleinboer se veelbesproke roman Kontrei in Engels; die vertaalde werk word deur Zebra Press uitgegee onder die titel Midnight missionary.

Agt jaar verloop voordat Jaco se volgende boek, Die avonture van Pieter Francken, in 2005 by Tafelberg uitgegee word. Toe ’n kollega van Jaco soek geraak het en hy hom moes gaan soek, het dit die saadjie geplant vir die ontstaan van Pieter Francken, vertel Jaco aan Jaco Jacobs (Insig, April 2005). "Maar van toe af het ek geworstel met die ding – wat kon van hom geword het as hy regtig verdwyn het ...?"

Hy verduidelik verder aan Jacobs: "Die enigste ander ooreenkoms met my eie lewe in Die avonture van Pieter Francken kan ek teruglei na 1993 tot 1994. ’n Vriendin van my het toe nog by die kraameenheid in Elsiesrivier gewerk. Ek het party nagte daar gesit en video's kyk – darem nie in die kamer waar die bevallings plaasgevind het nie – en so het ek ’n gevoel gekry vir die kliniek in die nag. Ek het ook van die stories gehoor, soos mense wat vertel as een van die gangsters pa word, is die hele gang daar."

Maar hy het nie eintlik verder enige formele navorsing gedoen oor bendes, politieke interaksies en die bruin woonbuurte in die Kaap nie – sy verbeelding het die res ingekleur.

Jaco wou ook wegbeweeg van die tipe hoofkarakter van Die ryk van die rawe, erken hy teenoor Jacobs. "Ratkas is klaar en verby. Hy's ’n vreeslike senuagtige ou. Pieter is vriendelik. Hy reik uit na ander en hy's hartlik. Hy's een van daai aangename mense. Jy skrik so half, want jy kan nie glo ’n ou kan so nice wees nie. Hy het ook maar sy foute – hy's nie eintlik ’n goeie gesinsman nie – maar hy's ’n outgoing tipe mens, al is hy maar pieperig."

Oor die storie van Pieter Francken skryf Stoffel Cilliers (Volksblad, 16 Mei 2005) dat hierdie beslis nie jou gewone avontuurverhaal is nie en dat die hoofkarakter ook nie juis ’n avonturier is nie.

Pieter Francken is ’n jong bestuurder in ’n familie-onderneming, nie baie bekwaam nie, en wat sy pos aan sy swaer te danke het. Toe, een Vrydagaand, gaan soek hy na een van sy werknemers wat vir ’n paar dae al nog nie op kantoor was nie. Só beland hy in die bruin gemeenskap van Koningsdal op die Kaapse Vlakte, in allerhande ongewone situasies en waar sy pad met ’n verskeidenheid mense s'n kruis.

"Uiteindelik wonder ’n mens of die eintlike pluspunt van die roman nie die skitterende detail-beskrywings van die milieu is wat voortdurend vinnig wissel nie. Ook die atmosfeer is met bekwame pennestreke geskets. Met die struktuur van die roman is baie geslaag geëksperimenteer.

"Om ’n minder bekende gemeenskap se andersheid deur vreemde gebeure oortuigend voor te stel; om feitlik die hele roman se storielyn in net één nag saam te pers; om op die ontwikkeling van hoofsaaklik één hooffiguur te fokus, is ’n groot uitdaging wat die skrywer vir homself gestel het.

"Hy het beslis nie misluk nie. Hierdie roman is aktueel en kan met vrymoedigheid aanbeveel word. Dit sal om meer as een rede aanklank vind by ’n verskeidenheid lesers en sal in die geheue voortleef."

Ook Louise Viljoen was beïndruk met die boek. Sy skryf in Rapport (1 Mei 2005) dat dit ’n "helder en onpretensieuse roman" is, maar dat die skrywer dit ook in ’n verbeeldingryke Afrikaans geskryf het.

"Dit is ’n roman wat die leser op verskillende maniere aanspreek: daar is die avontuurlike realisme van die oppervlak, die sinryke implikasies van die argetipiese vlak, die beeld van die gewone mens wat hom uiteindelik versoen met die absurditeit van die lewe deur daaruit ’n bepaalde soort sin vir homself te kry, die boeiende perspektief op die opheffing van die hoofkarakter se rasse- en klassevooroordele en die sober tekening van die Suid-Afrikaanse werklikheid.

"Die avonture van Pieter Francken is ’n besonder knap roman wat hom eweneens gaan onderskei in die Afrikaanse letterkunde. Die lang wag ná die verskyning van Fouché se eerste twee werke was in alle opsigte die moeite werd."

Fouché se volgende roman, 2 dae in Mei, speel in Bellville af en vertel van die dinge wat in twee dae met ’n groepie mense gebeur. Hulle is ’n klompie kennisse deur hulle lidmaatskap van of betrokkenheid by ’n tak van Alkoholiste Anoniem in Bellville.

Haydee Morgan-Hollander (LitNet) wou by Jaco weet hoekom hy die maand Mei gekies het vir die titel: "Ek het lank gedink om ’n storie oor die AA te skryf. Ek het so ’n plan gehad om vier kortverhale ineen te laat loop en kortverhale het mos gewoonlik ’n kort tydsverloop, derhalwe die twee dae. Ek het ook ’n fliek met Charlize Theron gesien met die titel Two days in the Valley en baie van die titel sowel as die kort tydsverloop gehou. Die titel was eers Robert, Elna, Jim en Ina. Eenmaal in 2005 het ek in Meimaand hier in Bloem in ’n parkeerterrein gesit en wag en sien toe ’n man wat van boompie na boompie loop en die laaste herfsblare met ’n harksteel afslaan. Toe dink ek: 2 dae in Mei. Dis nie ’n boek wat jou van vreugde laat rondtrippel nie, maar dit sal jou ook nie na opkikkers dryf nie. Dis ’n stil boek waarin mense hul voorstedelike gang gaan. Hul alkohol-afhanklikheid onderskei die karakters van hul bure." (Die Burger, 29 November 2007)

“Ek dink die lae-middel- en werkersklas word in die algemeen verkeerd ­verstaan. Hulle het nie net hartseer ­lewens nie. Daar is dikwels meer spontaniteit en humor, minder geveinsdheid en ’n beter ondersteuningstelsel as onder meer welgesteldes,” vertel Jaco, die seun van ’n landdros, aan Die Burger. “Ons was nie welaf nie, maar het grootgeword met boeke en skilderye en daarom was ons bevoorreg.

“Ek dink my fassinasie met die ­werkersklas kom van my dae in die weermag. Die stories van mense uit dié klas het my tóé gefassineer. Terwyl ek in ’n kroeg in Bellville gewerk het, was van die gereelde ouens twee motorwerktuigkundiges wat altyd in swart klere opgedaag het. Hulle het na musiek geluister wat vir my vreemd was. Hulle was werkersklas maar ook anargiste en het goed op ’n ander manier gedoen. Dalk is daar iets eksoties vir my in die werkers- en laermiddelklas omdat dit anders is as hoe ek grootgeword het.” 

Hy het self die pad van alkoholisme gestap en was ’n paar jaar by die AA. Hy was teen 2007 al vier jaar droog. “Die tyd by die AA was goed vir my. Ek het by hulle aangesluit omdat almal om my gesê het ek drink te veel. Ek het besef dinge sal nie beter word as ek nie self iets doen nie. 

“Ek is bly ek was daar toe ek nog ­redelik jonk was. Dis beter om by so ’n groep aan te sluit as jy 26 eerder as 46 is. Ek het praktiese lewensvaardighede by die groep in Bellville geleer. ’n Mens raak moeg vir raising hell.” 

Hy het lank rondgeloop met die idee om iets oor die AA te skryf. Maar daar is ’n kode van anonimiteit. “Uiteindelik het ek besef dit is laf om met iets só interessant rond te loop. Ek is ook nie meer lid van die groep nie. Ek is nog nie uitgeskryf oor my ervaring daar nie. Daar is nog soveel stories.” 

In Rapport (16 September 2007) skryf Koos Kombuis dat 2 dae in Mei nie Jaco Fouché se dikste of belangrikste boek tot op daardie stadium was nie en daar gebeur ook nie veel met die karakters in hierdie storie nie.

"Daar is nie eintlik sprake van ’n spanningslyn of intrige nie. Soos die ouens in De Avonden van Gerard Reve strompel hulle lukraak deur hul eie lewens, vat hier en vat daar, en kom selde of ooit tot enige slotsom. (...)

"Die karakters is vaal. Die storie is vaal. Die enigste sekstoneel in die verhaal is ’n mislukking omdat die vervaldatum van die protagonis se ereksiepille verstryk het. Die hoogtepunt van die gebeure is wanneer iemand laat in die nag teen ’n dumpster vol vuilgoed vasloop.

"Nou hoe kry so ’n boek dit reg om so in ’n mens se hart te kruip? Hoe kry die skrywer dit reg om hierdie groepie uiters oninteressante mense so te skilder dat sy so intiem vir hulle omgee?

"Die tegniek wat Fouché gebruik, ontsnap my. Daar is geen fensie literêre truuks nie, geen overte boodskap nie, geen verduidelikings of prekery nie. Om die waarheid te sê, behalwe ’n effense hoogdrawendheidjie hier en daar, is sy verteltrant so gestroop van pretensie soos die siele van die mense wat hy beskryf. Ek is nie seker waarom hy die boek geskryf het nie. Ek weet ook nie of dit sal verkoop nie. Dit maak seker nie saak nie.

"Al wat ek weet, is dat ek my eksemplaar van 2 dae in Mei nooit wil weggee of uitleen nie. Ek wil dit een keer per jaar weer uithaal, daardeur blaai en aan die bladsye ruik. En dan sal ek dalk ’n droërige traantjie stort oor Elna, Robert, Jim en hulle vriende en wonder waar hulle nou is en wat van hulle geword het."

Ook Mariana Loots is vol lof vir 2 dae in Mei (Die Burger, 27 Augustus 2007): "Die leser reis ’n paar uur op ’n keer in elke hoofkarakter se gedagtes saam – ’n wandeling wat so oortuigend word dat ’n mens naderhand byna verwag om hulle môre in Voortrekkerweg te eien as jy daar verbygaan.

