Morele leierskap: Die skoolhoof as agent vir die vestiging van morele waardes ter bevordering van skoolklimaat Branwen Challens, Departement Onderwysbestuur en -leierskap, Leentjie van Jaarsveld, Departement Onderwysbestuur en -leierskap en Charl Wolhuter, Departement Vergelykende Opvoedkunde, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
LitNet Akademies Jaargang 15(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Sterk verhoudings in skole lê aan die hart van skoolklimaat en doeltreffende leierskap van die skoolhoof is kritiek vir die klimaat van die skool. Daar is geen leierskap afgesien van moraliteit nie, aangesien alle vorme van leierskap waardegedrewe is. Morele leiers gebruik die mag en gesag van hul posisie tot voordeel van al die belanghebbendes en weerhou hulself daarvan om hul mag te misbruik. Leierskap is ’n morele taak en skoolleiers en personeel skep omgee- en respekvolle gedrag. Die skoolhoof is die hoofrolspeler in ’n skool; vanaf die skoolhoof kom die klimaat van die skool en die klimaat is die morele gevoel wat afgelei is van die waardes wat die skoolhoof verkondig en tot aksie bring. Die rituele en tradisies in skole gee lewe aan die waardes wat die leier voorstaan en word die grondslag waarop die klimaat, kultuur en gemeenskap gegrond is.

’n Kwalitatiewe studie¹ is gebruik om vas te stel wat die waarde en bydrae van morele leierskap is vir die vestiging van ’n positiewe skoolklimaat. Twee geloofsgebaseerde onafhanklike skole (’n Christen- en ’n Joodse skool), asook een gewone openbare skool, uit twee provinsies het aan die ondersoek deelgeneem. Die ondersoekers het bevind dat daar goeie verhoudinge in die skole bestaan; dat skoolhoofde goeie ondersteuning aan onderwysers bied; dat daar ’n kultuur van omgee heers, ’n gevoel van gemeenskap; dat daar hoë vlakke van respek en vertroue is en doelbewuste pogings aangewend word om morele waardes binne die skole te vestig wat ’n positiewe bydrae tot dié skole se klimaat lewer. Die geloofsgrondslae van die skole dryf die sterk morele waardes binne die skole, wat weer die skoolklimaat positief beïnvloed, en is ’n direkte weerspieëling van die leierskap van die skoolhoof. Die waardes wat hy of sy voorstaan, vorm die grondslag waarop die klimaat gegrond is.

Trefwoorde: goedpresterende skole; morele leierskap; skoolklimaat

Abstract

Moral leadership: The school principal as an agent in establishing moral values for the promotion of the school climate

Schools are under increasing pressure to achieve academic success, and school principals are constantly working to establish a positive climate within their schools. Schools with a positive climate are characterised by teachers and learners who care about and respect one another and commit themselves to the school and the broader community. The school climate, culture and community directly reflect leadership. The relationships created, the structures supported, and the decisions made all have an impact on the whole school. Strong relationships in schools lie at the heart of school climate, and effective leadership by the principal is critical to the climate of the school. The school principal is responsible for establishing a positive organisational climate in the school through effective leadership. The climate of the school can be improved through interventions, such as the improvement of parental and community involvement, the implementation of character education, and the promotion of fundamental moral values in learners, as well as the prevention of violence and the provision of a safe environment for both learners and teachers. The relationships between people are the centre point of the work of school leaders and teachers; therefore, school leadership must be a moral activity in its nature and focus. Leadership is increasingly linked to values, as leaders are required to base their actions on clear personal and professional values. The exercise of authority and power always involves ethical challenges, and this internal system of moral values in every individual necessitates the inclusion of morality in any leadership concept that presupposes a dual relationship between leaders and followers. The school principal is regarded as an agent who should initiate, facilitate and implement change. In addition, the principal is also a moral agent who has to base his or her decisions on principles; who should take into account the welfare of others in his or her decisions; who must base his or her decisions on the most complete information; and who must be aware that his or her moral judgements are prescriptive. Leaders who can be regarded as moral leaders use the power and authority of their position for the benefit of all stakeholders and refrain from abusing their power. The exercising of leadership is a moral task, and school leaders and staff create caring and respectful behaviour. Good leadership should, therefore, include both technical skills and moral abilities. It is not sufficient for leaders to be effective but unethical. Leaders should not only achieve the expected goals, but should also ensure that their actions are not illegal and that they do not ignore the expected moral standards. The school principal is the main role player in a school; the school climate originates from the principal, and the school climate is the moral feeling that is derived from the values the principal professes and brings into being. The rituals and traditions in schools give life to the values that the leader advocates and become the basis on which the climate, culture and society are grounded.

A qualitative study was used to determine the contribution of the school principal in establishing moral values to promote a positive school climate in well-performing schools. Two faith-based independent schools (one Christian and one Jewish) and one ordinary public school were purposefully selected in two provinces to participate in the investigation. Individual semi-structured interviews were conducted with four participants, including the principals, at each school. The investigation found that good relationships existed in the schools. Viewed from the moral leadership model perspective, the values (professional and personal) of the leader play a role in the way things are done within the school. It also appears from the leadership styles of the principals that there is much love for others and for the work. Also, the leadership provides good support, and a culture of caring prevails in these schools. The principals of these schools aim to create joyful environments which enable quality education. The love and caring for one another and for the work that can be detected in these schools influence the way things are done in the school. The teachers at these three schools experience a sense of community within their schools. The teachers at the two faith-based schools feel at home and refer to their school community as a family. These schools also strive to put the interests of others first. However, it may be challenging for faith-based schools to treat people of other religions as equals. There are generally high levels of respect and trust among the learners and the staff at all three these schools, and there are deliberate efforts to establish moral values within the schools in order to make a positive contribution to the climate of these schools. The direction which the leader offers in promoting moral values will determine to what extent teachers will further enhance these values and how they will interact with the learners. The staff of the three schools regard themselves as good role models and people with integrity, good character and high moral values. Although they do not regard themselves as being perfect, they expect high moral conduct from one another. The religious foundations of the schools drive the strong moral values within the schools, and this again positively influences the school climate and reflects directly on the leadership of the principal. The values he or she advocates form the basis on which the climate is grounded. It is notable that the principals in these well-performing schools follow an open-door policy, where they are very accessible to the staff. An open-door policy has the potential to encourage healthy discussions between the staff and the principal, which can improve the work environment. From the study, recommendations are made for school principals and for further research.

Keywords: moral leadership; school climate; well-performing schools

1. Inleiding

Onderwys handel hoofsaaklik oor verhoudings en sterk verhoudings lê aan die hart van skoolklimaat (Greenfield 2004; Quick en Normore 2004; Weissbourd, Bouffard en Jones 2013). Skoolklimaat is een van die faktore wat ’n indirekte invloed het op die sukses van skole en vir skole om doeltreffend te funksioneer is ’n geskikte atmosfeer vir onderrig essensieel (Gülsen en Gülenay 2014). Verskeie bepalende faktore, waaronder persoonlike verhoudings, ondersteuning en geleenthede enkeles is, kan tot ’n positiewe skoolklimaat bydra (Hayes 2013). Die skoolhoof is verantwoordelik daarvoor om ’n positiewe organisasieklimaat in die skool te vestig deur doeltreffende leierskap (Lee Black 2010; Mentz 2013). Lee Black (2010) wys daarop dat doeltreffende leierskap van die skoolhoof kritiek is vir die klimaat van die skool, aangesien sy of haar keuses leerderprestasie beïnvloed. ’n Skool se klimaat kan verbeter word deur ingrypings soos die verbetering van ouer- en gemeenskapsbetrokkenheid, die implementering van karakteropvoeding of die bevordering van fundamentele morele waardes in kinders, die voorkoming van geweld en die voorsiening van ’n veilige omgewing vir leerders en onderwysers (Van der Westhuizen 2013). Hierdie artikel fokus op die leierskap wat die skoolhoof bied in die vestiging van morele waardes ten einde die skoolklimaat te verbeter.

2. Agtergrond

Skoolleiers is onder toenemende druk om goeie akademiese uitslae te lewer. Die hoë verwagtinge vir akademiese sukses dryf skoolhoofde om voortdurend te kyk na strategieë om hul uitslae te verbeter of hul huidige uitslae te handhaaf. Navorsing het getoon dat skoolklimaat verband hou met ’n verskeidenheid leerderuitkomste, insluitende leerders se selfkonsep, sosiaal-emosionele leer, laer vlakke van leerderafwesigheid, persoonlike houdings, leerderdissipline en akademiese prestasie (MacNeil, Prater en Busch 2009; Mentz 2013; Thapa, Cohen, Guffey en Higgins-D’Alessandro 2013; Aldridge en Fraser 2018). Positiewe skoolklimaat beïnvloed ook die effektiwiteit van ’n skool (Barakoska, Stojanovska en Stosic 2015) en verlig die negatiewe uitwerking van ’n swak sosio-ekonomiese agtergrond op akademiese prestasie (Berkowitz, Moore, Astor en Benbenishty 2017). Hierbenewens het die skoolklimaat ook ’n impak op die onderwysers se gehalte van werkslewe (Mentz 2013). Om die toenemende druk van akademiese sukses die hoof te bied kan skoolhoofde daaraan werk om ’n positiewe klimaat binne hul skole te vestig. Die skoolhoof is die sleutelfiguur wie se aksies ’n direkte uitwerking op die skoolklimaat het (Gülsen en Gülenay 2014), en hy of sy sou verskeie ingrypings kon aanwend om die klimaat te verbeter, waarvan die bevordering van morele waardes een is. Die doel van veranderinge binne ’n skool moet wees om die gehalte van werkslewe binne die skool te verbeter. Die skoolhoof word beskou as ’n agent van verandering wat dit moet inisieer, fasiliteer en implementeer (Theron 2013). Hierbenewens is die skoolhoof ook ’n morele agent wat sy of haar besluite op beginsels moet baseer; wat die welsyn van ander moet in ag neem met sy of haar besluite; wat sy of haar besluite moet baseer op die mees volledige inligting; en wat bewus moet wees dat sy of haar morele oordele voorskriftelik is (Greenfield 2004). Hierdie studie het gepoog om vas te stel hoe skoolhoofde, as morele agente, morele gedrag binne hul skole vestig, aangesien die bevordering van morele waardes ’n bydrae kan lewer tot die vestiging van ’n positiewe skoolklimaat (Van der Westhuizen 2013).

3. Konseptueel-teoretiese begronding

3.1 Teoretiese begronding: morele-leierskap-model en die morele-leierskap-raamwerk

Hierdie studie poog om lig te werp op die waarde van die skoolhoof se leierskap in die vestiging van morele waardes as moontlike ingryping om die skoolklimaat te verbeter. Beide die morele-leierskap-model en die morele-leierskap-raamwerk is gebruik om die studie te rig.

Leierskap word toenemend gekoppel aan waardes, aangesien daar van leiers verwag word om hul optrede op duidelike persoonlike en professionele waardes te grond (Bush en Glover 2014). Bush (2008) voer aan dat die dominante waardes dié van die regering is wat skoolleiers opgelê kan word. Skoolleiers en onderwysers is meer geneig om entoesiasties te wees oor verandering wanneer hulle dit voorstaan. Die morele-leierskap-model veronderstel dat die kritieke fokus van leierskap op die waardes, oortuigings en etiek van leiers self moet wees (Bush 2007; Bush en Glover 2014). Gesag en invloed kan afgelei word van verdedigbare konsepte van wat reg of goed is (Leithwood, Jantzi en Steinbach 1999). Sergiovanni (1984) stel dat uitnemende skole uit sentrale sones bestaan wat saamgestel is uit waardes en oortuigings met geestelike of kulturele eienskappe.

Behalwe morele leierskap is daar verskeie ander terme wat ook gebruik word om waardegebaseerde leierskap te beskryf, soos etiese leierskap, outentieke leierskap en geestelike leierskap (Bush en Glover 2014). Morele en outentieke leierskap word sterk ondersteun deur die leier se waardes. Hierdie modelle neem aan dat leiers optree met integriteit wat hulle uit stewig-gevestigde persoonlike en professionele waardes put. Dit dien om die skool se visie en missie te verkondig en besluitneming te ondersteun (Bush en Glover 2014). Die morele-leierskap-model verskil van die transformasionele benadering aangesien die klem daarvan op integriteit is. Transformasionele leierskap kan daarop gerig wees om waardige of minder waardige doelwitte te bereik, soos die leierskap van, byvoorbeeld, Adolph Hitler, wie se doelwitte immoreel was.

Die morele-leierskap-model kan kortliks soos volg saamgevat word: Die optrede van die leier is gegrond op sy of haar persoonlike en professionele waardes. Die rigting (visie en missie) wat die leier aandui, is gebaseer op sy of haar professionele waardes (beginsels) en persoonlike waardes (geestelik). Die kritieke fokus van hierdie model is dat die waardes van die leier (professioneel en persoonlik) ’n invloed het op hoe dinge in die skool gedoen word (hoe daar met mekaar omgegaan word). Die afleiding kan dus gemaak word dat die waardes van die leier ’n invloed kan hê op die klimaat wat binne die skool of organisasie gaan heers, aangesien die professionele waardes (morele vertroue) mettertyd tot konsekwente gedrag of optrede kan lei.

Die morele-leierskap-model gaan nou saam met die morele-leierskap-raamwerk (Vinkhuyzen en Karlsson-Vinkhuyzen 2013), wat opgebou is uit ses elemente. Die eerste element bestaan uit die leierskapstyle: Dit moet ’n konsekwente oriëntasie wees van diens vir die gemeenskaplike voordeel. Ware dienende leiers word nie gemotiveer deur ’n soeke na persoonlike voordeel nie, maar deur liefde – liefde vir die gemeenskap of die persone wat hulle dien, liefde vir die mensdom, liefde vir die beste resultate van die werk wat hulle verrig en die onselfsugtige liefde soos wat in moeders gevind word. Die tweede element van hierdie raamwerk is dat die doel van leierskap ’n verbintenis is tot die bevordering van individuele en kollektiewe verandering. Die derde element is die vervulling van morele verantwoordelikheid om te soek na waarheid en dit te implementeer in alle aspekte van ’n mens se lewe. Hier word nie verwys na ’n absolute waarheid nie, maar ’n relatiewe waarheid. Die ideale waarheid is normatief en gebaseer op beginsels, en hierdie raamwerk wil die voorwaardelike waarheid (hoe dinge tans is) verander na ’n wyse waar daar harmonie is met die ideale waarheid, gebaseer op beginsels (Vinkhuyzen en Karlsson-Vinkhuyzen 2013). Die vierde element is die verkryging van voortreflikheid deur visie. Voortreflikheid word hier gesien as die vermoë om ’n mens self los te maak van die huidige werklikheid en te verbind met daardie waardes en beginsels waarvan die persoon oortuig is ewigheidswaarde het en deel van sy of haar visie vorm. Die vyfde element is gebaseer op die geloof in die essensiële edelheid en potensiële goedheid van die mens. Die voorstanders van hierdie raamwerk is ten gunste van die siening dat mense essensieel edel is, soos myne ryk is aan juwele wat ontgin, geslyp en gepoleer moet word. Die sesde element is die ontwikkeling van ’n aantal vermoëns. Hierdie vermoëns is meer fundamenteel vir die vermoëns van individue om by te dra tot die gesamentlike voordeel deur op te tree as morele leiers in ’n verskeidenheid gesamentlike arenas en daarom tot die sosiale verandering bydra (Vinkhuyzen en Karlsson-Vinkhuyzen 2013).

Die fokus verskuif nou na ’n konseptuele bespreking van morele leierskap en skoolklimaat.

3.2 Morele leierskap

Verhoudings tussen mense is die middelpunt van die werk van die skoolleiers en onderwysers en daarom moet die uitoefening van skoolleierskap in sy aard en fokus ’n morele aktiwiteit wees (Greenfield 2004). Die uitoefening van gesag en mag behels altyd etiese uitdagings en hierdie interne stelsel van morele waardes in elke individu noodsaak die insluiting van moraliteit in enige leierskonsep, wat ’n tweevoudige verhouding tussen leiers en volgelinge veronderstel (Sendjaya 2005). Om te sê dat die invoer van moraliteit in die konsep van leierskap onaanvaarbaar is, is ’n ontkenning van die universele feit van die menslike natuur, aangesien leiers voortdurend met morele kwessies gekonfronteer word. Goeie leierskap moet dus beide tegniese vaardighede en morele vermoëns insluit. Dit is onvoldoende vir leiers om doeltreffend te wees, maar oneties. Leiers moet dus nie net die verwagte doelwitte bereik nie, maar ook sorg dat hulle optrede nie onwettig is of die verwagte morele standaarde verontagsaam nie.

West-Burnham (1997) beskryf twee benaderings tot leierskap wat gekategoriseer kan word as moreel. Die eerste beskryf hy as “geestelik” en dit hou verband met die erkenning dat baie leiers beskik oor wat “hoër-bestel-perspektiewe” genoem kan word. Dit mag verteenwoordigend wees van ’n bepaalde godsdienstige affiliasie. Sulke leiers het ’n stel beginsels wat die basis vorm van selfbewustheid. Die tweede kategorie is “morele vertroue”, dus die vermoë om op te tree op ’n manier wat in ooreenstemming is met ’n etiese stelsel en wat deurentyd konsekwent is. Vir ’n skool om te transformeer in ’n morele instelling, moet ’n leergemeenskap na vore tree; dit is die morele noodsaaklikheid wat skoolhoofde in die gesig staar (Bush 2007). Beide morele en bestuursleierskap is nodig om ’n leergemeenskap te ontwikkel (Sergiovanni 1992). Morele waardes verwys na standaarde waarvolgens ons reg en verkeerd kan definieer en sluit algemeen-aanvaarde beginsels soos eerlikheid, respek, integriteit, sosiale aanvaarbaarheid, vriendelikheid en vrygewigheid in (Rhode 2006). Dit kan voortspruit uit die familie, gemeenskap, geloof, regering of ander entiteite wat individue se denke beïnvloed.

Morele leierskap handel in essensie oor die aanroep van ander tot kritiese etiese waardes en die gedrag wat daaruit voortspruit. Schuh, Zhang en Tian (2013) beskryf morele leierskap as gedrag wat uitgebeeld word deur persoonlike deugde en onbaatsugtigheid. Morele leiers gebruik die mag en gesag van hul posisie tot voordeel van al die belanghebbendes en weerhou hulself daarvan om hul mag vir eie belang te gebruik. Morele leierskap verskil van etiese leierskap. Etiese leierskap gaan oor die leiding van ’n organisasie of mense om sy kerndoel met etiese middele te bereik, terwyl morele leierskap gaan oor die leiding van ’n organisasie of mense om ’n besliste morele doel te bereik. Morele leierskap behels gewoonlik transformasie, byvoorbeeld deur mense tot ’n nuwe morele waarde aan te spoor of gedrag uit die groep uit te roep wat ooreenstem met ’n morele waarde wat tans nie beoefen word nie. ’n Werksdefinisie van morele leierskap sou gegee kon word as die voorbeeldige wyse waarop ’n morele agent sy of haar gesag gebruik om morele waardes te bevorder en uit te leef tot voordeel van al die belanghebbendes en tot bereiking van die gemeenskaplike doel (visie).

3.3 Skoolklimaat

Skoolklimaat is ’n breë begrip wat die persepsies van die onderwysers aangaande die werksomgewing van die skool, die formele en informele organisasie asook die leierskap van die skool insluit (Hoy en Miskel 1991). John en Taylor (1999) beskryf skoolklimaat as die “gevoel” en “kollektiewe persoonlikheid” van ’n skool, terwyl Gülsen en Gülenay (2014) dit beskou as die waarneembare vorm van die kultuur. Yüceler (2009) sien dit weer as ’n psigologiese konsep wat die organisasie domineer en oor konsekwente en konstante eienskappe beskik wat die gedrag van individue beïnvloed, alhoewel dit nie geskrewe is nie. Mentz (2013) beskryf skoolklimaat as die algemene atmosfeer wat in die skool bestaan en hierdie atmosfeer weerspieël hoe onderwysers hulle werksomgewing ervaar. Skoolklimaat word gevorm deur die herhalende gedragspatrone, houdings en gevoelens wat ’n skool kenmerk (Aldridge en Fraser 2018). Die wyse waarop die werksomgewing ervaar word, is afhanklik van faktore soos die gehalte van interaksionele verhoudings en bestuurstyl. Van Jaarsveld, Challens en Wolhuter (2018) is van mening dat die skoolklimaat bepaal word deur die sosiale verhoudinge wat daar tussen die skoolhoof, opvoeders en leerders bestaan. Hierdie sosiale verhoudinge, wat ’n invloed op die gedrag van individue het en produktiwiteit (akademiese prestasie) beïnvloed, verwys na sosiale kapitaal. Wolhuter, Van Jaarsveld en Challens (2108) beskryf sosiale kapitaal as die gesamentlike waardes, verstandhoudinge en persoonlike verhoudinge wat mense in staat stel om mekaar te vertrou, saam te werk en saam te leef. Die skoolklimaat is wyer as die onmiddellike skoolomgewing, die wisselwerking met die gemeenskap beïnvloed ook die skoolklimaat (Neal en Neal 2013; Van Jaarveld e.a. 2018). Die skoolhoof se leierskapstyl het ’n invloed op die vorming van sosiale kapitaal en gevolglik ook op die skoolklimaat (Van Jaarsveld e.a. 2018).

Hoy en Miskel (1991) maak ’n onderskeid tussen ’n oop organisasieklimaat en ’n gesonde organisasieklimaat. In skole met ’n oop organisasieklimaat is daar respek en samewerking tussen die onderwysers en die bestuur. Die skoolhoof is ondersteunend, luister na insette van die onderwysers en respekteer hul professionele kundigheid. Daar is ook goeie persoonlike en professionele verhoudings tussen die onderwysers (Gülsen en Gülenay 2014). Skole met ’n gesonde klimaat kan die omgewing hanteer, hulpbronne effektief benut en hul doelwitte bereik.

In hul studie het Hoy en Miskel (1991) ’n skool se organisatoriese gesondheid aan die hand van drie dimensies ondersoek: die inrigtingsdimensie, die administratiewe dimensie en die tegniese dimensie. Inrigtingsdimensie verwys na die belangrikheid vir skole om goed te funksioneer, aanvaar te word en ondersteuning van die gemeenskap te ontvang. Hierdie ondersteuning van die gemeenskap help die skool om aan te pas in sy omgewing en om ’n geldige opvoedkundige program te implementeer en te onderhou (Gülsen en Gülenay 2014). Administratiewe dimensie verwys na die verantwoordelikheid van die skoolhoof. Dit sluit in om die onderwysers te motiveer ten einde die werk te koördineer en die vertroue en toewyding van die onderwysers te versterk. Die administratiewe dimensie het vier eienskappe, naamlik die impak van die skoolhoof, omgee, die inburgering-invloed (inisiëringseffek) en ondersteuning deur die voorsiening van hulpbronne. Impak is die vermoë van die skoolhoof om die personeel te beïnvloed. Omgee verwys na die gedrag van ’n vriendelike, ondersteunende, oop skoolhoof. Inisiëringseffek het te doen met ’n skoolhoof wat sy verwagtinge duidelik stel en standaarde identifiseer. Ondersteuning deur hulpbronne verwys daarna dat die skoolhoof die nodige materiaal moet voorsien en ’n geskikte atmosfeer vir opvoedkundige aktiwiteite skep (Hoy en Miskel 1991). Tegniese funksie het te doen met die opvoedkundige proses waarvoor die onderwysers verantwoordelik is. Die eerste dimensie van die tegniese funksie is morele belangrikheid; dit verteenwoordig gevoelens van vertroue en vriendskap tussen onderwysers. Die tweede dimensie, naamlik akademiese beklemtoning, verteenwoordig die druk wat die skool op die leerders uitoefen vir hul sukses. Skole waar die institusionele, administratiewe en tegniese dimensies in harmonie is, is gesonde organisasies (Gülsen en Gülenay 2014). Gesonde organisasies voorsien in hul eie behoeftes en hanteer probleme van buite suksesvol; dit dra by tot die bereiking van akademiese uitkomste sowel as tot die persoonlike ontwikkeling en welstand van die onderwysers en leerders (Thapa e.a. 2013).

Skoolklimaat kan samevattend beskou word as die konstante gedrag en optrede van die hoof, personeel en leerders (sosiale verhoudinge) binne die skool en die wyse waarop die algemene atmosfeer (werk en leer) binne die skool ervaar word.

Ter afsluiting van hierdie afdeling sal daar vervolgens na die verband tussen skoolklimaat en morele leierskap gekyk word.

3.4 Verband tussen skoolklimaat en morele leierskap

Skole met ’n positiewe klimaat word gekenmerk deur onderwysers en leerders wat omgee, mekaar respekteer en verbind is tot die skool- en breër gemeenskap. Sulke skole word gekenmerk deur leerders en personeel wat mekaar groet en trots is op die suksesse van ander. Quick en Normore (2004) sien leierskap as ’n morele taak. Skoolleiers en personeel skep omgee- en respekvolle gedrag deur aandag te gee aan morele en sosiale ontwikkeling. Hulle het die vermoë om professionele praktyke en waardes te simboliseer (Aldridge en Fraser 2018), en hulle sien dit as deel van hul daaglikse taak om leerders te inspireer, vir hulle om te gee, respekvolle mense te wees, leerders te help om sosiale verhoudings te bestuur, moeilike etiese situasies te stuur en leerders te lei om meer deeglik oor regverdigheid na te dink en hulle daartoe te verbind (Weissbourd e.a. 2013). Skoolleiers modelleer onderrig en versterk prososiale waardes en vaardighede sodat die waarskynlikheid groter is dat daardie waardes deel van ’n leerder se identiteit sal word. Hulle verbreed leerders se morele bewuswording deur hulle te help om ander leerders of volwassenes (bv. die beheerliggaam of skool administratiewe klerk), wat dalk andersins “onsigbaar” vir hulle sou wees, raak te sien.

Onderwysleiers is nie slegs vir die sukses van hul eie instelling verantwoordelik nie, aangesien hul werk ’n impak het op verskeie ander instellings tans en in die toekoms, omdat die leerders wat hulle nou lei, môre se leiers gaan wees. Die skoolhoof is die hoofrolspeler in ’n skool; vanaf die skoolhoof kom die klimaat van die skool, en die klimaat van ’n skool is die morele gevoel wat afgelei is van die waardes wat die skoolhoof verkondig en tot aksie bring (Quick en Normore 2004). Die klimaat maak ’n beduidende impak op die kultuur, terwyl die klimaat en kultuur van die skool beïnvloed watter tipe gemeenskap die skool sal hê. Die sin van gemeenskap word gedefinieer deur hoe die verhoudings binne die skool gevorm, waardeer, onderhou en bestuur word. Die skoolhoof moet egter by baie geleenthede sy of haar eie onderskeidingsvermoë gebruik om die skool effektief te bestuur. Die oordeelkundigheid wat die skoolhoof uitoefen, kan egter morele gevolge vir die skool inhou (Sergiovanni 2007) en gevolglik het die skoolhoof ’n verantwoordelikheid om moreel te wees in sy of haar optrede.

Die verantwoordelikheid om ’n sin van gemeenskap binne die skool te skep, lê by die skoolhoof. Die skoolhoof se aksies vorm die ervaringe binne die skool – beide direk en indirek – wat die norme en gewoontes van die skool beïnvloed en bepaal en dit gee vorm aan die klimaat, kultuur en uiteindelik die gemeenskap. Die sin vir gemeenskap in ’n skool vorm ’n sentrale voorwaarde vir kinders se etiese, sosiale en emosionele ontwikkeling, en ook vir hul akademiese motivering (Schaps 1998:338).

Die rituele en tradisies in skole gee lewe aan die waardes wat die leier voorstaan en word die grondslag waarop die klimaat, kultuur en gemeenskap gegrond is. Dit is daarom nodig dat onderwysleiers kennis neem van hul eie waardes en oor die vermoë beskik om daardie kennis te omskep in aksie. ’n Morele doel van die hoogste orde is om ’n stelsel te hê waar al die leerders leer, die gaping tussen hoë en lae presteerders vernou en wat mense in staat stel om suksesvolle burgers en werkers in ’n kennisgemeenskap te wees wat gebaseer is op moraliteit. Die rol om moraliteit binne die skool te vestig word aan die skoolhoof toegedeel en Fullan (2003) verwys daarna as die morele imperatief van skoolhoofde. Die eerste morele les wat skoolhoofde leer, is dat hulle waardevolle oortuigings het waarop hulle bereid is om aksie te onderneem, integriteit te openbaar en egtheid te beoefen (Quick en Normore 2004). Indien leiers nie optree vanuit ’n plek van integriteit nie, sal hul egtheid bevraagteken word. Outentieke leiers is diegene wat vertrou word omdat hulle hul verpligtinge nakom en betroubaar is. Vir die opvoedkundige leier word die primêre beginsel van morele leierskap en moed aangevul deur egtheid – optrede in ooreenstemming met ’n mens se geloofsoortuigings (Quick en Normore 2004).

’n Eties-verantwoordelike opvoedkundige leier fokus op verhoudings en verstaan die interverwantskap van alle belanghebbendes binne die gemeenskap. Daarby behels morele leierskap ook die verantwoordelikheidsbesef van wat die uitwerking van leierskap op verhoudings is, asook op die omliggende omstandighede van die skool (Easley II 2007). So ’n leier sal ’n klimaat skep waarin elke individu vry is van onderdrukking en almal as gelykes behandel word asook goeie verhoudings gevestig word met lede van die gemeenskap. Indien die skoolhoof met egtheid kommunikeer en in ’n dialoog tree met lede van die gemeenskap, modelleer hy of sy gedrag vir ander in die gemeenskap en skep hy of sy waardes wat die klimaat en kultuur van die skool sal beïnvloed.

Die skoolhoof se fokus moet gerig wees op die modellering van die waardes en prioriteite van die skool (Aldridge en Fraser 2018). Die opvoedkundige leier as morele rolmodel moet bedagsaam wees, omgee en die leidende krag van intellektuele nuuskierigheid van die leergemeenskap wees. Skoolklimaat, kultuur en gemeenskap is ’n direkte weerspieëling van leierskap. Die verhoudings wat geskep word, die strukture wat ondersteun word, en die besluite wat geneem word, het ’n impak op die hele skool. Die skoolhoof, as ’n morele rolmodel, moet werk om klimaat, kultuur en gemeenskap te skep en te onderhou.

4. Navorsingsmetodologie

’n Kwalitatiewe studie is uitgevoer om die navorsingsvrae te beantwoord. Die metodologie van die navorsing word vervolgens bespreek.

Hierdie ondersoek is gedoen vanuit ’n interpretivistiese benadering. Interpretivisme poog om menslike gedrag te verklaar aan die hand van subjektiewe interpretering van daardie sosiale gedrag (Maree en Pietersen 2008; McMillan 2008; Creswell 2014). ’n Gevallestudie-ontwerp is gevolg, aangesien gevallestudies ’n veelvuldige-perspektief-ontleding bied waarin die navorser nie net die stem en perspektief van een of twee deelnemers in ’n situasie beskou nie, maar ook die sienings van ander relevante groepe en die interaksie tussen hulle. Vanuit ’n interpretivistiese perspektief is die tipiese eienskap van ’n gevallestudie dat dit strewe na ’n omvattende (holistiese) begrip van hoe deelnemers in ’n spesifieke situasie met mekaar in wisselwerking tree en interaksie het en hoe hulle betekenis maak van ’n verskynsel (Maree 2010). ’n Kwalitatiewe navorsingsmetode is gebruik om insig te verkry aangaande die bydrae van die skoolhoof in die vestiging van morele waardes ter bevordering van ’n positiewe skoolklimaat in goedpresterende skole. Die kwalitatiewe benadering skep die geleentheid vir die navorser om die werklike wêreld vanuit die deelnemers se perspektief te interpreteer (Mouton en Marais 1996). ’n Kwalitatiewe benadering is induktief en laat die navorsers toe om spesifieke situasies, ervaringe en betekenisse van mense of groepe te beskryf en te verstaan (Frankel en Devers 2000).

4.1 Navorsingsvraag en doel van die ondersoek

Die navorsingsvraag van hierdie ondersoek was: Watter bydrae lewer die skoolhoof in die vestiging van morele waardes binne die skool om ’n positiewe skoolklimaat te bevorder?

4.2 Studiepopulasie

Met ’n doelgerigte steekproef is drie goedpresterende skole uit twee provinsies, naamlik die Wes-Kaap en Gauteng, gekies. Die skole is doelgerig gekies uit die lys van skole wat vanaf 2011 tot 2015 ’n 100%-slaagsyfer in die graad 12-eksamen behaal het. Die lys het bestaan uit beide openbare en onafhanklike skole. Die bestuurstyle van die deelnemende skole se skoolhoofde is nie vooraf bepaal nie en het dus nie deel van die kriteria gevorm nie. Die navorsers wou vasstel wat die morele-leierskap-bydrae van skoolhoofde by goedpresterende skole is. Ten einde ’n beter verstaan van die morele waardes binne die skole te probeer kry, is twee geloofsgebaseerde onafhanklike skole (’n Christen- en ’n Joodse skool) asook een gewone openbare skool genader om aan die ondersoek deel te neem. Die skoolhoofde en drie ander onderwysers van elk van die drie skole het aan die studie deelgeneem (n=12). Die ander drie deelnemers per skool was een lid van die skoolbestuurspan en twee ander posvlak-1-onderwysers. Die onderwysers by al die skole is op ’n ewekansige wyse gekies deur die personeellyste van die skole te gebruik.

4.2.1 Biografiese inligting

Die biografiese inligting word kortliks per skool weergegee, sonder om na die spesifieke skole te verwys, ten einde anonimiteit te probeer verseker. Daar word dus verwys na skool A, skool B en skool C.

By skool A het die skoolhoof, adjunkhoof, departementshoof en een onderwyser aan die studie deelgeneem. Die skoolhoof is manlik, terwyl die ander drie deelnemers vroulik is. Al vier die deelnemers het nagraadse kwalifikasies en het meer as 12 jaar onderwyservaring.

By skool B het die skoolhoof, adjunkhoof, ’n graadhoof en een onderwyser aan die studie deelgeneem. Die graadhoof is vroulik, terwyl die ander drie deelnemers manlik is. Die skoolhoof, adjunkhoof, graadhoof en onderwyser besit almal nagraadse kwalifikasies. Behalwe die onderwyser, wat tussen sewe en 12 jaar onderwyservaring het, het die ander drie deelnemers meer as 12 jaar onderwyservaring.

By skool C het die skoolhoof, ’n departementshoof en twee onderwysers aan die studie deelgeneem. Die skoolhoof en een onderwyser is manlik, terwyl die departementshoof en ander deelnemer vroulik is. Die skoolhoof, departementshoof en een van die onderwysers beskik oor nagraadse kwalifikasies, met die ander onderwyser wat slegs oor ’n onderwysdiploma beskik. Al vier die deelnemers het meer as 12 jaar onderwyservaring.

4.3 Data-insameling, ontleding en etiese aspekte

Individuele semigestruktureerde onderhoude is met elk van die deelnemers gevoer. Hierdie benadering het die navorsers gehelp om opvolgvrae te vra vir duidelikheid en diepte (Creswell 2014). Die onderhoude is met die toestemming van die deelnemers op oudioband opgeneem en die deelnemers is verseker dat die opnames vertroulik hanteer sal word. Die doel van die projek is aan al die deelnemers verduidelik en hulle is op hul gemak gestel voor die onderhoude ’n aanvang geneem het. Die opgeneemde onderhoude is woordeliks getranskribeer deur die navorser wat die onderhoude gevoer het. Daarna is die getranskribeerde onderhoude deur die ander navorsers gekontroleer deurdat hulle na die onderhoude geluister het met die transkripsies voor hulle om die korrektheid daarvan te verseker. Die induktiewe data-ontledingsproses is gebruik om die data te ontleed. Die data is gedekodeer en in subtemas geplaas. Onder die subtemas is die data per skool gegroepeer om ’n geheelbeeld van die betrokke skool te kry en dit met die ander skole te kan vergelyk. Die subtemas wat herhaalde kere na vore gekom het, het kategorieë gevorm. Die gekodeerde data is daarna in die gepaste kategorieë gegroepeer. Daarna het die navorsers die data ontleed deur te soek na ontluikende patrone, assosiasies, ooreenkomste, teenstrydighede, konsepte en verklarings vir die data (Cohen, Manion en Morrison 2007; Maree 2010). Die kategorieë, patrone en temas wat na vore gekom het, is toe aan die navorsingsdoel gekoppel en in verhouding tot die relevante literatuur bespreek.

Die projek is deur die Etiekkomitee van die Noordwes-Universiteit goedgekeur en die nodige toestemming is vanaf die Departement van Basiese Onderwys in Gauteng en die Wes-Kaap verkry. Toestemming is ook van die skoolhoofde van die drie skole ontvang en hulle is voorsien van die nodige dokumentasie rakende vrywaring, anonimiteit en vrywilligheid om te verseker dat al die deelnemers bewus is van die vertroulikheid en privaatheid van die navorsing.

4.4 Betroubaarheidsoorwegings

Daar is probeer om groter betroubaarheid in die studie te verseker deurdat die medenavorsers die data deurgelees en afsonderlik hul eie kodes en kategorieë daaraan toegeken het. Die kodes en kategorieë is vergelyk en vasgestel (Maree 2010). Die bevindinge is ook met medenavorsers bespreek om moontlike vooroordeel uit te skakel. Die beperkte omvang van die steekproef het die nadeel dat daar geen veralgemenings uit die studie gemaak kan word nie en dat afleidings en besprekings net op hierdie drie skole van toepassing is. Die navorsingsontwerp bied egter die voordeel dat dieper insig oor morele leierskap en skoolklimaat dalk tot wesenlike veralgemening uit die bevindinge kan lei.

5. Bevindinge

Die drie skole is almal in goeie sosio-ekonomiese gebiede geleë.

5.1 Verhoudinge binne die skole

5.1.1 Christenskool

Al die deelnemers in hierdie skool beskou die verhoudinge tussen die onderwysers en die leerders oor die algemeen as baie goed, baie oop, baie heg en respekvol. Dit verwys nie slegs na die huidige stand van sake nie, maar kom oor die jare so aan. Die skoolhoof beskou die verhoudinge ook as professioneel, met ferm grense tussen die onderwysers en leerders: “[T]he relationship is a professional one, but a close one. We are a traditional school … there are very firm boundaries between educators and the learners … there are [sic] a very close teaching-and-learning relationship …”

Die deelnemers beskou die verhoudinge tussen die onderwysers ook oor die algemeen as baie goed. Die meeste van die personeel is al vir meer as 20 jaar by die skool; hulle verstaan mekaar, werk goed saam, en daar is ’n sterk sin van kameraadskap wat heers. Hulle het almal egter ook daarop gewys dat daar tog by tye konflik kan wees oor meestal persoonlike aangeleenthede of weerstand teen verandering. Aangesien die meeste van die onderwysers al so lank by die skool is en uitnemende uitslae oplewer met die huidige werkswyses, is daar personeel wat verandering nie goed hanteer nie en dit kan by tye tot konflik lei. Een van die deelnemers noem:

[Y]ou do get people who don’t like change and can’t handle change very well and would rather keep things constant and unchanging, but a progressive school like this who is on the cutting edge of change, does sometimes lead to conflict.