"Tog staan die leser nie buite die teks nie: Die karakters se behoefte aan ’n tikkie normaliteit wat hulle om hulle bespeur, aan aanvaarding en die geleentheid om iemand binne te laat, klots teen daardie stukkie van die siel wat gewoonlik vir ander verberg bly. Met sy fyn skrywersoog ruk Fouché die leser pal tot heroorweging en herwaardering van dit wat pas klaar gelees is – en vanselfsprekend sy uitsonderlike talent.

"2 dae in Mei is ryk aan eerlikheid, deernis, menslikheid en spitsvondigheid. Maak dit deel van jou versameling."

Jaco word beskou as een van ’n nuwe geslag Afrikaanse skrywers (wat ook jong skrywers soos Tom Dreyer insluit) wat Hennie van Coller “ons eie Tarantino-geslag” noem. In ’n artikel in Rapport sê Jaco self oor hierdie kwessie dat dié jonger geslag skrywers “die produk van swaar onderstrominge” is.

Jaco was huiwerig toe Theunis Engelbrecht (Beeld, 12 Junie 1997) hom vra watter temas tot hom spreek as dit by sy skryfwerk kom. “Ek weet nie van temas nie, nie in my eie skryfwerk nie, in elk geval. Godsdiens staan my baie aan, of pla my baie. Iets wat ek soms wonder oor Graham Greene is of hy in God geglo het. Lees ’n mens die biografie oor hom, The Man Within, dan dink jy nee. Maar lees jy sy boeke, dan neem jy aan hy beskou dit as aksiomaties dat God bestaan. 

“Of is dit bloot net ’n beter letterkundige idee om ’n instelling soos die Rooms-Katolieke kerk te ondersoek as om verder op die saak in te gaan en so God self te wil konfronteer? Vir die doel van sy boeke maak dit seker nie regtig saak of God bestaan nie. Wat belangrik is, is dat die Roomse kerk bestaan. Maar dit is beslis iets wat my pla: hoekom bestaan God maar meestal in daardie oomblikke dat ’n mens (of ek) baie bang is, of baie gelukkig? Waar is Hy die res van die tyd? Besig om enkelrye spore op die sand neer te sit? 

“’n Ander tema, as ’n mens dit so kan noem, is dié van die enkeling, die mens wat afgesny is van sy omgewing. En wanneer so ’n karakter wel aansluiting vind, is dit ten koste van soveel dinge: sy tyd, sy visie ... sy integriteit selfs, want ’n mens kan nie met 
ander mense omgaan sonder om kompromieë aan te gaan nie. 

“Ek dink selfsug is seker die bottom line. Dis my tema, ja, selfsug. Die hele ding van ’n mens het net soveel lewensjare tot jou beskikking. Hoeveel daarvan durf jy aan ander mense afstaan sonder om jouself te verloën? En hoe immoreel of sondig is dit nie dalk om daardie tyd vir jouself te hou nie? Ek lees nou die dag iets van Marthinus Versfeld waarin hy liefde definieer as die tyd wat jy bereid is om aan jou medemens af te staan. Dis ’n goeie definisie.” 

Jaco het ook in 1997 aan Engelbrecht gesê hy het nie juis ’n mening oor die voortbestaan van Afrikaans nie, behalwe dat daar so ’n ophef van gemaak word dat hy nie glo dit is werklik so ’n krisis nie. Hy meen ook ons gaan Amerikaniste in die plek van die sogenaamde tradisionele Afrikaner kry. “Ons leefstyle word gedefinieer deur die indruk van Amerika. Ons tieners meet hul sosiale prestasies aan Party of Five. Ons jong mans  is Bruce Willis- of Robert de Niro-aanhangers, ons jong vroue vergelyk hulself met Bridget Fonda en Elizabeth Shue. Ek praat nou die dag met iemand oor Marius Weyers, toe word ek ingelig dat ‘hy dit nie gemaak het in Hollywood nie’. Vergeet The Honeybird en Death in the Family en Phoenix en kie en al die werk wat die man al gedoen het. Die standaard waaraan gemeet is, was Amerikaans en die (Suid-) Afrikaner het dit maar weer nie gemaak nie.” 

In 2009 verskyn Ed van Inligtingstelsels met die subtitel ’n kantoorwerkersklasroman. Ed, ’n geskeide man wat by ’n versekeringsmaatskappy werk, het ’n geskiedenis van alkoholisme. Sy lewe is maar bra vervelig en hy lewe maar so van dag tot dag. Ook sy vriendskappe is eensydig, sy verhoudings ontwikkel tot niks nie en sy een droom – om skrywer te word – is ook besig om ’n doodgebore droom te word, skryf Desmond Painter (Die Burger, 21 September 2009).

Vir Painter het die roman nie veel van ’n ­storielyn nie. Daar is terugflitse na Ed se huwelik, sy dienspligjare en ­an­der momente uit sy verlede, maar oor die algemeen volg die ­leser Ed werk toe, biblioteek toe, kroeg toe, of op wandelinge deur Bellville se strate. Niks gebeur nie; Ed is aan die stagneer. Hy probeer ’n ver­andering in sy lewe teweegbring met ’n onbesonne daad, maar ook dit lei tot ’n antiklimaks. Die ­roman eindig met Ed, sy lewe ­grootliks onveranderd, wat deur Bellville se strate loop.

Ed van Inligtingstelsels is geskryf in die onopgesmukte, realistiese styl van iemand soos die Amerikaanse skrywer Richard Ford, self natuurlik ’n meester van die voor­stede­like, middelklasroman. Anders as Ford en anders as in sy eie beter werk, ontgin ­Fouché nie sy gegewens hier be­vredigend nie.

Die bakens van Ed se wêreld is vir die leser hoogs herkenbaar. Omdat hy ­egter redelik opper­vlakkig, amper kosmeties, met dié ruimtelike gegewens omgaan, neig die roman, wat betref die uit­beelding van Bellville en die ­voorstede, by tye na die stereo­tipiese. Dieselfde geld die karakters. Hulle bly tot ’n groot mate een­­dimen­sio­neel. Veral die paar vroue met wie Ed uitgaan, word ­on­geloofwaardig en ­amper ­verspot uitgebeeld. Verder word elemen­te wat tot spanning en meer gedronge, prie­mende skryf­werk aanleiding kon gee, soos Ed se liefdes­verhoudings, alkoholisme en kwellinge by die werk, amper nooit trompop ­geloop nie.

Aanhangers van Fouché sal moont­lik van dié roman hou, en vir sommige lesers sal die her­kenbaarheid van die wêreld wat hy beskryf, dalk genotvol wees. Self vind Painter hierdie roman egter ’n (hopelik tydelike) insinking in Jaco Fouché se oeuvre.

Met die verskyning van Jaco se Skrywersblok en ander verhale (2009) keer hy terug na die genre van die kortverhaal. “Hy ken die suburbs soos die palm van sy hand,” sê die skrywer-karakter Chris Fourie in die verhaal “Skrywersblok”. Dié “hy” kon net sowel Jaco Fouché gewees het. Met hierdie kortverhaalbundel maak Fouché weer eens sy merk as skrywer wat die grinterige binnewerkinge van die ‘burbs soos ’n intieme vriend ken, staan in Rapport (16 Junie 2009).

Hy bou voort op temas wat nou reeds bekende terrein in sy oeuvre is: Net soos in sy vorige boeke speel baie van die verhale in Bellville af; en die kroeg Jake’s Place, wat reeds met Paartie by Jake’s (1997) ’n belangrike verwysingspunt geword het, is weer ’n gewilde uithangplek. Daar’s ook die nou reeds bekende droë, onderspeelde sin vir humor en selfs sekere karakters wat lesers van Fouché se werk uit vorige boeke sal herken. Veral treffend is Fouché se gebruik van gevatte dialoog, sodat jy nooit die idee kry dat die letterkunde vir hom ’n “saak van humorlose erns” is , soos dié waarvan Fourie in die titelverhaal praat nie. In die meeste verhale is daar ’n speelsheid en ’n ligtheid wat die teken van ’n ervare skrywer is.

Vir Jaco Jacobs (Beeld, 1 Junie 2009) is die groot plesier van Fouché se werk sy vermoë om die afgeloopte buitestander te skets en die manier waarop hy op intellektuele wyse die wêreld van die randfiguur verken: grinterig, subtiel en dikwels met ’n goeie skeut donker humor daarby. Jacobs het enkele besware, maar uiteindelik is Skrywersblok vir hom’n boeiende leeservaring wat jou na ’n verskeidenheid ruimtes neem en jou bekend stel aan die soort mense wat jy elke dag sien, maar nie noodwendig ooit werklik leer ken nie.

In Beeld van 24 April 2010 skryf Willemien Brümmer dat Jaco se grysland op daardie stadium verby was. Dit was nie meer vir hom nodig om onbelangrike werk te verrig soos hy gedoen het by Sanlam of Spray Tech of Jimmy's Grill nie. Vanaf 2000 is hy voltyds besig met sy skryf- en vertaalwerk. "Jy moet verantwoordelikheid vir jouself aanvaar" is een van Alkoholiste Anoniem se slagspreuke waaraan hy groot waarde heg.

In sy eie lewe was daar boonop, net soos in dié van Phillip in Grysland-verblyf,  ’n deus ex machina in die vorm  van ’n vrou. “Al wat ek kan sê, is ek is dolgelukkig getroud en dis baie lekker om weer op my tuisdorp te woon. Voor dit was ek vas oortuig ek gaan nooit trou nie. Ek het gedink ek gaan soortvan oud word in Bloemfontein en af en toe iets vertaal of skryf. En toe kom Lorraine, en dit was nogal ’n keerpunt.”