Die skoolhoof het dit beaam: “I think sometimes difficult staff in highly effective schools have a good idea of what a successful school is then have to change that paradigm. It is sometimes difficult for them to accept it.”

Ten spyte van die konflik wat by tye na vore kom, is daar sterk kollegialiteit, soos een deelnemer waarneem: “You will have a handful doing their own thing ... you always know when your back is against the wall the team will have your back, as the chips are down we are a family, it’s the smaller things on which we disagree.”

Die skoolhoof en die ander deelnemers beskryf die verhouding tussen hulle oor die algemeen as baie goed. Die deelnemers beskou die verhouding met die skoolhoof as baie oop; hulle sien die skoolhoof as ’n goeie luisteraar wat toeganklik is, ope dialoog aanmoedig, help met die vestiging van ope verhoudings en ’n oopdeurbeleid het. Die skoolhoof noem dat hy van die begin af hard gewerk het om die vertroue van die onderwysers te wen en noem: “I had to work hard on building relationships, building trust, building a sense that they will trust me to lead them on the various journeys we are going on.” Een van die deelnemers wys daarop dat indien daar onderwysers is wat nie goeie verhoudinge met die skoolhoof het nie, dit ’n minderheid sou wees wat nie van verandering en vooruitgang hou nie.

5.1.2 Joodse skool

Die deelnemers in hierdie skool beskou die verhoudinge tussen die onderwysers en die leerders by die skool as oor die algemeen baie goed. Hulle noem onder andere ook dit is “better than in most schools free and easy relationships”, “generally conducive, friendly, comfortable and safe” en “one where learners challenge us and we encourage them”.

Die verhouding tussen die onderwysers word beskou as baie positief, gesond, aanmoedigend, ondersteunend, ’n familie wat na mekaar omsien en ’n span wat saamwerk. Die skoolhoof beskou dit as “mostly good, but there’s room for improvement; the mood in the staff room is warm and inviting.”

Die verhouding tussen die skoolhoof en die onderwysers is oor die algemeen baie goed: “[T]he principal makes conscious efforts to encourage and build relationships.” Die skoolhoof wys ook op sy pogings om verhoudinge te versterk wanneer hy noem: “I try to be open to listen to what people want to say. I am not authoritarian, I try to engage and involve them. The relationship is for the most part healthy.” Die skoolhoof word ook as toeganklik beskryf.

5.1.3 Openbare skool

Die verhouding tussen die onderwysers en leerders in hierdie skool is oor die algemeen baie goed en die leerders verleen die nodige respek. Te midde van die goeie verhoudinge is daar egter tog “’n toename in leerders wat onderwysers minag en die verhoudinge tussen hulle versuur en afbreek”.

Drie van die vier deelnemers beskou die verhoudinge tussen onderwysers oor die algemeen as baie goed. Die onderwysers ondersteun mekaar en kan op mekaar staatmaak met enige probleme. Een van die onderwysers bespeur egter ’n verval in verhoudinge wanneer hy waarneem: “[D]aar is nie meer die sterk lojale verhouding tussen onderwysers oor die algemeen nie. Die vertrouenskring het kleiner geword, mense bou eerder aan enkele verhoudings as in die breë.”

Die verhouding tussen die skoolhoof en die onderwysers is oor die algemeen baie goed. Die deelnemers glo dat die skoolhoof slaag in die “enorme taak om die verhouding tussen hom en al sy personeellede op dieselfde kwaliteitsvlak te handhaaf ...” Die skoolhoof, as rigtinggewer, is egter nie sonder kritiek nie, maar “geen leier is gewild nie, maar as die rigting duidelik gekommunikeer word dan kan jy net sukses behaal in uitslae en prestasies soos ons tans beleef.”

5.2 Ondersteuning en omgee in die skole

5.2.1 Christenskool

Die deelnemers in hierdie skool sien die ondersteuning wat die skoolhoof en onderwysers aan die leerders bied as dalk hul “biggest movement” en hulle noem dit “pastorale sorg”. Die skoolhoof en personeel plaas ’n hoë klem op genoemde pastorale sorg en moedig leerders aan om die beste te wees wat hulle moontlik kan wees. Die skool het goeie ondersteuningstrukture daargestel om die leerders sover moontlik individueel en in kleiner groepe te ondersteun. Die leerders word in kleiner groepe van ongeveer 13 leerders verdeel en aan ’n onderwyser as voog toegewys om daardeur aan die leerders iemand te bied wat konstant deel van hul skoollewe gaan wees. Die leerders kom elke oggend bymekaar met hul voogonderwysers om verhoudinge te bou. Die voogonderwysers ontwikkel noue verhoudings met hul kleiner groepies leerders en hierdie voogde is dan ook die persone vir wie die ouers kontak indien leerders nie by die skool gaan wees nie of daar moeilike omstandighede opduik. Die skool het ook ’n permanente skoolsielkundige en ’n akademiese berader of beroepsvoorligter om die leerders te ondersteun. Onder die leerders is daar ook portuurmentors om ondersteuning te bied en konflik te bemiddel.

Die onderwysers kry ook goeie ondersteuning van die skoolhoof, adjunkte, departementshoofde en ander ondersteuningspersoneel soos die skoolsielkundige en menslikehulpbronbestuurder. Die onderwysers ontvang ook goeie ondersteuning van hul kollegas, soos deur hierdie drie deelnemers vermeld:

I never had to use people outside the school for support, I get support here. There’s an HR manager, so I’m quite happy with how things are structured.

When you are in a difficult space, the principal and staff will rally around and support you. There’s a culture of care and concern that always have [sic] been at the school.

When someone have [sic] an operation the staff will send meals home so that you don’t need to worry about your children eating or that kind of thing; here’s a lot of family awareness.

Die deelnemers beskou hul skool as ’n omgeeskool. Behalwe die geestelike ingesteldheid van die skool, heers daar ook ’n sterk menslike ingesteldheid. Te midde van die druk wat daar heers om goeie resultate te lewer, poog die skoolhoof om ’n gelukkige omgewing daar te stel wat gehalteonderrig en -leer bevorder. Die onderwysers word aangemoedig om belangstelling te toon in die behoeftes van die leerders: “We spend so much time encouraging our teachers. Every learner has a story, every learner is an individual and we need to understand their story before we can speak about results.”

Daar heers ’n omgee-atmosfeer binne die skool wat deur die onderwysers, leerders en ouers waarneembaar is. Die skoolbestuur en personeel doen ekstra moeite om die leerervaring te vergemaklik:

We make changes to help. When one of the children broke her legs we swapped classes so that she don’t [sic] need to move upstairs.

There’s a grade 8 learner whose mother is literally on her dead [sic] bed so the concession was made that she doesn’t need to write formal exams, she wrote them as open-book exams.

We had a kid who laid [sic] in the staffroom and her history teacher would take her through the history lessons because she could not get up and get going anymore for she was very ill.

Die leerders in hierdie skool word ook gelei en geleer om om te gee vir andere uit minder-gegoede omgewings:

We try to sensitise our learners to the needs of others in the broader community, we have a very large outreach programme. We have an enrichment week once a year with experiential learning outside the classroom. We try to give them an opportunity to make a difference.

Die deelnemers ervaar ’n sin van gemeenskap in die skool. Die skoolgemeenskap verwys voortdurend na hulself as ’n familie – die “[naam van skool]”-familie – en twee deelnemers beskryf hul ervarings soos volg: “We support, we encourage, we love, it’s really a sense of belonging”; en “We cry together and grief [sic] together, we support one another and we experience a sense of community, of belonging.”

Hierdie gevoel van gemeenskap word deur die ouers ook gedeel, soos dit uitgebeeld word in ’n groep ouers wat op ’n weeklikse basis na die skool gaan om vir die skool te bid en ook voor en gedurende eksamens daarop fokus om te bid dat leerders minder angstig sal wees.

5.2.2 Joodse skool

Die deelnemers in hierdie skool sien die ondersteuning wat hulle bied as van die beste in die land. Behalwe die ondersteuning wat die skoolhoof en onderwysers bied, het die skool ook ondersteuningspersoneel wat bestaan uit ’n berader, ’n maatskaplike werker en ’n remediërende ondersteuner. Die skool is nie slegs gefokus op akademiese sukses nie: “We make really huge effort to take into account the emotional status of our pupils.” Die leerders ontvang ook opvoedkundige ondersteuning met sake soos roosters, studietegnieke en tydsbestuur. Daar is ook ’n voltydse berader en loopbaanvoorligter om ondersteuning te bied, asook ’n mentorstelsel waar onderwysers kleiner groepies van 10 tot 12 leerders toegewys word om te mentor. ’n Onderwyser sal leerders vir drie jaar mentor, van byvoorbeeld graad 10 tot 12, en ’n vertrouensverhouding met hulle opbou om die nodige ondersteuning oor die drie jaar te bied.

Die onderwysers ontvang die nodige ondersteuning van die skoolhoof, medepersoneellede en die ander ondersteuningstrukture tot hul beskikking: “We get support from the different support systems in place, and as a staff we work together and support each other; there are structures in place, but it is up to the teachers to use it.”

Die deelnemers beskou die skool definitief as ’n omgeeskool en verwys na die hulp en ondersteuning wat hulle en die ondersteuningspersoneel aan die leerders bied, sowel as dit wat hulle as onderwysers ontvang en ervaar. Een van die deelnemers voer aan dat omgee “one of our pillars in holistic education [is]; we say learners first”. ’n Ander deelnemer beaam dit soos volg: “Yes in its intention it is a caring school, it is what we strive for and what we are doing for most part.”

Die deelnemers beskou hulself as deel van ’n gemeenskap en ook deel van ’n breër Joodse gemeenskap. Een deelnemer wys daarop dat sy daarna uitsien om skool toe te kom; sy voel nog steeds baie gelukkig in haar werk en sy is bo 60 jaar. ’n Ander deelnemer glo daar is ’n definitiewe poging om die leerders en personeel tuis te laat voel, maar dit is moeilik om regtig tuis te voel indien iemand nie Joods is nie. Die deelnemer glo nie dat hulle werklik daarin slaag om inklusief te wees nie.

5.2.3 Openbare skool

Die deelnemers in hierdie skool stem saam dat die skoolhoof en onderwysers daarop ingestel is om die leerders emosioneel en andersins te ondersteun. Daar word deurlopend onderhoude met leerders gevoer met die doel om hulle te ondersteun. Die personeel is daar om die “hoogtepunte te vier en laagtepunte aan [te] spreek en help om moontlike foute te herstel”. ’n Ander deelnemer meen: “In ons skool maak ons gebruik van ’n oopdeurbeleid om leerders onvoorwaardelik by te staan in hul ontwikkeling. Ons lê baie klem op opvoeding, nie net akademies gerig nie.”

Die skool het ook ’n opvoedkundige berader wat die leerders ondersteun, en daar is ’n geestelike berader wat op ’n weeklikse basis met die leerders werk. Predikante in die gemeenskap lewer ook by tye geestelike ondersteuning.

Die deelnemers het aangedui dat hulle die nodige ondersteuning van die skoolhoof en ander bestuurslede en kollegas ontvang. Een van die deelnemers wys op die noodsaaklikheid van die nodige ondersteuning vir onderwysers as hy noem: “Ons staan in ’n professie waar ons daagliks emosioneel uitgeput kan word. Sonder die ondersteuning van kollegas, skoolhoof of beheerliggaam glo ek sou daar ’n groot syfer van onderwysers gewees het wat die onderwysprofessie sou verlaat.”

Die deelnemers dui aan dat die skoolhoof ook baie toeganklik is en ’n oopdeurbeleid volg. Alhoewel al die deelnemers bevestig dat hulle goeie ondersteuning van die skoolhoof en hul kollegas ontvang, is daar een van die deelnemers wat voel dat die ondersteuning deur kollegas selektief is, as sy sê: “Emosionele ondersteuning deur medepersoneellede is beperk tot enkeles met wie daar ’n dieper vertrouensverhouding is.”

Die deelnemers beskou hul skool as ’n omgeeskool. Hulle sien hulself as ’n skool “wat in alle opsigte en op alle terreine na sy leerders en personeel omsien” en ook “’n skool wat nie skroom om uit te reik na ander om hulp in verskeie vorms te verleen nie.”

Die skoolhoof beskou elke personeellid en leerder as belangrik en hy poog om almal dieselfde te behandel. Die skool is aktief betrokke by gemeenskapsprojekte en verskaf voedsel aan gesinne waar daar nood is, help om te voorsien in behoeftes in die gemeenskap en ondersteun ook ’n klein kleuterskooltjie met moeilike omstandighede. Op akademiese gebied gee die skool om vir alle leerders en doen moeite om elke leerder se volle potensiaal te ontgin. Vir die skool beteken omgee ook om nie selektief te wees met leerderaansoeke nie: “Ons soek nie net spesifieke leerders in ons skool nie, maar dit wat ons kry, ontwikkel ons om in die gemeenskap ’n verskil te kan maak.” Hulle bied ook geleenthede aan die leerders om aan verskeie sport-, kultuur- en sosiale aktiwiteite deel te neem.

Die skoolhoof en personeel ervaar ’n definitiewe gevoel van gemeenskap in die skool en glo dit moet altyd gaan om die uitbou en voordeel van ander.

5.3 Respek en vertroue

5.3.1 Christenskool

Oor die algemeen is die vlakke van respek en vertroue tussen die leerders in die skool baie hoog. Die leerders toon veral hoë respek en agting vir die leerders in leierskapsposisies, aangesien hulle baie hulpvaardig is en leersame gesprekke oor sake soos verandering en diversiteit reël en fasiliteer. Die skoolhoof beskryf hierdie respek en vertroue tussen die leerders as ’n “deeply compliant, deeply respectful environment that governs the daily running of our classes”. Die leerders by die skool word deurlopend toegerus om mekaar te respekteer en om ander nie te boelie of te ondermyn nie. Die skool het sy lewensoriënteringsillabus aangepas om meer tyd te wy aan sake soos respek, vertroue, verhoudings en konflikhantering, “for we believe it is critical for our learners to have a toolbox”. Tieners se optrede is nie altyd dieselfde in alle milieus nie: “[S]ometimes kids have conflicting roles of what is expected at home and at school.”

Die leerders toon hoë vlakke van respek en vertroue teenoor die onderwysers. Die leerders sal baie selde minagtend teenoor die onderwysers optree. Die onderwysers is professioneel en toon ook ’n hoë mate van respek teenoor hulle leerders: “[T]here’s a contract of respect amongst professionals.”

Daar is oor die algemeen hoë vlakke van respek en vertroue tussen personeel te midde van verskille in opinie wat soms heers. Dit gebeur veral tydens verandering wanneer daar tekens van wantroue in die leierskap is. Wanneer geskille voorkom, hanteer hulle dit nie in openbare forums nie, maar probeer om dit op ’n professionele manier uit te stryk. Op dieselfde wyse gee die skoolhoof eer in die openbaar, maar vermaan hy in die privaatheid van sy kantoor: “[T]hat’s the culture at the school.”

Daar is ook ’n goeie verhouding tussen die ouers en die personeel, en die ouers weet wat om te doen wanneer hulle bekommerd is oor iets. Aangesien ouers hoë skoolgelde betaal, kan hulle by tye ook oorreageer en veeleisend wees. Die onderwysers weet egter wat van hulle verwag word; hulle werk hard en is professioneel in hul optrede, wat vertroue en respek by die ouers teweegbring: “[W]e work hard to earn the trust and respect of the parents and governing structures.” Die beheerraad se ondersteuning vir die skoolhoof en onderwysers is ook gerusstellend vir die personeel. Soos dit gestel word: “[T]here’s a hundred percent support for staff and the headmaster and that’s good to know.”

5.3.2 Joodse skool

Die respek en vertroue tussen leerders in hierdie skool is oor die algemeen baie hoog. Aangesien die oorgrote meerderheid leerders Joods is, is daar ’n goeie verhouding van ’n hegte Joodse kultuur wat in die skool na vore kom. Die leerders kom baie goed met mekaar oor die weg en daar is geen insidente van boeliegedrag wat in die skool voorkom nie, alhoewel daar, soos by ander tieners, by tye “pockets of mistrust” mag wees. Die personeel wend doelbewuste pogings aan om te verseker dat nuwe leerders so gou moontlik in vriendekringe geïnkorporeer word, want “it is important for teenagers to find a circle of friends where trust and respect is created and earned.”

Die respek en vertroue tussen leerders en die personeel is oor die algemeen baie goed. Die personeel verseker en onderhou goeie verhoudings en respek deur wangedrag onmiddellik te hanteer. Hierdeur belê die personeel nie slegs in die leerders nie, maar ook in hul eie werk en toekoms. Weens hul huislike opvoeding het die leerders ’n opinie oor allerlei sake en hulle sukkel by tye om ’n goeie balans te vind tussen selfversekerdheid en verwaandheid; hierdie hovaardigheid word egter onmiddellik bekamp.

Daar is goeie vlakke van respek en vertroue tussen die personeel en daar heers ’n goeie gevoel van gemeenskap. Die vlakke van vertroue kan by tye verskil, veral wanneer die skool deur ’n tyd van verandering gaan.

Daar is goeie respek en vertroue tussen die personeel en die ouers en die ouers waardeer die insette en harde werk van die personeel. Die ouers is egter ook baie veeleisend, veral ten opsigte van tyd. ’n Deelnemer het dit so gestel: “Parents and learners are demanding; you can’t just say sorry, I can’t help you; if a child needs an extra lesson, you need to make a plan to fit it in after the compulsory sport between 15:00 and 17:00.”

5.3.3 Openbare skool

Daar is oor die algemeen goeie vertroue en respek onder die leerders in hierdie skool, maar twee van die deelnemers is dit eens dat ’n afname daarin duidelik waarneembaar is. Drie van die deelnemers skryf dié afname toe aan huislike, maatskaplike en sosio-ekonomiese omstandighede wanneer hulle meld: “Daar is baie gesinne wat tekort skiet”; “Baie leerders kom uit swak sosio-maatskaplike en sosio-ekonomiese omstandighede, waar daar min vertroue en respek is”; asook “Miskien omdat morele standaarde by die huis laag is as gevolg van sosiale en sosio-ekonomiese kwessies.”

Die leerders in die skool toon oor die algemeen nog goeie vertroue in en respek vir die personeel. Daar is egter wel gevalle waar daar ’n mate van verval na vore tree waar leerders “al meer openlik krities, uitgesproke en negatief is teenoor personeel”. Tog is daar ook onderwysers wat dit regkry om positiewe verandering in gedrag by leerders te weeg te bring: “Indien jy as onderwyser belangstelling toon, ondersteuning gee en motivering as hulpmiddel aanbied, respekteer leerders jou.”

Die vertroue en respek tussen die skoolhoof, onderwysers en die beheerliggaam is op ’n goeie en gesonde vlak, want “die skoolhoof plaas ’n baie groot premie op vertroulikheid en respek”. Daar is wedersydse respek onder die personeel en hulle probeer om mekaar op te bou.Die mate van respek wat heers, kan ook toegeskryf word aan die opvoeding van die meeste van die personeel; soos een deelnemer vermeld: “Die meeste van ons het grootgeword onder die vaandel van Christenskap, wat respek teenoor jou naaste en meerderes nie net vereis nie, maar ook voorlê as goeie gedrag.”

5.4 Versterking van morele waardes

5.4.1 Christenskool

Aangesien dit ’n Christenskool is, vorm die Christelike geloof tot ’n groot mate die basis van die skoollewe in hierdie skool. Daar is weeklikse skoolbyeenkomste waar die leerders en personeel bemoedig word met Skriflesing en morele leiding ontvang, asook godsdiensstudielesse wat tot die morele waardes en karaktervorming bydra. Die leerders word uitgedaag tot goeie morele waardes. “[E]very single week there’s some kind of teaching, some kind of challenge to the learners about their morals and values and how they live it out.”Morele leiding word ook tydens die lewensoriënteringlesse gegee, met ’n sillabus wat aangepas is om meer aandag te gee aan die “key core issues that is [sic] relevant in living in the 21st century in South Africa”. Morele waardes word ook hanteer as deel van die akademiese struktuur in die ander skoolvakke wat hulle daartoe leen om sake van ’n morele aard te bespreek, soos een deelnemer noem:

[I]n my subject, history, every lesson has an opportunity to discuss that how human beings made decisions in context where they perhaps made the right or wrong choices. I see it as a very important and integral part of the curriculum.

Die skool het ook ’n jaarlikse verrykingsweek wanneer hulle met normale klasse ophou en buiteskoolse ervaringe reël om die lewens van die leerders en gemeenskappe te verryk. Hierdie verrykingsweek het ten doel om diensbaar te wees en sluit dinge in soos die skoonmaak van strande, herwinning, leerders van ander skole inkry vir akademiese ondersteuning en die bestudering van plante en diere in hul natuurlike habitat. Daar word ook gereelde gesprekke gereël om die leerders met morele waardes toe te rus, onder andere oor hoe om met sosiale media om te gaan.

Die skoolhoof, bestuur en die res van die personeel word beskryf as mense met integriteit, karakter en hoë morele waardes. Een van die deelnemers beskryf haar ervaring van die skoolhoof en medepersoneel soos volg: “It is nice to work in an environment like that. It is good to work with like-minded people. That absolutely contributes to the school climate and the results of the school.” Die deelnemers sien hulleself egter nie as perfek nie en terwyl een van die deelnemers ook die hoë integriteit van die personeel bevestig, stem sy nie altyd saam met die hoë morele waardes van almal nie. “I will not always agree that all have high morals as I don’t always agree with some of their opinions.” Die skoolklimaat speel ook ’n groot rol in die vestiging van hoë morele waardes onder die personeel en leerders, soos by monde van twee van die deelnemers: “The school also holds us to high morals. It is a Christian school and forms the foundation of our morals at school”; en “People that apply to the school want to buy into the values of the school.”

Die skool beloon nie morele gedrag nie, maar verwag dit, en daar is ’n algemene etos van bemoediging. Die skool sal positiewe gedrag bekragtig en het ’n motto wat lees: “Let’s catch them doing the right thing.” Leerders is nie veronderstel om volgens morele waardes op te tree ten einde ’n beloning te ontvang nie, maar die skool beloon wel uitnemende selflose diens in die vorm van diplomas, erekleure of ’n kenteken.

Die skool bekragtig nie slegs die positiewe gedrag van die leerders nie, maar ook dié van die personeel. Die skoolhoof sal elke dag drie notas aan personeel stuur wat iets goed of verskillend gedoen het en iets sê soos “well done”, “thank you for bringing it out”, “I love the way you were handling things in a very respectful way” en “thank you for challenging me”.

5.4.2 Joodse skool

Aangesien dit ’n geloofsgebaseerde skool is, is die hele grondslag in hierdie skool op morele waardes en aspireer hulle daartoe. Die Joodse studieklasse, die Joodse Lewe en Leerprogram, die lewensoriënteringsklasse en weeklikse godsdienstige skoolbyeenkomste skep ’n ruimte waarin daar oor morele waardes gepraat kan word. Morele waardes word ook in hul skoolvakke geïntegreer “as these things are not loose standing”. Een van die deelnemers wys daarop dat van die leerders traag is om die Joods studiesklasse by te woon: “The youth of today are not very keen to attend the Jewish Studies as they are not so religious anymore as their parents and grandparents were.”

Die skoolhoof en onderwysers sien hulself en hul kollegas as mense met integriteit, hoë morele waardes, hoë vlakke van professionalisme en goeie karakter. Een van die deelnemers glo: “You can’t run a school without character, morals and integrity. It is important to be role models and to hold each other to high morals.” Waar verskille voorkom, praat hulle daaroor en probeer dit uit die weg ruim aangesien hulle die volgende dag weer moet saamwerk.

Hierdie skool beloon ook nie morele gedrag nie; dit moet intrinsiek wees. Een van die deelnemers beskryf dit soos volg: “In itself it is a reward, you feel good when you behave morally, you can’t reward moral behaviour, it must be genuine, you must enjoy it.” Die skool bied tog belonings vir uitnemende diens gelewer; leerders ontvang merietepunte en kan ’n toekenning ontvang by die jaarlikse prysuitdeling.

5.4.3 Openbare skool

Die skool wend pogings aan om morele en karakteropvoeding in die skool te bevorder. Die skooldag word begin met Skriflesing en gebed en die dag word afgesluit met ’n gebed oor die interkom. Die skool is sensitief vir diversiteit en maak voorsiening vir leerders van ander godsdienste om nie die eerste gedeelte, wat met Skriflesing en gebed geopen word, by te woon nie. Die skool staan ’n pouse per week af aan lofprysing en aanbidding wat die leerders vrywillig kan bywoon en waar hulle ook luister na sprekers van buite oor geestelike, spesifiek Christelike onderwerpe. Die skool voel tot ’n mate verplig om tot ’n groter mate morele opvoeding aan te bied “omdat dit by baie ouerhuise nie meer gedoen word nie”.

Dit is vir die personeel belangrik om goeie rolmodelle vir die leerders te wees en een van die deelnemers stel dit soos volg: “Ek sien myself, my kollegas en skoolhoof as rolmodelle wat daagliks poog om ’n goeie voorbeeld te wees van iemand met karakter, hoë moraliteit en integriteit, na wie die leerders onder alle omstandighede kan opkyk.”

Morele gedrag is belangrik vir die skool; die skool loof dit en ken waardestelselpunte aan die leerders toe. Een van die deelnemers voer aan: “In die klaskamer sal ek so ’n leerder voor sy maats prys vir sy optrede en die ander aanmoedig om dieselfde te doen. Ek sal my tevredenheid soms bevestig met ’n drukkie, of handdruk of ’n vryf op sy/haar kop.”

Die ouers van leerders word ook in kennis gestel van goeie morele gedrag wat hul kinders openbaar.

6. Gevolgtrekkings

6.1 Verhoudinge

In al drie hierdie skole is daar baie goeie verhoudinge tussen die onderwysers en die leerders. Die verhoudinge word as oop, baie heg, respekvol, vry, maklik, vriendelik, bevorderlik, gemaklik, veilig, bemoedigend en professioneel beskryf. Gesien vanuit die perspektief van ’n morele-leierskap-model, speel die waardes (professioneel en persoonlik) van die leier ’n rol in hoe dinge binne die skool gedoen word. Daar is egter in die openbare skool ’n toename te bespeur van leerders wat onderwysers minag en die verhouding tussen hulle versuur. By hierdie skool is daar ’n disharmonie tussen die ideale gedrag en dit wat tans heers, en volgens die morele-leierskap-raamwerk moet die morele leiers poog om sodanige harmonie te herstel.

Die verhoudinge tussen die onderwysers in al drie die skole is ook baie goed; dit is positief, gesond, aanmoedigend, ondersteunend en vertrouenswaardig. Die twee geloofsgebaseerde skole verwys ook na die verhouding wat bestaan as ’n familie en wys ook daarop dat hulle as ’n span saamwerk. In die Christenskool is daar ook deur twee deelnemers melding gemaak van sterk kameraadskap wat heers. Kameraadskapverhouding verwys na ’n werksomgewing waar ’n gevoel van vriendskap en goeie gesindheid heers, veral in moeilike omstandighede; dit is ’n omgewing waar medewerkers vir mekaar glimlag en waar niemand iets van sy of haar toesighouer hoef weg te steek nie.

Die verhouding tussen die skoolhoof en onderwysers by al drie hierdie skole is baie goed. In die Christenskool is die verhouding baie oop; die skoolhoof is toeganklik, hy help met die vestiging van ope verhoudings, moedig ope dialoog aan, is ’n goeie luisteraar, werk hard om vertroue van die onderwysers te wen en handhaaf ’n oopdeurbeleid. By die Joodse skool wend die skoolhoof doelbewuste pogings aan om verhoudings te bou en te versterk; hy luister na die personeel, is toeganklik en betrek hulle. In die openbare skool slaag die skoolhoof daarin om die verhoudinge tussen hom en al die personeellede op dieselfde kwaliteitsvlak te handhaaf en hy kommunikeer die rigting wat gevolg moet word, duidelik. In die Christenskool is dit duidelik dat weerstand teen verandering verhoudings negatief kan beïnvloed. Weerstand teen verandering is gewoonlik ’n reaksie van ’n individu wat hom- of haarself wil beskerm teen die gevolge van verandering (Van der Westhuizen 2013). Die meeste van die onderwysers is al vir meer as 20 jaar by hierdie skool en lewer voortdurende goeie uitslae; dit is dan soms moeilik om te verstaan waarom verandering moet plaasvind terwyl die verwagte uitslae jaar na jaar gelewer word.

Gesien vanuit die morele-leierskap-raamwerk, blyk dit uit die leierskapstyle van die skoolhoofde dat daar ’n groot mate van liefde vir ander en vir die werk is. Die ope verhoudings en toeganklikheid van die skoolhoofde getuig ook van hul verbintenis tot diens vir gemeenskaplike voordeel, terwyl die goeie persoonlike en professionele verhoudings ook ’n bewys is van skole met ’n oop organisasieklimaat (Gülsen en Gülenay 2014).

6.2 Ondersteuning en omgee

In al drie hierdie skole verleen die hoofde en personeel baie goeie ondersteuning aan die leerders en is daar ’n omgee-omgewing. Die Christenskool sien die ondersteuning wat hulle aan die leerders bied as die “grootste beweging” van hul skool; die Joodse skool verwys na hul ondersteuning as die “beste in die land”; en die openbare skool is ook sterk daarop ingestel. Die Christenskool plaas ’n hoë klem op pastorale sorg, moedig die leerders aan en het goeie ondersteuningstrukture, soos ’n voogonderwyserstelsel, ’n skoolsielkundige, ’n loopbaanvoorligter en ’n portuurmentorstelsel. Die Joodse skool het ook ’n opvoedkundige sielkundige, ’n maatskaplike werker, ’n remediërende ondersteuner en ’n mentorstelsel as ondersteuningstrukture. Die openbare skool bied onvoorwaardelike steun aan die leerders en het ’n opvoedkundige sielkundige en geestelike beraders wat aan die leerders ondersteuning bied.

Die onderwysers self ontvang goeie ondersteuning van die skoolhoofde en medepersoneellede en het self ook toegang tot die ondersteuningspersoneel wat ondersteuning aan die leerders bied. Daar heers ’n kultuur van omgee onder die personeel by die skole en hulle werk goed saam. Dit is veral die ondersteuning en kultuur van omgee, soos deur die deelnemers vermeld, wat daartoe lei dat die onderwysers nog nie die beroep verlaat het nie. Daar is veral ’n groot behoud van onderwysers te bespeur in die Christenskool, waar die onderwysers ’n gemiddeld van 20 jaar diens by die skool het. By die Joodse skool het een van die deelnemers wat bo 60 jaar is, genoem dat sy nog baie gelukkig by dié skool is en nog daarna uitsien om skool toe te gaan. Die hoë vlakke van behoud van personeel getuig van ’n goeie skoolklimaat, aangesien ’n negatiewe ervaring van die skoolklimaat die gehalte van werkslewe bevraagteken (Mentz 2013). Daar is egter ook ’n vernouing in die vertrouenskring te bespeur in die openbare skool, waar sekere personeel selektief is in die emosionele ondersteuning wat hulle bied.

Gesien vanuit die morele-leierskap-raamwerk-perspektief getuig die ondersteuning wat die leerders en onderwysers ontvang van leiers wat die ryke potensiaal in ander raaksien en bereid is om dit vir gemeenskaplike voordeel te ontgin. Die hoë vlakke van behoud van onderwysers kan ook toegeskryf word aan die harmonie wat die onderwysers ervaar tussen hoe dinge tans gedoen (verwagte waarheid) en die verwagte optrede (ideale waarheid). Die onderwysers ervaar hul skoolklimaat as een wat goed versoenbaar is met die ideale.

Die drie skole kan as omgeeskole beskou word. Die skoolhoofde in hierdie skole poog om gelukkige omgewings daar te stel wat gehalte-onderrig moontlik maak. Die personeel doen ekstra moeite om die leerervaringe van die leerders te vergemaklik, toon belangstelling in die leerders, probeer om almal dieselfde te behandel en fokus op ’n holistiese opvoeding van die leerders. Benewens die omgee vir leerders en personeel is hierdie skole ook aktief daarby betrokke om ’n verskil in die gemeenskap te maak. Dit is ook verblydend dat die openbare skool nie selektief is met leerderaansoeke nie; die skool is nie kieskeurig nie, maar poog om dié leerders wat hulle inkry, te ontwikkel en te laat presteer. Hierdie vertroue van die onderwysers dat die gemeenskaplike pogings van die onderwysers ’n positiewe effek op die leerders sal hê, getuig van hoë kollektiewe onderwyserdoeltreffendheid (Goddard, Hoy en Hoy 2004; Bieneman 2012).

Die onderwysers by hierdie drie skole ervaar ’n gevoel van gemeenskap in hul skole. Die onderwysers in die twee geloofsgebaseerde skole voel tuis en verwys na hul skoolgemeenskap as ’n familie, terwyl die openbare skool daarna streef om die belange van ander eerste te stel. Daar is wel ’n gevoel by een van die deelnemers dat die Joodse skool nie werklik daarin slaag om heeltemal inklusief te wees nie. Die sterk Joodse kultuur van die skoolgemeenskap maak dit soms moeilik vir personeel en leerders wat nie Joods is nie om in te skakel en deel te voel van die gemeenskap. Die liefde en omgee vir ander en die werk wat in hierdie skole te bespeur is, het ’n invloed op hoe dinge in die skool gedoen word (skoolklimaat). Dit kan egter uitdagend wees vir geloofsgebaseerde skole om persone van ander gelowe as gelykes te behandel, soos te bespeur by die Joodse skool.

6.3 Respek en vertroue

Die respek en vertroue tussen die leerders in al drie die skole is oor die algemeen baie goed. ’n Klimaat van vertroue en respek is belangrik vir enige menslike interaksie (Carr 2007). By die Christenskool is daar ’n diepe eerbiedigheid vir die respekvolle omgewing wat heers. By beide die geloofsgebaseerde skole word daar doelbewuste pogings aangewend om respek en vertroue te vestig. Die Christenskool het sy lewensoriënteringsillabus aangepas om die leerders deurlopend toe te rus deur meer tyd te wy aan sake soos respek, vertroue, verhoudings en konflikhantering. By die Joodse skool wend hulle doelbewuste pogings aan om nuwe leerders so gou moontlik deel te maak van nuwe vriendekringe. Dit gebeur tog dat daar by tye minagting en wantroue mag voorkom tussen leerders; dit word deur die deelnemers toegeskryf aan botsende waardes van wat by die skool en huis verwag word, ’n verswakking van huislike en maatskaplike waardes, asook ’n verswakking in sosio-ekonomiese omstandighede (soos werkloosheid of inkomste).

Hier is vanuit die morele-leierskap-raamwerk-perspektief ’n losmaking te bespeur van die huidige werklikheid (optrede) en ’n verbinding met waardes en beginsels van ewigheidswaarde wat deel vorm van die visie van die skole. Doelbewuste pogings word aangewend om wyer te beweeg as die voorgeskrewe sillabusse om leerders toe te rus vir interaksie in die skool en samelewing.

Daar heers oor die algemeen hoë vlakke van respek en vertroue tussen die leerders en die personeel by al drie die skole. By die Christenskool is daar baie selde ’n minagtende optrede teenoor die personeel, terwyl enige voorkoms van wangedrag by die Joodse skool onmiddellik hanteer word. Hierdie onmiddellike optrede kan beskou word as die metafories herstel van ’n gebreekte venster, soos deur die gebreekte-venster-teorie voorgehou. Die gebreekte-venster-teorie verklaar naamlik dat as genoeg gebreekte vensters in ’n buurt onherstel bly, die omgewing in ’n morele en materiële malaise verval (Perry 2001). Om te verhoed dat ’n leerder dieselfde wangedrag herhaal of dat ander leerders daardie wangedrag naboots, moet die wangedrag onmiddellik hanteer en gekorrigeer word. Dit is in ooreenstemming met die morele-leierskap-raamwerk, waar harmonie tussen die huidige gedrag en die ideale gedrag wat op beginsels gebaseer is, herstel moet word. Alhoewel die leerders nog goeie respek vir en vertroue in die onderwysers toon, is daar ’n mate van verval wat by die openbare skool na vore tree. Die onderwysers gebruik egter positiewe strategieë, soos belangstelling verleen, ondersteuning, motivering en die leerders met respek behandel om die gedrag om te keer.

Die vlakke van vertroue en respek tussen die skoolhoof en die res van die personeel, asook onder die personeel onderling, is oor die algemeen baie hoog by al drie die skole. By beide die geloofsgebaseerde skole is daar mates van wantroue te bespeur wanneer die skool deur ’n proses van verandering gaan. Wanneer geskille by die Christenskool na vore kom, word dit egter op professionele wyses hanteer – die personeel gebruik nie openbare forums om hul ongelukkigheid te lug nie, en terwyl die skoolhoof in die privaatheid van sy kantoor vermaan, bewys hy eer in die openbaar. Die wedersydse respek en vertroue by die openbare skool skryf een deelnemer toe aan die Christelike waardes waarmee die meeste van die personeel grootgeword het.

Gesien vanuit die perspektief van die morele-leierskap-model, speel die waardes (persoonlik en professioneel) van die leier ’n rol in hoe hy of sy sake benader of met mense omgaan. Verandering gaan altyd met ’n mate van weerstand gepaard en dit is dus verstaanbaar dat van die personeel ’n mate van wantroue sal ervaar aangesien die verandering ’n impak op hulle sal hê. Die morele-leierskap-raamwerk veronderstel ’n verbintenis tot die bevordering van individuele en kollektiewe verandering. Die hoofde moet daarom seker maak dat die verandering tot gemeenskaplike voordeel sal wees.

Die verhouding tussen die personeel, beheerliggame en ouers is oor die algemeen goed. Alhoewel die ouers by die geloofsgebaseerde skole die insette en harde werk van die personeel waardeer, is die ouers baie veeleisend en kan hulle by tye oorreageer. Die voorkoms van hierdie verwagtinge word deur die deelnemers toegeskryf aan die hoë skoolgelde wat die ouers betaal. Die personeel weet egter wat van hulle verwag word en is baie professioneel in hul optrede.

6.4 Versterking van morele waardes

By beide die geloofsgebaseerde skole vorm hul geloof die basis of fondasie van hul skoollewe. Hierdie skole het godsdiensstudies met weeklikse godsdienstige byeenkomste. In al drie die skole word lewensoriënteringklasse aangebied waar morele waardes ook aandag geniet. Die Christenskool het sy lewensoriënteringsillabus aangepas om meer aandag aan sekere morele waardes te skenk; leerders word uitgedaag tot goeie morele waardes en hulle word met lewensvaardighede toegerus. By beide die geloofsgebaseerde skole word morele waardes as deel van hul ander skoolvakke ingelyf. Daar word by die drie skole ook gereeld gesprekke of toesprake gereël om die leerders moreel te rat en toe te rus met belangrike lewensvaardighede. Die openbare skool het ook sterk Christelike waardes wat hulle voorhou; die skooldag word met Skriflesing en gebed geopen en met ’n gebed oor die interkom afgesluit. Een pouse per week word afgestaan aan lofprysing en aanbidding wat leerders vrywillig kan bywoon.