Lorraine se familie boer buite Wellington. En sy het vir Jaco in die wêreld van plase en plaasmense ingedra, vertel hy aan Willem de Vries. Hulle bly nou in Sandbaai naby Hermanus en hy dink nie meer aan homself as ’n Bellville-boytjie wat die penskant van die Boereworsgordyn tot op die droesem wil ontgin nie, skryf Willemien Brümmer in By in 2007. En “lo and behold. Ek gaan deesdae kerk toe.

“In my skrywerslewe tot dusver het ek Bellville soortvan as my tuisdorp aangeneem, terwyl dit glad nie in die regte lewe is nie. Ek het (ná die weermag) agt jaar daar gewoon. Maar ek het op baie ander plekke ook gewoon. En was ek in die Transvaal in die laerskool en toe ’n rukkie in die Oos-Kaap.

“Ek was in Hermanus op hoërskool, en ek het hier gematrikuleer. Dis lekker om terug te wees hierso. Hermanus is miskien my tuisdorp in die regte lewe, al het ek hierdie fiksasie met Bellville ontwikkel.

“Daar is net iets aan Bellville. Veral toe ek begin treinry. Ek was versot op treinry. Daar’s predikers op die trein, daar’s mense wat jou wil besteel, dis net so ’n lewendige wêreld. Ek mis dit in ’n mate.

“Desembermaand (2003) was ons in Bellville vir ’n fotosessie vir Kwêla Boeke, toe ry ek vir die eerste keer in agt jaar weer trein. Net van Tygerbergstasie na Bellville sodat sy (die fotograaf) ’n paar foto’s kon neem. Die interessante ding was, toe ons op die trein klim, het daar ’n plas halfdroë bloed op die vloer gelê.”

Willemien Brümmer skryf dat dit juis die halfdroë bloed, die randfigure, die “onbeduidendes” uit die middel- en laer-middelklas is wat sy skryfwerk reeds sedert sy debuut, Die ryk van die rawe, kenmerk. Dié roman, waarmee hy in 1997 die Eugène Marais-prys verower het, handel oor die jong Ratkas, wie se pa saans na treine geruik het en in Londen by allerlei onbesonnenhede betrokke raak. Sedertdien was sy karakters byna altyd opdrifsels, uitvaagsels, anti-intellektuele wat eerder bier sou drink as om die wêreld te probeer verander.

“Maar,” sê Jaco, “Die skop-skiet-en-doodslag-goed is alles wel as jy in jou twintigs is, maar dit lyk ’n bietjie fishy in jou veertigs.

“Die ander sy van die saak is, ’n mens sit vir sewe boeke vas in Bellville, so jy moet een of ander tyd vooruitgaan. Jy moet aanbeweeg na ander plekke en dinge. My boek wat verlede jaar verskyn het, Ed van Inligtingstelsels, is hopelik nou Bellville wat uit my uitgeskryf is. Dit het nog baie kroeë en bier en sulke goed in. Maar van nou af is dit chamomile-tee.”

“Ek wil nie meer hierdie negatiewe goed skryf nie. Dis niemand tot stigting nie, en dit lei ook nie tot goeie verkope nie.”

Dit is nou eers, met sy sewende en jongste boek, dat hy ’n slag “iets Oprah-rigs wou skryf”, sê hy. “Iets uplifting wat positief eindig en so.”

Die tema van Die Grysland-verblyf put egter steeds uit die donker onderwêreld – dié keer die penskant van die gees. Die hoofkarakter, Phillip, is ’n skilder met een uitstalling agter die rug. Net soos Jaco destyds begin hy om den brode by ’n finansiële instelling in Bellville werk, maar hy het ander planne as om lewenslank ’n kantoorwerker te wees.
Stelselmatig kom verandering in sy eentonige en saai lewe: hy begin snags wakker word met die oortuiging dat daar pas iemand in sy kamer was. Soggens op pad werk toe begin hy agterdogwekkende figure opmerk.

Die boek word ’n onsentimentele blik op die geleidelike aftakeling van ’n man wat aan skisofrenie ly. Dit totdat sy lewe, à la Oprah, in die laaste ses bladsye opgehelder word deur “beduidende toeval en ingryping” in die vorm van ’n vrou.

Verskeie van die plekke in die boek is bakens uit Jaco se verlede: Bellville; Bloemfontein, waar hy tien jaar lank by sy ouers gebly het; Johannesburg, waar hy drie maande lank ’n teksskrywer by ’n televisiesender was; Prins Albert. “In ’n sekere sin is hierdie boek meer outobiografies as my vorige werke.”

Hy is onwillig om te veel teenoor Willemien Brümmer te sê oor sy “navorsing” oor skisofrenie – ’n siekte wat volgens hom in die populêre verbeelding gepaard gaan met “messe en byle”.

“Ek wil nie te veel daaroor sê nie, onder meer omdat ek nog iets wil skryf daaroor. (Wat hy toe wel gedoen het, in Verstevlei.) Maar ek het met skisofrenie te doen gekry, en in ’n stadium was ek vreeslik geïnteresseerd daarin. Ek dink ek het psigose redelik vasgevat, of so goed ek kón in elk geval. Ek het eintlik ’n interessante probleem met die storie gehad, want die ding van skryf oor al hierdie ervarings wat die hoofkarakter traumatiseer, is nie alles goed wat regtig gebeur het nie. Dis amper soos ’n hoërskoolkind wat ’n opstel skryf en aan die einde sê hy dis alles net ’n nare droom.”

Die saadjie vir dié “nare droom” is geplant toe hy self in Maart 1998 uit Bellville na Prins Albert getrek het om, so het hy gedink, die “kluisenaarsbestaan van ’n kunstenaar” op te soek.

“Dit was nogal vir my ’n belangrike stap in my lewe. Dit was asof alles daarop afgestuur het. Al wat ek daaroor  kan sê, is ek het geweet dit gaan stil wees, maar ek het nie geweet dit gaan só stil wees nie.

“In Die Grysland-verblyf  wou ek iets geskryf het oor die tyd wat ek in Prins Albert gebly het, en toe het die ander goed nou maar so aangeheg, aangelas en so.”

Dit het vir Jaco ’n hele tien jaar geneem om Die Grysland-verblyf te skryf – tot op daardie stadium die langste van al sy boeke. Hy het soms hier gevat en daar gelos en tussenin het hy vier of vyf ander boeke geskryf, wat nie almal uitgegee is nie.

Die Grysland-verblyf verken die lewe van Phillip, ’n jong en redelik suksesvolle skilder, wie se eerste uitstalling afgehandel is. Terwyl hy met die volgende een besig is, betree hy die korporatiewe wêreld – iets waarvan hy nie veel hou nie. Só begin hy geleidelik uitrafel – hy hoor stemme, ruik ’n vreeslike stank en raak paranoïes.

Hy verlaat die stad en trek Karoo toe, maar ook daar begin die vervolging. Hoe hy leer om sy siekte te herken en daarmee saam te leef, is die tema van Die Grysland-verblyf, skryf Cecile Cilliers in Die Burger van 14 Junie 2010.

"Die novelle is goed gekonstrueer. Vroeg al word die seine gelê wat dui op Phillip se groeiende verwarring en vervolgingswaan. En die verskillende stadia van sy skisofrenie en ander se reaksie daarop word goed hanteer. Van die oortuigendste tonele en karakters in die boek is in die psigiatriese afdeling van die Oranje-Hospitaal in Bloemfontein.

"Maar tragies soos die tema mag wees, is die aanbieding ver van somber. Fouché het ’n ligte, bykans humoristiese aanslag en ’n wrang ironiese manier van dinge sê. (...)

"Die Grysland-verblyf is ’n reguit, op die man af vertelling, ’n onthullende en soms onthutsende verslag oor die geestestoestand wat as skisofrenie bekend staan. Fouché se amperse staccato styl verleen aan die vertelling ’n beklemmende realiteit, maar daar is nie ’n sweem van sentimentaliteit of jammerte nie. Onder sy hande word Phillip, ten spyte van sy geestelike afwykings, ’n simpatieke karakter wat die leser saam met hom laat hoop en verlang dat hy tot selfbegrip en heling sal kom."

Op LitNet sluit Stephanie Nieuwoudt haar bespreking van Die Grysland-verblyf as volg af: "Fouché se roman bied ’n meer hoopvolle toekomsvisie vir mense wat aan skisofrenie ly. Dis in kontras met Papawers, ’n boek waarin die Nederlandse skrywer Ingrid vander Veken haar stiefseun se hartverskeurende lyding as skisofreen uitbeeld. Die boek, wat oorspronklik in Nederlands geskryf is, het onlangs in Afrikaans verskyn. Vander Veken se stiefseun het meestal geweier om sy medisyne te drink en het ontken dat hy geestesversteurd is. Met tragiese gevolge. Daarteenoor erken Phillip in Die Grysland-verblyf dat hy siek is, en besef hy die waarde van medikasie. Dit is sy redding.

"In die literatuur oor skisofrenie word dikwels beklemtoon dat ’n ondersteunende gesinsverband positief tot die bestuur van die toestand bydra. In Die Grysland-verblyf begin Phillip ’n verhouding met ’n ou kennis en hulle is skynbaar vir altyd gelukkig saam. Maar hoewel ’n liefdevolle lewensmaat inderdaad ’n skisofrenie-lyer kan bystaan, is die beskrywing van die (her)ontmoeting en die verhouding en Phillip se pad na genesing te skraps. En dit lyk ook net te maklik dat Phillip onder invloed van sy lewensmaat by die kerk die aanvaarding en antwoorde vind waarna hy heeltyd soek. Dis asof Fouché gejaagd na ’n einde toe geskryf het. Man ontmoet vrou en tjoeftjaf is die lewe op pad na ’n sprokiesverhaaleinde. ’n Mens sou graag meer wou lees oor hoe die vrou en Phillip tot die besluit kom dat sy haar lewe sal wy aan iemand wat dalk enige oomblik weer ’n psigotiese insinking kan ervaar. Die leser kan dalk verkeerdelik onder die indruk kom dat liefde inderdaad alles oorwin en selfs ’n lewenslange, ongeneeslike toestand soos skisofrenie kan genees.