Volgens die morele-leierskap-model dui die hoofde die rigting aan (visie) en dit is gewoonlik gebaseer op hul persoonlike waardes (geestelik) en professionele waardes (beginsels). Hierdie morele-leierskap-raamwerk toon dat waardes en beginsels ewigheidswaarde dra en deel vorm van die visie van die leier. Die rigting wat die leier bied om morele waardes te bevorder, sal bepaal tot watter mate die onderwysers daardie waardes verder sal bevorder en hoe hulle met die leerders sal omgaan.

Die personeel van die drie skole beskou hulself as goeie rolmodelle en mense met integriteit, goeie karakter en hoë morele waardes. Alhoewel hulle hulself nie as perfek beskou nie, verwag hulle hoë morele optrede van mekaar. Die morele-leierskap-raamwerk sien die mens as wesenlik edel en ryk aan potensiaal wat ontgin moet word, daarom sal die hoë verwagtinge wat die personeel aan mekaar stel, hulle almal tot hoër morele waardes dryf. Verskille wat mag voorkom, word gewoonlik onmiddellik hanteer om dit uit die weg te ruim, wat strook met die gebreekte-venster-teorie asook die morele-leierskap-raamwerk wat harmonie tussen die huidige en ideale gedrag vereis.

Die skole beloon nie morele gedrag nie, maar verwag dit en moedig dit aan. Morele gedrag moet volgens die deelnemers intrinsiek, selflonend en outentiek wees. Indien die mens inderdaad wesenlik edel en ryk aan potensiaal is, is dit sinvol om nie morele gedrag te beloon nie, maar eerder om ander te help om dit te ontgin en te openbaar. Die skole beloon wel uitnemende en selflose diens.

7. Aanbevelings

Vanuit hierdie studie word die volgende aanbevelings gemaak:

Skoolhoofde moet ag gee aan hul eie persoonlike en professionele waardes aangesien dit die rigting (visie) aandui vir die morele waardes binne die skool.
Skoolhoofde moet poog om goeie verhoudinge te handhaaf en toeganklik te wees vir die personeel en leerders.
Skoolhoofde moet poog om nie slegs self ondersteuning aan personeel en leerders te bied nie, maar om ook ander kundige professionele hulp aan hul personeel beskikbaar te stel.
Skoolhoofde moet daarop fokus dat hul skole groter omgeeskole word, waar personeel en leerders tuis en deel voel van ’n familie, aangesien dit tot groter behoud van onderwysers kan lei en ’n positiewe skoolklimaat kan bevorder.
Ouers moet hoë verwagtinge koester van skole, en skoolhoofde moet verseker dat daar ’n goeie verband is tussen individuele verwagtinge en kollektiewe verwagtinge van die skoolgemeenskap.
Skoolhoofde kan meer doen om te fokus op die potensiaal van die personeel en dit te verbind met die waardes en beginsels wat deel vorm van die visie van die skool.
Skoolhoofde moet doelbewuste pogings aanwend om respek en vertroue binne hul skole te vestig en enige verval hierin en in morele waardes te hanteer sodra dit kop uitsteek, om sodoende harmonie te herstel.
Skoolhoofde moet doelbewuste pogings aanwend om morele waardes te bevorder, nie net as deel van hul bestaande kurrikulum nie, maar ook in die aanbieding van programme binne en buite die skool.
Skoolhoofde moet dien as agente (morele leiers) van morele waardes in woord en daad, aangesien hulle die rigting moet aandui wat tot gemeenskaplike voordeel sal strek.
Die bevordering van morele waardes as ingryping om skoolklimaat te verbeter behoort groter aandag te geniet.
’n Soortgelyke studie moet in akademies swakpresterende skole gedoen word om ’n breër perspektief op die saak te verkry.

8. Slot

Verhoudinge tussen die verskillende rolspelers van die goedpresterende skole blyk oor die algemeen baie goed te wees; daar word goeie ondersteuning gebied, daar heers ’n kultuur van omgee, ’n gevoel van gemeenskap; daar is hoë vlakke van respek en vertroue en daar word doelbewuste pogings aangewend om morele waardes binne die skole te vestig. Die skoolhoofde en onderwysers tree op as positiewe rolmodelle vir die leerders, is mense van integriteit en weerspieël hoë morele waardes. Die doelbewuste pogings van die skole om morele waardes binne hul skole te vestig, lewer ’n positiewe bydrae tot hul skole se klimaat. Alhoewel net twee van die drie skole geloofsgebaseerde skole is, is daar tog ook ’n sterk geestelike grondslag by die openbare skool. Die geestelike grondslae van die skole dryf die sterk morele waardes binne die skole, wat weer die skoolklimaat positief beïnvloed. Die geestelike grondslae binne die skole word aangewend om sosiale kapitaal te vorm en morele standvastigheid te kweek. Die godsdiens binne die skole word gebruik as samebindende krag tussen rolspelers, vul ’n morele vakuum en bied krag vir morele leiding (Wolhuter e.a. 2018). Die skoolklimaat binne die skool is ’n direkte weerspieëling van die leierskap van die skoolhoof; die waardes wat hy of sy voorstaan, vorm die grondslag waarop die klimaat gegrond is (Quick en Normore 2004). Die morele skoolleier sal morele waardes binne sy of haar skool bevorder en daardeur ’n klimaat skep waarin goeie verhoudings gevestig word. Dit is opvallend dat die skoolhoofde in hierdie goed-presterende skole ’n oopdeurbeleid volg waar hulle baie toeganklik is vir die personeel. ’n Oopdeurbeleid het die potensiaal om gesonde besprekings tussen die personeel en die skoolhoof aan te moedig, wat die werksomgewing kan verbeter. Die kernelemente wat uit die definisie van sosiale kapitaal, naamlik gesamentlike waardes en verstandhouding, persoonlike verhoudings, wedersydse vertroue, saamleef en saamwerk, geïdentifiseer kan word, toon ’n verband met die temas wat in hierdie studie geïdentifiseer is, naamlik verhoudinge, ondersteuning en omgee, respek en vertroue en versterking van morele waardes. Hieruit afgelei, kan ’n versterking in sosiale kapitaal die skoolklimaat positief beïnvloed, en die skoolhoof se morele leierskapstyl, op sy beurt, beïnvloed die vorming van sosiale kapitaal (Van Jaarsveld e.a. 2018).

Bibliografie

Aldridge, J. en B. Fraser. 2018. Teachers’ perceptions of the organisational climate: A tool for promoting instructional improvement. School Leadership and Management, 38(3):323–44.

Barakoska, A., V. Stojanovska en L. Stosic. 2015. The impact of the school climate on the effectiveness of the school from the teaching staff perspective. International Journal "Information Content and Processing", 2(3):229–36.

Berkowitz, R., H. Moore, R.A. Astor en R. Benbenishty. 2017. A research synthesis of the associations between socioeconomic background, inequality, school climate, and academic achievement. Review of Educational Research, 87(2):425–69.

Bieneman, P.D. 2012. Study of collective efficacy in award winning schools in Illinois serving racially diverse elementary students. DEd-proefskrif, Universiteit van Illinois.

Bush, T. 2007. Educational leadership and management: Theory, policy, and practice. South African Journal of Education, 27(3):391–406.

Bush, T. en D. Glover. 2014. School leadership models: What do we know? School Leadership & Management, 34(5):553–71.

Carr, D. 2007. Character in teaching. British Journal of Educational Studies, 55(4):369–89.

Cohen, L., L. Manion en K. Morrison. 2007. Research methods in education. Londen: Routledge.

Creswell, J.W. 2014. Research design, qualitative, quantitative and mixed methods approaches. 4de uitgawe. Thousand Oaks, Kalifornië: SAGE.

Dary, T. en T. Pickeral (reds.). 2013. School climate practices for implementation and sustainability. A school climate practice brief, number 1. New York, NY: National School Climate Center.

Easley II, J. 2007. Moral school building leadership: Investigating a praxis for alternative route teacher retention. Journal of Educational Administration, 46(1):25–38.

Frankel, R.M. en K.J. Devers. 2000. Study design in qualitative research – 1: Developing questions and assessing resource needs. Education for Health, 13(2):251–61.

Fullan, M. 2003. The moral imperative of school leadership. Thousand Oaks, Kalifornië: SAGE.

Goddard, R.D., W.K. Hoy en A.W. Hoy. 2004. Collective efficacy beliefs: Theoretical developments, empirical evidence, and future directions. Educational Researcher, 33(3):3–13.

Greenfield, W.D. Jr. 2004. Moral leadership in schools. Journal of Educational Administration, 42(2):174–96.

Gülsen, C. en G.B. Gülenay. 2014. Social behaviour and personality. Society for Personality Research, 42:93–100.

Hayes, T.E. 2013. Examination of principals’ perceptions on school climate in metropolitan Nashville public elementary schools. PhD-proefskrif, Tennessee State University.

Hoy, W.K. en C.G. Miskel. 1991. Educational administration: Theory, research, and practice. New York: McGraw-Hill.

John, M.C. en V.J.W. Taylor. 1999. Leadership style, school climate, and the institutional commitment of teachers. International Forum, 2(1):25–57.

Lee Black, G. 2010. Correlational analysis of servant leadership and school climate. Catholic Education: A Journal of Inquiry and Practice, 13(4):437–66.

Leithwood, K., D. Jantzi en R. Steinbach. 1999. Changing leadership for changing times. Buckingham: Open University Press.

MacNeil, A.J., D.L. Prater en S. Busch. 2009. The effect of school culture and climate on student achievement. International Journal of Leadership in Education, 12(1):73–84.

Maree, K. (red.). 2010. First steps in research. Pretoria: Van Schaik.

Maree, K. en J. Pietersen. 2008. The quantitative research process. In Maree (red.) 2010.

McMillan, J.H. 2008. Educational research: Fundamentals for the consumer. Boston, Mass.: Pearson and AB.

Mentz, P.J. 2013. Organisational climate. In Van der Westhuizen (red.) 2013.

Mouton, J. en H.C. Marais. 1996. Basic concepts in methodology of the social sciences. Pretoria: HSRC Uitgewers.

Neal, J.W. en Z.P. Neal. 2013. Nested or network? Future directions for ecological systems theory. Social Development, 22(4):722–37.

Perry, F.L. 2001. Repairing broken windows. FBI Law Enforcement Bulletin, 70:23–6.

Quick, P.M. en A.H. Normore. 2004. Moral leadership in the 21st century: Everyone is watching – especially the students. The Educational Forum, 68(4):336–47.

Rhode, D.L. (red.). 2006. Moral leadership: The theory and practice of power, judgment, and policy. San Francisco, Kalifornië: Jossey-Bass.

Schaps, E. 1998. Risks and rewards of community building. In Quick en Normore 2004.

Schuh, S.C., X. Zhang en P. Tian. 2013. For the good or the bad? Interactive effects of transformational leadership with moral and authoritarian leadership behaviors. Journal of Business Ethics, 116:629–40.

Sendjaya, S. 2005. Morality and leadership: Examining the ethics of transformational leadership. Journal of Academic Ethics, 3:75–86.

Sergiovanni, T. 1984. Leadership and excellence in schooling. Educational Leadership, 41(5):4–13.

Sergiovanni, T.J. 1992. Moral leadership: Getting to the heart of school improvement. San Francisco, Kalifornië: Jossey-Bass.

—. 2007. Rethinking leadership. Thousand Oaks,Kalifornië: SAGE.

Thapa, A., J. Cohen, S. Guffey en A. Higgins-D’Alessandro. 2013. A review of school climate research. Review of Educational Research, 83(3):357–85.

Theron, A.M.C. 2013. Change in educational organisations. In Van der Westhuizen (red.) 2013.

Van der Westhuizen, P.C. (red.). 2013. Schools as organisations. Pretoria: Van Schaik.

Van Jaarsveld, L., B. Challens en C. Wolhuter. 2018. Die leierskapstyle van akademies presterende skole se skoolhoofde en die trefkrag daarvan op skoolklimaat. LitNet Akademies (Opvoedkunde). https://www.litnet.co.za/die-leierskapstyle-van-akademies-presterende-skole-se-skoolhoofde-en-die-trefkrag-daarvan-op-skoolklimaat (6 Desember 2018 geraadpleeg).

Vinkhuyzen, O.M. en S.I. Karlsson-Vinkhuyzen. 2013. The role of moral leadership for sustainable production and consumption. Journal of Cleaner Production, 63:103–13.

Vocabulary.com. 2013. Collegial. https://www.vocabulary.com/dictionary/collegial (20 Februarie 2018 geraadpleeg).

Weissbourd, R., S.M. Bouffard en S.M. Jones. 2013. School climate and moral social development. In Dary en Pickeral (reds.) 2013.

West-Burnham, J. 1997. Leadership for Learning: Re-engineering “Mind sets”. In Bush en Glover 2014.

Wolhuter, C., L. van Jaarsveld en B. Challens. 2018. Die oorkoming van kontekstuele beperkinge deur leierskap aan toppresterende skole. LitNet Akademies (Opvoedkunde). https://www.litnet.co.za/die-oorkoming-van-kontekstuele-beperkinge-deur-leierskap-aan-toppresterende-skole (6 Desember 2018 geraadpleeg).

Yüceler, A. 2009. Relationship of organizational commitment and organization climate. In Gülsen en Gülenay 2014.

Eindnotas

¹ Hierdie artikel is deel van ’n navorsingsprojek wat deur verskeie navorsers uitgevoer is en waarvan verskillende artikels as getuienis gepubliseer is.

The post Morele leierskap: Die skoolhoof as agent vir die vestiging van morele waardes ter bevordering van skoolklimaat appeared first on LitNet.

↧

Moral leadership: The school principal as an agent in establishing moral values for the promotion of the school climate

December 10, 2018, 5:45 am

≫ Next: Waarskuwings oor droogte

≪ Previous: Morele leierskap: Die skoolhoof as agent vir die vestiging van morele waardes ter bevordering van skoolklimaat

Abstract

Keywords: moral leadership; school climate; well-performing schools

Lees die volledige artikel in Afrikaans: Morele leierskap: Die skoolhoof as agent vir die vestiging van morele waardes ter bevordering van skoolklimaat

The post Moral leadership: The school principal as an agent in establishing moral values for the promotion of the school climate appeared first on LitNet.

↧

Waarskuwings oor droogte

December 10, 2018, 10:37 pm

≫ Next: Weerklink van ’n wanklank: ’n onderhoud met Pieter-Dirk Uys

≪ Previous: Moral leadership: The school principal as an agent in establishing moral values for the promotion of the school climate

Suid-Afrika het die laaste tyd gebuk gegaan onder droogte.
Dat dit egter 'n wêreldwye verskynsel is blyk uit 'n berig wat op https://www.livescience.com/63443-drought-stones-warning-europe.html verskyn het, onder die opskrif: “Old stone drought warning resurfaces in Europe:
'When you see me, cry.”

Ander lesers mag dalk in die berig belangstel.

Dankie

F C Boot

The post Waarskuwings oor droogte appeared first on LitNet.

↧

Weerklink van ’n wanklank: ’n onderhoud met Pieter-Dirk Uys

December 10, 2018, 10:55 pm

≫ Next: Langarm: bekoorlike baldans verskuil die hartseer van skeiding

≪ Previous: Waarskuwings oor droogte

Weerklink van ’n wanklank, Pieter-Dirk Uys se derde memoir.

Titels is vir hom ontsaglik belangrik; dit is waarom hy op Weerklink van ’n wanklank besluit het. Die Engelse The echo of a noise se Afrikaanse vertaling, “die eggo van ’n geraas”, sou nie werk nie – daar is te veel g’s en r’e. Dit is nie mooi klanke nie, verduidelik hy. “Weerklink van ’n wanklank” klink mooi. Dis soos ’n klok wat lui.

Weerklink van ’n wanklank is die bekende satirikus Pieter-Dirk Uys se derde memoir, gebaseer op sy verhoogstuk met dieselfde naam. Dié is aanvanklik in Engels geskep: The echo of a noise. Sy vorige memoirs, A part hate, a part love: A biography en Elections and erections: A memoir of fear and fun, het onderskeidelik in 1994 en 2003 verskyn.

Dit is ’n laat somersmiddag in die Eikestad en ’n uur voor hy op die Drosdy-teater se verhoog moet wees vir die Stellenbosch-bekendstelling van die boek, wanneer hy die gehoor gaan bekoor met staaltjies oor sy lewe.

Die Kersversierings is al op. Die houtvloere van die teater kraak onder die voete wat daaroor beweeg. Dié voete skarrel om seker te maak alles is gereed vir wanneer die gaste nou-nou begin opdaag in die teater. ’n Gesellige atmosfeer heers.

Agter die verhoog in die kleedkamer gesels Uys ’n hond uit ’n bos.

“Pieter,” help hy gou-gou enige persoon reg wat hom as “Meneer” of “u” aanspreek.

“Ek het eers besluit op Weerklank van ’n wanklank. Toe skielik kom weerklink by my op en ek dink toe, maar wragtig dis mos ook ’n woord! Whoeps slaan ek die HAT oop om dit te soek, en siedaar.”

Weerklink van ’n wanklank.

Hy herhaal dit.

“Dit klink mooi!” roep hy uit.

Oor die aanvanklike verhoogstuk vertel hy: “Ek het nooit gedink ek sou so iets doen nie, want dit breek al die reëls. Die toneelstuk is gestroop. Dis net ek. Geen kostuums of indrukwekkende stelle nie. Net stories.”

Pieter-Dirk Uys by die Stellenbosch-bekendstelling van sy derde memoir, Weerklink van ’n wanklank, by die Drostdy-teater.

Die verhoogstuk en boek is ’n blik op sy lewe en gaan oor die klein padwysers wat sy lewe verander het. “Gewone stories” wat soveel mense se ondervindings weerspieël en waarmee hulle kan vereenselwig. Die mooi van die lewe, die seer, en die talle lewenslesse wat ’n mens langs die pad optel.

“Mense vra altyd vir my of ek senuagtig is as ek op die verhoog is, en dan sê ek nee ek is nie, ek is opgewonde. ‘Opgewonde’ beteken ek kan dit doen. ‘Senuagtig’ beteken ek kan dit nie doen nie.”

Dit bring hom by ’n herinnering uit sy kinderjare, toe sy ma vir hom en Tessa, sy suster, gesê het: “If you win you get an ice cream and if you don’t win you get two ice creams.”

Mislukking is die rotsstukkies wat lei tot die monument van sukses. Pieter glo hy is hier waar hy vandag is danksy al die mislukkings.

“Ek leer nog elke dag iets; ek leer die heeltyd. Ek probeer minder te praat en meer te luister,” vertel hy.

Terug by sy kinderjare vertel hy hoe sy ma uit Duitsland gevlug het. Sy was ’n Jood en het na Suid-Afrika gevlug.

“Ons het glad nie geweet sy het gevlug nie en ons het ook glad nie geweet sy is ’n Jood nie. Hoe werk dit? Sê vir my? Hoe is dit moontlik dat mens nie geweet het nie?” vra hy.

“Ek het soveel lewenslesse by my ouers geleer.”

“My pa het gewerk in ’n aaklike werk. Musiek was sy liefde. My ma het klavierlesse gegee. Ons was nie ryk nie, maar ons was nie arm nie. Ons as kinders het nooit besef dat hulle ons probeer beskerm teen dinge wat ons nie verstaan nie. Hoe sou ek as ’n agtjarige kind sin maak van die feit dat my ma gevlug het en haar familie in ’n gasstoof vermoor is?”

Hy bly ’n oomblik stil.

“In daai dae was dit maar so dat ons as kinders nie vrae gevra nie.”

Hy wens egter nou dat hy sy ouers meer uitgevra het oor hulle lewens, want ’n mens vergeet soms jou ouers het ’n lewe voor jóú koms gehad.

Gaste arriveer vir die bekendstelling by die Drostdy-teater.

In Weerklink van ’n wanklank raak hy ook aan sy ma se selfdood, en die impak wat dit op sy gesin se lewe gehad het. Ook vertel hy humoristiese stories, soos dié oor sy liefde vir die aktrise en sangeres Sophia Loren, met wie hy later penvriende geraak het. Humor is immers vir hom baie belangrik.

Lag vir jou vrees en maak dit minder belaglik – dít is sy leuse, vertel hy.

Hy vertel hoe sy pa destyds op die sensuurraad was, en hoe hulle twee baklei het oor die werk wat Pieter doen.

“Maar twee weke nadat my pa ’n sensor geword het, het hy vir my gesê ek moet by hom kom eet, want hy wil met my praat. Hy sê toe: ‘Pieter, is jy bang vir hulle?’ Ek sê: ‘Wel, dis die Nasionale Party-regering, hulle kan enigiets doen.’ Hy sê toe nee, hy praat van die sensors. Hy sê hy is een van hulle, en hulle is ’n klomp blerrie ou fools. Hulle weet nie wat hulle doen nie.

“Hy sê toe: ‘Moenie dat hulle jou bangmaak nie, maak hulle belaglik.’ Daardie woorde het my lewe verander. Lag vir jou vrees en maak dit minder vreeslik. En dít is wat humor vir my beteken.”

Oor die huidige stand van Suid-Afrika, en natuurlik politiek, sê hy Suid-Afrikaners word daagliks met negatiwiteit gekonfronteer en vrees is aan die orde van die dag.

“Op die oomblik word ons almal stilgemaak deur vrees. Ons wil iets sê, maar ons doen nie.

“Tydens apartheid was alles geheg aan politiek. Jou kerk was politiek. Jou huis was politiek. Jou opvoeding was politiek. Die geskiedenis was politiek. Seks was politiek. Liefde was politiek. Alles, alles, alles. Dit was ’n virus en ons moes onsself gesond lag.

“Nou is die wêreld siek van dieselfde siekte, want alles is politiek.”

Die Drostdy-teater in Stellenbosch.

Op die vraag of satire nog funksioneel in Suid-Afrika is, antwoord hy: “Wel, vryheid van spraak is bietjie van ’n boggher, want jy mag alles sê. Hoe meer vryheid jy het, hoe minder gebruik jy dit. Vandag is die wêreld heeltemal mal. Mense soos Donald Trump het ons heeltemal stil gemaak. Ons is te bang om iets te sê, om kommentaar te lewer.

“Nou waar is ons dan vandag met humor in Suid-Afrika as niks meer snaaks is nie?” vra hy.

“En dit is tog so belangrik om humor byderhand te hou om minder mal te word, want ek dink politiek maak ons heeltemal gek.”

Almal wend hulself nou tot sosiale media, en dit help ook glad nie, meen hy.

“Op sosiale media is almal koning. Almal is die keiser. Die standaard is om so lelik as moontlik met mekaar te wees. Dit is soos graffiti in ’n toilet – ek wil nie elke dag daarin vaskyk nie. Die internet word deesdae toenemend gebruik vir tydmors.”

Satire is egter steeds relevant, glo Pieter. Kritiek is ontsaglik belangrik, maar daar is maniere om dit te doen. Daar is maniere om mense heeltemal doof en blind te maak en hulle te vervreem. Dit help nie. Daar is egter ook maniere om kommentaar te lewer op só ’n manier dat jy mense laat lag en hulle intrek.

“Satire doesn’t take any prisoners. Ek wou nooit venynig of bitsig wees nie. Miskien is deernis nie iets wat ’n satirikus moet hê nie, maar ons het dit nou baie nodig. Jy het baie mag op ’n verhoog om mense te vernietig, en ek wou dit nie so doen nie. Om iemand te verkleineer en te verneder is nie die moeite werd nie; ek wil net hulle denke uitdaag. Dit is ongelukkig waar party van die komediante en satirikusse gaan – baie mense dink as jy iemand vernietig het jy gewen.”

Deernis is belangrik, beklemtoon Pieter. Ons het almal keuses. Probeer eerder ’n verskil maak as wat jy net kwaad word.

“Ken jy jou bure? Hoekom nie? Klop aan die deur. Dis Evita (Bezuidenhout) se ding. Klop aan die deur met ’n bak koeksisters en as hulle Moslem is sal hulle vir jou ’n beter resep gee,” lag hy.

“Ag en laat daai taxi tog maar voor jou indruk, dit baat jou niks om kwaad daaroor te word nie. Dit maak jou net bitter. Hoe meer kwaad jy word, hoe sieker word jy van binne.”

Pieter-Dirk Uys by die bekendstelling.

En hoekom doen hy al die jare dit wat hy doen?

Die antwoord is eenvoudig.

“Dit is my werk. Dit is wat ek doen. Almal doen iets. En ek hou verskriklik baie van wat ek doen. Ek is sedert 1975 unemployed, so ek moet my eie baas wees en my eie werk skep. Solank as wat mense kom, sal ek hier wees.

“Ek sê altyd vir kinders as ek by skole omgaan dat jy nooit die werk sal kry wat jy wil hê nie. Jy gaan altyd vir iemand anders moet werk. Wat wil jy met jou lewe doen? Wat is jou droom? Begin vandag daaraan werk. Skep jou eie werk en word vandag jou werk.

“En gaan stem. Ek wil hê jongmense moet stem. Daardie stem is die sleutel vir die deur tot jou toekoms. Dit is so belangrik.

The post Weerklink van ’n wanklank: ’n onderhoud met Pieter-Dirk Uys appeared first on LitNet.

↧

Langarm: bekoorlike baldans verskuil die hartseer van skeiding

December 10, 2018, 11:26 pm

≫ Next: My woord van die jaar

≪ Previous: Weerklink van ’n wanklank: ’n onderhoud met Pieter-Dirk Uys

Foto: verskaf

David Kramer se jongste musiekblyspel is tans by The Fugard Theatre in Kaapstad op die planke. Die storie speel in 1965 en 1966 in Distrik Ses in Kaapstad af. Dinah Levin se man sterf. Haar nefie, Jeff, wat in Johannesburg woon, kom Kaap toe om haar te kom uithelp by The Canterbury Hotel.

Jeff se verloofde het hom gelos en hy is erg hartseer toe hy die mooi Angelina, ’n jong baldanser, ontmoet. Toe sy hom vra om haar dansmaat te wees in The Swaziland Ballroom Championships, gryp hy die kans aan om sy verloofde terug te kry. Die probleem is hy is wit, Angelina nie. En die liefde laat hom nie deur die kleur van jou vel stuit nie.

Die nuwe Apartheidswette hang dreigend oor hul koppe en mense sal bykans enigiets doen om te oorleef.

Jeff weet dat hy gearresteer kan word as hy uitgevang word. En dan is daar die kwessie van Dinah se verlede wat weer na baie jare in die kollig is toe Eddie Jephta, die leier van die Moonlight Serenaders–langarmorkes, by die The Canterbury Hotel kom speel en die lastige man van die Buro wat besluit of jy wit of bruin is, kom inloer.

David het onlangs aan my vertel dat baie jonger mense so min weet van die onregte van die verlede en dis waar musiekblyspele ’n rol kan speel om die vergete geskiedenis weer na vore te bring. Hy glo dat blyspele soos Langarm belangrik is om in ’n demokratiese bestel te speel.

Hy werk vir Langarm weer saam met Charl–Johan Lingenfelder, saam met wie hy die eerste maal aan Orpheus in Africa gewerk het. Charl–Johan is die musikale regisseur vir die Fugard.

David loop al baie lank met die idee van Langarm rond en wou ’n storie skryf wat op langarm fokus, maar nie langarm (sokkie) nie; eerder die dansstyl van die sestigerjare met lewende orkeste en koperblaasinstrumente.

Sy eie liefde vir musiek van orkeste soos die Johnny Lyners Blue Moon Jazz Band en Willie’s Starlite Orchestra kom van sy grootworddae op Worcester, waar sy ouers naweke op die Brandvleidam gaan seil het en na afloop in die klubhuis by hierdie orkeste se musiek gekuier en gedans het.

Hoewel hy geen ondervinding van die danssale van Distriks Ses het nie, was sy vennoot, Taliep Petersen – ’n ongelooflike storieverteller, wat stories voor jou oë lewendig laat word het – die aanspoorder van baie stories uit daardie era. David het besluit dat Distrik Ses die plek moet wees vir sy nuutste blyspel, maar hierdie keer met ’n bietjie meer Joodse invloed.

Die blyspel se kostuums en stel voer jou terug na die romanse van baldanspartytjies, grasieuse paartjies wat oor die dansvloer sweef in hul deftige aandklere, terwyl ’n stormagtige tyd in ons land se geskiedenis buite die deure van die danssaal afspeel. Vir daardie paar uur kom sit die vrees van die Apartheidswetgewing weer oor die gehoor se koppe en die onmoontlikheid van liefde wat nie mag wees nie, sit magteloos in jou ledemate.

David Kramer het sorgvuldig gekies aan die span wat saam met hom hierdie blyspel op die planke gebring het en só ook die akteurs. Elkeen se bydrae is duidelik deur die loop van die aand.

Dis wonderlik om daar in die donker te sit en besef dat hoewel David se skryfmaat, Taliep, saam met wie baie van die land se voorste blyspele tot stand gekom het, weggeval het, die stories van die verlede nie ophou vertel word nie; en boonop op die ingrypende manier wat net David kan, aangeraak word.

En mens kan nie help om na die tyd in nabetragting jou kop te skud oor die geskiedenis wat homself herhaal nie. In die teater is dit die mense wat in die sestigerjare uit hul huise in Distrik Ses verwilder word; waar families in stukke geskeur word om oor die Kaapse Vlakte versprei te word. In die noorde van die wêreld word nuwe grense in Ierland voorspel omdat Brexit dreig – en jy wonder onwillekeurig hoe daardie families oor grense verskeur gaan word.

Maar as jy nie te diep wil dink en wroeg oor die verlede nie, is die mooi musiek, pragtige danspare en magiese stel, genoeg om jou mee te voer.

Langarm

Met: Rushney Ferguson, Cameron Botha, Kim Louis, Elton Landrew, Pierre Nelson en Julio Jantjies.

Deur: David Kramer

Regie: David Kramer

Musiek: Charl–Johan Lingenfelder

Stel–ontwerp: Saul Radomsky

Kostuums: Widaad Albertus

Die Fugardteater, Harringtonstraat, Kaapstad.

Regdeur die feesseisoen, met addisionele middagvertonings van 16 Desember 2018

Ouderdomsbeperking: geen onder 12’s

Kaartjies deur Computicket by 0861 915 8000, www.computicket.com of aanlyn by www.thefugard.com of by die Fugardteater se kaartjieskantoor by 021 461 4554

Wat gat nou an, Bo-Kaap?

Baai baai, Bo-Kaap

The post Langarm: bekoorlike baldans verskuil die hartseer van skeiding appeared first on LitNet.

↧

My woord van die jaar

December 10, 2018, 11:44 pm

≫ Next: Die braambos bly brand, saamgestel deur Pieter Malan en Chris Jones: vars uitkyk van nie-teoloë

≪ Previous: Langarm: bekoorlike baldans verskuil die hartseer van skeiding

"Kollektiewe" is my woord van die jaar.

Dankie
F C Boot

The post My woord van die jaar appeared first on LitNet.

↧

Die braambos bly brand, saamgestel deur Pieter Malan en Chris Jones: vars uitkyk van nie-teoloë

December 11, 2018, 12:42 am

≫ Next: Die kwiksilwer van tyd (Why life speeds up as we grow older)

≪ Previous: My woord van die jaar

Die braambos bly brand: Nie-teoloë se perspektiewe op Bybelverse
Samestellers: Pieter Malan & Chris Jones
Naledi, 2018
ISBN: 9781928426295

Wat het hierdie boek met Jean Oosthuizen se Die opkoms en ondergang van die NG Kerk en die feit dat Marlene le Roux vanjaar se Russel Botman-gedenklesing gegee het, in gemeen? In al hierdie gevalle begewe nie-teoloë hulle op wat tradisioneel as teologiese terrein beskou is. Waaraan is hierdie nuwe vrymoedigheid te danke dat dié terrein wat vroeër streng bewaak en vir die ingewydes bewaar is, nou met “leke” gedeel word?

Enersyds kan ’n mens vermoed dat dit te doen het met die geloofwaardigheidskrisis waarmee baie gesagsinstansies steeds stoei, so ook in kerklike kringe in besonder die afgelope tyd. Andersyds kan dit toegeskryf word aan ’n “demokratisering” van hierdie ruimte naas ander ruimtes. Dit het aan die een kant baie positiewe gevolge, maar het aan die ander kant ’n toetrede van stemme tot die openbare gesprek tot gevolg wat allermins verantwoordelik met byvoorbeeld die Bybel omgaan.

In Die braambos bly brand is daar gelukkig min sprake van laasgenoemde. Dis ’n besondere samestelling van oordenkings na aanleiding van Bybeltekste aansluitend by die “preek van die leek” waarmee al op Stellenbosch geëksperimenteer is. Uit die versameling van bydraes kan gesien word dat dit alte strenge grense tussen geloof en ongeloof uitdaag, siende dat baie van die skrywers hulle iewers op die spektrum tussen dié twee pole bevind. So word gesorg vir vars perspektiewe en opwindende leesstof.

Dit word meer as eenkeer genoem dat die Bybel die mees invloedryke “boek” van alle tye is. Uit hierdie bydraes is dit duidelik dat tekste uit die Bybel bly inspireer maak nie saak uit watter hoek jy na die Bybel kom nie. Dis verder duidelik dat die Bybel steeds ’n gemeenskaplike verwysingsraamwerk vir meeste van die skrywers bied hoewel almal nie meer tradisionele vorme van die Christelike geloof aanhang of kerk toe gaan nie. Enkele van die bydraes bied ’n refleksie op die skryfproses van hul bydraes tot hierdie bundel. Vir Hunter Kennedy voel dit soos ’n “opdrag”. Joan Hambidge het dit oor “synchronicity”. Ander vind aanknoping by die keuse wat hul moes maak om ’n teks te vind om oor te skryf. Rachelle Greeff skryf aangrypend só.

Dit herinner my aan die pad wat ’n predikant gewoonlik weekliks met ’n Bybelteks stap op pad Sondag-toe. ’n Dinamiese dans met daai teks het gewoonlik vir my die beste vrugte afgewerp, in plaas daarvan om met jou neus te plat teen die ruit van ’n teks te staan en so uitsig te verloor. Omdat baie van die skrywers hier self kreatief met ander tekste omgaan, vind hulle maklik ritme. Hulle vertellings, staaltjies en stories laat die Bybeltekste nuwe asem kry.

Van die wegspring af sit Julian Jansen dinge op ’n hoë noot in; Wilhelm Jordaan bied ’n diep oordenking oor die aard van geloof in ’n uitdyende God; vanuit ’n longue durée (op-die-lange-duur) “pragmatiese, ekonomiese perspektief”, lees Dawie Roodt persoonlike eiendomsreg as feitlik normatief raak in die Bybel. Ek sou sê die bril waardeur hy na die teks kyk is beslis Westers gekleur wat dalk nie so getrou is aan die Ou Nabye-Oosterse Bybelse wêreld nie; Jean Oosthuizen kom ook hier aan die woord; Koos Kombuis se bydrae is ’n parodie op die bekende “Voetspore in die sand”-gedig; Nadia Goetham bevind haar op die drumpel van die dood; Karel de Pauw skok oor die verband tussen die eerste kernbomontploffing en die wederkoms.

Lizette Rabe vertel dat sy universele waardes en beginsels omhels het wat nie geloofsgebonde is nie, maar “juis dit (is) wat die kruispunte tussen gelowe is”. Valda Jansen is noemenswaardig. Pik Botha se bydrae (wat onlangs in Rapport verskyn het) verwoord die verlange wat volgens die teoloog Denise Ackermann die begin van die inniger reis na God is.

Churchil Naudé loop jou tromp-op; Flip Buys gee fassinerende ervarings met rylopers weer; in Piet Croucamp se nadenke oor godsbeeld is Jesus die een wat die verlossing van ’n deterministiese God bring en “in stryd (is) met die genadeloosheid van God en die natuur”. Valiant Swart vertel hoe sy pad in Amerika gekruis het met die storie van die legendariese blues-musikant Robert Johnson.

Riku Lätti vra: “Was (die verandering van water in wyn) ’n wonderwerk? Ek weet nie, ek was nie daar nie. Was KPMG daar om die kruike heeltyd dop te hou om te sien dat Jesus nie kroek en skelm-skelm die kruike met bokswyn vul nie? Kan mens KPMG vertrou? Maak dit saak? Jesus het die wyndroogte laat end kry, gee hom bietjie krediet, los die feite, geniet die wyn.”

In Luke Alfred se verhaal oor sy oupa hoor jy die melancholie. Nathan Trantraal sit sy vinger op die seer van hipocracy in die kerk wat hom nie eers meer uit morbid curiosity soontoe laat gaan nie. Christi van der Westhuizen doop die teks vry om vrysprekend en vrymakend te wees en te bly.

Wat vir my opvallend met die lees van Braambos is, is hoe min “aggressiewe ateïsme” daar tussen die blaaie van hierdie boek te vinde is. Die samestellers Pieter Malan en Chris Jones verdien ’n pluimpie vir die produk wat hul aanbied: dis kraakvars en propvol. Ek gaan nou eers ophou lees voordat ek nog iets vind wat ek net móét sê of names kry wat ek wil drop. Die braambos bly brand gaan jou kerskous propvol maak. En baie daarin gaan lank bly eggo.

The post Die braambos bly brand, saamgestel deur Pieter Malan en Chris Jones: vars uitkyk van nie-teoloë appeared first on LitNet.

↧

Die kwiksilwer van tyd (Why life speeds up as we grow older)

December 11, 2018, 1:31 am

≫ Next: ’n Oud-Griekse roman: Daphnis en Chloê van Longus van Lesbos

≪ Previous: Die braambos bly brand, saamgestel deur Pieter Malan en Chris Jones: vars uitkyk van nie-teoloë

Die meeste van ons voel waarskynlik dat 2018 soos ’n Hermes met vlerke aan sy skoene omgevlieg het. Ouer mense sê ’n jaar was vroeër baie langer toe hulle meer rolle moes vervul en meer dinge op hul doenlysie gehad het. Terwyl ons biologiese ritmes afneem, is dit asof die buitewêreld spoed optel.

Daar is egter selfs jongmense wat sê tyd glip deur hul vingers en hulle skryf dit aan die vinnig-ontwikkelende tegnologie toe. Belewenis van tyd is eie aan elke individu se perspektief en nóú verbonde aan ’n mens se geheue en emosionele (positief of negatief) belewing daarvan. Daar is die welbekende verklaring dat ’n mens se subjektiewe geheue van ’n jaar verband hou met jou ouderdom. ’n Kind van tien jaar oud ervaar ’n jaar as ’n tiende van haar lewe terwyl ’n vrou van sestig dit as net ’n sestigste ervaar.

Almal weet ons herinnerings is soms onbetroubaar en bedrieglik. Douwe Draaisma, Nederlandse psigoloog en skrywer van die boek Why life speeds up as we grow older, sê sielkundige tyd tik verby op ’n interne horlosie onder begeleiding van ons herinneringe. Hy glo die persepsie dat die tyd versnel, is een van baie soortgelyke illusies, wat ’n mens se belewing van tyd koppel aan wat in ons bewussyn gebeur.