"Die Grysland-verblyf is soms humoristies en soms hartverskeurend. En hoewel daar voor in die boek duidelik gemaak word dat ooreenkomste met die werklikheid slegs toevallig is, voel die ‘verhaal’ baie soos iets wat die skrywer self deurgemaak het."

En toe, in 2012, ontvang Jaco vir sy mees onlangse manuskrip, Liefste Lena, die derde prys in NB Uitgewers se Groot Afrikaanse Romanwedstryd, naas Ingrid Winterbach en Chris Karsten. Dit is in 2013 gepubliseer onder die titel Verstevlei. En volgens Jaco handel dit oor liefde, ’n Bolandse plaas, drie kroeë en ’n bietjie kranksinnigheid.

Die beoordelaars het in hul commendatio genoem dat die gebruik van twee verhaallyne wat in verskillende rigtings ontwikkel, hulle aan die film Fight Club herinner. Bibi Slippers wou weet of  Jaco ’n fliekvlooi is en of hy dink sy skryfwerk word deur films beïnvloed. Is daar spesifieke regisseurs wie se werk hy bewonder?

“Ek hou van flieks, ja, maar ek is nie ’n discerning film guru nie en geniet omtrent enigiets wat ek kyk. Die Rocky-flieks geniet ek altyd, en die meeste romantiese komedies ook. Jackie Chan is puik. Op die oomblik kyk ek partykeer snags na e-tv se ou flieks en dis hartverskeurend om te dink dat daardie mense wat so lewendig en flink op die skerm voorkom, almal oorlede is.

“My vyf gunstelinge is The remains of the day (alhoewel ek moet sê, toe ek dit die laaste keer probeer kyk het, het ek gevoel nou het ek genoeg daarvan gesien), The Aviator (oor Howard Hughes, en deur Martin Scorsese gemaak), Into the wild (vir my die beste fliek wat ek in seker vyf jaar gesien het), Glengarry Glen Ross (die draaiboekskrywer David Mamet is uitstekend), en ja, ook Fight Club. Ek het nie voorheen besef dat daar ’n ooreenkoms tussen my storie en laasgenoemde fliek se verhaallyne is nie, maar ek sien dit nou raak. Ander flieks wat in hierdie verband genoem moet word, is egter ook Jacob’s Ladder en One flew over the cuckoo’s nest en miskien Birdy. Dis almal flieks oor nuttiness. Jacob’s Ladder het ek net ’n deel van gesien, maar dit was verstommend hoe die storie tussen verskillende verhaallyne glip en daar so ’n smorende atmosfeer van geweld en bedreiging bly hang. En aan die einde is daar ’n terugflitstoneel wat maak dat ek nie kon besluit wat moet ek glo en wat nie. Ek dink dis ’n goeie opsomming van kranksinnigheid, dat ’n mens nie weet wat jy moet glo en wat nie. Wat is relevant? Wat is waar? En as persepsie alles is, beteken die werklikheid as sodanig nog veel? Of is die waarnemer belangriker?”

Oor die derde prys wat Jaco vir Liefste Lena gekry het, sê hy dat dit lekker is om so iets te kry en dat hy verlig is dat die kranksinnigheid-tema toe tog die moeite werd was om oor te skryf. Hy wil nog ’n boek daaroor aanpak om ’n drieluik te vorm saam met Liefste Lena en Grysland-verblyf, maar hy wil intussen nog ander dinge ook aanpak. “Party keer snags wanneer ek Westerns op e-tv kyk, dink ek ek moet ook een probeer. Ek wil ook ’n liefdesverhaal aanpak. Liefste Lena is klaar een, maar ek bedoel ’n verhaal van ondraaglike begeerte en groot drome teen ’n eksotiese agtergrond. Maar die lewe gooi ook sulke draaie met ’n mens dat ek sal moet sien of hierdie planne gebeur.” 

In teenstelling met sy stories waar verhaalgebeure in Bellville die fokus is, ontvou Verstevlei grotendeels in die Boland. “Toe ek begin publiseer, was dit in Bellville en vir lank was dit asof ek net Bellville ken en daaroor moes skryf.”

Hy vertel aan Willem de Vries: “Die blote Bolandse landskap verlei ’n mens al om aantekeninge te begin maak. En dan loop jy die mense in die landskap raak en moet met hulle omgaan en dis daardie spanning wat ’n mens aan die skryf, of sekerlik skilder, kry.

“Die plaas in die roman is gebaseer op ’n wonderlike plek in die Bovlei buite Wellington. Dis die plaas Welvanpas waar die Retiefs boer, waar ’n mens kan gaan bergfiets ry, en wyn proe as jou lus daarna is.”

Oor sy karakters, wat gewoonlik buitestanders is en wel ter tale is, wou De Vries weet of  dit so is omdat hulle deur haarfyn beskrywings en momentopnames betekenis in hul verhale tot stand bring en of verteller en skrywer saampraat in die hoofkarakters se woorde.

“Ek is geseënd om ’n mate van uitdrukkingsvermoë te hê. En jy vat iets raak wanneer jy sê so iets bring betekenis in ’n lewe in. Beslis in myne. Dis bemagtigend om ’n toneel of situasie te kan beskryf en aan ’n leser bied vir sy goedkeuring, of ten minste dan betragting. Die welsprekende karakters kom uit sy mond uit,” sê Jaco. “Hulle is maar almal ek in vermomming, selfs die grootste droogmakers.”

Hy sê Verstevlei sluit by sy vorige romans aan “veral ten opsigte van die soort hoofkarakter wat seker nie die wêreld se dapperste of eerbaarste ou is nie”. Hy hou van karakters wat weerloos is, maar tog bereid is om moeilike dinge aan te pak.

“Ook kom die hoofkarakter uit ’n gebied soos Bellville, maar hierdie slag Vereeniging. Dus is die voorstedelikheid weer in ’n mate aanwesig, hoewel daar weggekom word daarvandaan.”

In Verstevlei kom verskeie sienings van die Afrikaner aan bod. “Ek is soos baie wit Afrikaanssprekendes behep met die idee Afrikaner,” sê Fouché. “Is daar so ’n volk? Moet daar so iets wees? Moet ons nie eerder heeltemal uitmekaar gaan nie? Is ons homogeen? Moet ’n mens bly wees vir regse mense? Moet jy bang wees? Dit sluit ook by die plaas aan, wat ’n soort bakermat vir die boer én Boer is. Dis ’n interessante onderwerp.”

De Vries wou by Jaco weet of hy ook soos die Amerikaner Edward Hopper is wat telkens in sy skilderye ’n soort storieverteller is wat die kyker ruimtes en figure wys en dit aan die kyker oorlaat om sin te maak van dit waarmee hy fasette van Amerika versinnebeeld. Is ’n soortgelyk verteller in Verstevlei aan die beurt?

Hierop antwoord Jaco: “Dis ’n interessante benadering. Ek kan ’n ooreenkoms sien met my eie ... Ek bedoel dat ek ook dink ’n mens moet ’n situasie – beelde, ruimtes, figure – aan ’n leser bied sonder kommentaar, maar natuurlik met leidrade wat hom of haar na ’n slotsom kan neem. Soms dink ek ek is lafhartig om nie in te klim en ’n verskriklike groot kwessie in een fel bloedtappende werk aan te pak nie.

“Daar is mos die vier kritiese kategorieë: ras, klas, gender en ekokritiek. Ek heul met al vier, maar dis soms asof klas en gender vir my die interessantste is, sonder dat ek ’n vaandeldraer wil word.”

Jaco het met die skryf van Verstevlei baie aantekeninge gemaak en die feit dat die roman in die eerste persoon geskryf is, is ’n uitvloeisel daarvan, vertel hy aan JB Roux (Rapport, 21 Julie 2013): "Die eerstepersoon het bly steek toe ek die boek later begin skryf, al was ek maar lugtig vir die eerstepersoon. Ek het gedink dis beperkend, maar dit is glad nie so nie en ek gaan weer die eerstepersoon gebruik."

Roux het verder oor Verstevlei vertel: "Dis nie ’n boek vir lui lesers of sissies nie. Dis ’n karaktergedrewe roman, ’n skets in fyn, pastelkleurige hale waarin die skrywer se skerp waarnemingsvermoë en sy besonderse vermoë om sommer net iets te sê, telkens beïndruk. (...) Dié boek is vir lesers wat op soek is na méér as ontvlugting. En wat ’n ruk lank met ander oë, sensitiewes, na die skynbaar alledaagse wil kyk."

Jaco self beskryf Verstevlei as volg: "Verstevlei is ’n mirage of skimmewêreld. Dis die bestemming (al bestaan dit nie) wat die reis die moeite werd laat voel. Dis dalk wat ook al ná die dood gebeur."

Louise Viljoen noem Verstevlei ’n goedafgewerkte roman wat ’n mens verras met ’n onkonvensionele aanpak van bekende temas in die Afrikaanse literatuur, en Linda Rode sê dit is ’n reis deur die hoogs sensitiewe gees van die ewige buitestander" (Volksblad, 8 Junie 2013).

Dit vertel die storie van Renier Proot, vlak in sy veertigs. Proot het die grootste deel van sy bestaan in Vereeniging gewoon en kon in beide sy liedeslewe en sy werksloopbaan net nie rigting vind nie. Hy het nie net as klerk in ’n boekwinkel gewerk nie, maar was ook ’n danser in ’n klub, skryf Jaco Botha in Volksblad van 8 Junie 2013.

Botha vervolg: "Die storie of stories wat vertel word, is dié van Renier Proot (in sy vroeë 40’s), wat die grootste deel van sy lewe in Vereeniging deurgebring het en wat loopbaan en liefde betref maar net nie rigting vind nie. Hy het as danser in ’n klub en ook as klerk in ’n boekwinkel gewerk, skryf Jaco Botha.

Die roman se subtitel, “Een lewe, twee bestemmings”, bied die eerste leidraad tot die ontrafeling van hierdie Boere-Freudiaanse teks. Renier se storie word in twee tydfases, of werklikheidsfases, aan die leser gebied en deur die gebruik van kursiefdruk van mekaar onderskei.