Hy haal die Duitse filosoof Ernst Jünger aan wat in sy boek Das Sanduhrbuch ‘n lewe met ’n uurglas vergelyk waar die korrels sand teen mekaar skuur en algaande gladder word en dus al hoe makliker van die een bol na die ander beweeg. Terselfdertyd poleer die sand die noute in die uurglas sodat dit onsigbaar wyer word met die onafwendbare gevolg dat hoe langer die uurglas gebruik word, hoe vinniger die sand na die onderste bol vloei.

Wetenskaplikes en filosowe bestudeer lankal die subjektiewe aard van tydsbelewing. William James, Amerikaanse filosoof en sielkundige, het 150 jaar gelede die persepsie van korter tyd toegeskryf aan die relatief minder nuwe ervarings wat mense in hul later jare beleef in vergelyking met vroeër toe ’n mens meer ontvanklik en aktief was.

Vergelyk die belewing van ’n week se vakansie waarin ’n mens baie ervarings het, met ’n siekbed van drie weke. As jy terugkeer huis toe, voel dit of daardie vakansie baie langer was terwyl die tyd in die bed korter voel omdat daar nie eintlik stimulasie was nie. Terwyl jy dit ervaar het, het die week op vakansie egter vinnig verbygegaan en tydens die siekbed het dit gevoel of die ure traag verbygaan. Albert Camus beskryf hierdie paradoks in sy verhaal oor die buitestaander wat ná vyf maande in die tronk die dae tegelykertyd as lank en kort ervaar het; lank om verby te sleep, maar so eenselwig en uitgerek dat dit gevoel het asof dieselfde dag eindeloos aangaan. Terselfdertyd voel dit asof die eerste week in ’n nuwe huis met nuwe indrukke stadig verbygaan, maar as jy jou oë weer uitvee, bly jy al ’n paar jaar daar.

Die Franse denker Jean-Marie Guyau het geskryf dat geheue ’n mens se ondervindings orden soos ’n kunstenaar ruimte orden met die gebruik van perspektief. Hy het ook gevind dat ’n jaar waarin baie in jou leefwêreld gebeur, langer voel as een wat eentonig en sonder variasie is en waarin die weke en maande ineen vloei.

Guyau se raad as ’n mens jou perspektief van tyd wil verleng, is om elke kans aan te gryp om dit te vul met nuwe dinge. Leer iets nuuts, gaan op reis en verjong jouself deur iets nuuts te leer. Wanneer jy dan op ’n jaar terugkyk waarin jy baie dinge beleef het, sal die beelde wat opgehoop het in jou geheue, jou ’n lang tyd gee om te herleef.

’n Mens se persepsie van tyd is dus meer bepalend as die objektiewe meting daarvan. Ander faktore wat mense se ondervinding van tyd beïnvloed is die intensiteit van gewaarwordings, die assosiasies wat dit wakker maak, hoeveel aandag ’n mens daaraan gee, hoe dikwels dit gebeur en die inspanning wat dit verg om dit in die geheue te stoor. Om jou aandag op iets te fokus, werk so dat ’n mens ’n sensasionele gebeurtenis soos byvoorbeeld ’n opspraakwekkende moord of katastrofe soos 9/11 as baie meer onlangs beleef as wat dit in werklikheid was. Teen die tyd dat die moordenaar sy vonnis uitgedien het, kan ons gewoonlik nie glo dit het al so lank gelede gebeur nie. Die sielkundige Sulley verduidelik dit is soos om deur ’n verkyker of ’n teleskoop die detail van ’n gebeurtenis nog helder voor die gees te sien wat jou dan die lengte van die tyd wat verby is, laat onderskat.

Maar waarom dan die persepsie dat jare vinniger of stadiger gaan as die ure en dae dieselfde bly? En waarom onthou ons gebeure wat persoonlike trauma veroorsaak het, beter as ander? Dinge wat ons graag sou wou vergeet, bly ons dikwels in detail by terwyl ander wat ons graag wil onthou, geneig is om vinnig te vervaag. Lyers aan post-traumatiese stressindroom weet maar te goed dat traumatiese gebeurtenisse in die vorm van terugflitse ongevraag by hulle opkom. Dit is asof hierdie soort herinneringe saam met tyd vorentoe beweeg. Met aangename ervarings wat ons geniet het en graag weer wil beleef, onderskat ons ook die tyd wat ons daarvan skei, sê Draaisma. Maar as dit weer gebeur, spoed die geleentheid waarna ons só uitgesien het, verby weens die kontras met die lang tyd waarin ons daarna uitgesien het.

Dit word al duideliker dat tyd in meer as een opsig soos kwiksilwer is. Draaisma noem Alexis Carrel, Franse medikus en Nobelpryswenner, se treffende vergelyking van objektiewe tyd met ’n rivier wat teen ’n egalige pas deur ’n vallei vloei. Aan die begin van sy lewe, vergelykbaar met vroeg in die oggend, hardloop ’n kind energiek langs die oewer van ’n rivier, vinniger as wat die water see toe vloei. Rondom die middel van die dag is die jong man se pas langsamer en dan hardloop hy net so vinnig as wat die rivier vloei. Teen die aand se kant word die man, nou baie ouer, se pas stadiger as die rivier s’n omdat sy kragte begin afneem. Aan die einde van die dag gaan hy staan en gaan lê dan op die wal om te rus terwyl die river steeds teen dieselfde tempo van vroeër verder vloei.

The post Die kwiksilwer van tyd (Why life speeds up as we grow older) appeared first on LitNet.

↧

’n Oud-Griekse roman: Daphnis en Chloê van Longus van Lesbos

December 11, 2018, 1:41 am

≫ Next: Die vleesgeworde Woord by Martinus Nijhoff en D.J. Opperman

≪ Previous: Die kwiksilwer van tyd (Why life speeds up as we grow older)

Verantwoording by ’n antieke Griekse roman

Inleiding

’n Gegewe in die geskiedenis wat nogal van groot belang kan wees, maar om een of ander rede nooit werklik deeglik ondersoek is nie, bly ’n verborge bron van kennis. Dit is maar alte juis van selfs die hedendaagse (Afrikaanse) literatore se kennis van die ware vroeë ontstaan en ontwikkeling van die Westerse roman. Tydens die Tweede Wêreldoorlog promoveer die eertyds bekende politikus en skrywer Abraham H Jonker (die vader van die ikoon-digteres Ingrid Jonker) op Stellenbosch onder prof FEJ Malherbe (met EC Pienaar en ID du Plessis as mede-eksaminatore) met ŉ proefskrif onder die titel Die roman: Sy aard, ontstaan en soort (in 1942 uitgegee deur Unie-Volkspers). Hierin begin die Westerse roman vir Jonker basies met die Spaanse skrywer Miguel de Cervantes Saavedra (1547 – 1616). Ook in TT Cloete (redakteur) se Literêre terme en teorieë (HAUM-Literêr, eerste uitgawe van 1992) word die ontstaan van die Westerse roman maar eers baie laat gaan haal, met ŉ uiters eina-eina verwysing na slegs twee oud-Griekse voorlopers daarvan, naamlik Longus van Lesbos en Heliodorus van Emesa se vroeë Griekse romans. Hierdie twee werke bied hoogs onbevredigende inleidings tot die ontstaan van die Westerse roman.

Die Westerse roman het inderwaarheid ŉ omvangryke oud-Griekse verlede wat reeds in die eerste eeu voor Christus begin met vyf hoofeksponente daarvan, naamlik Chariton van Aphrodisias, Xenophon van Efese, Achilles Tatius, Longus van Lesbos, en Heliodorus van Emesa. Van hulle het altesaam 25 000 reëls van romanskrywing in Grieks vir ons bewaar gebly. En dít teken die ontstaansprentjie van die Westerse roman maar te goed vir ons van eeue later. Ons besit vandag óók, van heelwat later, Bisantynse romans wat ook in Grieks geskryf is, en wel weereens op die naam van die held en heldin van die verhaal (maar toe duidelik reeds onder Frankiese invloed), naamlik Rhodanthe en Dosikles, Belthandros en Chrusantza, Lubistros en Rhodamni, Imperios en Margarona, Kallimachos en Chrusorrhoê, en Florios en Platziaphlora.

Die oud-Griekse roman was sekerlik die mees uitstaande genre-skepping in die ná-klassieke Griekse letterkunde. Dit was die laaste werklik groot profane bydrae tot ons oud-Griekse literêre erfenis. Al vyf hierdie bewaar geblewe Griekse romans is getitel op die naam van die held en heldin van die verhaal, vreemde Griekse eiename vir die moderne leser: Chaireas en Kallirhoë (deur Chariton); Habrakomes en Antheia (deur Xenophon Ephesius); Leukippe en Kleitophon (deur Achilles Tatius); Daphnis en Chloê (deur Longus van Lesbos); en Theagenes en Charikleia (deur Heliodorus).

In 1986 het ek op Cambridge, in medewerking met dr Richard Hunter van Pembroke College (nou Regius Professor in Grieks aan dié Universiteit) ’n verhandeling geskryf oor die oorsprong, ontwikkeling, aard en wese van die oud-Griekse roman. Dit was tydens ’n sabbatsverlof.

Die eerste dieptestudie van die Grieks-Hellenistiese roman was gedoen deur die Duitse geleerde Erwin Rohde (Der grieschen Roman und seine Vorläufer, Leipzig, 1876). Rhode was van mening dat daardie ou Griekse romans beskou moet word as die produkte van die oefen in vrye fiksie in prosa by die Griekse Tweede Sofisme met hul ‘spitsvondige stelwyse’ daarby. Die skeppende oud-Griekse letterkunde (filosofie, retoriek en historiografie uitgesluit) was daarvoor net beoefen in digvorm (soos ook by die epiek en liriek), gebaseer, soos by hul tragiese dramas, op die oorgelewerde mitologie en die interpretasie daarvan. Die komiese dramas van Aristophanes weer was gebaseer op aktuele onderwerpe van die dag gemeng met fantasievlugte, maar ook in versvorm gekomponeer. Die ware fiksie-skrywing in Grieks sou eers aan die einde kom.

Nou, met die roman, het prosa, met sy veel groter vryheid as draer van die verhaal opgetree (wat soms wel op historiese kerne gebou kon gewees het), vry van metriese oorweginge by die komposisie daarvan. Die vroegste Griekse romans was volgens Ben Edwin Perry (The Ancient Romances, 1967) die doelbewuste skeppinge van die oud-Griekse gees en genie, ŉ plasma sui generis. BP Reardon (The Greek Novel in Phoenix 23, 1969) het die oud-Griekse roman gesien as die ‘mite’ van die laat-Hellenisme. Reinhold Merkelbach (Roman und Mysterium in der Antike, 1962) het hierdie romans as hagiografies van oorsprong gesien, dws as misterie-tekste wat net vir die ingewydes bedoel was. Só ook het Karl Kerényi (Die griechische-orientalische Romanliteratur, 1927 en Der antieke Roman, 1971) gemeen. Dit het daarvan ŉ soort romans-à-clef, oftewel ‘sleutel’-romans, gemaak. Erwin Rohde, hierbo aangehaal, het die voorlopers van die oud-Griekse romans gesien as gekoppel aan die Noord-Afrikaanse Alexandrynse erotiese poësie in vroeë reisverhale (waarvan die meeste uit die Ooste afkomstig kon gewees as ons na die eiename daarin kyk en die bloed in hul are sou ontleed). Bruno Lavagnini (Le Origini del Romanzo Greco, 1922, en Studi sul Romanzo Greco, 1950), het die eenvoud en demotiese karakter van die oud-Griekse romans beklemtoon, en die geestelike waardes wat dit beliggaam as iets eie aan die kulturele uitkyk van die ná-klassieke Hellenistiese tydvak gesien. Dit was as’t ware volksboeke, hoofsaaklik geskryf vir die laer volksklasse in die alledaagse Griekse omgangstaal en idioom van die dag.

Die vier basiese kenmerke van die oud-Griekse roman behels (1) die fundamentele fiktiewe inslag daarvan, selfs waar historiese of mitologiese karakters wel op ‘historisiteit’ sou aanspraak kon maak; (2) die alles-samebindende liefdestema daarin wat as kapstok dien vir alles wat gebeur met die byprodukte van Eros soos afguns, haat en jaloesie; (3) die opeenstapeling van eindelose swerftogte soos beliggaam in denkbeeldige reise en avonture; en (4) die groot vryheid van prosa as draer van die verhaal (terwyl poësie deur metrum gebonde was).

Thomas Hägg (The Novel in Antiquity, 1983) had die teorie dat hierdie Griekse romans oorwegend vir ŉ vroulike leserspubliek bedoel moes gewees het, want die heldin is meer dikwels die eintlike hoofkarakter in die roman. Daar word selfs gesuggereer dat van die skrywers daarvan manlike pseudonieme vir vroue kon gewees het. Perry (hierbo aangehaal) het die oud-Griekse roman ook as ‘juvenile literature’ geklassifiseer. Elizabeth Haight (Essays on Ancient Fiction, 1936; Essays on the Greek Romances, 1943; en More Essays on the Greek Romances, 1945 – al drie werke in New York gepubliseer) het ook saamgestem dat dit vir die jeug bedoel was, want die hoofkarakters is altyd om en by 18 jaar oud of nog jonger.

Die verhale van die oud-Griekse roman had altyd ŉ gelukkige einde. Die jong held en heldin van die verhaal staan altyd op die punt van ŉ huwelik, waarna hulle so verterend uitgesien het, wanneer daar iets gebeur wat hulle, veral deur die afguns en jaloesie van ŉ derde party, op die nippertjie op ŉ wrede wyse skei. En daarna begin die omswerwinge van die geliefdes. In die proses is skyndood ŉ truuk wat gereeld aangewend word. Alles is dan, helaas, verby. Net die smart bly oor van ŉ onvervulde liefdesvoltrekking vir die agtergeblewene. En dan kom die kinkel in die storie wanneer hulle mekaar weer lewend ontdek op die onwaarskynlikste wyses. In die oud-Griekse dramatiek het dit bekend gestaan as anagnôrisis, oftewel die (weer) herkennende ontdekking van mekaar. And they lived happily ever after.

Die oud-Griekse roman is altyd gelaai met intriges. Afwisselende episodes in die verhaal volg mekaar met skrikwekkende reëlmaat op, dikwels binne ŉ naïewe valse sentiment ter wille van ŉ sensasionele formulering in dekadente taal. Terwyl die roman vandag een van die mees Proteïese literêre uitdrukkingsvorme is – wat wissel in vorm en karakter (vgl Shipley, Dictionary of Literary Terms, p 283), het die ou Grieke by die intrige-roman gebly. Dit wou net, ter wille van blote vermaak, fiktiewe stories vertel op ŉ sensasionele wyse. En al die fantastiese gebeure in die verhaal word additief én kousaal aan die draad van die liefdestema opgehang.

Chariton se roman (van die eerste eeu voor Christus: vgl AD Papanikolaou, Zur Sprache Charitons, 1962) val tog op met sy eenvoud van konstruksie en direktheid van segging. Die Grieks daarvan stem ook merkwaardig ooreen met die na-klassieke Koine-Grieks van die Nuwe Testament. Xenophon Ephesius se roman (begin tweede eeu AD) maak weer uiteindelik slegs ŉ logboek uit van avontuurlike omswerwinge gegiet in ŉ bondige stramheid van segging, feitlik geheel sonder die andersins tipiese Griekse ékphrasis, oftewel breëre omskrywings. Achilles Tatius se roman (einde tweede eeu AD) is geskryf met groot sofistikasie – dit is meer abstrak en het daarby tog ŉ sterk retoriese inslag. Heliodorus se roman (einde vierde eeu AD) vertoon die logopoiós, die storieverteller, par excellence. Longus van Lesbos se roman (einde tweede eeu AD op die laatste) is nie alleen die oorspronklikste in opset nie (met die eiland Lesbos as ŉ ongewone eenheid van plek: vgl wat Aristoteles in sy Ars Poetica gesê het oor die verloop van ’n drama), maar die aanslag daarvan is uiters sensitief, selfs sensueel en dikwels sekerlik dekadent. Selfs die wisselende jaarseisoene speel ŉ subtiele simboliese rol in die gemoedstoestande van die held en heldin van die verhaal. Dit verteenwoordig sekerlik ŉ geheel nuwe eksperiment in die romanskrywing van die tyd. “Ons is almal slawe van die liefde,” het die gryse ou Philetas (boek 2.3, vervolgens) ons paartjie reeds vroeg geleer. “Die liefde is van goddelike oorsprong,” het hy gesê, “en daar bestaan geen manier om dit te ontvlug nie, behalwe maar een.”

Die term ‘novelle’ pas hierdie oud-Griekse genre miskien in die laaste instansie, die heel beste. Elkeen daarvan is immers ŉ novella, ŉ ‘nuwe’ storie-uitgawe (anékdotos, nog onuitgegewe, anekdoties, soos die Grieke dit genoem het). Maar ‘romans’ is dit tog ook wel omdat dit gereeld in die algemene volkstaal (die lingua Romana, tradisioneel vir die Latyners) geskryf was – skrywes van vermaak vir die volk en die man op straat. Eintlik is hierdie term (‘roman’) deels ’n misnomer. Dit was eintlik, in die eerste plek, gebruik vir die Latynse skrywers Petronius Arbiter en Lucius Apuleius se sogenaamde realistiese sede-romans van die vroeg-Christelike tydvak. Die Griekse novelles dateer eerder. Photius, die eertydse patriarg van Konstantinopel (negende eeu AD), het hierdie ou Griekse ‘romans’ tà dramatiká genoem, dws ‘dramatiese verhale’.

Daphnis en Chloê

Ek wil graag hier vir die leser ’n kykie bied in een van die vyf bewaargeblewe oud-Griekse romans, naamlik Longus se Daphnis en Chloê. Dit is nie alleen die kortste (ong 3 000 reëls) van hierdie oud-Griekse romans nie, maar ook die mees erotiese en daarby die mees psigo-analitiese sover dit die liefde aangaan. Goethe het by geleentheid dit in ’n brief aan Eckermann (gedateer 20 Maart 1831) gestel dat elke klassikus hierdie roman minstens een keer per jaar moet herlees. Dit bly per slot van rekening so menslik eg.

Oor Longus se Daphnis en Chloê is daar deur die eeue heen al meer kommentaar gelewer as oor enigeen van die ander oud-Griekse romanskrywers se werke. ’n Baie sensitiewe inleidende opstel bly seker dié van HHO Chalk, “Eros and the Lesbian Pastorals of Longus” (Journal of Hellenic Studies 80 [1960], pp 32-51). Nêrens in die oud-Griekse roman (wat almal die liefde as tema het) word daar ’n dieper analise van die liefde gemaak en ’n groter sintese tussen liefde en godsdiens aangetref as in Longus se Daphnis en Chloê nie. Die liefde word hier delikaat gemeng met die godsdiens van die natuur. Die Godheid is die Groot Moeder van die Aarde, en dit is Liefde (Erôs), en hierdie Liefde (Eros) is Dionusos.

Hierdie verhaal wat oor 18 maande afspeel (as ons die verloop van die seisoene volg) het ’n eenheid van plek (Lesbos). Daar is, soos by die ander ou Griekse romanskrywers geen omswerwinge nie. Die toneelskikking bly lokaal pastoraal op Lesbos. Ons held en heldin word ook nie aan doodsgevare blootgestel soos by die ander ou roman-skrywers nie. Daar is hier geen omstandigheidsmeganisme nodig om die storie op sy gang te plaas nie, want die onafwendbare loop van die seisoene sélf is ’n dinamisme van sy eie. Daphnis en Chloê gaan ook op ’n reis, nie in ruimte nie, maar in tyd. En vir hierdie rede het Longus hulle jong kinders gemaak, want kinders groei. Die liggaamlike en geestelike ontwikkeling van hierdie twee kinders is onvermydelik en onontkombaar om raak te sien. Die wydste simboliek hier is eintlik onverbloem. Dit bied ons ’n allegorie van die groei van die liefde self. Hierdie sinnebeeldige voorstelling van die ontwakende liefde deur die vier seisoene heen, gee aan Longus se roman ’n unieke bou en superieure konstruksie. Dit is miskien tog uiteindelik sekerlik die beste van die ou Griekse romans wat vir ons bewaar gebly het rondom die koms van die Christelike tydvak. Liefde hier is ’n misterie waarin elke sterfling, een of ander tyd, ingelei word om dit te ervaar.

Op grond van die aard van die Grieks waarin dit geskryf is, met inagneming van die taal en ‘nuwe’ eksperimentele styl daarvan (wat hier tot ’n ongekende hoogtepunt lei), is dit miskien nie later te dateer as 50 AD en op die allerlaatste 250 AD. Daar bestaan, merkwaardig genoeg, geen papirologiese getuienis van die vroeë sirkulasie daarvan in Egipte nie. Die vroegste (blote) opsomming daarvan wat ons vandag besit, is dié van Niketas Eugenianos (6. 439-50) wat dateer uit die 12de eeu AD. Otto Weinreich (Der griechischen Liebesroman, Zürich, 162, pp 18-19) het gewys op die sterk ooreenkoms tussen Daphnis en Chloê en die Romeinse landskapskilderkuns van die middel van die tweede eeu AD – ’n pastorale skilderstyl wat daarna nie meer so druk gebruik is nie (vgl F Wirth, Römische Wandmalerei, Berlin, 1934, p 87 vervolgens).

Die vaardigste analise van Daphnis en Chloê is seker sover uitgevoer deur Richard Hunter in sy A Study of Daphnis and Chloe, Cambridge, 1983. Hunter het nie soseer belanggestel in die eie-aard van die Grieks daarvan nie, maar eerder in die ‘boodskap’ wat dit wil oorbring, terwyl ek weer veral óók die aard van die laat-Grieks daarin nagegaan het in die lig van die Grieks van die Nuwe Testament (waar dit as ‘volksboek’ gedien het, hoewel soms meer Nieu-Sophistries is as die roman van Chariton). Hunter sien dit as ’n nuwe poging en eksperiment in die bestaande oud-Griekse romanskrywing. Ons kry hierin ’n indringende analise van die ontwakende liefde tussen ’n jong seun en ’n jong dogter wat dit tot vervulling wil bring. Die hoofkarakters hier is nie meer die stereotipe draadpoppe van die eertydse oud-Griekse romanskrywers nie.

Die verhaal van Daphnis en Chloê is relatief eenvoudig teenoor die kompleksiteit van die ander eertydse Griekse romansiers. ’n Jong seun en ’n jong dogter, Daphnis (15 jaar oud, met lang, pikswart, hare) en Chloê (13 jaar oud, ’n blondine), het die passie en die pyn van die ontwakende liefde ontdek, maar was nog te onskuldig om te weet wat dit is, en hoe om dit te stil. Wat dan ook aan hierdie roman sy dekadente erotiese karakter gee, is die opsigtelike, byna wellustige wyse waarop die volvoering van hierdie menslike drang deur Longus uitgebeeld word. Maar hy doen dit binne die onbeholpe naïwiteit van die jong paartjie. Lukainion moes hulle eers onderrig in die kunsies van die ars amatoria, oftewel “vrykuns” gegee het (vgl by bk 3. 18-20). Hoe ons heldin ’n maagd kon bly na Lukainion se eksplisiete instruksies, merk Robert Flacelière (A Literary History of Greece, 1962, p 364) op, sou net die aanvaarde romantiese konvensie van die tyd kon verklaar. In sy kort pro-oímion, oftewel voorwoord, het Longus reeds opgemerk: “Niemand het nog ooit die liefde ontvlug of sal dit kan ontvlug nie” (pántos gàr oúdeis Érota éphugen ê pheúxetai). Dáárom het hy hierdie vier boekdele opgestel, sê Longus. Want dit sal hom wat siek is, weer gesond maak, en hom wat in ’n donker put sit, weer opwek. By hom wat die liefde eens gesmaak het, sal dit herinneringe terugbring, en hom wat nog nie liefde gesmaak het, sal dit nou onderrig. “Mag God my help,” sluit hy hierdie voorrede af, “om met besonnenheid te skryf oor die liefdespassies van ander.”

Chloê het eerste die liefdespassie ontdek toe sy Daphnis kaal uit die vangput vir ’n wolf sien klim het, maar sy was nog te dom om te weet hoe om dit te hanteer. Sy gee aanvanklik Daphnis se fluitspel die skuld vir hierdie onverklaarbare betowering wat haar uit die bloute getref het (1.13), of dit was die water waarmee die kaal Daphnis sy liggaam afgewas het (1.14). En dan, na die eerste soen wat hy Chloê gegee het (1.17), word ook Dapnis self deur hierdie vreemde betowering oorval. Dit is met groot omsigtigheid dat die skrywer die ontwaking van die liefdespassie by ons jong held en heldin verwoord en uitbeeld. Hulle is nog heel onskuldig, naïef en onbeholpe. Hulle weet nog nie hoe om die liefde, wat van goddelik-metafisies van oorsprong is, liggaamlik fisies te stil nie. Hulle reken aanvanklik dat dit kan geskied deur slegs langs mekaar te lê, en aan mekaar vas te hou (2.11). In 3.14 probeer Daphnis om die daad van agter af te pleeg soos sy bokke wat hy oppas dit doen.

Daar kom eenvoudige, maar effektiewe retoriek voor in die “toesprake” wat Daphnis en Dorkon voer as hulle daarna meeding om die hand (en ’n soen) van Chloê (1.16), asook later in die “hofsaak” tussen die inwoners van Methumna op Lesbos en Daphnis (2.15-16). Daphnis is nog ’n onskuldige jongeling, wat weinig ruimte gelaat het vir die beoefening hier van retorika. Longus plaas woorde in die mond van Daphnis wat by hom moes pas, soos die redenaar Lusias van ouds dit ook gedoen het as logográphos vir sy Atheense kliënte. Stilisties korrek.

Hierdie pastorale verhaal van Longus speel 200 stadieë buite Mutilene op Lesbos af, wat ook eens, in die sewende eeu voor Christus die geboorte-eiland was van die groot oud-Griekse digteres Sappho. ’n Idilliese milieu word eers geskep van uitgestrekte graanlande, wingerde, weides, en ’n kus met sy wit sand. Daar is al op gewys dat Longus deeglik vertroud was met die antieke tipografie van Mutilene: vgl HJ Mason, Transactions of the American Journal of Philology 109 (1979), pp 149-63, asook P Green, Journal of Hellenic Studies 102 (1982), pp 210-14.

Al twee, Daphis en Chloê was vondelingkinders wat saam groot geword het. Sáám het hulle in die lente agter die veetroppe aangeloop, en sáám die tyd omgespeel, gehuppel, gesing en heuningblommetjies gepluk.

Eendag sou daar egter iets gebeur wat hierdie kinderlike verhouding vir goed sou versteur. Dit was, soos ons pas gesien het, toe Daphnis agter ’n bok aangehardloop en in ’n versteekte vanggat vir ’n wolf geval het. Die vriendelike beeswagter Dorkon het hom egter uitgehelp deur die rokspant van Chloê in die gat te laat afsak. Vol modder moes Daphis hom toe kaal afwas. En Chloê het vir die eerste keer in haar lewe ’n ontblote jongetjie aangekyk. En in haar het iets wakker geword wat nie geweet het wat dit was nie, maar haar ten diepste geprikkel het, en gevra het om hanteer te word. Hier begin dan die erotiek van Longus se verhaal.

Opvallende in hierdie roman is die rol wat die wisselende jaargetye binne die struktuur van die ontwaking van die liefde (erôs) daarvan speel. Die vier seisoene word hier op die treffendste moontlike wyse afgeteken. Daar is die blom-bottende lente (1.9 en 3.12-13), die warm skroeiende somer (1.23 en 3.24), die volrype herfs (2.1. en 4.1), en die kil winterkoue (3.3). Die eerste 11 hoofstukke van die derde bk. (waarin dit hoogwinter is) vorm seker ’n meesterstukkie van sy eie. Wanneer die wintersneeu die twee kinders van mekaar weghou, wag hulle angstig op die lente wat weer sal kom as ’n wedergeboorte uit die dood (3.4.2). Longus het heelpad nie net gesien en gehoor die, maar meelewend ook gevoel. Hy moes sélf geweet het wat dit is om die emosioneel-kille winterkou te beleef. Longus se Daphis en Chloê kan op meer as een vlak gelees word, waarvan die interpretasie daarvan oopgelaat word. Dit is juis hierdie “open-endedness” meen Richard Hunter (op cit, p 16) wat deel van die wese en sjarme van hierdie korte roman is. HHO Schalk (Journal of Hellenic Studies 80 [1960], p 38 vervolgens), wys daarop dat binne hierdie siklus van die vier seisoene daar telkens ’n drieledige opset in die bou van die verhaal aangewys kan word, naamlik die beskrywing van die seisoene self, die reaksie van Daphnis en Chloê op hierdie wisseling in die natuur en dat bepaalde gebeurtenisse en episodes dan daarmee saamhang. Dit dui op ’n bestudeerde gekunsteldheid wat die skrywer in die vorm en verloop van sy verhaal heel vaardig, as kunstenaar, ingebou het. Hiermee het Longus die grondpatroon van sy verhaal finale beslag gegee. Slegs by die sewende eenheid hier in bk. 4 word die patroon treffend afgewissel. Die gebeurtenisse en episodes aan die einde van elke afdeling behels die vertel en interpretasie van drome en visioene (by 1.7, 2.23 en 4.34); die vertelling van landelike legendes soos by 1:7 (die legende van die bosduif), 2.34 (die legende van die Surinx) en 3.23 (die legende van Echo); asook die weergawes van mitologiese anekdotes; die verslag van (wed)stryde; die weergawe van mitologiese anekdotes en die louter okkupasie met die pastorale, die eenvoudige aardse veldlewe. By 4.15 kan ons sien hoe ’n ware herder sy fluit bespeel en só sy diere verskillend laat reageer met iedere wisseling in die toon van sy deuntjie.

Die natuur in ons roman word ryklik beskrywe. Opvallend is die rol van die denneboom daarin (vgl H Reich, De Alciphronis Longque aetate, dissertasie, Königsberg, 1894, p 35). Die rede is waarskynlik die assosiasie van die denneboom met Pan. Die storie van Pan en Pitus word eksplisiet opgehaal by 1.27. 2.7 en 39 en ook geïmpliseer by 1.23 en 3.24 onder andere. Daar moet hier daarop gewys word dat die denneboom dikwels figureer in die Dionusise ritueel.

Op ’n ander vlak toon Daphnis en Chloê, heel pikant, vele ooreenkomste met die diere wat hulle oppas: vgl byvoorbeeld by 1.10.3 waar die tweetjies geleer het hoe om te sing in nabootsing van die voëls, hoe om die blomme te pluk (afwei) in nabootsing van die bok- en skaaplammers en hoe om die blomme te koester soos die bye (1.9.2). Die diere het hul selfs geleer hoe om te paar (3.14.4). Tog, hulle het mense gebly sonder om diere te word soos Aristoteles die onderskeid stel in sy Ars Poetica (1448 b 5-9).

Daphnis in die mitologie

Oor die legende van Daphnis (en Chloê) het veral G Wojaczek (Daphnis, Meisenheim-am-Glam, 1969) ’n deeglike studie gemaak. Was Daphnis meer as ’n mens van vlees en bloed, goddelik geïnkarneer? Die hoofbronne van die Daphnis-legende vind ons by Diodorus Siculus (4.84), Aelianus (Vera Historia, 10-18), en by Parthenius (Erotica Pathemata, 29). Daphnis sou die seun van Hermes en ’n nimf gewees het wat (onwelkom by geboorte) te vondeling gelê was. Dit was óf ’n skaapwagter (aipólos) óf ’n beeswagter (boukólos) wat hom in die veld gevind het en gered het om deur wilde diere verskeur te word.

Daphnis word in die ou Griekse legendes selfs voorgestel as die prôtos heuretês (die eerste uitvinder) van die lier (lúra), en die skepper van die bukoliese poësie as herdersdigting. Nadat hy sy liefdesbelofte aan ’n nimf verbreek het, het die gode hom toe met blindheid geslaan. Al wat toe oorgebly het was om te sing van die ‘smarte van Daphinis’ (tà Dáphnidos álgea) – in teenstelling met die liefdes-ervaringe wat Longus hom laat beleef het. Deur Daphnis ’n bokwagter te maak, bring Longus hom weer ’n ooreenkoms met die veldgod Pan. As Daphnis by geleentheid onsuksesvol probeer paar met Chloê (3.14.5), steek hy maar sleg af by die “bokklimmer” (aigibátês) Pan.

Die eed van getrouheid wat Daphnis by geleentheid aan Chloê gesweer het (2.39) herinner ons aan die mitologiese eed wat hy aan die nimf sou gemaak het. Die Daphnis van Longus was óók ontrou aan Chloê toe Lukanion, die vrou van Chromis, hom geleer het hoe om te paar. Die scholias Philargyrius by Theokritos se vyfde Idille (reël 20) vertel ons dat Luca (vgl lúkos, “wolf” in Grieks) of Hedina die naam van die nimf was wat so hartstogtelik vir Daphnis bemin het. Hoewel die mitologiese Daphnis baie duidelik Longus se model was, het (en moes) hy tog ’n duidelik eie stempel op sý Daphnis afdruk, terwyl hy wel ’n goddelike dimensie toelaat.

Die Proloog van Daphnis en Chloê

Longus se Daphnis en Chloê word voorgestel as ’n verhaal wat lê agter ’n serie van aparte (maar verwante) skilderye van tonele wat die skrywer gesien het in die Bos van die Nimfe terwyl hy op Lesbos gejag het. Vergelyk hierdie skildery van die ontvoering van Europa wat Achilles Tatius (Leukippe en Kleitophon) aan die skryf gesit het, en die tableau vivant waarmee Heliodorus sy roman weer begin. Oor die effek van hierdie proloog is Richard Hunter (op cit, p 40) beslis: “Whatever the relationship between Longus’ narrative style and ancient ‘narrative’ painting may be, it is clear that in the prologue Longus reflects the practice of those ancient writers and orators who attempted to make their audience see important incidents ‘with the mind’s eye’, to make them visualise the events.” Daphnis en Chloê as kunswerk word as ’n wygeskenk (anáthêma, “dit wat opsy gesit is”) opgedra aan Eros (Erôs, die Liefde), aan die nimfe, en aan Pan, asook aan alle mense as ’n genoeglike besitting (Proloog, 3). Dit is nie alleen bedoel as ’n stukkie amoreuse vermaak nie, maar is ook ’n ernstige opdrag juis van en aan Eros, die Nimfe en die bosgod Pan – en dan ook, in die laaste instansie in die laaste boek, aan die wyngod Dionusos. Hierdie Dionusos, wat eers laat, en heel onwilliglik, deel van die Olimpiese panteon geword het, was Dionusos poluônumos, Dionusos “wat onder baie name vaar” (vgl Sophokles se Antigonê, reël 1115), en ook elders bekend was as Dionusos muriómorphos (“wat baie gestaltes gehad het”). Longus se Dionusos, meen HHO Chalk (Journal of Hellenic Studies 80 [1960], p 32 vervolgens), was uiteindelik die Dionusos van die Orphies-Dionusiese misterieë van die Griek-Oosterse misterie-godsdienste. By Daphnis en Chloê (4.26) word hierdie Dionusos dan ook formeel geassosieer met Pan en die Nimfe. Longus het sy roman as ’n skildery voorgestel met visuele appèl. Interessant is dit dat die Griekse gráphein kan beteken “om te skyf” én “om te teken”. In die Bisantynse periode kan die woord historeîn (vandaar ons “historie”) óók beteken “om te skilder”. Vgl hier die beroemde dictum van die epigramskrywer Simonides van Keos (ong 556-468 vC), naamlik dat ’n skildery stille poësie is, en poësie self weer ’n skildery is wat praat.

Longus sê in sy Proloog dat dit vir hom nodig was om ’n uitlêer (eksêgêtês) te soek om die skildery van die liefdesverhaal wat hy gesien het te interpreteer. Hy het dit toe verkry en gaan ons nou daaroor uitvoerig inlig in die vier boekdele van sy verhaal wat volg. Die doel van dit alles is om “hom wat siek is, gesond te maak; en hom wat pyn verduur te bemoedig”. Hy skryf ook hierdie roman om “hom wat liefde reeds gesmaak het, weer daaraan te herinner; en hom wat nog nie lief gehad het nie, te onderrig”. So word Longus dan ’n mustagôgós (hy wat ander in die misterieë inlei), en sy roman ’n handboek van die geheimenisse van die liefde. By 2.7 het die gryse ou Philetas, op ’n vraag wat liefde is, geantwoord, “Liefde, my kinders, is God”. In die oorspronklike Grieks is daar ’n mooi woordspel: Erôs estí ho théos (“God is Liefde / Liefde is God’). Vgl hier ook die woordspeling by die legende van Echo (3.23), waar “ledemate” en “liedere” dieselfde Griekse woord soos in mélos vertaal, asook by 4.10 waar Astulos se parasiet Gnathon se naam sinspeel op die Griekse woord gnáthos vir “kaak”. Die pará-sitos ( < pará, “by” + sítos, “koring”, “kos”) as klaploper was ’n bekende figuur in die oud-Griekse Nuwe Komedie.

HHO Chalk (op cit, p 47, voetnoot 105) wys daarop dat Dorkon (vermom as ’n wolf) se poging om Chloê te vang (1.20) en Lukainion se instruksies aan Daphnis in die ars amatoria (3.18) uiteindelik in beskrywing én funksie ooreenstem: beide vind plaas in die bosruigtes, en beide leidende figure had reeds ondervinding van die erôtikê téchnê. Die funksie daarvan is in beide gevalle om aan te toon dat die liefde iets universeel is, en nie net die persoonlike gewaarwordinge van ons held en heldin nie. Die taal waarin dit kom, suggereer ook later dat ’n parallel getrek kan word tussen die wond (en bloed) van Dorkon wanneer hy noodlottig getref is (1.29) en die “wond” en die bloed van die ontmaagding van Chloê wat Lukainion later sou voorspel (3.19-20).

Tragies, in die eerste boek van ons roman (1.29) is die dood en laaste woorde van Dorkon. En Chloê het van hom afskeid geneem met ’n soen waarvan Daphins onbewus gebly het (1.30-31). In 1.31 kry ons ook die beskrywing van die begrafnis van hierdie boukólos (beeswagter) van weleer. Selfs sy diere op die veld het saam geween.

Lukainion se onderrig aan Daphnis in die ars amatoria by 3.18 mag eksplisiet wulps wees, maar Longus bied dit tog sensitief genoeg aan. Die storie van die appel by 3.33-34 het waarskynlik ’n dieper simboliese betekenis. In die Hebreeuse Ou-Testamentiese verhaal (Genesis 3) was dit Eva (d i “Ewige Lewe”) wat die vrug “van die boom van alle kennis (van goed en van kwaad)” afgepluk en ook haar man Adam (d i “Rooi Stof”) daarvan gegee het om te eet. Soos in die Ou Testament kan die godheid hier ook op bonatuurlike wyse ingetree (en redding) gegee het: vgl Pan se tussenkoms by 2.25 vervolgens. Die Nimfe en Dionusos (Bacchus) had ook hulle rol in hierdie roman. Ek kan net hier opmerk dat die vrug waarskynlik geen “appel” was nie. In Latyn is ’n appel ’n malum, en beteken (as adjektief) malus, “sleg”. Hierdie transponering is vroeg reeds deur die Romeinse kerk gemaak. Ek kan ook hier net daarop wys dat die “boom van kennis van goed en kwaad” in die oorspronklike Hebreeus eerder beteken die “boom van aangenaam en onaangenaam (om dit om te draai).