"In die een fase beleef hy ’n uitsiglose bestaan in ’n woonstel in Vereeniging, die dorp waar hy as die kind van staatsamptenare grootgeword het (ook die kinderlandskap en biografiese werklikheid van die skrywer, Jaco Fouché). Hy ontmoet “vriende” in restaurante vir leë gesprekke en besin baie oor sy drome, verlede en herkoms. Een so ’n vriendin, Pamela, wat hy in ’n braairestaurant ontmoet, vertel hom van Wellington in die Boland waar sy grootgeword het en van die familieplaas, Verstevlei, waar haar neef Bill Andrais en sy gesin steeds woon. Sy wil hê Renier moet haar na die Boland vergesel.

"In die ander fase is hy ’n 'gas' in Huis Genade, waar hy klaarblyklik op sy suster Michelle wag om terug te keer. Renier kan kom en gaan soos hy wil – of is dit net in sy drome? – ten spyte van die drakoniese suster Kloppers, wat hom eintlik net daar uit wil hê.

"Uit die staanspoor word ’n psigoanalitiese lees gevra (“Vroeë drome was daar ook, veral van moord en water” (9)) en regdeur die teks word die tema van die onderbewuste (soms dalk te bewustelik) deurgetrek (“... en ek dink aan die son wat dag na dag oor ons lewens ondergaan, en hoe ons telkens nog iets moet aflê, nog iets moet reduseer tot ’n herinnering wat ná ’n ruk nie meer akkuraat is nie en slegs onduidelike buitelyne in die skemer vorm. Ons geheue is nie so betroubaar soos ons verbeelding nie” (221)).

"Die teks gryp terug na die literêre taal, truuks en reëls van 50 jaar gelede en Fouché sluit – bewustelik al dan nie – by die tradisie van die Sestigers aan. Veral in Huis Genade (wat later as gestig ontbloot word) herinner die teks sterk aan vroeë Leroux-werk.

"Soos in Leroux se werk is die hoofkarakter ’n ewige buitestander – die selfbewuste, verontruste skrywer-tipe – en die karakters tree bloot as argetipes op en word nooit werklik as “mense” van vlees en bloed verken nie.

Die tema van Renier se lewe wat basies in limbo of “purgatorie” (203) verkeer, word ook goed in die vertelstyl weergegee. Dit is of die landskap deur ’n dik laag plastiek waargeneem word en min episodes kom tot volvoering. So byvoorbeeld sterf Pamela lank voordat sy Proot na die Boland kan vergesel en dis bloot sy toevallige raaksien van ’n advertensie vir ’n pos as assistent op Verstevlei wat hom uiteindelik na die Andrais-plaas lei. Op pad na die plaas swem hy in die stroom by Bainskloof, stap kaal deur ’n tonnel en ontmoet so – op ’n ietwat Brinkerige wyse – vir Lena – die Andrais-dogter op wie hy natuurlik verlief raak.

"Uit Huis Genade verken Proot onder meer ’n opleidingskamp vir Afrikaners waaroor hy ’n dokumentêr vir z-tv wil maak en ontmoet in die proses karakters soos majoor De Wet en Ernst Jwara. Wat werklik gebeur en wat suiwer verbeeldingsvlug is, word langsamerhand deur fyn leidrade ontbloot.

"Natuurlik word binne die geesteswêreld van Leroux ook mitologie betrek in die vorm van Christenskap: die praat in “tale” en die uitstorting van die Heilige Gees. In eg Lerouxiaanse tradisie neig alles na die uiteindelike vereniging van die animus en die anima wanneer Proot sy intrek neem by sy suster, Michelle, in Huis Genade – wanneer die skisofrenie genees word."

"Ek hoop dat sekere letterkundiges en lesers met ’n genuanseerde blik groot waarde, heelwat literêre semantiek en baie plesier uit hierdie boek sal kan kry."

In 2014 word Jaco se eerste verhaal vir tieners deur Human & Rousseau uitgegee onder die titel Siobhán van die sirkus.

Op LitNet wou Naomi Meyer by Jaco weet hoe Siobhán van die sirkus sy bestaan gekry het. Jaco antwoord: "Daar is 'n paar bronne vir die boek, maar die een waaraan ek nou dink, is dat Adinda Vermaak, wat bundels vir skole saamstel, my so twee of drie jaar gelede vir ’n kortverhaal gevra het. Ek het toe ’n seun van so 12 of 13 as verteller gebruik. Sy stem het vir my so goed geklink dat ek dit ook in ’n ander, langer storie probeer gebruik het. Dit was ’n verhaal wat nog nie gepubliseer was nie, oor ’n meisie van so 14. En vandaar het ek na Siobhán se stem beweeg wat ek as so half astrant teenoor gesagsfigure gehoor het.

"Verder hou ek al die jare van narre in watter gedaante ook al: harlekyne, boemelaarnarre, mimiekkunstenaars. Toe ek oor hulle begin lees, kom ek op ’n ryk veld van figure en legendes af. En ek kom so elke drie maande of wat in Wellington, wat ’n lieflike plek is, so ek kon oor die omgewing skryf."

Oor die moeilikste deel by die skryf van Siobhán vertel Jaco aan Meyer dat hy geweet het hy wil iets oor ’n sirkuskamp skryf, maar hy het niks geweet van sirkuskampe nie. Waarvan hy wel iets geweet het, was ’n kampterrein in Wellington waar hy in standerd 8 (graad 10) in 1983 ’n skoolkamp bygewoon het: "Ons is weerbaar gemaak en het min geslaap. Vandag is ek bly ek kon daardie ervaring met so ’n draai in my storie aanwend. Om ’n nuwe agtergrond vir ’n storie te kry, is vir my nogal moeilik."

Vir Jaco is die karakter meestal die belangrikste in sy boeke: "Ek is eenkeer in ’n tydskrifonderhoud as ’n randfiguur beskryf, maar die waarheid is, ek is baie lief vir mense. Ek is veral versot op familie-uitleg en staaltjies oor figure uit die ou dae. As jy ’n karakter het, kom die ander dinge gewoonlik daarmee saam, soos elkeen van ons ’n hele sleepsel, ruimte, atmosfeer, tema en intrige aan ons het."

Clara Kirstein het op Storiewerf ook ’n klompie vrae aan Jaco gestel oor Siobhán en die sirkus. Sy wou weet waar hy aan die naam Siobhán met die eksotiese spelling gekom het. "Ek het die naam al voorheen gehoor en eendag ‘n straat in Bellville gesien wat 'Chavonne' genoem is, maar die eksotiese spelling het ek die eerste keer op ‘n TV-program gesien toe ‘n onderhoud met so iemand gevoer is en haar naam onderaan die skerm geplaas is. Dit was ‘n groot verrassing om te sien ‘n mens spel dit so en dit het my bygebly.”

Sy wou ook by Jaco weet hoe hy dit regkry om so akkuraat met die jeug te vereenselwig. Hierop het Jaco geantwoord dat hy nie weet of dit so akkuraat is nie, maar wat vir hom van groot hulp is, is die feit dat sy vrou ’n onderwyseres is en hom gereeld van die tieners se doen en late en sêgoed vertel: "Verder lees ek jeugfiksie soos SE Hinton se boeke. Haar eerste werk is The outsiders en dis ongelooflik. Maar ek dink die belangrikste om te onthou is dat tieners soos enige mense drome en ambisie het. Hulle wil iets hê, partykeer iets konkreet soos ‘n prys vir ‘n prestasie, partykeer iets groot soos volwassenheid. Die vraag is natuurlik of volwassenheid die moeite werd is om na te streef. Maar dis uit so ’n vraag dat ’n skrywer moontlik ’n storie kan maak. Ek moet ook noem dat ’n skrywer ver kom met ’n goeie redakteur. Aldré Lategan het aan die manuskrip geskaaf het en dit meer tienervriendelik gemaak. Sy ken jeugfiksie baie goed en het my handige raad gegee."

Op LitNet skryf Bibi Burger in haar resensie van Siobhán dat die skrywer gebruik maak van die universele formule van tienerboeke waar tieners weg van hulle ouers af (soos Siobhán, ’n graad 11-meisie wat in hierdie boek gedurende die tiendae-vakansie na ’n sirkusskool-kamp gaan) deur ’n tipe inisiasie gaan en so die eerste treë na hulle onafhanklikheid gee.

“Hierdie motief van ’n inisiasiereis beteken dat Siobhán van die sirkus nie soveel van Fouché se ander romans verskil as wat mens aanvanklik sou dink nie.

"Siobhán van die sirkus is veel meer positief as die res van Fouché se oeuvre en aan die een kant is dit verblydend dat Fouché nie, soos vele ander Afrikaanse jeugromanskrywers, probeer om so donker moontlik te gaan en te veel hamer op 'issues' nie. Ook Fouché se taalgebruik is onopgesmuk en probeer nie te hard nie (die haakplek van vele belowende jeugromans). (...)

"Aan die ander kant kan ’n ligte toon ook gesien word as patroniserend – asof die skrywer dink dat tienerlesers nie te veel ontstel moet word nie. Die roman word egter gered deur Fouché se kenmerkende dubbelsinnigheid – heelwat gebeure in die roman word nooit volledig verklaar nie en dit word aan die leser oorgelaat om daarvan te maak wat hy of sy wil. (...)

"Fouché gebruik die sirkusomgewing om op ’n subtiele manier kwessies rondom identiteit, geslagsrolle, seksualiteit en verhoudings te verken. Soos Siobhán oor haar narklere sê: 'As ’n mens vermom is, kan jy enigiets doen.' Wat Fouché se presiese boodskap rondom hierdie temas is, is nie duidelik nie. Ek beskou dit as ’n positiewe eienskap van die roman, omdat dit die werklikheid weerspieël. Volwassenes het nie noodwendig die antwoorde op hierdie kwessies nie, en dit is nie noodwendig by die volwasse kampleier, Klein-Piet, se lesse dat Siobhán die meeste leer nie, maar eerder by die goed waarmee hy self sukkel. Só probeer Fouché nie vanuit die posisie van volwasse skrywer antwoorde bied nie, maar beeld hy soos met sy ander romans op ’n genuanseerde manier karakters se soeke en reise uit en laat die interpretasiewerk aan die leser oor."