Eintlik is Daphnis en Chloê nie ’n storie met ’n intrige nie. Dit is bloot ’n gevallestudie van die ontwakende liefde by twee jong mense. En hier kan ons verwag dat simboliek ’n besliste rol sou speel.

Daphnis en Chloê, holisties gesien, kan net so goed ’n allegorie (sinnebeeldige voorstelling) wees van Eros self in al sy fases van ontwaking en vervulling. Dit is immers, soos ons reeds gesien het, ’n indringende analise van die psigologie van die ontwakende liefde by die mens. Weereens som Richard Hunter (op cit, p 51 vervolgens) dit uiters raak op as hy sê: “By presenting his novel as the story behind a painting which he had come across, Longus foreshadows the themes of art, nature and imitation [mímêsis] which are to dominate the novel. This device also advertises the finite tame-scale of the work and calls attention to its visual power. Moreover, in stressing his work’s fictional nature and its academic affiliations with the long-established division of literature into the dulce and the utile. Longus lays playful claim to both of these virtues.” Longus het sy werk geskryf om te vermaak én om onderrig te gee. Dit is boeiend én nuttig.

Die literêre bou, struktuur en styl van Daphnis en Chloê

Daphnis en Chloê se styl is afgerond en die segging daarvan helder deskriptief. Sommige beskrywings mag “primitief” wees, maar dit bly warm, sensitief en sekerlik sensueel. Die uitkyk en die styl daarvan is onmiskenbaar pastoraal soos by Theokritos. Daar is soms ’n byna oordadigheid in die beskrywing van die natuur. Daar word dikwels beweeg in ’n wonderwêreld, ’n feëwêreld, die wêreld van die eenvoudige herderslewe op die platteland, óók op paradoksale wyse. Vgl hier byvoorbeeld die ou Philetas se siening en beskrywing van die liefde (2.3-7) en die optrede van Pan (2.25-27). Laasgenoemde herinner aan die ingryping, so dikwels, van die Godheid van die Ou Testament.

In die 1657-vertaling daarvan deur George Thornley in die Loeb-series (hersien en geannoteer deur JM Edmunds) gee aan hierdie roman ’n ouwêreldse, oud-modieuse sjarme wat duidelik ook in die gees van die Griekse grondteks weerspieël word. En dit versag dan ook dikwels die direkte erotiek van die verhaal.

Longus se Daphnis en Chloê is vol echo’s en sinspelings uit die Griekse pre-klassieke, klassieke, en Hellenistiese erfenis. Die volledigste opname van Longus se ontlening aan die vroeëre Griekse literatuur is gedoen deur G Valley, Über den sprachgebrauch des Longus (dissertasie, Uppsalla, 1924) pp 79-104.

Sommige ooreenkomste mag onbewustelik wees. Ander weer mag lê binne die tradisie van die oud-Griekse romanskrywing self wat toe al vir ’n paar eeue aan die gang was sedert Chariton in die 1ste eeu vC. Daar is egter besliste nabootsings en herinterpretasies. So, byvoorbeeld, as die Nimfe by 2.23.4 vir Daphnis in ’n droom krygshulp beloof deur Pan (aan wie hy en Chloê vroeër eer betoon het), dan laat dit ons onmiddellik dink aan Herodotus 6.105, waar Pan aan die renbode Philippides op die vlakte van Arkadië verskyn, hom berispe, en dan hulp aan die Atheners beloof tydens die Persiese inval van 480 vC.

Die twee skrywers aan wie Longus egter die meeste ontleen het, is die eposskrywer Homerus en die liriekskrywer Theokritos. Vir Longus se skuld by Homerus, vgl AM Scarcella, “La tecnica dell” imitazione in Longo Sofista”, Giornale Italiano di Filologia, n s 2 (1971), pp 34-59; en vir Longus se skuld by Theokritos, vgl H Reich, De Alciphronis longique aetate (dissertasie, Köningsberg, 1941, pp 56-65, asook G Valley, op cit, pp 80-8. As voorbeeld van ’n Homeriese ontlening by Longus, vgl Odusseia 19.536-53 by Daphnis en Chloê 3.16.2; en vir ’n ontlening aan Theokritos, vgl byvoorbeeld Idille 5.88-9 met Daphnis en Chloê 3.15.2. Die nabootsings uit Theokritos, wat as herderdigter Longus se model per excellence was, is daar nie minder nie as 24 ontlenings al opgespoor. Dit sou oorbodig wees om die volle katalogus van ontlenings hier te wil weergee. Longus het ook, onvermydelik, aan die Griekse romanskrywers voor hom ontleen. Immers, hierdie genre sou reeds ’n eie idioom ontwerp het. Vir die herenigingstonele (anagnôrisis: “herkenning”) by Daphnis en Chloê 2.30.2 en 3.7.3 vgl die soortgelyke by Heliodorus (Theagenes en Charikleia) 2.6.3 en Xenophon Ephesius (Habrokomes en Antheia) 5.13.3. In die herkenningstoneel by 4.21 herken Dionusophanes vir Daphnis aan die herkenningstekens wat saam met hom by sy tevondelingslegging agtergelaat is, naamlik ’n purper mantel, ’n goue borsspeld en ’n dolk met ’n ivoorhandvatsel. By 4.35 herken Megakles vir Chloê aan haar goue gordeltjie, skoentjies en enkelbandjies. Hierdie motief was deel van die antieke Griekse treurspeldigting sowel as die blyspeldigting.

By Longus kom daar ook opvallende verskille met sy voorgangers voor. By die romans van Xenophon Ephesius en Chariton byvoorbeeld, word die held en heldin geskei pas ná hulle huwelik om later weer geluksalig herenig te word na eindelose avonture en swerftogte. By Longus sou die paartjie egter eers aan die einde van die verhaal trou (en die skrywer sê in ’n kolofon – as dit eg is – dat die huwelik ’n uiters gelukkige een was, en dat hulle twee kinders gehad het). Toe hulle ook vir ’n tydjie geskei was, het Eros eksplisiet voorspel dat hulle uiteindelik weer bymekaar sal uitkom (vgl by 2.5.3-4). Hierdie voorspelling doen natuurlik die suspensie van die verhaal skade aan. Maar Longus se interes het op ’n ander vlak gelê, naamlik dié van ’n analise van die ontwakende liefde by ’n jong paartjie. Die vroeëre Griekse romanskrywers voor Longus het in hoofsaak belanggestel in die ongelooflike avonture en omswerwinge van die held en heldin van die verhaal, met die (tog voorspelbare) uiteindelik gelukkige afloop van die verhaal.

Die episodiese karakter van Daphnis en Chloê

Die essensiële verskil tussen Longus en sy voorgangers lê nie in die eerste plek in die pastorale opset van sy verhaal nie, maar eerder in die opset van die struktuur daarvan. Daphnis en Chloê moet en sal (so is reeds voorspel deur Eros by 2.5.3-4) uiteindelik één word. Dit is die Leitmotiv van die verhaal, maar daaromheen word ’n hele reeks selfstandige tonele ingeweef in plaas van die kontinuerende swerftogte van die held en heldin van die verhaal soos by die vorige oud-Griekse romanskrywers. Die episodiese karakter van Daphnis en Chloê is onmiskenbaar en meer duidelik gemarkeer as in die bytonele van die ander ou Griekse romanskrywers. Otmar Schlissel von Fleschenberg in sy Entwicklungsgeschichte des griechischen Romans im Altertum (Halle, 1913, pp 83-94) het dit hier volledig uitgespel, en ook so in sy “DieTechnik des Bildeinsatzes” in Philologus 72 (1913), pp 83-114. Hy meen dat Longus se Daphnis en Chloê, afgesien van die Proloog, in twaalf opeenvolgende episodes opgedeel kan word. Hy het ook die bou en struktuur van die onderskeie episodes bestudeer, en gevind dat dit elke keer ’n min of meer vaste patroon het. Dit begin elke keer met ’n inleiding (wat gewoonlik tyd en plek stel), gevolg deur ’n afdeling wat aan Daphnis en Chloê gewy word, en wat elke keer afsluit met ’n toneel waar die twee kinders (weer) bymekaar is. Dit het ’n uiters aantreklike skema van simmetrie tot gevolg, maar word soms wel, moet ons toegee, ietwat geforseerd aangebied. Hierdie afsonderlike episodes in Longus se roman is nie slegs variasies op die tema van “gevaar vir die held of heldin” van die verhaal nie (soos by sy voorgangers), maar is, soos die Proloog reeds suggereer, heel aparte selfstandige tonele getrek uit ’n wye bronnereeks.

Die bukoliese tradisie in Daphnis en Chloê

Daphnis en Chloê dra ’n sterk herdersdigtelike inslag wat gevoed is uit die pastorale digting van weleer sowel as uit die die bukoliese prosa-fiksie van die tyd. By eersgenoemde was Theokritos van Sirakuse op Sicilië (floreat ong 270 vC) natuurlik die hoofmodel, skitterende pastoraaldigter wat hy was. Die sewende redevoering van Dion Chrusostomos (d i sy Euboïcus) is ’n goeie voorbeeld van landelike prosaskrywing wat Longus geëksploiteer het (vgl by Richard Hunter, op cit, p 66). Beide Longus en Dion Chrusostomos blink uit in êthopoiïa, oortuigende karakterbeelding.

Daphnis en Chloê en die oud-Griekse Nuwe Komedie

Hierdie aspek van Longus se Daphnis en Chloê is deeglik verken deur Arthur Heiserman, The Novel before the Novel (Chicago, 1977), pp 130-45; Marisa Bert, Studi Classici e Orientali 16 (1967), pp 353-8; en C Corbate, “Da Menandro a Caritone. Studi sulle genesi del romanzo greco e i suoi rapporti con la commedia nuova I” in Quarderni Triestini sul teatro antico, I (1968), pp 5-44. Hulle het die ooreenkomste en probleme wat ons op hierdie terrein teëkom uitgelig en ondersoek. Die motief van die tevondeling-legging van ongewenste kinders, dat hulle dan deur herders gevind en grootgemaak word (soos Oedipus [Oidípous, “Swelvoetjies” in Grieks] van ouds by die treurspeldigter Sophokles) en die uiteindelike herkenning deur gnôrísmata (herkenningstekens) was ook ’n bekende truuk by die oud-Griekse Nuwe Komedie. In sy weergawe van hoe dit gekom het dat hy Chloê te vondeling gelê het, sê Megakles (4.35), dat hy dit gedoen het omdat hy nie geldelik in staat was om haar groot te maak nie. Megakles se storie herinner ons spesifiek aan ’n soortgelyke weergawe van Pataikos in Menandros se Perikeíromenê (reëls 802-12). In sy Epitrépontês wys Menadros hoe ’n paartjie, ná die uitlewering van gnôrísmata nie kon trou nie omdat dit toe geblyk het dat hulle broer en suster was. Richard Hunter (op cit, 68) is van mening dat Longus ons die hele pad treiter (“teases”) met die idee dat Daphis en Chloê uiteindelik as broer en suster bewys sal word. Lamon laat inderdaad daardie suggestie by 3.31.4, wanneer hy sê (nadat hulle nie in staat was om te paar nie), “Laat hulle dan nou mekaar liefhê soos adelphoí”, d i broer en suster. Die intieme hofmaak tussen Daphnis en Lukainion, waarna reeds verwys is, is miskien selfs te erg vir die oud-Griekse Komedie, maar tog was die rol van hetaírai (minnaresse en hulle minnaars) hier heel aanvaarbaar. Nietemin, “Lukainion” sou in klank kon klop met tò lukaínion wat die naam was wat gegee was aan die komiese masker van ’n maer ou wyf (vgl Pollux, 4.150, lúkos syne ’n “wolf”). Heteroseksualiteit was in belang van die liefdesroman. Daarom word homoseksualiteit en pederastie hier afgekeur: vgl Daphnis se weiering met Gnathon se toenadering (4.11) in ons roman. Daphnis wys Gnathon daarop (4.12.2) dat dit nie eens by diere voorkom nie. Tog was homoseksualiteit algemeen in die oud-Griekse maatskappy (veral waar ’n ouer man ’n jong seun uitgekies het). By 4.17 kan ons sien hoe so ’n pederas na ’n jong seun kyk op wie hy verlief geraak het. Elders by die vroeëre oud-Griekse romanskrywers word onnatuurlike praktyke soos hierdie met groot omsigtigheid en empatie behandel: vgl byvoorbeeld by Xenophon Ephesius se hantering van die verhouding tussen Hippothoös en Kleisthenes, en Achilles Tatius se hantering van die verhouding tussen Kleinias en Charikles in hulle onderskeie romans wat ek hierbo aangegee het.

Die beskrywing van Lamon se tuin

Daar is ’n passasie in Longus se Daphnis en Chloê waar hy veral gebruik maak van die retoriese tradisie in sy beskrywing van die tuin van Dionusophanes (4.2-3), ’n kêpos wat in die sorg was van Lamon, en wat hy met soveel prag en geur afteken. So ’n ékphrasis (detail beskrywing) is ’n algemene Sofistiese aanslag, en word van oudsher af gebaseer op Homerus se beskrywing van die tuin (parádeisos) van Alkinoös in die 7de boek van die Odusseia. Pierre Grimal, in ’n artikel in Revue Archéologique (6), 49 (1957), pp 211-14, het daarop gewys dat die beskrywing van hierdie tuin ’n sterk Oosterse karakter dra. Die oud-Griekse romanskrywing dra origens inderdaad ook ’n sterk Oosterse inslag – interessant as ons die ontstaansmilieu van hierdie genre nagaan, selfs in temas en naamgewings. Volgens Gunner Valley (op cit, hoofstuk 6) het die plattrap van Dionusophanes se tuin ook simboliese betekenis. Hierdie daad van Lampis (4.7-8) kan moontlik die ontmaagding van Chloê simboliseer. Valley bring dit dan ook in verband met fr 117 van Sappho, uit ’n gedig wat Longus waarskynlik moes geken het.

Taal en styl van Daphis en Chloê

Richard Hunter (op cit, p 84) wys daarop dat Daphnis en Chloê ‘n goeie voorbeeld is van die inherente spanning in pastorale en bukoliese literatuur (poësie) tussen die eenvoud van die stofgewe daarvan en die sofistikasie van die literêre styl waarin dit opgestel is. Erwin Rohde (Der griechische Roman, Leipzig, 1876, 3de uitg. 1914, p 549) het die konvensionele oud-Griekse roman in die eerste plek gesien as ’n sintese van ’n liefdesverhaal en ’n avontuurverhaal. By Longus is dit egter ’n sintese uit ’n liefdesverhaal en slegs die tradisionele pastorale digting daarin. Die pastorale is egter intrinsiek sonder “geskiedenis” omdat dit tydloos is. Om ’n basis vir sy storie te hê het Longus die stad Mutilene op Lesbos geneem en enkele ander avonture “van buite” ingebring. Die gevolg hiervan was ’n kil indringing sonder werklike integrasie van die dele. Hierdie teorie is o.a. gevolg deur SL Wolff (The Greek Romance in Elizabethian Prose Fiction, Columbia, 1912, p 124) en L Castiglione (Rendiconti d Real Ist Lombard d Sc e Lett, Series 2.61, 1928, p .204). HHO Schalk (op cit, p 49, voetnoot 110 in fine) se kommentaar op hierdie analise is egter saaklik en onvleiend: “Rohde’s great skill in dissecting Longus’ origins and sources has left him with a corpse”.

Die kwessie van die eenheid van Daphnis en Chloê word ernstig bevraagteken deur sowel Otto Schlissel von Fleschenberg (Realencyclopädie der classischen Altertums-wissenschaft [Pauly-Wissowa-Kroll-Mittelhaus], sub “Longos”) as deur Samuel Wolff (op cit, p 199). Eersgenoemde meen dat ons hier met ’n reeks nouliks verwante tópoi/loci te doen het, en laasgenoemde sê dat geen streng eenheid by ’n skrywer verwag kan word wat self (in Proloog) verklaar dat hy slegs ’n reeks tonele afteken nie. Dit is die vier opeenvolgende seisoene wat die verhaal integraal sy raamwerk bied. Kritici het al daarop gewys dat daar ook ’n noue verband bestaan tussen die siklus van die seisoene by Daphnis en Chloê en die erotiese ondervinding self van ons held en heldin (vgl hier byvoorbeeld L Castiglioni (op cit, p 204). Wie volledig-beskrywende erotiek aan die einde van Daphnis en Chloê verwag het (met die voltrekking van die huwelik) sal teleurgesteld wees. Ons lees slegs in fine dat hulle mekaar omhels en gesoen het; dat hulle soos die voëls van die nag nie geslaap het nie; en dat Daphnis uiteindelik voordeel getrek het in Lukainion se les oor die ars amatoria.

In Daphnis en Chloê vind ons ’n basies ongekunstelde styl naas blomryke ekskursies wat ons toonstukke van die Asiatiese bombas kan noem. In reaksie op Isokrates van Athene se koel afgemete simmetriese periodes kry ons in die nieu-Sophistiese era van die Romeinse keisertydvak ’n doelbewuste barok vir jag op effek met klank en betekenis gekombineer. Dit is ’n rustelose styl waarby ons ’n vinnige opeenvolging kry van kort sinne en, in navolging van Gorgias van ouds, ’n onnatuurlike akkumulasie van woorde wat deur die betekenis of louter klank daarvan opwinding wil wek. Ludwig Radermacher (die skrywer van ’n sonderlinge Nuwe-Testamentiese grammatika in 1926) het dit by geleentheid heel gevat “konsertretorika” genoem.

Sulke blomryke passasies kom inderdaad in die Griekse teks van Longus se Daphnis en Chloê voor. Dit plaas hom dan ook binne die Tweede Sofisme. Onder dergelike passasies (“set pieces”) tel die Proloog, beskrywings soos dié van die wisselende jaarseisoene (waarna reeds hoër op verwys is), en beskrywings soos dié van Eros (Erôs), die Liefde self wat almal najaag. Tog, soos Gunnar Valley (Über den Sprachgebrauch des Longus, dissertasie, Uppsala, 1926) aangetoon het, verteenwoordig Longus se Grieks origens, en veral op leksikale vlak, ’n goeie voorbeeld van Koinê-Grieks wat die lingua cotidiana van die tyd was. Daar is lang narratiewe gedeeltes wat in eenvoudige Grieks opgestel is, opsigtelik ongekunsteld in styl soos by 4.18-26.

In navolging van S Heibges (De clausulis Charitoneis, dissertasie, Halle, 1911) het Richard Hunter (op cit, p 84 vervolgens) ook dergelike clausulae by Longus gaan soek. Hoewel die omvang van sy ondersoek beperk is, het Hunter tog gevind dat veral die dubbele trogee (v – v) aan die einde van sinne dikwels by Longus voorkom.

Veral die verhalende/narratiewe gedeeltes by Longus word dikwels gekenmerk deur ’n eenvoudige wyse van segging en diksie met ’n gemaklik-vloeiende styl. Die helderheid van sy sintaksis hier korrespondeer mooi met die klassieke modelle daarvan soos ons dit vind by skrywers soos die Atheense redenaar Lusias (wat as logográphos hoftoesprake geskryf het wat moes gepas het in die mond van die man op straat wat dit moes lewer), asook Xenophon van Athene (klassieke voorloper van die Koinê soos ons dit vind in die Griekse Nuwe Testament). In die meer “militêre” gedeeltes van sy verhaal het Longus egter selfs die model-historikus Thoukudides nageboots (vgl Valley, op cit, p 101).

Afgesien van die purper kolle van Asiatiese bombas wat soms by Longus voorkom, het hy tog ook dikwels gesorg vir die klassieke Atheense simmetrie en balans in die taal en struktuur van sy narratief. Vgl hier die skoonheidswedstryd tussen Daphnis en Dorkon by 1.16, waar Chloê sowel die beoordelaar as die prys is. Ons vind in die struktuur hier ’n aantreklike vermenging van parallelisme en chiasmus.

Hunter het ook (op cit, p 92 vervolgens) die glukutês (“sweetness”, in navolging van Cassius Longinus se beoordeling van die sublimiteit in die letterkunde) van Longus se styl ondersoek in die lig van die beskrywing van hierdie stylaard by Hermogenes van Tarsus. Só ’n aanvalligheid van styl het hierdie kritikus gemeen bring hêdonê (genot) vir die leser. Hunter (p 98) som sy excursus hier soos volg op: “Nevertheless, it is sufficiently plain that Longus expects his readers to be conscious of the scholastic, poetic and rhetorical traditions which lie behind his work, because he has chosen a style entirely suited to his subject, and the way in which his language and phrasing mirror the substance of the thought is one of the great attractions of this ‘sweet’ novel”.

Die eerste Engelse vertaling van Daphnis en Chloê is reeds in 1587 gepubliseer. Dit was egter nie gedoen uit die oorspronklike Griekse teks nie, maar was gebaseer op Jacques Amyot se Franse vertaling. Sir Thomas North het in 1579 dieselfde gedoen met sy “Lives of Plutarch”. Hy het ook net Amyot se vertaling ver-Engels. Die eerste Engelse vertaling van “Daphnis and Chloe” uit die Grieks is gepleeg deur George Thornly in 1657. Dit is baie aantreklik gedoen, maar is eweneens soms darem te vry met eie inlegkunde. Daarna kan die vertalings van George Moore, WD Lowe, Paul Turner en Jack Lindsay ook gelees word. Dit is gewoonlik prag-uitgawes, geïllustreer en besonders gebind.

Sappho en Longus se Lesbos

Die verkenning van Lesbos hier vorm ’n ekskursie op sigself, wat ek nie hier kan nalaat nie. Ons weet vandag bitter min van die sosiale gebruike en die morele waardes van ou Lesbos. Die beeld wat ons het, is dit wat ons slegs kan aflei uit die poësie van Sappho (gebore in die 7de eeu vC) en uit dié van haar land- en tydgenoot Alkaios. En dit strook beslis nie met die hedendaagse beeld van ’n ou Griekse eiland van ‘lesbiese’ liefde (à-la Sigmund Freud) nie. In hoofstuk X van John Addington Symonds se Studies in the Greek Poets (eerste uitgawe van 1973) word ’n uiters sensitiewe beeld geskep van die verskil in temperament tussen die tradisionele Ioniese, Doriese en Eoliese volksgroepe in die ou Griekse wêreld. Die Ioniërs (soos in ou Athene) het aanvanklik net belanggestel in die politiek van die pólis (d i die “stadstaat’) en die daarmee gepaardgaande wetgewing en handel, asook in die interne beoefening van die wetenskap (soos by die ou voor-Sokratiese phusikoí), en natuurlik ook in hul beeldende kunste. By die Doriërs, daarenteen (soos in Sparta op die Peloponnees), het dit in die eerste plek gegaan om stryd en oorlog, staatsmanskap en sosiale ekonomie. Die Eoliërs, met Eolies as die Griekse dialek van Lesbos waar Longus se roman Daphnis en Chloê afspeel, het die klem weer tradisioneel geval op die sensuele, op die fisiese skoonheid en liefde, op die erotiese en die emotiewe daarvan. Maar, sê Symonds, “the fruit (ultimately) bore was bitter and rotten. Lesbos became a byword for corruption”. Tog kan ons vandag net so goed die vroegste poëtiese voortbrengsels van die Eoliërs vergelyk met die sange van die troebadoere van Provence in Frankryk en die kunswerke van die Venesiese skilders van die Renaissance, wat óók baldadig omgegaan het met die sjarme van die menslike liggaam en vlees. Solank die oorspronklike varsheid daar was, het dit die sinne suggestief bekoor, maar dit sou uiteindelik tog ook in sensuele banaliteit en dekadensie kon verval.

Op Lesbos self, waar die oud-Griekse liriese digkuns sy oorsprong gehad het, het die strenge dissipline van die Spartane ontbreek sowel as die aardsheid van die ou Atheners. Die vroue van Lesbos het die bekoring en skoonheid van dans, musiek en die digkuns ten diepste probeer ontgin. Hulle het die viooltjies en die appelliefies in sy pastorale opset in die landskap raakgesien; die skoonheid van hulle olyfbome; die lappe groen van hul wynstokke; die kwispelende waterstroompies; die voëltjies wat in die woude begin sing met die aanbreek van die lente (in Mei) van elke nuwe jaar. Die ideale idilliese opset vir gevoelvolle poësie was daar. En in só ’n gemeenskap is Sappho en Longus (laasgenoemde hoewel eeue later) gebore en het hulle groot geword.

Dit was die eerste ware Westerse psigoanalis, Sigmund Freud (1856-1939), wat vroulike homoseksualiteit as “lesbies” gedefinieer het. Koningin Victoria van Engeland (wat op die troon was vanaf 1837 tot 1901) wou destyds wetgewing teen seksuele verhoudings tussen vrouens in Brittanje nie onderteken nie, juis omdat sy gemeen het dat so iets doodeenvoudig nie bestaan nie. Deesdae verbind Christelike kerke egter selfs “huwelike” tussen persone van dieselfde geslag, mans én vroue.

Literatuuraangawe

Daar is al ontsettend veel (inleidend en analities) oor die oud-Griekse roman as genre, sy oorsprong, en stylaard geskryf. Dit is nie my doel om hier daardie enorme corpus van geskrifte weer te gee nie. Die werke oor Longus se Daphnis en Chloê wat ek reeds hierbo aangehaal het, gaan ek ook nie weer bibliografies herhaal nie. Die enkele werke wat ek nou daarby tabuleer, maar nie hierbo genoem het nie, was egter ook vir my ten dienste.

M Berti, “Sulla Interpretazione mistica del romanzo di Longo” (Studi Classici e Orientali 16, 1967, pp 343-58); FC Christie, Longus and the development of pastoral tradition (dissertasie, Harvard, 1972); LR Cresci, “Il romanzo di Longo Sofista e la tradizione buccolica” (Atene e Roma, n.s., 1981, pp 1-25); S Deligiorgis, “Longus’ art in brief lives” (Philological Quarterly 53, 1974, pp 1-9); B Effe, “Longus. Zur Funksiongeschichte der Bukolik in der römischen Keiserzeit” (Hermes 110, 1982, pp 65-84); P Green, “Longus, Antiphon and the Topography of Lesbos”(Journal of Hellenic Studies 102, 1982, pp 210-14); DN Levin, “The pivotal role of Lycaenion in Longus’ Pastorals (Revista di Studi Classici 25, 1977, pp 5-17); W McCulloh, Longus (New York, 1970); MC Mittelstadt, Longus and the Greek Love Romance (dissertasie, Stanford, 1964); Idem, “Longus: Dapnis and Cloe and Roman narrative painting” (Latomus 26, 1967, pp 752-61); Idem, “Love, Eros and poetic art in Longus (Saggi . . . di Agostini, Turin, 1971, pp 305-32); O Shönberger, Longus (Berlin, 1960); P Turner, “Daphnis and Cloe: an Interpretation” (Greece and Rome, n.s., 7, 1960, pp 117-23); E Vaccarella, “L’eredità della pousia bucolica nel romanzo di Longo” (Monde Classico 5 (1935), pp 307-25). Edmund P Cueva & Shannon Byme (eds). A Companion to the Ancient Noval (Oxford, 2014, pp 584-97).

The post ’n Oud-Griekse roman: Daphnis en Chloê van Longus van Lesbos appeared first on LitNet.

↧

Die vleesgeworde Woord by Martinus Nijhoff en D.J. Opperman

December 11, 2018, 2:51 am

≫ Next: The Word as flesh with Martinus Nijhoff and D.J. Opperman

≪ Previous: ’n Oud-Griekse roman: Daphnis en Chloê van Longus van Lesbos

Die vleesgeworde Woord by Martinus Nijhoff en D.J. Opperman Lina Spies, emeritus professor, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
LitNet Akademies Jaargang 15(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Die sterkste kulturele verbintenis tussen Martinus Nijhoff (1894–1953) en D.J. Opperman (1914–1985) is die Calvinisme, die geloofstradisie waarbinne albei grootgeword het en waarbinne die Bybel die sentrale plek inneem. Beide digters se gerigtheid op die woord gaan terug op God wat skep deur die woord (Gen. 1:1–3) en op die Johannes-evangelie: “In die begin was die Woord, en die Woord was by God, en die Woord was God […] En die Woord het vlees geword en onder ons gewoon” (Joh. 1:1, 14).

Wanneer die digter sy persoonlike ontroering onderwerp aan die vormlike eise wat die gedig daaraan stel, word die woord vlees; gee dit op konkrete wyse uitdrukking aan die algemeen-menslike en bly nie steek in abstrakte mymeringe of emosies nie. Vir sowel Nijhoff as Opperman moet die gedig los kom van sy maker en outonoom wees. Die digter bereik die sterkste mate van outonomie in die gedig deur hom te identifiseer met ’n personasie buite homself wat voortkom uit die magnetiese aangetrokkenheid van vlees tot vlees. In Nijhoff se oeuvre is daar ’n merkbare groei van die vers met ’n nog belydende inslag na ’n vers waarin die vormlike steeds sterker in beheer is van die inhoud tot die suiwer beeldende gedig. Opperman skryf vanaf sy debuut beeldende verse – uit sy natuurlike aanleg en om homself te distansieer van die belydenispoësie van sy voorgangers, die Dertigers.

Die digter wat T.S. Eliot se “objective correlative” vind, se woord word vlees in die poësie van Nijhoff en Opperman. Opperman gebruik in sy kritiese geskrifte en sy digterskapsgedigte nie die beeld van die vleesgeworde woord nie, terwyl Nijhoff dit herhaaldelik doen in sy poëtikale kortverhaal-essay “De pen op papier” sowel as in sy gedig “Het steenen kindje”. Die metafoor vir die geslaagde gedig as vleesgeworde woord is egter net so geldig vir Opperman se poëtika as vir Nijhoff s’n. Die woord wat vlees word, gee nie net sin aan die ooreenstemmende poëtikas van Nijhoff en Opperman nie, maar ook aan die Woord as vlees soos dit uitdrukking vind in hulle religieuse gedigte. ’n Ruim ondogmatiese verstaan van die Bybel vind by albei neerslag in ’n werklikheidsreligie. Die vorming van dié werklikheidsreligie en absoluut eie geloofsbelydenis verskil egter wesenlik by die twee digters: by Nijhoff is dit Nuwe Testamenties en by Opperman Ou Testamenties. Die geïnkarneerde God as die gekruisigde Jesus vind by Nijhoff gestalte in teenstelling met die skeppende en verbondsgod by Opperman.

Uit die aard van my ondersoek illustreer ek die ontwikkelende digterskap van Nijhoff en Opperman aan die hand van die religieuse gedigte in hulle oeuvres waaraan hulle ooreenstemmende poëtika ten grondslag lê. Waarop ek wil wys, is dat dié eenderse poëtika op verskillende wyses in hulle poësie gemanifesteer word. Opperman neem die gestalte van “die ander” aan en verleen deur dié gestalte aan sy eie dade en denke uitdrukking. Nijhoff kom as ’n ek-spreker aan die woord en gee gestalte aan die “ander” deur wat hy van hom veronderstel eerder as weet. Hy projekteer sy eie innerlike in “die ander”. Deurdat sy ek-spreker fokus op ’n gestalte teenoor hom, skryf hy nie ’n belydenisgedig nie, maar ’n beeldende gedig. Die werkwyse kom die sterkste tot uitdrukking in Nijhoff se gedig “Awater”, waarby ek uitvoerig stilstaan, veral ook omdat daarin drie Ou Testamentiese profete figureer: Noag, Jona en Moses; gestaltes met wie Opperman hom in van sy prominentste verse identifiseer. So tree twee groot digters oor tyd en afstand heen met mekaar in ’n boeiende gesprek.

Trefwoorde: Awater; godsbegrip; Martinus Nijhoff; Nuwe Testament; D.J. Opperman; Ou Testament; poëtika

Abstract

The Word as flesh with Martinus Nijhoff and D.J. Opperman

The strongest cultural bond between Martinus Nijhoff (1894–1953) and D.J. Opperman (1914–1985) is Calvinism, the religious tradition within which both of them grew up and within which the Bible stood central. Both poets’ focus on the Word reverts to God who created by means of the Word (Gen. 1:1–3: “In the beginning God created the heavens and the earth”) and the Gospel of John: “In the beginning was the Word, and the Word was with God, and the Word was God […] (and) The Word became flesh and made his dwelling among us” (John 1:1, 14).

When a poet is personally moved, but has to subject his feelings to the formal demands of the poem, the word becomes flesh; it expresses general human nature in a concrete way and does not become mired in abstract reverie or emotions. For both Nijhoff and Opperman the poem has to be detached from its creator and be autonomous. The poet achieves the strongest autonomy in the poem by identifying with a persona remote from himself as a result of the magnetic attraction of flesh to flesh. In Nijhoff’s oeuvre there is a noticeable growth of the poem together with a further confessional tendency towards a poem where the form rather than the pure expression of the poem is in control of the content. From the outset, with his debut, Opperman wrote expressive poems – because of his natural talent and to distance himself from the confessional poetry of his predecessors, the Dertigers.

Both Nijhoff and Opperman wrote in the tradition of T.S. Eliot’s “objective correlative”. To Eliot it meant that emotion should not find direct expression in literary art, but should be awakened by an objective premise with which it can correlate. In his essay “Hamlet and his problems”, part of his 1920 study, The sacred wood: Essays on poetry and criticism, he defines objective correlative as follows:

The only way of expressing emotion in the form of art is by finding an “objective correlative”; in other words, a set of objects, a situation, a chain of events which shall be the formula of that particular emotion; such that when the external facts, which must terminate in sensory experience, are given, the emotion is immediately evoked. (Eliot 1950:100)

To Opperman (1959:145, 146), in his lecture about his own work, “Kuns is boos!” (“Art is evil!”), this means the tension between a poet’s being human and being a poet, confessed by Tennyson in his poem “In memoriam” as the tension between “reveal” and “conceal”. In an advanced stage one can revolt against the confession of the poet’s intimate personal experiences and emotions even as the poet urges one on, since this makes good building material for a poem. The poet can relieve this tension, not by direct reveal, but by “hiding his experience behind a form, using Yeats’s ‘mask’, and Nijhoff’s ‘whistle’ or by seeking Eliot’s ‘objective correlative’” (Opperman 1959:147).

The words of the poet who finds Eliot’s objective correlative become flesh in the poetry of Nijhoff and Opperman. Opperman does not use the image of the word having become flesh either in his critical writings or in his poems on being a poet, whereas Nijhoff does it repeatedly in both his poetic short story-essay “De pen op papier” and his poem “Het steenen kindje”. The metaphor for the successful poem as word having become flesh is, however, as valid for Opperman’s poetics as for Nijhoff’s. The word having become flesh provides not only meaning to the corresponding poetry of Nijhoff and Opperman, but also to the Word as flesh as expressed in their religious poems. Generous undogmatic knowledge of the Bible on the part of both of them results in reality religion. However, the creation of this reality religion and their unique confessions of faith differ significantly between the two poets: Nijhoff’s is New Testament-based, and Opperman’s Old Testament-based. Nijhoff finds form in the incarnated God as the crucified Jesus, as opposed to Opperman’s God of creation and covenant.

In this investigation I illustrate Nijhoff’s and Opperman’s development into poets by means of the religious poems in their oeuvres, whereby they show corresponding poetics as basis. What I attempt to demonstrate is that similar poetics manifests itself in their poetry in different ways. Opperman adopts the stature of “the other”, and thereby provides stature to his own acts and thoughts. Nijhoff is the first-person speaker and gives stature to “the other” by what he assumes about him rather than what he knows. He projects his own inner feelings in “the other”. Since his first-person speaker focuses on a figure opposite him, he does not write a confessional poem but an expressive poem. This method is most noticeable in Nijhoff’s poem “Awater”, which I discuss at length, particularly since it features the Old Testament prophets Noah, Jonah and Moses – figures with whom Opperman identifies in some of his most prominent poems. This illustrates that two great poets can have an absorbing conversation with each other over time and distance.

Keywords: Awater; concept of God; Martinus Nijhoff; New Testament; Old Testament; D.J. Opperman; poetics

1. Inleiding: Die ooreenstemmende poëtika van Nijhoff en Opperman

Martinus Nijhoff (1894–1953) en D.J. Opperman (1914–1985) skryf op twee verskillende vastelande in twee verskillende lande en literature in twee verskillende, maar verwante tale hulle poësie. Die drie monobundels van Nijhoff wat in die interbellum verskyn het, verteenwoordig een van die belangrikste oeuvres in die Nederlandse poësie. Opperman het reeds deur die verskyning van sy eerste twee bundels in die middel-1940’s vir hom ’n plek as een van die voorste Afrikaanse digters verower. Die sterkste kulturele verbintenis tussen dié twee digters is die Calvinisme waarbinne albei grootgeword het en waarbinne die Bybel die sentrale plek inneem. Albei se poësie word deurskyn met die groot verhaal van die Bybel. Sowel Opperman as Nijhoff put uit die Bybel om deur die metafoor in die geval van Opperman en deur die literêre verwysing in die geval van Nijhoff die persoonlike te transendeer tot die algemeen-menslike. Dit is die essensie van die eenderse poëtika wat aan die grond van albei digters se poësie lê, soos sal blyk uit my bespreking van die gedigte waaraan ek dié poëtika soos dit binne hulle oeuvres gemanifesteer word, illustreer.

Vir wie vertroud is met die werk van Opperman en Nijhoff, sal die aanklank van Opperman by Nijhoff opval deurdat albei digters in die tradisie van T.S. Eliot se “objective correlative” skryf. Vir Eliot kom dit daarop neer dat emosie nie in die literêre kunswerk direkte uitdrukking moet vind nie, maar gewek moet word deur ’n objektiewe gegewe waarmee dit korreleer. In sy essay “Hamlet and his problems” in sy boek The sacred wood: Essays on poetry and criticism definieer Eliot die objective correlative as volg:

The only way of expressing emotion in the form of art is by finding an ‘objective correlative’; in other words, a set of objects, a situation , a chain of events which shall be the formula of that particular emotion; such that when the external facts, which must terminate in sensory experience, are given, the emotion is immediately evoked.(1950:100)

Dit beteken vir Opperman (1959:145, 146) in sy lesing oor eie werk, “Kuns is boos!”, ’n spanning in die digter tussen sy menswees en sy digterskap wat Tennyson in sy gedig “In memoriam” bely as ’n spanning tussen “reveal” en “conceal”. In ’n gevorderde stadium kan die mens hom verset teen die belydenis van sy intiem-persoonlike ervarings en emosies terwyl die digter hom daartoe aanpor, omdat dit goeie boustof is vir ’n gedig. Die digter kan dié spanning oplos deur nie regstreeks te onthul nie, maar “sy ondervinding agter ’n gestalte te verhul, Yeats se ‘mask’ en Nijhoff se ‘fluitjie’ te gebruik of Eliot se ‘objective correlative’ te soek” (Opperman 1959:147).

Opperman volstaan met dié kriptiese verwysing na Nijhoff se “fluitjie” en neem aan dat die leser sal aflei dat die fluitjie impliseer dat die digter nie met die mond fluit nie, maar met ’n instrument en dus wegskryf van homself. Die verwysing kom uit Nijhoff se prosateks “De pen op papier” (1927), wat ook die titel is van Nijhoff (1994) se verhalende en beskouende prosa en sy dramatiese poësie byeengebring en ingelei deur Wiljan van den Akker en Gillis Dorleijn. Die samestellers se karakterisering van “De pen op papier” lui: “Het avontuur van het schrijven wordt op weergalose wijze opgeroepen in het poëticale verhaal ‘De pen op papier’” (Van den Akker en Dorleijn in Nijhoff (1994:10). Dié meesterlike kortverhaal/kortverhaal-essay begin met ’n lang kursiefgedrukte sin – oor paragrawe heen – waarin Nijhoff (1994:27) sy inspanning om sy abstrakte mymeringe toereikend te verwoord, beskryf in die taal van die Bybel: “[W]elk een moeite kostte het vroeger om mijn gedachten zoiets als vlees en bloed van ontroering te verlenen”.

Dié onmag bring vir hom ’n herhaalde impasse mee wat deurbreek word deur die Rottevanger van Hameln (in Afrikaans beter bekend as die Fluitspeler van Hamelin) by hulle middernagtelike ontmoeting op die Vijverberg in Den Haag wat in gewone druk die grootste deel van dié essayistiese verhaal uitmaak. Ná ure van mislukte digterlike pogings het Nijhoff hom daarheen begewe. Die Rottevanger kom reg op hom afgeloop en vra: “Waarmee kan ik je van dienst zijn, Nijhoff, dat je me geroepen hebt?” (1994:32). Deur die noem van sy naam weet Nijhoff dat hulle tot dieselfde wêreld behoort, en as die Rottevanger sy vraag herhaal, sê Nijhoff dat hy, by herhaling aangegryp deur die gesig op Den Haag, daaroor ’n gedig aan die skryf is. Hy siteer ’n strofe daaruit, maar sy stem stok en ná ’n pouse sê die Rottevanger: “De kwestie is […] dat gij fluit met uw mond en niet met een fluit. Gij zijt week van inwendige emotie, trilt van inspanning, en bevredigd toch meer uw verhemelte dan uw gehoor” (1994:34). Die Rottevanger raai hom ’n sekere saaklikheid aan as verweer teen sy emosies en vervolg: “Maar hebt ge er enig idee van, welk een vrijheid en macht ons een instrument verleent? De mond zingt slechts waar het hart van vol is, maar iedere fluit is een toverfluit en zingt het ledige hart van andere mensen vol” (1994:34).

Nijhoff se verseksterne poëtika by monde van die Rottevanger kom neer op vereenselwiging met die medemens; ’n aangebore hartstog wat voortkom uit die magnetiese aantrekkingskrag van vlees tot vlees (1994:35). ’n Digter wat dié hartstog ontwikkel, kom los van homself, waardeur die gedig outonoom is – dit wil sê nie langer verwys na of verbind is aan sy maker nie. Nijhoff definieer ’n eersterangse skrywer as “iemand ‘die verdwenen is in zijn werk’” (Van den Akker 1985:50). Van den Akker (1985:80) wys daarop dat Nijhoff herhaaldelik digters kritiseer wat van hul verse “spiegels van gevoel, hartstocht of sentiment maken: ‘Een dichter schreit niet.’” Die emosies is wel vir Nijhoff belangrik, maar by die skrywe van ’n gedig neem die verwoording daarvan die beheer oor; vind die emosies uitdrukking onder dwang van vormlike eise. As dit nie gebeur nie, weier die woord om vlees te word en gee die digter net ’n beskrywing van die emosie.

Van den Akker (1985:80) haal Nijhoff aan oor sy beskouing van die gedig as ’n “ding”, los van die digter, maar binne die tradisie; konkreet en nie abstrak nie. Die gedig moet as ’n “ding” sy grense oorskry en uitspreek wat meer is as wat die digter kan sê. Dit is dus daarom nie vreemd dat Ton Anbeek (1990) op sy beurt daarop wys dat Nijhoff die hoë eise wat hy aan die poësie stel, in die taal van die godsdiens en mistiek verwoord nie. Hierdie uitsprake behoort volgens hom tot Nijhoff se “volstrekt eigen geloofsbelijdenis” en hy haal in dié verband Nijhoff aan wat ’n digter soos volg beskryf:

En zo is hij de laatste Ziener, in de oude zin van het woord, en verbergt zijn Woord, een emotioneel cryptogram met oneindige aanduidingen, een laatste vorm van religie, in de oude zin van het woord, een werkelijkheids-religie, een zintuiglijke vleeswording van het Geziene. (Anbeek 1990:140)

Van den Akker (1985:114) haal dieselfde woorde uit Nijhoff se Verzameld werk aan en bring dit in verband met Nijhoff se onderskeid tussen die mistikus en die digter. Die mistikus bly steek by die aanskoue van die “Geziene” in ’n visionêre wêreld en eindig in swye, terwyl vir die digter die mistieke aanskoue slegs die aanleiding is om dit in die werklikheid vas te lê in ’n gedig deur daaraan vlees en bloed te verleen (Van den Akker 1985:115).

Dié vleesgeworde woord gaan terug op die uitspraak waarmee die evangelis Johannes sy evangelie inlei: “In die begin was die Woord, en die Woord was by God en die Woord was God … In Hom was lewe, en die lewe was die lig van die mense” (Joh. 1:1, 4), ’n terugverwysing na die skeppende woord van God waarmee Genesis begin: “En God het gesê: Laat daar lig wees! En daar was lig. Toe sien God dat die lig goed was” (Gen. 1:2, 3). Dié uitspraak is ’n direkte weerspreking van die geringskatting van die aarde en die aardse ten gunste van die geestelike wat die prediking in sekere denominasies van die Christelike geloof binnegedring het. Dit is ’n onbybelse opvatting wat sy oorsprong het by Plato se idee van die menslike siel gekerker in die liggaam wat by die dood ontsnap na die volmaakte Ideëryk. Daarteenoor word die werklikheid in die Bybel deurskyn met goddelike lig. Dit is in die taal van Nijhoff ’n “volstrekt eigen geloofsbelijdenis” (Anbeek); een “werklijkheids-religie” (Van den Akker) waaraan hy poëtiese uitdrukking verleen.

Dié begrippe is net so van toepassing op Opperman se poësie. Die religieuse in Opperman se oeuvre is van aanvang tot slot sterk Ou Testamenties, terwyl die neerslag van die religie in Nijhoff se oeuvre so te sê uitsluitlik Nuwe Testamenties is, veral in De wandelaar en Vormen. Wat in Nijhoff se bundel Nieuwe gedichten, met sy sterk beeldende inslag, verras, is dat hy by die verloop van die verhaal in sy gedig “Awater” drie Ou Testamentiese profete betrek wat ook in Opperman se poësie prominente personasies is: Noag, Jona en Moses. Die verskil tussen die wyses waarop die drie profete in die wêreld van die gedig figureer, illustreer die verskil in die wyse waarop dieselfde poëtika by die twee digters uitdrukking vind, die Woord vlees word.

2. Die plek van Nijhoff en Opperman binne hulle onderskeie poësietradisies met verwysing na die religieuse moment in hulle oeuvres

2.1 Nijhoff

Aan die plek van Nijhoff binne die Nederlandse literatuurgeskiedenis wy Anbeek ’n volle hoofstuk in sy literatuurgeskiedenis van 1990, Geschiedenis van de Nederlandse literatuur tussen 1885 en 1985. Die jaartal 1885 verteenwoordig die laat deurbraak van die Europese Romantiek in die Nederlandse literatuur by die Tagtigers. Die deurbraak was ’n reaksie op die bejammerenswaardige peil van die Nederlandse poësie wat daaraan voorafgegaan het: die huislike poësie van die domineedigters. In die sewende hoofstuk van sy literatuurgeskiedenis, “De vorm: De plaats van Nijhoff”, wys Anbeek daarop dat geen Nederlandse digter se poësie so verskillend geëtiketteer is as Nijhoff s’n nie en besluit: “(A)ls het oeuvre van een outeur zo moeilijk onder één hoed te vangen valt, dan moet dat oeuvre iets ongrijpbaars hebben” (1990:134). Die ontglippende aard van sy poësie skryf Anbeek (1990:134) toe aan die ambivalensie dat Nijhoff ’n “‘modern’ levensgevoel uitdrukte in allerminst revolutionaire versvormen”.

Waaroor dit vir my gaan in Nijhoff se oeuvre, is die ontwikkeling wat daarin voltrek word van die belydenisgedig tot die gestaltevers; van die vers wat vassteek in die digter se eie emosies en ervarings tot die gedig waarin weggeskryf word van die persoonlike. Dié ontwikkeling vind sy volle verwesenliking in Nijhoff se Nieuwe gedichten (1934), soos die titel te kenne gee. Dis ’n ontwikkeling wat ten nouste saamhang met die evolusie van Nijhoff se geloofsbelydenis binne sy oeuvre. Op grond daarvan konsentreer ek in my aanloop tot die bespreking van die sentrale gedig “Awater” in dié bundel hoofsaaklik op die religieuse verse in Nijhoff se debuut, De wandelaar (1916), en in Vormen (1924).

In sy literatuurgeskiedenis gee Anbeek ’n uitvoerige bespreking van die titelgedig van dié debuut wat noodsaaklik is vir die ontsluiting van Nijhoff se oeuvre:

Mijn eenzaam leven wandelt in de straten,
Langs een landschap of tusschen kamerwanden.
Er stroomt geen bloed meer door mijn doode handen,
Stil heeft mijn hart de daden sterven laten.

Kloosterling uit den tijd der Carolingen,
Zit ik met ernstig Vlaamsch gelaat voor ’t raam;
Zie mensen op een zonnig grasveld gaan,
En hoor matrozen langs de kaden zingen.

Kunstenaar uit den tijd der Renaissance,
Teeken ik ’s nachts den glimlach van een vrouw,
Of buig me over een spiegel en beschouw
Van den eigen oogen het ontzaglijk glanzen.

Een dichter uit den tijd van Baudelaire,
– Daags tusschen boeken, ’s nachts in een café –
Vloek ik mijn liefde en dans als Salomé.
De wereld heeft haar weelde en haar misère.

Toeschouwer ben ik uit een hoogen toren,
Een ruimte scheidt mij van de wereld af,
Die ’k kleiner zie en van heel ver-af,
En die ’k niet aanraken kan en hooren.

Toen zich mijn handen tot geen daad meer hieven,
Zagen mijn oogen kalm de dingen aan:
Een stoet van beelden zag ik langs mij gaan,
Stil mozaïkspel zonder perspectieven.

Anbeek (1990:134) wys op die groot afstand tussen Nijhoff se ek-spreker en sy liggaam; nie hý wandel in die strate nie, maar sy eensame lewe. In sy afgeskeidenheid van die volle lewe identifiseer hy hom in die vier daaropvolgende strofes met selfingekeerde, passiewe gestaltes uit die verlede. Die slotstrofe van “De wandelaar” verwys in besonderhede terug na die aanvangstrofe, sodat dit die vier middelstrofes omspan en die gedig tot ’n sluitende geheel maak. Anbeek (1990:136) wys daarop dat anders as wat die leser sou verwag, die slotstrofe nie in die teenwoordige tyd geskryf is nie, maar in die verlede tyd, en dat Nijhoff dit kennelik so bedoel het: “Toen zich mijn handen tot geen daad meer hieven,/ Zagen mijn oogen kalm de dingen aan”. Deur die woord “Toen” lees ek die twee reëls waarmee die slotstrofe begin as ’n terugverwysing na die twee slotreëls van die eerste strofe; die moment in die verlede toe die ek-spreker se selfvervreemding en daadloosheid ’n aanvang geneem het: “Er stroomt geen bloed meer door mijn doode handen,/ Stil heeft mijn hart de daden sterven laten.”

Dié daadloosheid hef nie die digter Nijhoff se kreatiwiteit op nie, maar lei tot pynlike visuele waarneming van die werklikheid wat saamhang met sy religie soos dit tot uitdrukking kom in sy debuut. In die sonnet “Het licht” breek God se “witte licht” in “kleuren” sinoniem met die “bont gebeuren” – die chaotiese gebeure – van die lewe. So “breekt de ziel” van die ek-spreker “als ze woorden spreekt” (strofe 1: reël 1). In die wete van die ek-spreker dat die lewe draaglik is slegs vir dié een wat die self (eie ek) afsterf (kwatryn 2: reël 1), identifiseer hy homself met die gekruisigde Jesus: “O zie mijn bloed dat langs de spijkers leekt!” (kwatryn 2: reël 2). Sy deur en vensters staan oop na die werklikheid en hy gee sy liggaam oor om gebreek te word: “Mijn raam is open, open zijn mijn deuren –/ Hier is mijn hart, hier is mijn lichaam: breekt!” Geslote in homself is hy vas aan sy digterskap soos Christus aan die kruis:

De grond is zacht van lente. Door de boomen
Weeft zich een waas van groen, en mensen komen
Wandelen langs vijvers in het gras –

Naakt aan een paal geslagen door de koorden,
Ziel, die zichzelve brak in liefde en woorden:
Dit zijn de daden waar ik mensch voor was.

Soos in “De wandelaar” val die verlede tyd in dié sonnet se slotstrofe op en kyk Nijhoff terug op sy verse as dade van selfkruisiging. Die sagtheid wat hy sien in die ontwakende skoonheid van die lente in “Het licht” word opgehef in die gedig “De tuinman” as die geplante blomme in die donker bedding die vorm aanneem van “porceleinen scherven”. Die tuinman is die gestalte van elke mens wat sy eie graf grawe, maar nie as ’n “rustplaats” nie, omdat die lewe “te vast en hard” is om soos in “Het licht” deur die mens uit eie wil afgesterf te word. Die slotreëls van “De tuinman” lui: “Nooit komen wij de wereld af,/ Al barsten we tot scherven.”

Gebrokenheid is, soos eensaamheid, eie aan die menslike kondisie. Nijhoff skep in “De eenzame” binne die streng vorm van die sonnet ’n gestalte van die mens in sy onontkombare eensaamheid. Daarin betrek sy ek-spreker sy eensaamheid as komende van God: “Ik ben een stille man waar God mee speelt,/ Zoodat ik ’t leven als een waanzin zie – ...” As teëspraak laat hy onmiddellik daarop volg: “Maar soms is alles schoon en alles goed.” Die rede vir hierdie ommekeer staan in die tweede tersine:

Ik sta voor ’t raam, en hoor een melodie
Die in me dringt en mijn hart bersten doet:
Hoor hoe hiernaast een kind piano speelt –

As ’n moment van skoonheidsontroering verbind die musiek die eensame enkeling met die lewe. Musiek speel ’n belangrike rol in Nijhoff se poësie, soos die titels van ’n aansienlike aantal gedigte in sy eerste twee bundels te kenne gee: “Sonate”, “Polonaise”, “Rondeel” en “Tempo di menuetto” (De wandelaar), “Mozart” “Kleine prélude van Ravel” en “Fuguette” (Vormen). In die sonnet “Fuguette” isdie vrou aan wie “Tempo di menuetto” opgedra is, die pianis na wie Nijhoff se ek-spreker bewus luister. Haar klavierspel neem groter dimensies aan as die musiek wat uit die instrument kom:

Claudien, jij speelt piano, en ik zit
In de waranda, en luister naar het zingen
Uit het innige hart der stille dingen,
En luister naar de stem der nacht die bidt –

Nu is mijn hart heel stil geworden: dit
Is het einde van het groote dringen.
De regens die tusschen ons beiden hingen,
Claudien, zijn over en de nacht is wit.

Die hart van die ek-spreker word stil by die besef dat die musiek in die hede die einde markeer van wat in die verlede tot die verhouding tussen hom en Claudien behoort het, naamlik erotiese gedrewenheid (“het groote dringen”) en vervreemding:

Zachtheid, zachtheid is het woord van muziek:
Het is of je op een groene heuvel toeft,
Een fabel leest, of ziet een mozaïek.

Musiek het die religieuse vermoë tot transendering en transformering. In kontras met dié sagtheid waarmee musiek man en vrou verbind in “Fuguette”, is die erotiek in die sonnettesiklus “De vervloekte” ontdaan van die sagtheid van die moeder wat die ek-spreker by die geliefde wou vind: “Wist je niet – Moeder moest je zijn …” (sonnet 2; kwatryn 2: reël 1). Dié insestueuse konnotasie verbonde aan die seksuele ervaring is eie aan Nijhoff se seksuele persona met wie die ek-spreker geïdentifiseer kan word en wat Camille Paglia (1990:18) as volg omskryf: “Every man harbors an inner female territory from whom he can never entirely break free.” Dié stelling word bevestig deur Nijhoff se sterkste belydenisverse oor die moeder-seun-verhouding: “Het oude huis”, “Herinnering” en “Moeder” (“Het zachte leven”, laaste afdeling van De wandelaar). As voorbeeld haal ek die eerste tersine van “Het oude huis” aan:

Moeder, ik ken je nog: je zacht gelaat,
De rimpeltjes om je gestorven oogen –
Zing weer van God, die altijd naast ons staat –

Waar die titel “Het zachte leven” die belydenisvers in dié afdeling voorop stel, is die oorwig aan die kant van die beeldende vers in “Scherzo”, die tweede afdeling van De wandelaar.

Ten slotte bespreek ek die laaste vers van dié afdeling, “De troubadour”, ’n gestaltevers, heeltemal los van die persoonlike belydenis, en as sodanig ook ’n poëtikale gedig wat vooruitwys na die volle deurbraak van die beeldingsvers in Nieuwe gedichten:

Die’s nachts romances floot onder de linden
En ’s middags scherzo’s op de markt der dorpen,
Hij heeft zijn fluit in een fontein geworpen,
En wilde een moeielijker wijsheid vinden.

Hij heeft des nachts op een rivier gevaren,
Hij zag het zonlicht dat de straten kleurde –
En wist dat hij niet leefde, maar gebeurde,
Dat daden machtloos als seizoenen waren.

Hij was een reiziger, den dag lang droomend,
Zijn doel was naar een horizon gericht,
Hij voelde ’t leven uit zijn hart weg-stroomend –

En zijn gelaat was bleek, en blonk van licht,
Als van den man die, uit den bergen komend,
God zag van aangezicht tot aangezicht.

Die gebeure in die lewe van die troebadoer in die sonnet speel in die verlede af en sentreer om sy kentering van troebadoer tot reisiger. Op soek na ’n “moeielijker wijsheid” as om te musiseer, gooi hy sy fluit in ’n fontein (kwatryn 1). Daarna gaan hy in die tweede kwatryn in die nag op ’n riviervaart en sien in sy gees “het zonlicht dat de straten kleurde –”, wat ’n terugverwysing is na smiddae toe hy op dorpsmarkte scherzo’s gefluit het (kwatryn 1: reël 2). Die twee slotreëls van die tweede kwatryn verwys ná die veelbetekenende aandagstreep na sy insig dat hy as troebadoer “gebeur” in plaas van “gelewe” het en dat die ”romances” en “scherzo’s” wat hy gefluit het, onbesield deur sy musisering soos die seisoene magteloos gebly het wat hulle was. In die eerste tersine van die sekstet vind sy transformering van troebadoer tot ’n dag lange dromende reisiger plaas met as sy “doel” ’n verre horison waaraan hy nie ’n spesifieke betekenis kan gee nie. In sy soeke na die lewe wat hom as troebadoer ontbreek het, is dit ironies dat hy in dié tersine se slotreël die lewe uit sy hart voel wegstroom. Die aandagstreep na dié reël is egter, soos ná die twee aanvangsreëls in die tweede kwatryn, veelseggend, en die gedig vind sy wesenlike betekenis in die laaste tersine.

In die eerste reël van die tersine gee sy uiterlike transformasie te kenne dat hy die “moeielijker wijsheid” waarna hy op reis was, gevind het. Sy gelaat was bleek en het geblink van lig soos dié van Moses toe hy van die berg Sinai afgekom het waar hy die Wet van God, geskryf op kliptafels, ontvang het: “Toen Mozes van de berg Sinaï afdaalde, – de twee tafelen der getuigenis nu waren in de hand van Mozes, toen hij van de berg afdaalde – wist hij niet, dat de huid van zijn gezicht straalde, doordat hij met Hem gesproken had” (Eks. 34:29). Moses was volkome onbewus van die glans van sy gesig: “Toen Aäron en al die Israëlieten Mozes zagen, zie, de huid van zijn gelaat straalde, en zij durfden hem niet naderen” (Eks. 34:30). Daarna het Moses sy gelaat met ’n doek bedek nadat God met hom gespreek het en hy wat hom meegedeel is aan die Israeliete moes oordra. Sy “moeielijker wijsheid” om sy weerbarstige volk deur die woestyn na die beloofde land te lei sou Moses mettertyd steeds beter leer begryp. In Nijhoff se sonnet word die troebadoer as reisiger tot ’n Moses getransformeer.

Binne oeuvreverband lees ek “De troubadour” as ’n digterskapsgedig waarin die digter Nijhoff hom identifiseer met die troebadoer. Ná sy ontmoeting met die Rottevanger van Hamelin in sy poëtikale kortverhaal “De pen op papier” vind Nijhoff die fluit wat hy as troebadoer weggegooi het, weer terug, nie om scherzo’s en minneliedere op te fluit soos in De wandelaar nie, maar as instrument om uitdrukking te gee aan sy “moeielijker wijsheid” in Nieuwe gedichten. Wat die moeilike wysheid is, was vir Nijhoff by die skryf van “De troubadour” nog verborge in die skoot van sy digterskap.

2.2 Opperman

Die digters wat in die 1930’s aan die woord gekom het in Afrikaans, het vir die Afrikaanse poësie beteken wat die Tagtigers vir die Nederlandse poësie beteken het. Soos die Tagtigers was die Dertigers verantwoordelik vir die grootste vernuwing binne die Afrikaanse poësie wat vir die verdere ontwikkeling daarvan van ingrypende belang was. In sy gesaghebbende studie Digters van Dertig wys Opperman (1962:37) op die gemis by die Dertigers binne hulle eie tradisie aan ’n “eie individuele sielelewe” waarvoor die Nederlandse Tagtigers die prikkel voorsien het. Opperman was ’n tydgenoot van die Dertigers, maar debuteer eers ná afloop van die vernuwing, in 1945, met Heilige beeste, waarvan die titelgedig ’n voorbeeld is van sy breuk met die persoonlike belydenis. Hy identifiseer hom in dié gedig met ’n Zoeloebeeswagter wie se beeste as sy kosbare “laaste besit” die digter se heilige “drie drifte” word; “die aardse, die vrou en die Groot-Groot-Gees”. Die titelgedig is tematies en vormlik ’n sleutel nie net tot sy debuut nie, maar tot sy hele oeuvre. Vormlik is dit ’n illustrasie van die indirekte wyse waarop hy poëtiese vorm verleen aan sowel sy drie sterkste drifte as aan alles wat aan die menslike kondisie ontspring en hom aangryp.

Onlosmaaklik aan mekaar verbonde as prikkels en verwesenlikte motiewe in Opperman se poësie is die “aardse” en die “Groot-Groot-Gees”. Vir Opperman is God kenbaar in sy skepping en gemoeid daarmee, ook met die geweld wat onder die oppervlak van die skone natuur en in die mensewêreld en diereryk skuil. Dié geweld vind uitdrukking in twee gedigte in Heilige beeste wat naatloos by mekaar aansluit: “Verbond” en “Dertiende dissipel”. In “Verbond” “kla die apie deur die tierboskat gevang” met die “verdriet van God” (reëls 1, 2). Dis die God na wie die ek-spreker in “Dertiende dissipel” verskrik vlug “(t)oe die dassie huil onder die daeraad” (reël 1). Die gedig transendeer in alle besonderhede sy letterlike betekenis tot simboliese sin. Die “daeraad” is simbolies van die lig wat by die ek-spreker daag om sy beskerming teen die bewussyn van pyn in die skepping af te lê. Hy verlaat die “skuiling by die kruis” en keer so die Christelike dogma om dat die gekruisigde Jesus die enigste weg tot God is. Sodoende word hy ’n “dertiende dissipel”; ’n aweregse volgeling van Christus. Om by die Gebrokene aan die kruis te vertoef, is veilig, maar nie voldoende nie. Die wegkeer van die kruis is vir Opperman se ek-spreker ’n toe-eiening vir homself van die pynlike worsteling van God tot selfvolmaking in “gestaltes van die aarde” (reël 4); ’n sentrale tema in sy hele oeuvre.

Die vernaamste interteks van Opperman se tweede bundel, Negester oor Ninevé (1947), is die Bybelboek Genesis. By ’n digter met Opperman se bewussyn van geweld in die skepping kon die verhaal van die sondvloed in dié eerste boek van die Ou Testament nie verbygaan nie. Dit vind neerslag in “Legende van die drenkelinge”, ’n sentrale gedig in Negester oor Ninevé. Soos die titel te kenne gee, konsentreer Opperman op die vernietigende vloed waarin mens, dier en plant verwoes word en nie op die Ark waarbinne Noag en sy familie en die dierepare, verteenwoordigers van hul spesies, in veiligheid verkeer nie. Opperman se gedig is, soos ’n skildery van Poussin, ’n korrektief op ons neiging om op die Ark te fokus en nie op die vloed nie: “Poussin’s picture ‘The Deluge’ is a useful corrective: we scarcely see the Ark. Instead we focus on the despair and terror of the men and women who are about to be drowned” (Armstrong 2011:43). Die vloed word in “Legende van die drenkelinge” in alle stadia van sy verloop in besonderhede afwisselend weergegee deur ’n anonieme verteller en ’n “reus uit die verdorwe ras”. Dié reus in die kortstondige gestalte van ’n “Herder” beskryf die vlug van die mense en diere in gedwonge samehorigheid onder sy leiding voor die stormwaters uit na die “hoogste spits” (strofe 4). Maar in die daaropvolgende (vyfde) strofe beskryf die anonieme verteller hoe “groei die haat”, en hoe die reus met sy “mes” sy pad boontoe “sny/ en steek” en wel die hoë rots bereik, maar dan besef dat ook hy in die waters sal sink. Die gedig eindig met sy laaste woorde wanneer die “blink sens/ van die golwe maai oor die rots” en die ark van die “uitverkore groepie se God” (strofe 3: reël 7) vir hom die dimensie aanneem van God se allesomvattende genade en grootsheid en by monde van die anonieme verteller die reënboog onmiddellik daarna verskyn:

“Ag, alles bly stroming en donker geklots
van diep branders ... buite U Ark van Genade.
En wat is die mens, en wat is sy dade
sonder U? Ek spartel in seë, snik
in U branding, sink tot slik ...”

Toe breek uit nastuiwende wolke hoog
en diep in die waters ’n groot reënboog.

Die reënboog is die teken van God se verbond wat Hy beloof het om met Noag te sluit voordat Hy hom, sy familie en die diere, volgens sy vereistes, die ark ingestuur het: “[K]yk Ek bring ’n watervloed oor die aarde, om van onder die hemel te verdelg alle vlees waar ’n lewensgees in is [...] Maar met jou sal Ek my verbond oprig; jy moet in die ark gaan, jy en jou seuns en jou vrou en die vroue van jou seuns saam met jou” (Gen. 6:17,18). Ná die sondvloed doen God sy belofte gestand, maar sluit sy verbond met Noag in samehang met die simboliese betekenis van die reënboog in woorde wat bevestig dat ook Hy verander het. Dié God as Verdelger van alles waarin Hy ’n behae gehad het, was moeilik te rym met die skeppende God van Genesis 1, maar as God van die verbond kan Hy weer met Hom geïdentifiseer word: “As Ek dan wolke oor die aarde bring en hierdie boog verskyn in die wolke, dan sal Ek dink aan my verbond wat daar bestaan tussen My en julle en al die lewende wesens, in alle vlees. En die waters sal nie meer ’n vloed word om alle vlees te verdelg nie” (Gen. 9:14, 15).

Die motto by die titel is ’n sitaat uit Vondel se Noach: “Het water rijst aan ’t hart”. Hiermee dui Opperman aan dat hy in sy gedig die Bybelse sondvloed gaan oproep, maar literêr getransformeer soos Vondel dit reeds in sy drama gedoen het. Die sitaat gee ook te kenne dat dit hier om gevaarlike water gaan; die waters van die dood wat binne bundelverband die vrugwaters van geboorte oproep wat byna letterlik tot aan die hart van die swanger en barende vrou styg. In die manuskrip van Negester oor Ninevé is “Laaste heiden” ’n vroeëre variant van “Legende van die drenkelinge” wat ’n noue verband aangaan met die ongepubliseerde gedig “Barende vrou” waarin die vrou se skoot die ark is waaruit “ná die nagwaak/ van nege mane” “die uitverkore vir die ewigheid” gebore word (Spies 1992:105, 274, 275). Dit lê aan die persoon van Noag dat hy, behalwe in die motto, nie in die gedig figureer nie. Al wat Noag doen, is om God se opdragte uit te voer met die bou van die ark en hom ná die vloed by die aanskoue van die verwoeste aarde aan dronkenskap oor te gee sodat God sy verbond nie met hom kan voortsit nie en Abraham uit Haran roep.

Nie in Noag nie, maar wel in Jona vind Opperman ’n belangrike skuilfiguur in Negester oor Ninevé. Die parallelle, tematies en metafories, tussen die verhaal van die sondvloed en die geskiedenis van die profeet Jona in die Bybelboek wat sy naam dra, was te prominent om aan die digter Opperman verby te gaan. Beide Noag en Jona word deur God gered uit waters van die dood ter wille van die voortsetting van lewe. Maar waar God Hom onttrek aan die passiewe Noag, bly Hy gemoeid met die eiewillige Jona wat ontvlug aan God se opdrag aan hom, maar teen wil en dank deur God daarna teruggedwing word.

Jona is op ’n skeepsreis na Tarsis in plaas van om na Ninevé te gaan, waarheen God hom gestuur het. God ontketen dan ’n storm op see om Jona se vlug te dwarsboom. Jona word op eie versoek oorboord gegooi as die lot hom uitwys as verantwoordelik vir die storm, maar God beskik ’n groot vis om Jona in te sluk en weer op droë grond uit te spuug, en herhaal sy opdrag. Dié keer gaan Jona wel na Ninevé en profeteer dat God die stad sal vernietig, tensy die inwoners hulle van hul hemelskreiende dade bekeer. Wanneer die Nineviete erns maak met dié profesie deur roubedryf en God die stad spaar, is die nasionalistiese Hebreër kwaad. Wat hy gevrees het met sy vlug na Tarsis, het gebeur: God het aan die Assiriërs, die vyande van Israel, genade bewys, omdat Hy ’n barmhartige God is (Deist 1981:23, 35).

In Negester oor Ninevé kom skuld en verlossing tot volle verwesenliking in die opposisionele verhouding tussen die simbole “Negester” en “Ninevé”. Na aanleiding van die bestaande Sewester simboliseer die neologistiese Negester geboorte, lewe en God se genade en Ninevé die bose grootstad – in die taal van Opperman die “grysland”. Opperman se gedig “Jona” word in dié bundel voorafgegaan deur die drieluik “Genesis” waarin die digter se liefde vir sy vrou, haar swangerskap en die geboorte van hulle kind uitdrukking vind. Sy totale betrokkenheid by dié diep menslike ervarings was sy vlug van sy Godgegewe roeping as digter, soos die vlug van Jona na Tarsis:

Van U opdrag en U aangesig
het ek uit die grysland gevlug;

sy was die skip wat oor die see
my voer na Tarsis, weg van Ninevé.

Dit het Opperman se hergeboorte as digter genoodsaak waaraan hy uitdrukking gee deur die metafoor in Jona se gebed tot God in die vis se buik oor sy ervaring in die see voordat die vis hom ingesluk het: “Waters het my omring tot aan die siel toe, die vloed was rondom my, seegras was om my hoof gedraai” (Jona 2:5):

Hoe kon ek van U aangesig, my lot
as mens ooit vlug! O God,

ek sink … U seegras maal en bind
my nietig in U draaikolk soos ’n kind

weer in die moer; maar wand na wand
sluit U genade na alkant.

En op ’n reënerige kus is ek een more
voor ’n God-erbarmde Ninevé herbore.

Anders as die Bybelse Jona staan die herbore digter dankbaar voor ’n begenadigde stad in die slotgedig, “Moederstad”. Die metafoor van die grysland word die konkrete Kaapstad met sy Tafelberg en Baai. Die bekende bakens kom egter vir die digter vreemd voor. Maar as “Hollywood, Moskou, Kaapstad,/ almal voorstede van één stad” word en die “grys voorlopers van die groot woestyn” in sy “droom verskyn”, ontvlug hy nie aan die stad as ’n wordende woestyn nie. Hy hoor in sy kamer deur die eeue die stem van God wat hom beklem, maar terselfdertyd verseker van sy genade:

“Solank die mens aan My geboorte gee
hang nog My Negester oor Ninevé.”

In my bespreking van die motiewe van God en die goddelike by Opperman moes ek my noodwendig beperk in my keuse van gedigte waarin dié motiewe voorop staan. Die omvang van dié religieuse verse is alreeds so omvattend in Heilige beeste en Negester oor Ninevé dat ek my by dié twee bundels bepaal het. Ek het my deurgaans laat lei deur my betoog, en verse gekies waarin Opperman volgens my mening met eie aksente die toereikendste uitdrukking gee aan sy verhouding met die Ou Testamentiese skeppende God en as sodanig ook die God van die verbond.

Aan wie ek nie kan verbygaan in my bespreking van die Bybelse verwysingsveld in Opperman se poësie nie, is die profeet Moses as gestalte in Opperman se bundel Engel uit die klip (1951). “Mériba”, die inleidende gedig, is ’n suiwer beeldingvers waardeur net die titel die ek-spreker identifiseer as Moses met verwysing na twee van sy ervarings as leier van die Israeliete op hulle woestynreis na die beloofde land. By Ráfidem in die woestyn Sin verwyt die Israeliete Moses dat hy hulle uit Egipte gelei het om van dors om te kom. God laat hulle verder trek tot by Horeb, waar Hy op ’n rots voor Moses gaan staan en hom beveel om die rots te slaan. Daar kom water uit die rots en Moses noem dié plek Mériba na aanleiding van die Israeliete se twis met God (Eks. 17:1–7). ’n Soortgelyke gebeurtenis speel hom nog ’n keer af by Kades in Sin en dié keer beveel God Moses om met die rots voor hom te praat. Maar tot woede gedrewe deur sy immer murmurerende volk, slaan hy die rots twee maal. Dit gee aanleiding tot God se besluit om Moses weens sy ongehoorsaamheid nie die beloofde land te laat binnegaan nie (Núm. 20:1–13). Die Skrifgedeelte uit Númeri met sy verwysing na die waters van Mériba is die interteks van Opperman se gedig “Mériba”:

Waar alles verstrak
tot die rots, tot die ding,
in Kades, die stad
op die sande van Sin,

vra my volk wildsbokke
en rooi granate,
die wingerdstokke
wat raak aan U water.

Maar onder my staf
wat driftig spreek
dat, soos uit ’n kraf,
U vryelik breek

uit die rots, uit die ding
in Kades, die stad
op die sande van Sin,
breek U waters brak.

Die skuilfiguur Moses in “Mériba” spreek mee in die spanning by die ek-spreker in sy verhouding met sy volk in “Scriba van die Carbonari” waarin die Italiaanse vryheidstryd die ekwivalent is van die Afrikaners se emansipasie. In die Bybelse intertekste in Eksodus en Numéri is daar nie sprake van “brak waters” uit die rots nie. Dit is die metafoor vir die bitter beker (“kraf”) wat God Moses laat drink: die murmurering van sy volksgenote teen hom en God se verbod waardeur hy die beloofde land nie sou binnegaan nie. So moes die digter Opperman as ’n Moses besef het dat hy in die “beloofde land” as volksvreemd beskou kon word. Die neerslag van die Bybel in sy poësie was immers in stryd met die ortodokse Calvinisme van sy Puriteinse volksgenote.

By Nijhoff word die abstrakte “meegevoel” deur die magnetiese vleeslike verbondenheid van mens aan medemens konkreet in die gedig. By Opperman maak die sinonieme abstrakte “vereenselwiging” met alles aards, mens en ding, dit vir hom moontlik om die abstrakte te konkretiseer – die “engel uit die klip” te verlos in die gedig.

3. “Awater”: Die geboorte van die vleeslose tot woord by Nijhoff

Die lang gedig “Awater”, wat ’n sentrale plek in Nieuwe gedichten en in Nijhoff se oeuvre beklee, het vanaf sy verskyning tot nou tallose interpretasies gegenereer sonder dat dit iets van sy bevreemdende fassinasie ingeboet het. Dié fassinasie setel in die meerduidigheid van die gedig, en juis dít was verantwoordelik vir die ongunstige ontvangs deur kritici by die verskyning daarvan waarop Van den Akker in sy boek van 1994, Dichter in het grensgebied: Over de poëzie van M. Nijhoff in de jaren dertig,uitvoerig ingaan. Hy (1994:17) haal Du Perron aan wat “Awater” “een aanstellerig, ongeloofwaardig en onduidelijk kletsverhaal!” noem. Later het hy toegegee dat dit weliswaar ’n meesterstuk binne die ontwikkeling van Nijhoff se digterskap is, maar met dié voorbehoud dat jy dan van Nijhoff se poësie moet hou (Van den Akker 1994:18). Van den Akker (1994:19) konstateer dat Du Perron nie die enigste was in sy aanvanklike afwysing van “Awater” nie en vat dié negatiewe reaksies soos volg saam:

Ambiguïteit – in stijl, inhoud of vorm – wekt irritasie of onbegrip en die vertaalt zich in de kunst veelal in de vorm van een verwijt aan het adres van de maker, verwoord als oneerlijkheid, koketterie, gebrek aan menselijkheid, zoals vele modernistiese schrijvers hebben kunnen ondervinden. (1994:19)

Waarop die aanvanklike kritiek neergekom het, is ’n verwyt aan die digter dat hy sy teks nie “meer eenduidigheid” gegee het nie, konstateer Van den Akker (1994:20) tereg, en vervolg dat wat in die 1930’s as “onduidelijkheid” beskou is, langsamerhand herken is as “fascinerende raadselachtigheid die tot nadenken en schrijven prikkelt”. Hy (1994:20) wys op die “talloze beschouwingen” wat aan “Awater” gewy is en voeg by: “[H]et is niet te verwachten en evenmin te hopen dat deze stroom zal opdrogen.” My fassinasie met Nijhoff se poësie het nooit getaan ná my skripsie oor sy sonnettesiklus “Voor dag en dauw” onder die studieleiding van Margaretha H. Sckenkenveld vir die graad Drs. Litt. (nou ’n meestersgraad) aan die Vrije Universiteit (Amsterdam) in 1970 nie. Van dié belangstelling is my bespreking van Nijhoff se poësie binne die konteks van hierdie artikel die resultaat. Ek bespreek “Awater” uitvoerig vanweë die gedig se sentrale posisie in Nijhoff se bundel Nieuwe gedichten en as ’n hoogtepunt in sy oeuvre en in die Nederlandse poësie in die algemeen.