In Volksblad (18 Augustus 2014) sluit Anél Viktor haar resensie af: "Jaco Fouché se eerste jeugboek gee nie voor om enigiets meer te wees as ’n tienermeisie se twee weke lange soektog na haarself nie. Niks is glansryk of oordrewe aan dié coming of age-verhaal nie.

"Die karakters is dalk minder kleurvol as die verwagting wat die woord 'sirkus' in die titel skep, maar hulle is nogtans geloofwaardig en jy kry met ’n menslike storie te doen. Die het ’n diepte-gevoel, maar nie almal gaan rêrig vóél vir Siobhán nie. Die idee van ’n sirkusskool op ’n plaas is verfrissend."

Jaco se volgende boek, Somer, is weer ’n roman vir tieners. Jaco vertel aan Naomi Meyer op LitNet dat sy belangstelling in literatuur vir die jeug weer opgevlam het toe hy met sy vrou, Lorraine, ’n onderwyser aan die Hoërskool Hermanus, getroud is: "Ek het ook van die voorgeskrewe boeke nadergetrek. Veral iets soos Krismis van Map Jacobs van Adam Small het ’n groot indruk op my gemaak. Ook het ek van my eie gunstelinge uit my kinderjare weer bekyk. En wat gewoonlik gebeur, is dat die lees van ’n goeie boek my lus maak om my eie een te probeer skryf.

"Skryf vir die jeug is anders in die sin dat ek meen ek eerliker skryf. Of miskien moet ek sê meer reguit. Daar is minder suggestie en woordspelings en liriese sinne en ’n mens ondergrawe nie dinge soos jy in volwassene-fiksie maak nie. Dis ’n terugkeer na ’n tyd toe ’n mens nie so sinies was nie."

Oor die karakters in Somer vertel hy aan Naomi Meyer dat die verteller ’n bruin matriekseun, Maison, van Hawston naby Hermanus, is wat dol is oor rugby, maar nie so erg oor die akademie is nie. "André is dieselfde, maar meer welaf en wit. Hulle tree aanvanklik in konflik met mekaar, maar word vriende wat saam die somer geniet. Albei ervaar frustrasie en hartseer in hulle gesinslewens en reik uit na ’n vriend. Dis iets wat ek van my eie jong jare onthou, dat ’n mens in ’n mate jou gesin verloën om jou vriende aan te hang. Vir my het dit soms skuldig en verward laat voel, want my vriende was ontsettend belangrik vir my en ek besef vandag ek het te veel van hulle verwag."

In Somer gee Jaco erkenning aan die kinders van die Hoërskool Hermanus. Hulle was vir hom ’n inspirasie nadat sy vrou aan hom vertel het van die vriendskap tussen ’n bruin en wit seun: "My swaer het ook eendag aan my gesê dat ek in Hermanus bly maar nooit daaroor skryf nie. Die kinders aan wie ek erkenning gee, het die episode in hoofstuk 13 beleef toe ’n toeris na hulle verwys as ’n 'mixed breed'. Die twee was baie ontsteld daaroor. Tersia Smit, ’n onderwyseres, het my daarvan vertel en dit het my getref op ’n wyse wat my skaam gemaak het. Ek bedoel, ’n mens ry verby Hawston en Mount Pleasant en wat jy gewoonlik dink, is dat dit swaar moet gaan hier en wat het jy met die Chris Rea-CD gemaak? Maar daar woon mense daar en wonderlike mense ook.

"Ek het met ander skoolkinders ook te doen gekry, soos eendag toe Lorraine hekdiens by die rugby doen saam met twee bruin kinders en ek vir hulle koeldrank bring en ons ’n bietjie gesels. En ek het al in die skoolbussie gery saam met kinders, en na ’n uur vergeet hulle van die oom wat net voor hom sit en uitstaar en te skaam is om iets te sê en dan begin die stories oor hulle lewens vertel word. Daar is baie sulke voorvalle, miskien op hulle eie te klein om oor te vertel, en tog tel hulle op tot ’n geheelindruk."

Op LitNet bespreek Dewald Koen Somer: "Fouché bespreek talle temas in die roman: emigrasie, godsdiens, seksualiteit, vriendskap, geestesgesondheid, armoede, misdaad, afwesige ouers, rassisme en stereotipering kom aan bod. Beide Maison en André se lewensverhale geniet aandag deur die loop van die roman en enkele raakpunte tussen hul onderskeie lewens word sodoende geïdentifiseer.

"Alhoewel die narratief op sigself interessant daar uitsien, is daar enkele aspekte wat my kwel. Maison en André se taalgebruik kom as ongeloofwaardig voor. As kritiese leser het die skrywer se volwasse stem te dikwels deurgeskemer en sodoende afbreuk gedoen aan die geloofwaardigheid van die tienerkarakters. Op bl 137 antwoord Maison André byvoorbeeld soos volg: 'Aag, hel. Oud en moeg en der dagen sat in die diens van die Here'. Dit is hoogs onwaarskynlik dat ’n tienerseun (wat homself as ’n swak akademiese presteerder beskryf) in 2018 so ’n Nederlandse aanhaling in ’n informele gesprek met ’n vriend sal gebruik. Op bl 34 sê André hy 'hoor [h]ulle het teenspoed gehad'. Alhoewel daar nie noodwendig van skrywers verwag word om streng by Standaardafrikaans te hou tydens die skryf van ’n jeugroman nie, is dié twee karakters se taalgebruik effens dik vir ’n daalder. (...)

"Die konsep waarmee Fouché gewerk het, het die potensiaal gehad om ’n opwindende jeugroman tot stand te bring. Die teks kon egter strenger geredigeer gewees het om die verhaal in sy geheel meer vaartbelyn te maak. Te veel temas word by die narratief betrek en die soms té formele taalgebruik doen afbreuk aan die hoofkarakters se geloofwaardigheid. Vergeleke met ander jeugromans wat onlangs verskyn het, haal Somer nie die paal nie."

In Die Huisgenoot (22 Maart 2018) was Elna van der Merwe meer positief oor Somer: "Dis ’n verhaal waarby hoërskoolleerders groot aanklank sal vind. Dit beskryf helder die tyd wanneer ’n mens nóg vis nóg vlees is, nie juis geld het nie, nie mooi weet wat om met jou toekoms te doen nie en geen anafhanklikheid het nie omdat jy nog aan jou ouers gebind is vir ’n dak oor jou kop. Gee die boekg erus present aan jou inwonende tienerseun wat in ’n liefde/haar-verhouding met jou is."

Jaco en Haydee Morgan-Hollander het gesels oor die skrywer Jack Kerouac en sy wou weet vanwaar sy fassinasie met Kerouac: "Toe ek in die weermag was, het ek begin ryloop en dit vir ’n paar jaar na diensplig nog gedoen, gewoonlik vir die uitstappie, maar soms omdat ek moes. En toe ek On The Road lees, het ek dadelik geweet hoekom Kerouac so graag geryloop het. Almal wat hom lees, is eintlik versot op hom. Sy boeke laat my dink aan daardie liedjie van Albert Hammond waarin hy sing: 'But I gave it up for music and the Free Electric Band.' Hy laat ’n mens glo jy kan van die gebaande weë afdwaal en nog ’n heenkome vind. Ek beny hom ook as skrywer sy werkywer. Of ek hét, tot ek uitgevind het hy was op Benzedrine of iets toe hy On the road in ’n rekord drie weke geskryf het. Baie skrywers het dit blykbaar al gebruik. Graham Greene ook. Dit was seker hulle weergawe van ’n tonikum in daardie jare." (LitNet)

In 2010 sê Jaco aan Willemien Brümmer: “Deesdae is ek seker minder gejaagd en ambisieus. Ek is ook deesdae daarvan bewus dat ek ’n B-lys-skrywer is, en dis piekfyn om nie eersterangs te wees nie. Ten minste is ek ’n skrywer, en dis wat ek wou wees. Ek is bly oor my lewe. Dis nie ’n slegte lewe nie.”

Naomi Meyer (LitNet) wou by Jaco weet hoe hy die stand van die Afrikaanse letterkunde sien as hy terugkyk. "As ek terugkyk, sien ek jare se ontdekking en leesgenot. Dit wil egter lyk of die laaste werklik noemenswaardige figure die Tagtigers is. Kyk maar wie vat die groot pryse nog steeds. Was hulle die laaste werklik geletterde generasie?"

En as hy vorentoe kyk? "Die landskap vorentoe lê besaai met handrekenaars en slimfone wat almal eenkant gegooi is ter wille van nuwer handrekenaars en slimmer fone. Ek voel bekommerd oor die toekoms van die boek en my eie vooruitsigte. Dit lyk of ’n mens draaiboeke sal moet begin skryf en jou stories as visuele materiaal probeer verkoop. Ek word aangeraai om speurverhale te skryf, maar ek het reeds twee: Die ryk van die rawe en Die avonture van Pieter Francken. Stories sal daar egter altyd wees, waarskynlik visueel en skouspelagtig, maar afgewater, met swaar steun op die literêre werke van ouds, soos die hedendaagse musiekbedryf met sy vlugtige deuntjies op die klassieke musiek met sy grootse simfonieë steun."

Publikasies:

Vertalings deur Jaco Fouché:

• Jooste, Pamela: Môrester. Kaapstad: Umuzi, 2007 [ISBN 9781415200421 (sb)]
• Kleinboer: Midnight missionary. Kaapstad: Zebra Press, 2007
• Liebenberg, Danila: Nuut op die boekrak

’n Keur van artikels oor Jaco Fouché op die internet

• 4 vrae aan Jaco Fouché
• ABSA Ketting: Tinus Horn gesels met Jaco Fouché (LitNet)
• ABSA Chain: Jaco Fouché in conversation with Anton Krueger (LitNet)
• Barendse, Joan-Mari: Eietydse ridders: ’n Vergelyking tussen Die mugu (1959) deur Etienne Leroux en Die avonture van Pieter Francken (2005) deur Jaco Fouché
• Brümmer, Willemien: ’n Lewe ná Bellville
• De Vries, Willem:
  • Bellville verruil vir die plaas
  • Fouché verken die Boland
• Engelbrecht, Theunis: Selfsug en godsdiens temas wat tot dié skrywer spreek
• Fouché is moeg vir melodrama
• Horn, Tinus: ABSA Ketting: Tinus Horn gesels met Jaco Fouché
• Jaco Fouché 
• Jaco Fouché 
• Kirstein, Clara: Onderhoud met Jaco Fouché
• Kleyn, Leti: Verkeersknoop in die kop
• Malan, Mariana: Uit veld geslaan oor Eugene Marais prys 
• Meyer, Naomi: Groot Romanwedstryd 2018: Jaco Fouché
• Slippers, Bibi: ’n Bietjie kranksinnigheid: Jaco Fouché gesles oor sy GAR-manuskrip

Biografiese artikels oor Jaco Fouché op die internet

• Umuzi

 ’n Keur van artikels deur Jaco Fouché op die internet

• A crucial connection [kortverhaal] 
• Dogs [kortverhaal] 
• Ek het uitgegaan 
• Elegie vir ’n sterfling [gedig]
• Francken se vroue [kortverhaal] (LitNet)
• Die generasiegaping – Jonk, wit, Afrikaans  ... en wêreldburger
• Herfsmiddag [gedig] 
• Kind van God 
• Lena in die stad [kortverhaal] (LitNet)
• Mens [gedig] 
• Op hierdie mense en dinge, dan [gedig] 
• Op ’n skemeraand so koel soos trane [gedig]
• Die ou mense se dinge lyk nou bra gek
• Poolshoogte: Oor die army, generasies en selfportrette 
• Skisofrenie 
• Skryf en integriteit? (LitNet)
• Soutrivierstasie (soos onthou uit 1997) 
• Stomdys [fiksie] 
• The we field [kortverhaal] 
• Uit die argief: gedigte deur Jaco Fouché
• Vaal glas [kortverhaal] (LitNet)
• Visioene van Syd (1946-2006) [gedig]

Bygewerk: 2019-06-20
Inligting verouderd/onvolledig? Stuur ’n e-pos aan album@litnet.co.za

* Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

The post Jaco Fouché (1967–) appeared first on LitNet.

The 9th Schreiner Karoo Writers Festival took place from 6 to 9 June this year in Cradock.

Amy Coetzer documented the new display on Cradock writers in the Great Fish River Museum (part of the literary walking tour), book launches, talks, performance poetry and music performances and letters from Olive Schreiner.

JM Coetzee read the full text of his short story “Nietverloren”. Earlier he had introduced poet Jonty Driver, who read from his most recent published collection of work.

Avbob Poetry Project coaches Sam Collett and Buntu Duku perform during the Thursday night Huiskonsert at Victoria Manor.

Photojournalists Chris Marais and Julienne du Toit perform during the Huiskonsert.

Maeder Osler (Hantam Trust) and Chris Marais (photojournalist) jam with Avbob Poetry Project coaches Sam Collett and Buntu Duku during the Huiskonsert

Jeremy Fogg, with Paul and June Walters, paid tribute to Will Schreiner to mark the centenary of his death (talk at Schreiner House).

Paul and June Walters, with Jeremy Fogg, paid tribute to Will Schreiner to mark the centenary of his death

Toast Coetzer read parts of a 50-minute work from his new songbook, The last days of beautiful. The full work was being performed on the same day at an arts festival in The Netherlands.

Letters from Olive Schreiner to her niece Bessie Reitz which were recently acquired by Amazwi South African Museum of Literature, shown during a presentation by Crystal Warren of the museum staff. At Schreiner House.

Brian Wilmot introduced the literary walking tour in front of Schreiner House.

Participants in the literary walking tour in the Great Fish River Museum

Participants in the literary walking tour

A panel from the new display on Cradock writers in the Great Fish River Museum

Another scene from the popular literary walking tour led by Brian Wilmot who has authored a guide book for the tour.

Cradock's Moederkerk, a landmark on the literary walking tour

Photojournalists Chris Marais and Julienne du Toit presented a slideshow documenting their travel assignments for their own books and publications like SA Country Life magazine during the past year. At Victoria Manor.

One of the Karoo scenes shown during the slideshow by Chris Marais and Julienne du Toit

Clinton V du Plessis paid tribute to Cradock's now defunct Holy Rosary Convent School where dedicated German Dominican nuns produced a number of excellent writers (including Neville Alexander, EKM Dido and Du Plessis himself). He then read several works from his eleventh (and most recent) published collection of poetry.

Recipes from Foodstuff by Tony Jackman formed part of the menu for the Leopard's Leap wine and food pairing dinner at Victoria Manor.

Karoo Food by Gordon Wright – he presented a pairing of Leopard's Leap wines with some of his recipes during a dinner on Friday night at Victoria Manor.

noseweek editor Martin Welz shared news we aren't supposed to know. At The Shed.

Amos Nteta, the concierge at Victoria Manor, told of his family culture – stories he shares with visitors when he takes them on the Cradock township tour. Nteta contributed a short memoir to the published guide, “In the footsteps of James Calata and Matthew Goniwe”.

Melina Smit performed classic poems set to music at Karoo Brew Art Café.

Performance poet Akhona Mafani, one of the coaches for the Avbob Poetry Project youth workshops. Victoria Manor.

Dorothy Driver and her partner JM Coetzee at the launch of her new book, Olive Schreiner's Poetics of Plants published my Amazwi South African Museum of Literature. Victoria Manor.

As part of the youth programme, Basil Mills, the education officer at Amazwi South African Museum of Literature, visited nine Cradock schools with his Asian python, explaining the biology of reptiles and sharing myths and legends attached to them.

• Photos: Amy Coetzer
• Captions: Catherine Knox

The post Photo gallery: Schreiner Karoo Writers Festival 2019 appeared first on LitNet.

Land reform and the inequality of land ownership have remained persistent politically charged subjects within South Africa, which should not be surprising, given the weak progress that has been made in light of severe shortfalls in the land reform programme. The alternative of a more aggressive redistributive effort led by government with a lesser focus on ensuring productivity seems equally dangerous.

Instead, a successful way forward for land reform likely rests on the proactive engagement of the commercial sector in pioneering different models for integrating emerging farmers into the globalised economy. The resilient and long-term commitment to charting a future for land reform is not only a social necessity but also a commercial imperative that requires the proactive and constructive participation of the private sector, government and civil society alike. 

Since its democratic transition in 1994, South Africa has embarked on a multi-pronged land reform programme that sought to address the severe inequality in land ownership at the time. Against an initial target of redistributing 30% of agricultural land owned by so-called white descendants of former settler communities in favour of previously disadvantaged communities (a target proposed by the World Bank, which was intended to have been achieved within five years), only approximately two-thirds of that target has been achieved 25 years hence (Lahiff, Boras and Kay 2008; AgriSA 2017; BFAP 2018).

While the rate of redistribution remains problematic, it is also the lack of success achieved within redistributed farms that presents a critical concern. Despite highly limited monitoring and evaluation data, evidence suggests that the overriding majority of redistributed farms are less productive than before, with a significant proportion no longer producing any surpluses. The South African land reform programme is therefore considered by most as having performed dismally.

Several factors have contributed to this poor performance. The neoliberal stance towards economic development chosen by the South African government in its transition into democracy, characterised by the dismantling of almost all substantive subsidies and industry protection in agriculture (among other industries), has meant that emerging farmers have faced stringent challenges posed by globalised market forces.

This lies in contrast to global historical precedent suggesting that the emergence of a new class of farmer has invariably been observed within a protectionist environment with extensive state support (Moyo 2008). Emerging farmers have therefore largely been left in the cold, exacerbated by market failures in the support of these farmers. This is not surprising given the challenges observed globally in creating effective market access in rural areas due to the inherently high transaction costs, as well as covariant risk in the case of financial services.

Beyond the challenges posed by the neoliberal economic context, the South African land reform programme has been significantly flawed in its implementation and application. In this regard it has been crippled by chronic underfunding and weak political will, impacting negatively on both the strength of the institutions responsible for its implementation and the rate at which land could be acquired for redistribution (HLP 2017; Lahiff and Li 2012)

By resisting the subdivision of expansive commercial farms and not implementing progressive land taxes to dissuade the hoarding of unproductive land the South African government has effectively maintained and protected the status quo and suppressed the emergence of smallholder farmers (Lahiff and Li 2012). It has, in the majority of instances, forced land reform beneficiaries into non-functional, internally conflicted groupings obliged in practice to adopt communal farming practices that sought to mimic generic commercial-farming models instead of seeking fit-for-purpose solutions.

This lies in stark contrast to global empirical evidence illustrating the productivity gains that can be achieved through fostering the formation of smaller, family-owned farms, as well as global policy promoting this. Despite increased mechanisation and the use of technology increasing the optimal size of farms, the agency costs associated with large-scale farming often overshadow any such economies of scale (Bernstein 2004; Binswanger and Elgin 1988; Deininger and Binswanger 1999). While mitigated by distortionary policies favouring large-scale commercial farmers, this has also been evidenced in South Africa.(Van Zyl, Binswanger and Thirtle 1995; Van Zyl 1996).

To compound this critical flaw, what was intended under international policy as an extensive pre-transfer planning process intimately involving the intended beneficiaries and their aspirations, in practice the South African programme has instead been characterised by the formulaic application of generic models by consultants or administrative staff on behalf of (and often to the complete ignorance of) intended beneficiaries (Binswanger-Mkhize 2014; Deininger 1999; Hall and Williams 2009; HLP 2017).

At the same time, the willing-buyer-willing-seller approach adopted favours the better-informed existing landed elite and has often allowed them to forestall intended redistribution, or benefit unduly from sale transactions (Hall 2003; Hall 2007; Lahiff 2007; Borras 2003; Lahiff, Borras and Kay 2008).