Van den Akker (1994:21) wys in sy interpretasie van “Awater” eerstens op die epiloog en proloog van die gedig waarin die ek-verteller ontbreek: “Begin en eind staan los van het eigenlijk ‘verhaal’, alleen al door het ontbreken van het lyrisch ik.” Tussen die proloog en die epiloog vertel die liriese subjek (ek-verteller) die verhaal van sy soektog na ’n reisgenoot in ’n moderne stad. My tentatiewe interpretasie berus op die identifikasie van die ek-verteller in sowel die proloog as die epiloog met die digter, Nijhoff, binne die wêreld van die gedig en in verhouding tot sy poëtika: In die proloog maak hy sy voorneme bekend om ’n gedig te skryf waarmee hy sy verbondenheid aan ’n bepaalde poësietradisie verbreek en in die epiloog betrek hy die leser van “Awater” by die slot van dié gedig ná die afloop van sy ek-verteller se soektog na ’n reisgenoot in die stad.

Die inset van die proloog is die aanroep van die digter waarmee hy die Gees van God vra om aanwesig te wees by die skryf van ’n gedig waarvan hy slegs ’n voorstelling het, maar geen sekerheid oor hoe hy daaraan vorm moet verleen nie. Met sy aanroep, kenmerkend van ’n digter se vrees vir wit papier, verwys hy terug na Genesis, die eerste boek in die Bybel, en die woorde waarmee dit begin. God skep “in die begin” – die titel Beresjiet van die eerste boek van die Hebreeuse Bybel (2004:15) – deur sy woord uit donker, ongetemde waters: “In den beginne schiep God de hemel en de aarde. De aarde nu was woest en ledig, en duisternis lag op de vloed, en de Geest Gods zweefde over de wateren” (Gen. 1:1, 2). Hy vra om God se bystand by die kreatiewe proses: “Uw goede oog moet zich dit werk toe keren” en vergelyk die nog ongeskrewe bladsy met die aarde voor die skepping: “[H]et is gelijk de wereld woest en leeg.” Dit beteken vir die digter ’n breuk met die poësie van die hele vorige eeu waarin by die sien van “puinhopen” gesing is van “mooi weer”; poësie wat sy ontstaan het by die digter se eie etterende wond as “hartstocht van een zweer” en lyding in sy ontsaglike wêreldlike omvang misken.

Die slot van die proloog bevestig die eis van vernuwing wat die digter aan homself stel by die skryf van die eerste reëls van die gedig: “Een eerste steen ligt nauwelijks terneer./ Elk woord vernieuwt de stilte die het breekt” (my kursivering). Dié twee reëls hou onderskeidelik verband met twee Ou Testamentiese profete: Noag, wat gebou het en Jona wat gepreek het, op twee verskillende Bybelse plekke en krisistye. Wat opval, is dat Nijhoff met verwysing na dié twee profete die teenwoordige tyd gebruik. Hy identifiseer hom nie met hulle nie, maar aanvaar sy eie roeping as digter in die krisistyd waarin hy leef, die 1930’s, na hulle voorbeeld:

Al wat geschiedt geschiedt nog voor het eerst.
Geprezen! Noach bouwt, maar geen ark meer,
En Jonas preekt, maar niet te Ninive.

Ná die proloog begin die verhaal wat die middelste deel van die gedig vorm en waarin die noue verband van die ek-verteller met die digter van die proloog behoue bly in die gedrae, byna Bybelse toon en idioom waarmee hy hom tot die leser rig:

Ik heb een man gezien. Hij heeft geen naam.
Geef hem ons aller vóórnaam bij elkaar.
Hij is de zoon van een vrouw en een vader.

Hy brei daarop uit deur te sê hoe en waar hy dié man sien. Die anonieme hij gaan met sonsopkoms die stad in en loop by sy venster verby. Teen sy woorde in dat die man geen naam het nie, sê die verteller dat die man in ’n kantoor werk en daar Awater heet. Maar dan hef hy onmiddellik die indruk op dat Awater die gewone mens en alledaagse kantoorwerker verteenwoordig as hy die leser se aandag op hom vestig: “Zie hem. Hij is bekleed met kemelhaar/ geregen door een naald./ Zijn lijf is mager / gespijsd met wilde honing en sprinkhanen.” Hierdie beskrywing van die man is ’n direkte weergawe van Matt. 3:4: “Hij nu, Johannes, droeg een kleed van kemelhaar … en zijn voedsel bestond uit sprinkhanen en wilde honing.” Die man wat met sonsopkoms verby sy venster loop, sien die verteller dus as die profeet Johannes in die moderne stad. Hy beskryf dié Johannes se kleed naderby deur te sê dat die kameelhare waarvan dit gemaak is, deur ’n naald geryg is. Daarmee verwys hy na Jesus se uitspraak van hoe moeilik dit is om die koninkryk van God binne te gaan na aanleiding van die ryk jong man wat sy baie besittings nie wou prysgee om Jesus se dissipel te word nie en Jesus gesê het: “Het is gemakkelijker dat een kameel gaat door het oog van ener naald, dan dat een rijke het Koninkrijk Gods binnengaat” (Mark. 10:24). Awater as Johannes behoort dus tot die Koninkryk van God, maar bevind hom in die stad as woestyn: “Niemand heeft ooit hetgeen hij roept verstaan./ Het is woestijn waar hij gebaren maakt.”

Ná dié vergestalting van Awater as profeet en as ’n werknemer op kantoor met wie se gedagtes hy vertroud is, keer die verteller terug na die alledaagse met sy besluit om Awater by sy kantoor te gaan haal, omdat hy sedert sy broer se dood geen reisgenoot het nie. As ’n gewone mens weerspreek hy nogeens sy bomenslike kennis van Awater deur homself te vermaan: “Als men een vriend zoekt, is het doodgewoon/ dat men eerst ziet of men bij hem kan horen” en besluit: “Vanavond volg ik dus Awater’s spoor.”

Hy voer sy voorneme uit en sien Awater aan die einde van sy dag op kantoor by die trap af kom: “Hij komt gesneld van boven,/ zandstenen trappen af langs slangen koper.” Dié beskrywing van die trapleunings as koperslange (“slangen koper”) verwys na Moses se roeping by die brandende braambos om die Israeliete uit hul slawerny in Egipte na die beloofde land te lei. Op Moses se beswaar dat die Israeliete hom nie sal glo nie, gee God aan hom ’n teken om hulle mee te oortuig: Hy beveel Moses om sy staf op die grond te gooi, en dit verander in ’n slang. Awater het dus behalwe die profetiese gestalte van Johannes die Doper ook die gestalte van Moses. As die verteller Awater op straat volg, word sy assosiasie van Awater met Moses versterk: Awater kyk eers by ’n modewinkel na winkelpoppe wat met reisdekens en verkykers aan die oewer van die Nyl verwyl, en ’n entjie verder by ’n skeepsvaartlyn na ’n plakkaat “waarop een Bedouïn in de woestijn/ een schip begroet dat over zee verschijnt”. Benewens die versterking van die metaforiese identifikasie van Awater met Moses bevestig dit vir hom die sin van sy agtervolging van Awater in sy soeke na ’n reisgenoot. Hy veronderstel dat Awater ook op reis wil gaan en besluit: “O Awater, ik weet waarvan gij peinst.”

Die agtervolging van Awater deur die stad word vervolgens voortgesit tot in ’n haarsalon waar die verteller skynbaar sy beurt afwag en Awater, terwyl die barbier sy werk doen, in die spieël so naby as nooit vantevore nie sien. Daarna volg hy Awater tot in ’n kroeg (“café”) waarheen hy vroeër met sy gestorwe broer gekom het, en omdat hy ná sy dood ’n reisgenoot soek, is dit vir hom voorbeskik dat Awater juis dié kroeg besoek. Die agtervolging gaan voort tot in ’n restaurant en as hulle saam die restaurant verlaat, hou die verteller gelyke tred met Awater totdat hulle uitkom by ’n groepie toeskouers onder wie toeriste met rugsakke en arbeiders in hulle blou werkpakke wat na ’n jong vrou in ’n Heilsleëruniform luister: “‘Wij leven’ zegt zij ‘heel ons leven fout.’” Op daardie oomblik kyk Awater na die verteller asof hy hom ken, maar rig sy aandag dan onmiddellik weer op die Heilsleërsoldaat: “‘Liefde,’ zegt zij, ‘wordt nooit vergeefs vertrouwd.’” Ná dié woorde skei hulle weë en is die ek-verteller se agtervolging en sy soeke na ’n reisgenoot verby:

Awater blijft, ik loop door, en zo gauw
of ik de trein zag die ik halen wou.

Die ek-verteller het sy verhaal van sy agtervolging van Awater afgesluit en rig hom in die epiloog tot die leser met ’n beskrywing van die lokomotief as ’n vrou. Sy roep dat dit “te lang reeds duurt” vir haar om te vertrek: “Haar zuil van zuchten wordt een wolkenkluwen.” Maar haar sugte het nie betrekking op haar passasiers nie; sy is volkome onverskillig teenoor hulle:

Maar denk niet, dat zij zich bekreunt om u,
de Oriënt Express; nog minder deelt ze uw jubel
als gij plaatsnamen ziet in een schriftuur
die de eerste klank is van het avontuur.
Zij kent in haar reisvaardigheid geen rücksicht.
Wat voor hoop gij ook koestert of wegduwt,
nogmaals, het deert haar niet; zelfs voor de illusie
een reisgenoot te hebben is ze immuun.
Dat gij, geheel alleen, u in haar luxe
beklemd voelt, ’t raampje neerlaat, en zelfs nu
’t perron nog afblikt; of dat gij het puurst
geluk smaakt dat voor het individu
is weggelegd: te weten, ’k werd bestuurd,
’t is niet om niet geweest, ik was geen dupe, –
geprezen! – ’t laat haar koud. Zij ziet azuur.
Van schakels is haar klinkende ceintuur.
Zij zingt, zij tilt een knie, door stoom omstuwd.
Zij vertrekt op het voorgeschreven uur.

By die verteller se besef dat die Oriënt Express geen bedagsaamheid (“rücksicht”) teenoor haar passasiers ken nie en dus immuun is vir die illusie om ’n reisgenoot te hê, doen hy finaal afstand van sy illusie van Awater as reisgenoot, geskep deur sy verbeelding. Die antwoord op die vraag waarvan hy nie die “dupe” was nie, is in my lesing van die gedig vervat in die uitroep “geprezen!” wat terugverwys na dieselfde uitroep in die proloog waar Noag en Jona respektiewelik geloof is vir die vervulling van elk van hulle se eie profetiese roeping en waardeur die ek-verteller die gestalte van die digter in die proloog aanneem. By die voltooiing van sy gedig weet die digter in die epiloog dat hy nie bedrieg is deur die skeppende gees wat hy aangeroep het as hulp by die skryf van dié gedig nie. Dié gees het sy pen “bestuur” van begin tot einde. Nijhoff se ek-verteller word as soeker na ’n reisgenoot weer die digter wat behae het in sy geslaagde poëtiese weergawe van dié soektog. Sy woord het vlees geword. Die gedig is voltooi by die vertrek van die trein wat die ek-verteller nie haal nie en wat hom agterlaat in die stad waarin hy sy fiktiewe soektog na ’n reisgenoot willens en wetens laat vaar het. Van den Akker (1994:25) stel dit soos volg: “Hij verdwijnt niet met de trein, daarover kan weinig misverstand bestaat gezien het gebruik van het woord ‘(als)of’, maar hij lost op in het gedicht.” Die ek-verteller los op, maar nie die digter nie. Dié verbintenis van reis en woestyn vind sy voltooiing in die Oriënt Express. Waarheen dié trein ook al werklik vertrek, suggereer die naam daarvan die Ooste en die woestyn; die milieu van profete.

Die vraag wat by my interpretasie nog vra om beantwoord te word, is wat die sin daarvan is dat die digter sy ek-verteller die Oriënt Express nie laat haal nie, maar hom in die stad laat agterbly. Die stad as die mens se selfgekreëerde, standhoudende leefruimte is nog nie “besiel” nie en is daarom terselfdertyd die woestyn en vra van die digter om ’n Johannes die Doper te wees, die gestalte wat Awater reeds vir hom in sy gedig aangeneem het. “Geen kunst meer als troost, niet met het poëtische een half ontwaakte mensheid bedotten,” sê Nijhoff (1966:21) in sy lesing “Over eigen werk” en voeg daaraan toe: “Zichzelf liever beschouwen als een Johannes de Doper, gevoed met honing en sprinkhanen, gekleed met kemelhaar, schreeuwend dat er iemand zou komen waardiger dan ik, die ik niet waardig was de schoenriemen te ontbinden.” Vir wie sy oë durf oopmaak, het die wêreld ’n woestyn geword, en juis dit stel die digter as profeet voor die taak om die woestyn leefbaar te maak:

De menselijke ziel moet aangepast worden aan hetgeen de menselijke techniek schijnbaar argeloos tot stand heeft gebracht […]. De poëzie moet voor de toekomst werken, d.w.z. zich de toekomst als reeds bestaand indenken en daar als het ware voor de menselijke ziel kwartier maken. (Nijhoff 1966:19)

In die stad waarheen hy verhuis het en waar hy nie deur ’n herinnering op elke straathoek gekonfronteer is nie, sê Nijhoff (1966:22), het hy opnuut leer leef: “Als ik door de volle straten liep, of ’s avonds voor mijn raam zat, begon de mensenmenigte te ruisen als een rivier. Ik was zo verheugd als de dorstende woestijnreiziger die water hoort.” As gevolg van die dood van sy broer waardeur van hulle beplande reis niks gekom het nie, het hy op reis gegaan deur die stad waarna hy verhuis het te ontdek: “Het gevoel van reizen kreeg opeens iets onbepaalds. Bij elk straatje-om, bevond ik mij op reis. De vreemde stad werd nog wonderlijker dan vroeger” (1966:25). Die liefde wat hy opgevat het vir Awater het die woestyn vir hom “bewoonbaar” en “bereisbaar” gemaak (1966:25, 26). Dit was ’n liefde by grasie van die woord vir die gestalte in die gedig waaraan hy vlees en bloed verleen en die naam Awater gegee het. Die woestyn het vir die digter in eerste instansie deur die skryf van die gedig “Awater” ’n leefbare ruimte geword.

4. Vergelyking

Van die hand van J.C. Kannemeyer het behalwe sy bespreking van die poësie van Opperman in sy Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2 (1983) en in Die Afrikaanse literatuur 1652–2004 (2004), ’n studie oor sy oeuvre, Klip en kristal (1979), en ook ’n biografie van die digter, D.J. Opperman: ’n Biografie (1986), verskyn. Sy noodwendige bewussyn van die verwantskap tussen Opperman en Nijhoff was die aanleiding tot sy studie Figuur en fluit: Martinus Nijhoff en D.J. Opperman se opvattinge oor die literêre kunswerk (1992), die 17de publikasie in die reeks Leidse opstelle. Kannemeyer erken sy skatpligtigheid aan W.J. van den Akker se gepubliseerde proefskrif Een dichter schreit niet (1985) waarvan hy vir sy studie, in sy eie woorde, “dankbaar gebruik kon maak” (1992:9) en wat eweneens van fundamentele belang was vir my begrip van die wesensaard van Nijhoff se poësie en veral vir die interpretasie van “Awater”. Ek staan stil by Kannemeyer se studie Figuur en fluit wat hierdie artikel voorafgaan en belangrik is vir my insig in die verskillende wyses waarop Nijhoff en Opperman in hulle poësie uitdrukking aan hulle ooreenstemmende poëtikas gee.

Kannemeyer bespreek Nijhoff se gedig “De danser” (Vormen) as ’n voorbeeld van die digter wat deur ’n gestalte uitdrukking gee aan sy beskouing van die wesensaard van die gedig. Die oorspronklike hartstog is die “dier” wat die digter in die gestalte van ’n danser onder sy vel gevange moet hou om te voldoen aan die vereistes wat die uitvoering van die dans aan hom stel. Kannemeyer (1992:24) konstateer dat die Rottevanger se raad aan Nijhoff in “De danser” glansend in vervulling gaan in die volkome beliggaming van die “inwendige drif” en besluit: “Dit alles was vir hom moontlik, omdat ’n fluit voorhande was, gespeel deur ’n figuur wat ’n eie dinamiese lewe onafhanklik van die mens lei” (my kursivering). Die danser is ’n oortuigende metafoor van die digter se vereenselwiging met ’n figuur buite homself om sodoende nie toe te gee aan sy natuurlike behoefte om sy emosie regstreeks uit te spreek nie. Die raad van die Rottevanger van Hamelin aan die digter Nijhoff om nie met sy mond te fluit nie, maar ’n instrument te gebruik, is ’n gelykwaardige beskrywing van Opperman se poëtika wat Kannemeyer bevestig: “Dat die digter van homself moet wegskryf en eerder van objektivering gebruik moet maak, bring Opperman so vroeg as 1948 in ’n aantekening in Standpunte ter sprake as hy regstreeks na Rilke, Yeats en Eliot verwys en uitvoerig uit Nijhoff se De pen op papier aanhaal” (1992:16). Kannemeyer het gelyk oor die volkome vergestalting van die danser in die gedig; hy is deurgaans die ek-spreker en net op indirekte wyse die personifiëring van die digter. Nijhoff se “De danser” stem ooreen met Opperman se digterskapsgedigte waarin hy sy opvattings oor die skeppende werksaamheid van die digter in die mond van meerdere personasies lê. In teenstelling met Opperman behou Nijhoff in die gedig sy ek-spreker as digter in verhouding tot gestaltes teenoor hom met wie hy homself identifiseer, soos geblyk het uit my bespreking van “Awater”.

Dieselfde werkswyse is kenbaar in die digterskapsgedig “Het steenen kindje”, die laaste gedig in Vormen:

Buiten de herberg waar we bleven
In ’t oude stadje aan den Rijn
Begon des nachts muziek te beven.
Wij zetten ons, achter ’t gordijn,
Met kandelaars op het kozijn:
Reizende muzikanten waren
Aan ’t spelen op ’t besneeuwde plein,
En bij hen stond een kind te staren –

Maar toen ik nader acht ging geven,
Was het de steenen cherubijn
Die zich, als smeltend losgeheven,
Had vrij gemaakt van de fontein –
De fluit hief in het maanlicht zijn
Roep tusschen rits’lende gitaren
En zwol terug in het refrein –
Het kind begon mij aan te staren –

Toen kwam het naar mij venster zweven:
Ik voelde hoe zijn naakt en klein
Lichaam dicht aan mijn borst gedreven
Sidderde van ontspannen pijn –
Er trilde langs mijn wang een rein
Koud kindermondje, en in mijn haren
Woelde zijn handje – O moeder mijn,
Smeekte ’t, en bleef mistroostig staren –

O zoontje in me, o woord ongeschreven,
O vleeschlooze, o kon ik u baren –
Den nood van ongeboren leven
Wreekt gij met dit verwijtend staren.

Die gedig begin met ’n mededeling van ’n spreker wat deur sy anonimiteit met die digter Nijhoff geïdentifiseer kan word en sy reisgenoot met ’n geliefde vrou of vriendin, waar hulle die nag luister na musiserende reisigers op ’n plein by die herberg waarin hulle bly. Binne Nijhoff se oeuvre gaan die gedig ’n sinvolle verband aan met “Fuguette”, eweneens in Vormen,waarin die ek-spreker luister na die klavierspel van ene Claudien waardeur vir die luisteraar die ouditiewe getransendeer word tot die visuele (bl. 7). Dieselfde transendering vind plaas in “Het steenen kindje”. In strofe 1 neem die “wij” op die kosyn van hul kamer plaas om te luister na die musikante buite op die besneeude plein naas wie ’n kind staan: “En bij hen stond een kind te staren –.” Dié kind se vreemde teenwoordigheid by die musikante verklaar die digter se ek-spreker in strofe 2: Die kind is inderwaarheid die uit die steen (klip) van die fontein gebeitelde “gerubyntjie” wat hom losgemaak het van die fontein; ’n metamorfose bewerkstellig deur die fluit se “roep” bo die ritseling van die kitare. Met sy verskerpte blik merk die ek-spreker dat die kind wat in strofe 1 in die niet gestaar het, nou in die tweede strofe se slotreël sy oog op hom rig: “Het kind begon mij aan te staren –.” Die metamorfose van gerubyntjie tot kind is egter nie absoluut nie. Hy sweef in strofe 4 na die digter, teen wie hy hom aanvly en wat hy aanspreek as “O moeder mijn”; by implikasie ’n smeekbede aan die digter om sy metamorfose wat deur die musiek geïnisieer is, te vervolmaak. Die digter kan nie daaraan voldoen nie en in die daaropvolgende vierreëlige slotstrofe word die seuntjie in sy tweeslagtige aard as hemelse wese en mensekind die metafoor van sy ongeskrewe gedig: “O zoontje in me, o woord ongeschreven,/ O vleeschloze, o kon ik u baren –.”

Die verskillende elemente in “Het steenen kindje” waartussen ek samehang en sin ontdek, word vir Kannemeyer gekenmerk deur teenstrydighede waardeur hulle nie tot ’n sinvolle geheel sluit nie. Volgens hom het ons ’n “volkome realistiese situasie” in strofe 1 wat “irreëel” word wanneer die engeltjie hom “magies van sy voetstuk verwyder” en “verkry die musiek ’n eiesoortige dinamiese lewe” (1992:28). In my interpretasie het die musiek juis die magiese vermoë om die losmaak van die gerubyntjie van die fontein en sy metamorfose tot kind teweeg te bring. Die musiek is dus ’n geïntegreerde element in die gedig. Die grootste probleem van Kannemeyer met Nijhoff se tersaaklike gedig deel hy met Opperman, nl. die digter se eksegese van die metafoor in die gedig. In sy lesing “Kolporteur en kunstenaar” gee Opperman meerdere voorbeelde by verskeie digters en bring die “eksegetiese kol” in Nijhoff se “Het steenen kindje” ter sprake: “Daardie parentetiese ‘o woord ongeschreven’ is myns insiens suiwer eksegese, is ’n verklaring wat vanself uit Nijhoff se beeld moes gespreek het” (1974:73). Sy afkeer van eksegese binne die kunswerk kwalifiseer Opperman egter deur by te voeg: “tensy dit struktureel, dit wil sê esteties en formeel, verantwoord is” (1974:74). Struktureel en esteties regverdig die struktuur van “Het steenen kindje” in ’n sekere mate die eksegese van die kind as die digter se “woord ongeschreven”. Die refreinreël waarmee elke strofe eindig, verwys na die kind se “staar” en eindig dan ook met “staren”. As eindrym word dit in elke strofe voorafgegaan deur ryme op “-en”: “bleven”, “beven”, “waren” (strofe 1); “geven”, “losgeheven”, “gitaren” (strofe 2); “zweven”, “gedreven”, “haren” (strofe 3); “ongeschreven”, “baren”, “leven” (strofe 4). Dié virtuose gebruik van rym is ’n voorbeeld van Nijhoff se meesterlike beheer oor die woord in die vormgewing aan die gedig, selfs al gaan dit oor die ongeskrewe woord; die woord wat nie vlees geword het nie.

Vir ’n gedig om te slaag, moet die woord vlees word, wat nie in “Het steenen kindje” gebeur nie, vandaar Nijhoff se versugting: “O vleeschlooze, o kon ik u baren –.” Met dié uitspraak verwys hy na die sin waarmee die Johannes-evangelie begin en wat in die 2004-vertaling van die Nederlandse Bybel lui: “In het begin was het Woord, het Woord was bij God en het Woord was God.” Jaap Goedegebuure (2015) gaan daarop in na aanleiding van Nijhoff se “Awater” in die vierde hoofstuk van sy boek oor die mistiek, Wit licht, en verwys daarna as ’n teks wat “tot vandaag de dag een bijzondere aantrekkingskracht heeft uitgeoefend op dichters en schrijvers” en hy voeg by: “Ook Nijhoff benadrukt in de eerste plaats het poëticale gehalte van Johannes’ woorden” (2015:82). By dié erkenning van die poëtikale waarde wat Nijhoff toeken aan dié teks skryf Goedegebuure egter in teen Van den Akker en Dorleijn se opvatting dat die Christelik-ideologiese idioom beperk is tot reëls in Nijhoff se poësie en sy literêr-beskoulike stukke, met die implikasie dat Nijhoff nie enigsins as ’n belydende Christelike digter in die gewone sin beskou kan word nie. In teenstelling met dié ontkenning haal Goedegebuure (2015:82) Joh. 1:1 in verbintenis met Joh. 1:14 aan. Johannes begin sy evangelie met ’n verwysing na die skeppende Woord met ’n hoofletter waardeur alles wat bestaan, ontstaan het: “In den beginne was het Woord en het Woord was bij God en het Woord was God.” In Joh. 1: 14 word dié Woord vlees, naamlik mens in Jesus as eniggebore Seun van God en deelhebber aan sy heerlikheid: “Het Woord is vlees geworden en heeft onder ons gewoond en wij hebben zijn heerlijkheid aanschouwd, een heerlijkheid van de eniggeborene des Vaders, vol van genade en waarheid.” Uit die samehang van dié twee tekste met mekaar in ’n sinvolle geheel maak Goedegebuure (2015:82) die gevolgtrekking: “Incarnatie van het woord en de geest in deze wereld worden door Nijhoff allereers betrokken op de menswording van God […].”

Daarby erken Goedegebuure (2015:73) egter ook dat hy dit in een opsig met Dorleijn en Van den Akker eens is, naamlik dat Nijhoff ’n “echte heterodox” is. Dié vrysinnigheid beteken ’n afvalligheid van die kerklike leer, wat ook in net so ’n hoë mate vir Opperman geld. Nietemin het die Bybel in die Protestantse tradisie waarbinne albei grootgeword het, ’n sentrale posisie beklee en put albei uit die Bybel in hulle verwoording van dit waaraan hulle in van hulle belangrikste werk poëtiese uitdrukking verleen. Albei het in ’n ruim ondogmatiese Calvinisme grootgeword deur die ouer met wie die twee digters onderskeidelik ’n sterk band gehad het: in die geval van Nijhoff sy moeder, ’n Heilsleërsoldaat, en in die geval van Opperman sy vader, ’n oortuigde spiritis. In afwyking van die Christelike dogma van die skuldige, sondige mens se versoening met God deur Christus se kruisdood wat vir die gelowige die volmaakte lewe in die hiernamaals verseker, vind die geloof vir beide digters sy sin in die hiermaals.

Nijhoff se moeder was evangelies – ’n pejoratiewe begrip vir fundamentalistiese Calviniste. Haar geloof was die oorsprong van Nijhoff se sterk fokus op Christus in sy poësie. In sy inleiding tot sy drie liturgiese spele, geïnspireer deur sy moeder, vereenselwig Nijhoff hom onomwonde met Christus:

Wie buiten zichzelf weet te treden, ontmoet terstond een naaste, en wie er dan in slaagt hem lief te krijgen, begint een Gestalte te zien, waarvoor men Vergilius of een Evangelist moet zijn om zelfs zijn omtrekken te durven schetsen. Ik heb niet gewaagd de Zoon des mensen ten tonele te brengen. (Nijhoff 1964:257)

Opperman het op sy beurt onder invloed van sy vader ’n sekere geloof gehad in die spiritisme. Volgens die spiritisme word die mens ná sy dood langs stygende trappe van bestaan gelei tot in die “hoogste hemel” waar hy, bevry van die liggaam, sy aardse lewe voortsit. Die elegiese vers “Nagedagtenis aan my vader” in Heilige beeste sentreer om die onsekerhede van die agtergeblewe seun oor die hiernamaals en die onbekende ander kant. In die slotstrofe, as die digter vergeefs wag op die vader se “verskyning of ’n klein wonder”, is die konkrete, die sintuiglike, die harde werklikheid van die skeiding al wat bly, en weet die seun: “[D]ie petrea se trossies blou/ rank daagliks digter tussen my en jou” (Spies 1992:64, 65). Die sintuie is nie soos vir die spiritis ’n belemmering vir die mens om toegang te hê tot die geestesorde en met hulle wat daaraan behoort te kommunikeer nie, maar vir Opperman inteendeel die band met die aarde. By sy verlies van geloof in die spiritisme het Opperman dié orde omgekeer in ’n direk-teenstellende beskouing: nie die hoogste hemel nie, maar die aarde is die mens se bestemming. God het betekenis vir die mens in hierdie wêreld, in die hiermaals, en nie in die hiernamaals nie.

In Goedegebuure (2015:76) se interpretasie van “Het licht” in De wandelaar “breekt en sterft de buitenaardse god in deze wereld” en word mens tussen die mense. Goedegebuure (2015:76) voeg daaraan toe dat dié inkarnasie vir Nijhoff aan die “chaotische en gefragmenteerde werkelijkheid” sin gee, al kan dit nie, soos Albert Verwey in sy poëtika beweer, “tot een zinvol verband” herskep word nie. In meerdere verse insy eerste twee bundels tekenNijhoff die gekruisigde Jesus as uiterste beeld van die gebrokenheid en gefragmenteerdheid van die mens en die wêreld waarin hy bestaan: “Maria Magdalena” en “De laaste dag” (De wandelaar); “De soldaat die Jezus kruisigde”, “Het groote lijden” en “Johannes” (Vormen). By Goedegebuure se voorbeelde van die gekruisigde Jesus in hierdie gebroke wêreld kan die gedig “De nieuwe sterren” (Nieuwe gedichten) gevoeg word. In dié gedig faal die Gekruisigde se singewing aan die werklikheid deurdat sy kruisiging en Hy self verhef word tot buiteaardse betekenis. Sterrebeelde dra die name van die moordwapens waardeur die “moord te Golgotha” bedryf is en word “sterrenpracht” waarbinne die Gekruisigde verborge bly in plaas daarvan dat Hy openbaar gemaak word:

Verheimelijkt temidden van die luister
breidt de Gekruisigde zijn armen uit.

Die Jesus na wie Nijhoff hom wend, is nie die Gekruisigde in ’n buitewêreldse hiernamaalse hemel nie, maar die geïnkarneerde God in die aardse werklikheid wat sy betekenis daaraan dank, soos wat Goedegebuure konstateer.

In teenstelling met Nijhoff keer Opperman hom weg van die kruis by die bewuswording van die pyn in die skepping in ’n paradoksale terugkeer na God wie se worsteling tot selfvolmaking hy in al die bestaansordes bespeur. Terselfdertyd is God vir Opperman ook die God van die verbond wat vanaf die begin tussen Skepper en skepsel bestaan en wat deur Hom bevestig is toe hy dit met Noag en sy seuns gesluit het. Opperman is as “dertiende dissipel” ’n aweregse volgeling van Jesus wat vir hom die groot voorbeeld is van die verlosser van God uit die skepping deur sy kruisdood. In afwyking van die dogma dat Jesus vir die verlossing van mense van hulle sonde die kruisdood gesterf het sodat hulle die ewige lewe in die hiernamaals kan beërwe, lê Opperman die kruisdood as ’n bewuste voorneme Jesus in die mond ter verlossing van God uit die geskape werklikheid in die slotstrofe van “Legende van die drie versoekinge” in die monobundel van Negester oor Ninevé (1976:24):

vir God in hierdie skepping vasgevang
sal Ek as voorbeeld aan die kruishout hang
en Hom verlos …

5. Besluit

Die hiermaals is vir beide Opperman en Nijhoff die lewe in die moderne stad wat deur die ontwikkeling van die tegnologie in die wêreld noodwendig die mens se selfgekreëerde woonplek geword het. Die mens moet, in Nijhoff (1966:21) se woorde, “een vast geloof hebben […] in het door de mens gecreëerd universum, door zijn rijpe hand maar nog onrijpe ziel tot stand gebracht”. Vir Opperman en Nijhoff is die stad ’n woestyn, maar albei wys ’n vlug uit die woestyn na ’n utopie af na voorbeeld van die drie Ou Testamentiese profete Noag, Jona en Moses. In die ark wat Noag op God se bevel gebou het, kon mens en dier oorleef en die lewe op aarde voortsit. Op Jona se prediking word die stad Ninevé gespaar en kon lewe en voortplanting van mens en dier eweneens daarin voortgaan. Moses lei sy volk uit slawerny in Egipte deur die woestyn na oorlewing en lewe in die beloofde land.

Na voorbeeld van die drie Ou Testamentiese profete aanvaar Nijhoff en Opperman hulle profetiese roeping om die woestyn van die moderne stad te omskep tot ’n besielde lewensruimte; die “wildernis te laat bloei soos ’n roos”. Nijhoff haal, soos sy ek-verteller in “Awater”, nie die Oriënt Express op ’n simboliese reis na die reële woestyn wat die bakermat van die profeet Moses was nie. Opperman word die profeet Jona in sy gedig “Jona” en staan aan die slot daarvan voor Kaapstad as ’n “God-erbarmde Ninevé”. In “Mériba” word hy ’n nuwe Moses vir die volk waartoe hy behoort in die soortgelyke gespanne verhouding waartoe Moses in die Bybel tot sy volk Israel gestaan het.

Die gemeenskaplike element in Nijhoff en Opperman se oeuvres is die Bybelse verwysingsveld wat op verskillende wyses uitdrukking vind in die oeuvres van die twee digters. Vergelyking tussen die oeuvres van digters het in laaste instansie die doel om die leser se insig in die eie aard van die poësie waaruit elke oeuvre bestaan, te verdiep. Dit was my bedoeling met die skryf van hierdie artikel oor die religieuse moment in Nijhoff en Opperman se poësie: ’n verkenning van hulle verskillende sienings van die goddelike teenwoordigheid in die wêreld en verskillende wyses waarop hulle gestalte gee aan dieselfde Ou Testamentiese profete in hulle omskepping van die moderne stad as ’n woestyn in ’n besielde leefruimte vir die mens.

Bibliografie

Anbeek, T. 1990. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur tussen 1885 en 1985. Amsterdam: De Arbeiderspers.

ANNA: Groot woordeboek Afrikaans en Nederlands. 2011. Kaapstad: Pharos.

Armstrong, K. 2011. In the beginning: A new interpretation of Genesis. Londen: Random House.

Bijbel. s.j. ’s Gravenhagen: Boekencentrum N.V.

De Bijbel. 2004. Haarlem: Nederlands Bijbelgenootschap.

Deist, F. 1981. Die God van Jona. Kaapstad: Tafelberg.

Die Bybel. 1957. Kaapstad: Britse en Buitelandse Bybelgenootskap.

Eliot, T.S. 1950. The sacred wood: Essays on poetry and criticism. Londen: Methuen & Co Ltd.

Goedegebuure, J. 2015. Wit licht. Nijmegen: Uitgeverij Vantilt.

HAT (Handwoordeboek van die Afrikaanse taal). 2010. Kaapstad: Pearson.

Kannemeyer, J.C. 1992. Figuur en fluit: Martinus Nijhoff en D.J. Opperman se opvattinge oor die literêre kunswerk. Leiden: Dimensie.

Koenen: Verklarend handwoordeboek der Nederlandse taal. 1976. Groningen: Tjeenk Willink.

Nijhoff, M. 1964. Verzamelede gedichten. Den Haag: Bert Bakker.

—. 1966. Lees maar, er staat niet wat er staat: Keuze uit de oorspronkelijke gedichten voorafgegaan door een beschouwing “Over eigen werk”. Den Haag: Bert Bakker.

—. 1994. M. Nijhoff. De pen op papier. Verhalend en beschouwend proza, dramatisch poëzie.Saamgestel en ingelei deur W. van den Akker en G. Dorleijn. Amsterdam: Prometheus en Bert Bakker.

—. 2001. Verzamelde gedichten. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker.

Opperman, D.J. 1959. Wiggelstok. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk.

—. 1962. Digters van Dertig. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk.

—. 1974. Naaldekoker. Kaapstad: Tafelberg.

—. 1976. Negester oor Ninevé. 6de druk. Kaapstad: Tafelberg.

—. 1987. Versamelde poësie. Kaapstad: Tafelberg en Human & Rousseau.

Paglia, C. 1990. Sexual personae: Art and decadence from Nefertiti to Emily Dickinson. Londen en New Haven: Yale University Press.

Spies, L. 1992. Kolonnade: ’n Studie van D.J. Opperman se bundels Heilige beeste, Negester oor Ninevé en Komas uit ’n bamboesstok binne verband van sy oeuvre. Kaapstad: Human & Rousseau.

Van den Akker, W.J. 1985. Een dichter schreit niet: Aspecten van M. Nijhoffs versexterne poetica. Utrecht: Veen Uitgevers.

—. 1994. Dichter in het grensgebied: Over de poëzie van M. Nijhoff in de jaren dertig. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Die vleesgeworde Woord by Martinus Nijhoff en D.J. Opperman appeared first on LitNet.

↧

The Word as flesh with Martinus Nijhoff and D.J. Opperman

December 11, 2018, 3:14 am

≫ Next: LitNet Akademies Weerdink: ’n Globale perspektief op groepregte en diversiteit

≪ Previous: Die vleesgeworde Woord by Martinus Nijhoff en D.J. Opperman

Abstract

The only way of expressing emotion in the form of art is by finding an “objective correlative”; in other words, a set of objects, a situation, a chain of events which shall be the formula of that particular emotion; such that when the external facts, which must terminate in sensory experience, are given, the emotion is immediately evoked. (Eliot 1950:100)

Keywords: Awater; concept of God; Martinus Nijhoff; New Testament; Old Testament; D.J. Opperman; poetics

Lees die volledige artikel in Afrikaans: Die vleesgeworde Woord by Martinus Nijhoff en D.J. Opperman

The post The Word as flesh with Martinus Nijhoff and D.J. Opperman appeared first on LitNet.

↧

LitNet Akademies Weerdink: ’n Globale perspektief op groepregte en diversiteit

December 11, 2018, 5:58 am

≫ Next: Hibriditeit en outentisiteit as kulturele merkers in Nico Carstens se musiek

≪ Previous: The Word as flesh with Martinus Nijhoff and D.J. Opperman

Die LitNet Akademies Weerdink-reeks skakel akademiese navorsing met die brandende kwessies van 2018/2019.

Die eerste onderhoud in hierdie reeks hou verband met:

migrasie en populisme
groepregte
sosiale kohesie in Suid-Afrika
globalisering, mobiliteit en identiteite.

⇒ Hierdie onderhoud is gebaseer op die LitNet Akademies (Geesteswetenskappe)-artikel “Nasiebou in ’n eenheidstaat versus die toekenning van groepregte: Diskoerse oor die akkommodering van diversiteit met spesifieke verwysing na Afrika en Suid-Afrika” (2014, Elirea Bornman)

Elirea, volgens jou artikel word daar om en by 190 onafhanklike state erken, terwyl omtrent 5 000 tot 6 000 etniese of kultuurgroepe/“nasies” in die wêreld bestaan.

Geniet ’n nasiebouende staat in 2018 meer status/beskerming as die regte van etniese groepe? Of is so ’n vergelyking te simplisties gestel/konteksgebonde?

◊ Gebruik gerus voorbeelde soos die Koerde; die Switserse staat; Spanje (ingesluit die Katalane); die Russiese anneksasie van die Krim; Suid-Soedan; migrante/migrasie in Afrika en Europa; die teikening van die Uighur-Moslems in China en die Rohingya-Moslems in Mianmar; ens).