The failure to provide more comprehensive support and solutions outside of the provision of land has also been a key source of failure. Many of the developments in policy and implementation related to land reform in South Africa have been undertaken in an attempt to address some of these weaknesses, but appear to have had a limited impact in improving the success rate of existing land reform projects.

The importance of successful agrarian reform should not be underestimated, nor the potential dangers of increased or continuing failures therein. Empirical evidence illustrates very clearly the especially pro-poor nature of agricultural development, and in turn the importance that a more equitable growth trajectory holds for sustainable economic growth and development.

The link between agricultural development and accelerated broader economic growth has also been evidenced (Stiglitz 2007; Deininger 1999; Cervantes-Godoy and Dewbre 2010). At the same time, as has been studied in countries like India (in states that did not implement relevant regulations effectively) (Ghatak and Roy 2007), in Zimbabwe as well as South Africa (in terms of land tenure for farm workers) (Hall 2007), the negative implications of poorly implemented land-reform initiatives can be severe.

While it is easy to point to flaws in the South African land reform programme and process, identifying practicable solutions represents a greater challenge. In the absence of a marked shift in economic policy away from globalised trade liberalisation by the South African government, relevant solutions will need to address the challenges to be faced by emerging farmers comprehensively. Successful interventions will likely need to satisfy three key requirements:

Firstly, they will need to address the several market failures that befall emerging farmers in South Africa in a consolidated fashion. In this regard, access to infrastructure, access to agronomic inputs, access to technology and technical expertise, access to capital and other financial services, as well as access to markets will be essential. Relevant interventions will need to effectively address all of these factors where existing markets or structures can not be relied on.

Secondly, the shortfall in skills and experience among the desired corps of emerging farmers will need to be enhanced. The progressive and deliberate removal of what literature refers to as a peasantry in South Africa (outside of its former homelands) in the first half of the 20th century, combined with the severe limitations on extended agricultural enterprise in the densely populated former homelands, has constrained the development and presence of agronomic expertise. In reality, this expertise is often inter-generational and inherited through practice more than created through formal education. A distinct and extended focus on an effective skills transfer over a sufficient period of time will therefore be critical to success.

Thirdly, interventions should be context-specific and competitively positioned in order to ensure sustainability and profitability. In the absence of extensive government subsidisation, and in the face of economic forces that often disadvantage the producer, this will be essential to ensure that relevant interventions translate into the meaningful economic empowerment of participants. For this to be possible, focus areas for development need to be driven by specific market opportunities, combined with suitable climatic conditions and natural resources, and structured suitably.

South African academic literature seems to favour a more statist, government-led intervention to force the creation of smallholder farms, at times with little regard for actual productivity. This seems unlikely to succeed given the government’s decidedly poor track record in implementation, should the above-mentioned factors to a comprehensive solution be considered relevant. Instead, the proactive and more deliberate, expanded intervention by the private sector seems a more likely avenue to engineer a successful future for land reform. This should ideally be supported by suitable government policies and initiatives that will better enable this.

Existing literature presents a highly limited understanding of the existing involvement of the private sector in land reform. While government has in fact actively encouraged the involvement of the private sector in land reform projects, in practice this has mostly translated into involving private-sector actors in retrospect to try and turn around failing projects. In many ways the involvement of private-sector actors has also constituted a grudge purchase for the participants as a necessary requirement to qualify for recapitalisation funding.

This has also factored into the motives and quality of the private-sector actors involving themselves in such projects. Despite this, numerous examples of successful industry-led, comprehensive interventions do exist and should be studied more closely to better understand the opportunity for further expansion. In doing so, a clear framework for assessing the broader impact of such interventions on the relevant communities and stakeholders should be developed and applied to ensure that the activities benefit all involved fairly.

While it is reasonable to question the equitable accrual of especially financial benefits derived from private-sector-led projects, given the unequal negotiation powers likely to prevail at commencement, there are an increasing number of mechanisms available that could assist in balancing relevant interests. Aside from a growing realisation of the need to restore and maintain a more sustainable long-term future for the industry among commercial actors, civil-society interventions that bolster the level of information of communities and ensure the application of suitable mechanisms also assist in ensuring a more level playing field. The community-development work and application of competitive bidding processes in the selection of private-sector partners as facilitated by the Vumelana Advisory Fund on behalf of communities is an example of this.

Global trends and developments also represent a potential source of solutions in this regard. Technological innovations are being pioneered, often inside developing countries, that are instrumental in broadening the recognition of movable collateral such as livestock, the access to technology and information, and improved access to markets. In addition, the global landscape is seeing the increased emergence of actors that occupy the space between profit-hungry commercial actors and purely charitable institutions. This would include so-called social entrepreneurs that drive financially sustainable initiatives deliberately oriented towards benefiting communities, as well as the increasing prominence of so-called “patient capital” that seeks a more balanced outcome between financial returns and social impact.

Ultimately, developing a new generation of farmer and successful models for facilitating land reform is not only a necessity in achieving a more equitable society, but also represents a commercial imperative to develop the successors to a fast dwindling and ageing population of white, commercial farmers. By harnessing the competitive nous of what remains one of the country’s most globally competitive industries, a successful future for land reform can certainly be charted. However, this will require compromises, hard negotiations and long-term commitment from all quarters – the private sector, civil society and government alike.

Martin Potgieter is the Chief Investment Officer for a large agricultural enterprise, and is a PhD candidate at the University of Stellenbosch Business School, with an intended research focus on land reform. He can be found on LinkedIn at linkedin.com/in/martin-potgieter-2a60564b.

Bibliography

AgriSA. 2017. Land audit: A transactions approach. https://www.agrisa.co.za/download/5VA3ugi34kj7iXK7TtAMFmT2mo9fxD1XAxo1KQ6Z.pdf.

Bernstein, H. 2004. Changing before our very eyes: Agrarian questions and the politics of land in capitalism today. Journal of Agrarian Change, 4(1&2):190–225.

Binswanger, H and M Elgin. 1988. What are the prospects for land reform? International Association of Agricultural Economists. University of Oxford.

Binswanger-Mkhize, H. 2014. From failure to success in South African land reform. African Journal of Agricultural and Resource Economics, 9(4):253–69.

Borras, S. 2003. Questioning market-led agrarian reform: Experiences from Brazil, Colombia and South Africa. Journal of Agrarian Change, 3(3):367–94.

BFAP (Bureau for Food and Agricultural Policy). 2018. BFAP baseline: agricultural outlook 2018–2027. http://www.bfap.co.za/wp-content/uploads/2018/08/BFAPBaseline-2018.pdf.

Cervantes-Godoy, D and J Dewbre. 2010. Economic importance of agriculture for poverty reduction. OECD. https://www.oecd.org/countries/gambia/44804637.pdf.

Deininger, K. 1999. Making negotiated land reform work: Initial experience from Colombia, Brazil and South Africa. World Development, 4(27):651–72.

Deininger, K and H Binswanger. 1999. The evolution of the World Bank’s land policy: Principles, experience, and future challenges. The World Bank Research Observer, 14(2):247–76.

Ghatak, M and S Roy. 2007. Land reform and agricultural productivity in India: a review of the evidence. Oxford Review of Economic Policy, 23(2):251–69.

Hall, R. 2003. Rural restitution. Evaluating land and agrarian reform in South Africa. Cape Town: PLAAS.

—. 2007. Transforming rural South Africa? Taking stock of land reform. In Ntsebeza and Hall (eds), The land question in South Africa. Cape Town: Human Sciences Research Council.

Hall, R and GP Williams. 2019. Land reform in South Africa: Problems and prospects. https://www.researchgate.net/publication/265634097_LAND_REFORM_IN_SOUTH_AFRICA_ PROBLEMS_AND_PROSPECTS_1.

HLP (High-Level Panel on the Assessment of Key Legislation and the Acceleration of Fundamental Change). 2017. Report of the High-Level Panel on the Assessment of Key Legislation and the Acceleration of Fundamental Change. https://www.parliament.gov.za/storage/app/media/Pages/2017/october/High_Level_Panel/HLP_Report/HLP_report.pdf.

Lahiff, E. 2007. Willing buyer, willing seller: South Africa’s failed experiment in market-led agrarian reform. Third World Quarterly, 28(8):1577–97.

Lahiff, E, S Borras and C Kay. 2008. Market-led agrarian reform: Policies, performance and prospects. In Borras et al (eds), Market-led agrarian reform: Critical perspectives on neoliberal land policies and the rural poor, London: Routledge.

Lahiff, E and G Li. 2012. Land redistribution in South Africa: a critical review. Washington DC: World Bank. http://documents.worldbank.org/curated/en/525981468302460916/Land-redistribution-in-South-Africa-a-critical-review.

Moyo, S. 2008. African land questions, agrarian transitions and the state: Contradictions of neo-liberal land reforms’. Dakar: Conesria.

Stiglitz, J. 2017. Income inequality and social, economic and political instability. https://www8.gsb.columbia.edu/faculty/jstiglitz/sites/jstiglitz/files/Income%20Inequality%20PPT.pdf.

Van Zyl, J. 1996. The farm size-efficiency relationship. In Van Zyl, Kirsten and Binswanger (eds), Agricultural land reform in South Africa: Policies, markets and mechanisms. Oxford: Oxford University Press.

Van Zyl, J, H Binswanger and C Thirtle. 1995. The relationship between farm size and efficiency in South African agriculture. Policy, research working paper no WPS 1548. Washington, DC: World Bank.

Also read

Onteiening sonder vergoeding: voorvereiste vir suksesvolle grondhervorming of populisme?

Die betekenis van ’n ontneming weens ’n rasdiskriminerende wet of praktyk vir doeleindes van die Wet op Herstel van Grondregte 22 van 1994 – ’n oorsig van ontwikkelings in regspraak

’n Positiewe blik op die onteieningswetsontwerp

Onteieningswetsontwerp: ongrondwetlik of noodsaaklik?

Eiendomsverlies deur verkrygende verjaring: Onteiening sonder vergoeding – of nie?

The post Private-sector involvement as a key driver of successful land reform appeared first on LitNet.