As die voorbeelde wat jy hier gee, in ag geneem word, wil dit tog so lyk. Alhoewel daar verskeie dokumente bestaan wat die regte van minderhede uitspel, wil dit voorkom of die huidige grense van die wêreldstate byna in yster gegiet is.

Die wêreldgemeenskap is waarskynlik bang dat dit katastrofiese gevolge kan hê as al meer en meer minderheidsgroepe binne ’n bepaalde grondgebied onafhanklikheid begin eis. Dit is waarskynlik waarom min buitelandse state hulle ten gunste van Kataloniese onafhanklikheid uitgespreek het.

Dit is veral ook die geval in Afrika. Dit is waarom dit so lank geneem het – en soveel mense gesterf het – alvorens daar wye aanvaarding was vir die skeiding tussen die twee Soedans. Dit beteken egter nie dat op die ou end stappe gedoen sal word teen lande wat skuldig is aan erge vergrype teen minderheidsgroepe soos in China en Mianmar nie.

Daar moet ook in gedagte gehou word dat dit in die meeste gevalle minderheidsgroepe min sal baat om aan te dring op afskeiding en onafhanklikheid binne ’n bepaalde grondgebied. As gevolg van globalisering het ekonomieë so vervleg geraak dat skeiding baie kompleks geraak het.

Neem as voorbeeld die probleme wat met Brexit verband hou. Min groepe is ook tot bepaalde grondgebiede beperk. Die meeste woon verspreid oor verskeie grense heen. Ek dink daar word meer en meer beweeg in die rigting van die beskerming van groepregte in verskillende vorme sonder dat daar noodwendig ‛n nuwe staat gestig word. Dit is waarna state soos Kanada en selfs ook Switserland streef.

In hierdie verband: Was daar ’n spesifieke moment in die wêreldgeskiedenis toe die idee van ’n nasiebouende staat (met staat gedefinieer as die “kongruensie tussen kultuur, grondgebied en politieke verteenwoordiging” asook die soeke na eenheid / “die ontwikkeling van ’n oorkoepelende nasionale identiteit”) as ’n belangrike entiteit binne die globale politieke ekonomie begin beskou is (in vergelyking met die historiese feodale stelsel, monargieë, ens)?

Gits, ek dink ’n politieke wetenskaplike sal beter op hierdie vraag kan reageer. Ek ken nie hierdie geskiedenis nie. Ek is egter van mening dat die vereniging van Duitsland onder Bismarck en Italië onder Cavour die eerste treë in hierdie verband was.

Toe het idees ontstaan dat parogiale identiteite by die groter geheel ingelyf moet word. Dit was natuurlik die geval dat die groepe wat saamgesnoer is, in werklikheid kultureel aan mekaar verwant was. Dit het eenwording vergemaklik. In baie diverse state word groepe egter gekenmerk deur diep kultuurverskille en assimilasie werk net eenvoudig glad nie.

Volgens ’n 2016-artikel in The Telegraph het die sogenaamde migrantekrisis in 2015 druk op Europa se demokrasieë geplaas. ’n Ander 2018-artikel stel die vraag hoe Europa demokrasie en mobiliteit kan vereenselwig.

Myns insiens (en onthou dat ek nie ’n politieke wetenskaplike is nie) bedreig migrante nie demokrasie nie (ek assosieer demokrasie met die stem vir politieke verteenwoordigers), maar wel die nasiestaat, oftewel die nasionale eenheidstaat.

Die nasiestaat vereis dat alle burgers by die meerderheidskultuur inval. Dit vereis gevolglik assimilasie.

Baie migrante – veral dié wat diep kultuurverskille met die meerderheidsamelewing het – weier toenemend om te assimileer. So nou val die idee van die nasionale eenheidstaat uitmekaar. Daar is nie daardie oorkoepelende kultuur wat die prosesse wat met die nasiestaatverband hou, moontlik maak nie.

Is liberale multikulturalisme die antwoord, en hoe pas nieterritoriale en transnasionale groepe in die prentjie?

Multikulturalisme in een of ander vorm is wel die antwoord. Angela Merkel het egter wel gesê dat multikulturalisme nie werk nie.

Dit is so dat multikulturalisme ’n veel moeiliker en komplekser pad is om te volg as die betreklik eenvoudige idee van die nasiestaat.

Daar is ook nie ’n standaardvorm wat vir elke samelewing of groep geld soos wat met die nasiestaat die geval is nie. Die probleem met Duitsland is waarskynlik dat hulle multikulturalisme baie oppervlakkig implementeer en dat die aard van hulle migrantebevolkings meer omvangryke maatreëls vereis.

In watter lande (of voorbeelde van lande) word verskillende vorme van multikulturele burgerskap geïmplementeer?

Die beste voorbeeld is seker Kanada, wat verskillende vorme van selfbeskikking het vir die sogenaamde Eerste Volke (Indiane en Innuïete) asook vir die Franssprekende minderheid in Quebec.

Vir migrante van elders is daar weer ’n ander stel maatreëls. Die grootste probleem is egter groepe (soos Afrikaners) wat wyd verspreid woon en groepe wat oor die grense van verskillende state woonagtig is, en selfs nomade soos die Romani-mense (“gypsies”) in Europa.

Will Kymlicka gee nie veel aandag hieraan nie, maar in een van die artikels in die spesiale tydskrifuitgawe wat op Kymlicka fokus, skryf een van die skrywers hieroor. Kymlicka self is van mening dat amptelike grense van state van geen belang behoort te wees nie en dat mense wat wil saam hoort, so hanteer moet word – selfs oor die grense van bestaande state heen.

Die denkers dink dus daaroor, maar ek weet nie van ’n voorbeeld van waar hierdie probleem al daadwerklik aangespreek is nie. Dit is egter so dat die ystergrense van nasionale state dikwels ’n mate van vreemdelingskap tussen kulturele broeders bring.

Dink byvoorbeeld aan die Afrikaners in Namibië. Het ons nie ’n bietjie van hulle vergeet nie?

’n Opbloei van etniese bewustheid by een groep kan egter daartoe lei dat hulle kulturele broers en susters in ’n ander land hulle etniese wortels onthou en hulle gewig kan ingooi by die aandrang om kulturele erkenning en/of selfbeskikking .

Rusland het natuurlik opportunisties gebruik gemaak van die Russe in die Oekraïne om ’n deel van die skiereiland te annekseer. Dit is sekerlik ook nie die laaste keer dat dit kan gebeur nie.

Wat is jou mening oor die hedendaagse vlaag populisme, of is dit slegs ’n persepsie?

Dit is baie moeilik om ’n antwoord hierop te gee. Die gesig van populisme verskil waarskynlik van staat tot staat.

In Amerika is heel ander kwessies op die tafel as in Europa. Populisme is waarskynlik in die ontwikkelde wêreld ’n reaksie op die negatiewe gevolge van globalisering – ekonomies sowel as kultureel. In Europa voel mense waarskynlik beangs oor die geweldige invloei van immigrante wat hulle kulturele hegemonie bedreig.

In jou artikel word die nasiebou-ideaal van Nelson Mandela aangehaal: “We have no Whites; we have no Blacks. We only have South Africans” (aangehaal uit Ramsamy 2007, “Between non-racialism and multiculturalism: Indian identity and nation-building in South Africa”, Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 98(4), bl 471).

Maar: Suid-Afrika se nasiebou-ideaal kan nie noodwendig vereenselwig word met ’n samelewing gekenmerk deur verskeie “rasse” en etniese groepe (tesame met maatskaplike en “ras”-gebaseerde ongelykhede/eksklusiwiteit) nie.

Is sosiale kohesie moontlik, al word dit in die verre toekoms verwesenlik? Watter stappe sal gedoen moet word om die ideaal van geïmplementeerde gelyke regte (ekonomies en itv groepregte) te verwesenlik?

Ek glo hier in Kymlicka (Multicultural citizenship: A liberal theory of minority rights, 1995) se standpunt dat kohesie eerder bewerk kan word deur die erkenning van verskillende kulture, identiteite en die geskiedenis en kultuurerfenis van verskillende groepe. (Die voorbeeld van die verskuiwing van die Steyn-standbeeld in Bloemfontein is die teendeel hiervan.)

Daarsonder – hierdie erkenning van mense se uitsonderlike identiteit, kultuur, taal, tradisies en geskiedenis – sal daar nooit kohesie wees nie. Daar kan slegs sprake wees van onderdrukking en diskriminasie. Daar moet egter onthou word dat ons in dieselfde land woon. Wat met hierdie land gebeur, raak ons almal. Daar is gevolglik ’n gesamentlike lotsbestemming. Dit, en nie onderdrukkende kulturele assimilasie nie, sal uiteindelik die basis vir eenheid en sosiale kohesie wees.

In jou artikel sê jy: “Die diskoers oor rasseverhoudinge, die politiek van identiteit, multikulturalisme en selfs feminisme word gegrond op die feit dat die weerhouding van sodanige erkenning as ’n vorm van onderdrukking beskou word.” Wat is jou opinie oor die #MeToo-beweging en die Kavanaugh-twispunt? Is hierdie openbare debatte ’n klein of ’n groot stap in die rigting van die volslae erkenning van vroueregte?

Ek is nie ’n kenner van daardie terrein nie. ’n Mens hoop egter dat die erkenning van geslagsonderdrukking sal oorvloei in ’n groter bewustheid van kulturele onderdrukking en diskriminasie.

Is daar ’n moontlikheid in die verre toekoms dat die wêreldmobiliteit so gaan toeneem dat grense van nasiestate sal “ontbind”, of is hierdie manier van dink te simplisties? Dus, bestaan die volgende moontlikheid, soos in jou artikel uiteengesit:

Die idee om etnisiteit van ’n bepaalde grondgebied te skei, word as die algemene ideaal gestel; inderdaad as die enigste ware liberale en demokratiese ideaal en die enigste wat strook met postmoderne idees van globalisering, mobiliteit en meervoudige, vloeibare en hibriede identiteite.

Teorieë oor globalisering hou voor dat dit al klaar die geval is. Grense het net eenvoudig poreus geword, veral as gevolg van die ontwikkeling van inligtings- en kommunikasietegnologieë soos die internet.

Met Brexit en Trump maak die staat egter weer sy stem dik. Dit is so dat daar een of ander instansie nodig is om die ontwikkeling van infrastruktuur en ander sosiale funksies soos mediese dienste te koördineer. Ek dink daar sal op die ou end ’n fyn balans gehandhaaf word tussen die grense van state en inisiatiewe oor staatsgrense heen.

The post LitNet Akademies Weerdink: ’n Globale perspektief op groepregte en diversiteit appeared first on LitNet.

↧

Hibriditeit en outentisiteit as kulturele merkers in Nico Carstens se musiek

December 11, 2018, 9:42 am

≫ Next: Hybridity and authenticity as cultural markers in the music of Nico Carstens

≪ Previous: LitNet Akademies Weerdink: ’n Globale perspektief op groepregte en diversiteit

Hibriditeit en outentisiteit as kulturele merkers in Nico Carstens se musiek Susanna Louw, Nicol Viljoen en Martina Viljoen, Odeion Skool vir Musiek, Universiteit van die Vrystaat
LitNet Akademies Jaargang 15(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

In populêre Afrikaanse populêre-musiek-joernalistiek is Nico Carstens (1926–2016) as die koning van boeremusiek bestempel. Hierdie benaming het hom nooit aangestaan nie. Aanvanklik het sy komposisies wel op ’n aanwending van tradisionele boeremusiekidiome berus, en trekke daarvan verskyn steeds in sy latere werk. Dié middele het hy egter vroeg reeds deur ’n verbeeldingryke versmelting van musikale invloede en style verryk.

Die historiese plasing van Carstens se werk dra by tot die kontekstuele verwikkeldheid daarvan. Dit kom tot stand binne ’n tydperk waarin Afrikanerkultuurpolitiek “ligter” Afrikaanse musieksoorte as óf “volksvriendelik” óf “volksvreemd” sou tipeer en die verspreiding daarvan beheer of beïnvloed het (Van der Merwe 2017:15; Laubscher 2005:313). Ofskoon Carstens se treffers deurentyd kommersieel bemark was, en vir ’n aansienlike tyd gunstig ingespeel het op Afrikanersentimente, wil ons redeneer dat hibriditeit reeds in sy vroeë komposisies vergestalt is, en dat dié aspek van sy werk nie slegs ’n kommersiële strategie was nie, maar ’n doelbewuste vermenging van identiteite en etnisiteite. Hierdeur het hy ’n eie stem geskep.

Na aanleiding van ’n bespreking van enkele van sy bekendste komposisies wil ons gevolglik aanvoer dat outentieke musikale uitdrukking in Carstens se musiek gestalte gekry het – vanaf sy vroeë albums tot en met latere, “ernstige” multikulturele werk. Dié argumentering word in verband gebring met huidige diskoerse rondom musikale identiteit wat begrippe soos deurdringbaarheid, poreusheid en hibriditeit ondersoek.

Die vraag waarop daar gefokus word, belig die wyses waarop Carstens as komponis en trekklavierspeler daarin geslaag het om tradisionele boeremusiekidiome deur middel van ’n versmelting van verskillende musikale invloede en style te verryk tot ’n gestileerde, dog hoogs toeganklike en bemarkbare Suid-Afrikaanse populêre-musiek-identiteit.

Daar word bevind dat Carstens gedurende sy totale loopbaan nie alleen “volksvriendelike” elemente in sy musiek vergestalt het nie, maar deurlopend ook “buite-invloede”. Verder het sy uitsprake duidelik gemaak dat hy die idee van “die volkseie” breed verstaan het, en daarby ook die musiek van inheemse groepe ingesluit het. In hierdie opsig kan Carstens se hervestiging en herinterpretasie van boeremusiek as ’n baie bepaalde plaaslike-musiek-identiteit binne tydgenootlike internasionaal-heersende style en genres verstaan word, en kan dit gesien word as ’n outentieke musikale uitbreiding van ’n identiteit wat voorheen met ’n eng-gedefinieerde Afrikanerkonteks verbind is.

Trefwoorde: “Betowering”; boeremusiekidiome; Nico Carstens; “Hasie”; hibriditeit; “Istanbul”; ligte Afrikaanse musiek; populêre Suid-Afrikaanse musiek; “Skokiaan”; trekklavier; volkseie; volksvriendelike; volksvreemde; “Warm patat”; Zambezi.

Abstract

Hybridity and authenticity as cultural markers in the music of Nico Carstens

In the popular music press Nico Carstens was commonly described as the “king of boeremusiek” – a title he never appreciated. Initially, his compositions were based on an application of traditional boeremusiek idioms – which still formed part of his later work. However, he extended these devices from early on in his career by way of an imaginative fusion of musical influences and styles.

The historical positioning of Carstens’s work contributes to its contextual intricacy. It originates from a period during which the dissemination of Afrikaans popular music was controlled or manipulated as part of a broader cultural-political strategy, classifying it as either “friendly” to Afrikaner culture or “foreign” to it (Van der Merwe 2017:15; Laubscher 2005:313). Although Carstens’s hits were always commercially marketed, and for a considerable time catered to Afrikaner sentiments, we argue in this article that hybridity started taking form even in his early compositions, and that this aspect of his work was not a commercial strategy only; rather, it was a conscious mixing of identities and ethnicities through which Carstens created an own voice.

Following a discussion of a selection of his best-known compositions we then make the case that authentic expression did occur in Carstens’s music – starting with his early albums, and culminating in later, “serious” multicultural work. In this regard our argument takes into consideration recent discourses on musical identity that explore concepts such as permeability, porosity and hybridity.

The question on which we focus highlights the ways in which Carstens, both as a composer and as a piano accordion player, succeeded in enriching traditional boeremusiek idioms by way of the fusion of a variety of musical influences and styles in order to produce a stylised, yet highly accessible and marketable South African popular music identity.

Our findings highlight the fact that throughout his entire musical career Carstens not only embodied elements that may be considered to be “friendly” to Afrikaner culture, but also continuously included “foreign” musical elements. Furthermore, his personal statements made it clear that, for him, “own” cultural goods incorporated not only cultural elements that may be considered as typically belonging to Afrikaner culture, but also those that represent the music of other indigenous peoples. In this regard, Carstens’s re-establishment and reinterpretation of boeremusiek as a most individualistic local music identity may be seen as an authentic extension of an identity which formerly had been associated only with a narrowly defined Afrikaner context.

Keywords: Afrikaans light music; Afrikaner culture; “Betowering”; boeremusiek idioms’; Nico Carstens; “Hasie”; hybridity; “Istanbul”; piano accordion; “Skokiaan”; South African popular music; “Warm patat”; “Zambezi”.

1. Inleidend

Binne plaaslike musikologiese studies word Suid-Afrika se multikulturele erfenis sedert die koms van ’n demokratiese bestel gevier, en word inheemse musieksoorte wat tot dusver nie vanuit akademiese vertrekpunte ondersoek is nie, toenemend onder die loep geneem. Ook word die begrip inheems breër verstaan as slegs tradisionele vorme van Afrika-musiek. Op hierdie wyse word daar erkenning gegee aan ’n verskeidenheid van musieksoorte wat verteenwoordigend is van ’n wye reeks kulturele groeperinge.

Dié verbreding van plaaslike musikologiese studies se fokus sluit aan by die kulturele musikologiese stukrag wat reeds die afgelope drie dekades binne die internasionale terrein beslag gekry het. Hierby is nie net ’n erkenning van die navorsingswaardigheid van ’n verskeidenheid van musieksoorte toenemend beklemtoon nie, maar ook die behoefte om elkeen op ’n toepaslike wyse te verstaan. Soos die sosiomusikoloog Peter Martin (1995:ix) dit saamvat, word Westerse klassieke musiek in hierdie konteks nie meer as hiërargies oorheersende verskynsel verhef nie – “a universal language [...] the epitome to which all cultures aspire” – maar word alle musieksoorte erken as voortspruitend uit geldige kulturele en sosiale kontekste (Martin 1995:2).

Wat die bestudering van Westerse kunsmusieksoorte betref, was daar eweneens klemverskuiwings. In hierdie opsig beskryf Richard Taruskin (2010:xi–xii) die belang van ’n meer heterogene blik op die klassieke kanon, agterdog teenoor meta- of meesternarratiewe, en voorbehoud oor die bevoordeling van sogenaamde elite genres. Sodoende is voormalig-heersende normatiewe benaderings binne die breër musikologiese terrein oorkoepelend hersien, en is musikologiese studies binne én buite die Westerse kunsmusiekkanon aanmerklik verbreed.

Willemien Froneman se navorsing oor boeremusiek sluit produktief aan by bogemelde tendense, en is van noemenswaardige belang vir navorsing oor Nico Carstens.¹ Haar (self)kritiese ontledings wil hegemoniese Afrikanerdiskoers rondom die tema van boeremusiek ontsetel en dit as ’n onderhandelbare kultuurhistoriese verskynsel verstaan. Gevolglik beklemtoon sy (2012:33–4) die hibriede rasse-oorspronge en latere verbastering van tradisionele boeremusiek wat strek oor die bestek van vyf dekades, vanaf wat gedurende die apartheidsera as “hotnotsmusiek” beskryf is² tot by bepaalde voorstellings van Afrikanerdom:

Traditional boeremusiek suffers from its schizophrenic subservience to Afrikaner nationalism, on the one hand, and the memory of its hybrid beginnings, on the other. Being at the same time too white and not white enough, traditional boeremusiek provides a haven where Afrikaner innocence can be recovered, but always with a sense of revulsion.

In sy onlangse studie van die verwikkelde verwantskap tussen Afrikaanse kultuurpolitiek en Afrikaanse populêre musiek vanaf die begin van die 20ste eeu tot en met 2017, bevestig Schalk van der Merwe (2017:62 e.v.) dat die vroeë geskiedenis van Afrikaner-organisasies soos die Federasie van Afrikaanse Kultuurverenigings (FAK) en die voormalige Afrikaanse Diens van die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie (SAUK), direk met die aanvanklike teenkanting en latere bevordering van boeremusiek in verband gestaan het. Terwyl dié musieksoort eers as minderwaardig gesien is vanweë die meerrassige oorsprong daarvan, het die FAK Musiekkomitee dit vanaf die laat 1940’s as Afrikaanse kultuurgoedere erken en aangeprys (Van der Merwe 2017:67). Vervolgens het die SAUK as nasionalistiese mondstuk die uitbouing van boeremusiek en Afrikaanse ligte musiek doelbewus begunstig, soos blyk uit die talle radioprogramme waarin dié musiekvorme oor die volgende twee dekades heen belig is (Louw 2013:23–5; sien ook Van der Merwe 2017:62 e.v.).

Froneman (2012:96–7) wys daarop dat die benaming “boeremusiek” gedurende die tydperk vanaf die 1930’s tot en met die 1950’s na ’n verskeidenheid van instrumentale besettings en speelstyle verwys het; ook was opvattings oor dié musieksoort met klasseverskille binne Afrikanergeledere verbind (Van der Merwe 2017:65 e.v.). Gevolglik was daar geruime tyd verwarring oor wat presies met die term boeremusiek bedoel was. Gedurende die 1940’s is daar byvoorbeeld min onderskeid getref rondom die terme boeremusiek en ligte Afrikaanse musiek, spesifiek soos bemark binne ’n konteks van kwalik verskuilde nasionalistiese sentimente (Froneman 2012:123–4):

It is the confusion around the term, whether it referred to “traditional” melodies that represented the soul of the volk, or solely to commercial developments, that opens up an alternative view on the relationship between white popular cultural and political ideology under apartheid.

Louw (2013:9) voer aan dat die benaming “boeremusiek” in Afrikanergeledere tot stand gekom het sonder genoegsame inagname daarvan dat die musiek waarna verwys word, ’n breër ontstaansbasis gehad het as slegs beperk tot “Boere”. Presies wanneer boeremusiek ontstaan het, is nêrens opgeteken nie. Volgens reisjoernale is daar egter blyke daarvan dat boeremusiek reeds tydens die Groot Trek gespeel is (Louw 2013:9). Die Europese oorsprong van die vorm blyk uit boeremusiekdansvorme soos die wals, polka en masurka, waarby “indringers” soos die settees,³ met sy oorsprong in die polka, asook die vastrap, mettertyd gevoeg is (Louw 2013:9). Hierdie historiese begronding suggereer dat die plaaslike vorm sy oorsprong gehad het in Europese volksmusiektradisies wat deur wit setlaars na Suid-Afrika gebring is. Die invloed van inheemse musieksoorte, soos onder meer ghoemamusiek en die rieldans, het egter meegewerk om aan boeremusiek ’n eie, uniek-plaaslike karakter te gee – nieteenstaande die feit dat dit, om ideologiese redes, as alleenbesit van die Afrikaner toegeëien is.

“Ligte Afrikaanse musiek”, aan die ander kant, was ’n benaming waarop Freddie Luyt, een van die stigterslede van Hendrik Susan se orkes, aangedring het ten einde sy “moderne” (jazz-geïnspireerde) musiek te onderskei van boeremusiek, laasgenoemde as ’n meer “eenvoudige” musieksoort (Froneman 2012:123). Hierdie siening het hy reeds gedurende die 1940’s gehuldig, en sodoende ’n nuwe term gevestig.

Dié agtergrond is belangrik vir die huidige artikel omdat Nico Carstens, as 19-jarige selfopgeleide musikant, in 1945 tot die terrein van ligte Afrikaanse musiek toegetree het, en sy roem gedurende die eerste twee dekades van apartheid binne dié terrein gevestig het (kyk ook Van der Merwe 2017:73). Froneman (2012:136 e.v.) beskou hom as een van die mees gesiene beoefenaars van die vroeë Afrikaanse musiekbedryf; in ’n huldeblyk ná sy afsterwe beskryf sy hom as Suid-Afrika se eerste celebrity (Froneman in Opperman 2016). Van der Merwe (2017:72–3) sien Carstens as die mees suksesvolle van alle Afrikaanse musikante van die 1950’s en 1960’s. Sy uitgebreide versameling komposisies en opnames het aan hom nie alleen die status van nasionale musiek-ikoon nie, maar ook aansienlike internasionale bekendheid besorg (kyk ook Louw 2013:3).

Carstens se plaaslike gewildheid het met fyn strategiese beplanning saamgehang, en vir minstens twee dekades sterk ingespeel op ontluikende Afrikaner-nasionalistiese sentimente. Ofskoon Froneman (2012:138 e.v.) aandui dat hy nie ’n bedrewe besigheidsman was nie, maak haar bespreking van Afrikaner-ikonografie op sy plaatomslae dit duidelik dat hy destydse volksgerigte sentimente deeglik by die bemarking van sy musiek in gedagte gehou het. Ook het hy sy bemarkingstrategieë deurentyd na gelang van heersende kulturele tendense aangepas (Louw 2013:49 e.v.).

Hoewel die ontstaan van Afrikaner-nasionalisme ’n eiesoortige konteks vir die opkoms van ligte Afrikaanse musiek gebied het, kan Carstens en sy medewerkers se doelbewuste ontginning van ’n volksgesinde teikenmark egter nie as ’n buitengewone verskynsel gesien word nie. Dit is ’n erkende feit dat populêre-musiek-produksie altyd tweeslagtig van aard is. Enersyds berus dit op die beginsels van kulturele vervaardiging, wat altyd op heersende sosiale, kulturele of politieke sentimente inspeel, en andersyds ding dit aggressief as bedryf mee (kyk onder meer Longhurst 2007:27 e.v. en McRobbie 2013:3 e.v.). Roy Shuker (2016:2) beskryf die verbruikersgerigtheid van populêre-musiek-produksie inderdaad as “’n mengsel van vermaak, kuns, en handel”:

In cultural terms popular music is of enormous importance in daily life and for some is central to their social identities. In economic terms the products of the music industry make it a leading cultural industry, with income including not just the sale of recorded music, but also copyright and ancillary revenue, concert tour profits, merchandizing sales of the music press, musical instruments, sound systems, and sheet music.

’n Oorsig van Carstens se uitset toon inderdaad ’n aktiewe ontginning van ’n aantal van die genoemde strategieë (kyk Louw 2013:16 e.v.) – waarby ook nog sy betrokkenheid as komponis by die klankbane van vroeë Afrikaanse rolprente gevoeg kan word (Louw 2013:50 e.v.). Volgens sy eie beskrywing het Carstens se komposisies eenvoudig “van binne af gevloei”, en het hy gedurende sy loopbaan meer as 2 000 treffers opgelewer (Louw 2013:2). Sy grootste sukses was die liedjie “Zambezi”, wat aan hom internasionale roem besorg het en deur wêreldbekende sterre soos Eddy Calvert, Bert Kaempfert, The Shadows en Johnny Dankworth opgeneem is (Louw 2013:2; volg hierdie skakel vir ’n uitvoering van “Zambezi” waarin Carstens self optree: https://www.youtube.com/watch?v=nHr5PvuyAQ). Dié gegewens bevestig Carstens se sukses as musikant; op grond van statistiese inligting rondom sy plateverkope redeneer Van der Merwe (2017:73) selfs dat Carstens, wat plaaslike gewildheid betref, in die liga van Elvis Presley en Jim Reeves geplaas kon word.⁴

Froneman (2012) en Van der Merwe (2017) se navorsing oor Carstens, asook talle bydraes vanuit die populêre pers, bevestig die belang van sy musikale nalatenskap. Daar ontbreek egter in gepubliseerde werk ’n ondersoek na die musikale middele waarop die ryke, hibriede aard van Carstens se komposisies berus. Gevolglik is dit ons oogmerk om dié aspek van sy werk aan die hand van ’n aantal van sy bekendste komposisies te ondersoek en dié werke binne bepaalde opvattings van musikale identiteit en outentisiteit te kontekstualiseer. Die vraag waarop ons fokus, wil die wyses belig waarop Carstens as komponis en trekklavierspeler daarin geslaag het om tradisionele boeremusiekidiome deur middel van ’n versmelting van verskillende musikale invloede en style te verryk tot ’n gestileerde, dog hoogs toeganklike en bemarkbare Suid-Afrikaanse populêre-musiek-identiteit.

Metodes wat by die ondersoek gebruik word, is dokumentstudie en onderhoude. Gedurende die tydperk 2009–2010 is Carstens verskeie kere deur die hoofskrywer van hierdie artikel in Bellville besoek, en is onderhoude met hom gevoer wat op video opgeneem is.⁵ Verdere onderhoude is met boeremusiekkenners in Carstens se era gevoer, asook met musikante wat saam met hom opgetree het. Hierdie onderhoude het gedurende 2010–2012 plaasgevind.

Op die stadium toe dié deel van die navorsing onderneem is, het Carstens geen van sy bladmusiek of albums in sy besit gehad nie. Hy was wel in besit van sy gemonteerde Goueplaattoekenning wat in 1959 deur sy platemaatskappy, EMI, aan hom gegee is ter viering van die besondere mylpaal wat hy behaal het, naamlik dat hy die eerste Suid-Afrikaner was wat dit reggekry het om meer as ’n miljoen langspeelplate te verkoop (Louw 2013:72). In hierdie opsig het die Suider-Afrikaanse Musiekregte-Organisasie (SAMRO) ’n belangrike rol gespeel om opnames, bladmusiek en ander toepaslike data beskikbaar te stel. Ook die argief van die South African Broadcasting Corporation (SABC; voorheen ook die SAUK) het klank- en beeldmateriaal beskikbaar gestel. Oorspronklike 78-spoed-plate van sy musiek is deur versamelaars en vriende aangebied. Van die belangrikste plate kon egter nie opgespoor word nie, insluitende Country holiday (1964), Totsiens, maar nie vaarwel (1963), Party time (1967) en die Boereqanga-opname Made in South Africa (1995).

Die musikale ontledings berus op waarnemende ontleding met ’n struktuurontledende inslag (vergelyk Aldwell e.a. 2011). Binne die konteks van struktuurontleding skep die samehang van harmonie en stemleiding, en die beginsels van verlenging en struktuurvlakke wat daaruit voortspruit, interpretasiemoontlikhede vir die tonale verloop van ’n komposisie. Belangrike neweprodukte binne dié proses is onderliggende melodiese en harmoniese bewegings, asook organiese samehang.

In ons besprekings van ’n aantal van Carstens se werke dien dié interpretatiewe raamwerk as vertrekpunt. Eerstens is dit nodig om Carstens se komposisionele prosesse te beskryf ten einde die verbeeldingrykheid en vernuftigheid van sy artistieke uitset te demonstreer, wat nie elders gedokumenteer is nie. Hierbenewens dien die struktuurontleding as raamwerk vir die ontleding van bepaalde stilistiese betekenisse en ervarings binne Carstens se musiek – wat hy geskep het deur middel van spontane “inkleuring” van sy musiek, of deur improvisasie. Waarnemings wat in bogemelde verband gemaak is, word vervolgens met ’n oorkoepelende, kultureel-begronde teoretisering oor hibriditeit en outentisiteit in verband gebring.

2. Teoretiese perspektiewe

Die Britse sosiomusikoloog Simon Frith (2015:108) glo dat onlangse studies van die musikale teks verskraal word deur die aanname dat die (simboliese) klankwêreld van musieksoorte min of meer direk herlei kan word na die identiteit van diegene wat dit skep, of as luisteraars verbruik:

The analytic problem has been to trace the connections back, from the work (the score, the song, the beat) to the social groups who produce and consume it. What's been at issue is homology, some sort of structural relationship between material and musical forms.

Frith (2015:108) gaan voort deur aan te dui dat dié tipe vereenvoudigde gelykstellings van sosiale identiteit met musikale uitdrukking op kulturele essensialisme dui – ongeag of ras, seksualiteit, ouderdom of etnisiteit as subteks vir ’n bepaalde ontleding dien.

Vanuit ’n ander hoek opper Van der Merwe (2015:15) ook kritiek teen “maklike” opvattings van identiteit. Met verwysing na die denke van Deleuze en Guattari staan hy die idee teen dat identiteit eensydig deur groepsverwantskappe soos taal, nasie en geloof gevorm word. Van der Merwe (2015:18) se waarneming dat “Afrikaners” nog nooit as ’n ongedifferensieerde, monolitiese groep gesien kon word nie, is van belang vir die huidige artikel; vir hom dui byvoorbeeld klasseverskille onder Afrikaners reeds op ’n splitsing van identiteit – maar dit kan ook saamhang met die idee van “etniese Afrikaner-nasionalistiese identiteite” (Van der Merwe 2015:100).

Folkestad (2002:151) se sienswyses oor musikale identiteit sluit by dié denke aan. Vir hom is ’n verskeidenheid van aspekte en die idee van ’n “saamgestelde” identiteit ter sprake by die vorming van musikale selfheid – veral dan ook verskille ten opsigte van kulturele, etniese, godsdienstige of nasionale kontekste:

Individuals forming their musical identities are part of, influenced by and a product of several such collective musical identities, and these exist in parallel and on several levels – including the local, the regional, the national and the global. (Folkestad 2002:151)⁶

Wisselwerking tussen plaaslike en globale invloed vorm inderdaad ’n uiters belangrike aspek van musikale identiteit. Ruud (1997:159) stel dit soos volg: “[T]he debate on the global and the local affects every presentation of music and belonging, music and identity.” In hierdie verband voer Biddle en Knights (2007:1) aan dat vraagstukke wat ’n wisselwerking tussen die plaaslike en die internasionale belig, ’n spesifieke geldigheid binne populêre-musiek-studies besit.

Dié standpunt noodsaak ’n besinning oor die (steeds groeiende) verskynsel van kulturele hibriditeit. In hierdie opsig argumenteer Biddle en Knights (2007:1) dat hoewel kulturele hibriditeit toenemend binne die konteks van globalisering bestudeer word, “plaaslikheid” ’n belangrike (ofskoon verwikkelde) kategorie vir die verstaan van kultuurprodukte bied.

Diskoers rondom plaaslikheid en globaliteit bring egter ook die vraagstuk van musikale outentisiteit na vore. Met betrekking tot dié aspek sien Biddle en Knights (2007:3) ’n wegbreek vanuit die suiwer geldgedrewe oorwegings van globale kapitalisering aan die een kant en mitologiserende nasionalistiese ideologieë aan die ander kant as ’n poging om die “eie” en “die plaaslike” uitdrukkingsmoontlikhede van populêre musiek te “hervestig”.

Wat betref die historiese plasing en inslag van Carstens se werke is ’n kritiese toepassing van dié denke by ’n bespreking van sy komposisies ter sake. Vanweë die kommersieelgerigte aard daarvan veronderstel opvattings rondom outentisiteit binne die veld van populêre musiek egter ’n ander stel uitgangspunte as dié wat by die heersende akademiese gesprekvoering oor historiese uitvoerpraktyk ter sprake kom.

In hierdie opsig is Allan Moore (2002) se teoretisering van belang. Hy oorweeg die idee van outentisiteit spesifiek binne die konteks van populêre musiek, en bespreek vraagstukke soos die spanning tussen outentisiteit en kommersialisering; outentisiteit en suiwerheid van musikale praktyk; eerlike ervaring; ’n plek van “behoort”; en die bevestiging van kulturele identiteit. Connell en Gibson (2004) dra by tot dié gesprekvoering deur te redeneer dat populêre musiek as kulturele verbruiksartikel steeds tot diskoerse rondom die vaslegging en uitdaging van “identiteit”, “plek” en “andersheid” kan toetree – en daarom ook tot diskoerse rondom outentisiteit.

In ons bespreking van Carstens se werke sal daar, soos hier bo aangedui, na dié teoretisering teruggekeer word.

3. Invloede op Carstens se musiek

Nico Carstens se blootstelling aan musiek het vroeg in sy lewe begin (Pillans 1995a:15). As die oudste van drie kinders wat in Bellville-Suid grootgeword het (Pretorius 1998:40–1), het hy sy vader Corrie Carstens reeds vanaf ’n jong ouderdom hoor speel. Corrie het verskeie instrumente bemeester, dog as amateurmusikant, onder andere die trekklavier, “een van die outydse soort, met die sogenaamde lepels” (Pillans 1995a:15). Hy het dikwels treffers van daardie jare, soos dié van Jim Reeves, wat Carstens se ma se gunstelingsanger was (Trewhela 1980:64), of sommige van Chris Blignaut se liedjies gespeel. Die musiek waarmee Carstens grootgeword het, sou dus beskryf kon word as musiek wat op daardie stadium gewild was onder die Afrikaanse werkersklas.

Figuur 1. Nico Carstens op tweejarige ouderdom met ’n mondfluitjie⁷

Op die ouderdom van 13 het Carstens ernstiger met sy vader se musiekinstrumente begin eksperimenteer. Op 9 Oktober 1939 het sy vader, wat as kopersmid by die Spoorweë in Soutrivier gewerk het, vir hom ’n 48-bas-trekklavier present gegee (Pretorius 1998:4). Dit was ’n kleinformaat-instrument waarop hy die volgende vier jaar gespeel het (Möller 1995:24). Op dié stadium was die trekklavier wêreldwyd ’n gewilde instrument, omdat dit betreklik goedkoop was, maklik draagbaar, en nie van elektrisiteitstoevoer afhanklik nie. Dit het ’n bas- en sopraankant gehad, asook ’n hele aantal koppelings waar die klank verander kon word. Gevolglik was dit ’n ideale instrument vir partytjies en toere en het dit, ook in Suid-Afrika, een van die hoofinstrumente vir populêre musiek, insluitende jazz, geword (Möller 1995:25).

As 14-jarige het Carstens aan skoolkonserte begin deelneem en die jaar daarop ’n talentkompetisie in die Bellville-bioskoopsaal gewen. Carstens onthou hierdie kompetisie as ’n vormende deel van sy ontwikkeling (Möller 1995:24), en uit die volgende opmerking blyk ook reeds sy latere instelling as ligte- en populêre-musiek-kunstenaar: “Maar ek dink ek het toe al geweet watter soort musiek om waar te speel. Dikwels moet jy mense van 16 tot 76 op ’n dansbaan tevrede stel; party wil konsertina hê en ander tango’s en die jonges pop. Jy moet alles kan speel” (Carstens in Möller 1995:24).

Nadat Carstens op 17-jarige leeftyd gematrikuleer het, het hy ’n kort rukkie as motorbandverkoopsman in Elsiesrivier gewerk, waarna hy ’n betrekking as klerk by die slagpale in Port Elizabeth aanvaar het (Pretorius 1998:41). Op daardie stadium het hy in ’n losieshuis gewoon en ’n paar ander jong musikante ontmoet. Hy het een keer per maand saam met hulle opgetree – soms by Rhodes-universiteit op Grahamstad, op Jeffreysbaai, of by die groot Chinese gemeenskap in Port Elizabeth se uithangdanse (Möller 1995:24).

Figuur 2. Nico Carstens as jongman

Carstens kon baie goed teken en wou graag ’n argitek word, maar dit was sy pa se wens dat hy ook by die Suid-Afrikaanse Spoorweë moes gaan werk – nie as kopersmid nie, maar as boekhouer: “Dan dra jy ’n das” (Möller 1995:25). Na nege maande in Port Elizabeth het hy teruggekeer na Kaapstad, waar hy handelskuns aan die Podolini College of Art in Kaapstad studeer het (Pretorius 1998:41). Gedurende die volgende aantal jare was Carstens se opgang as musikant ten nouste verknoop met die invloed van ander belangrike rolspelers binne die terrein van ligte Afrikaanse musiek. Benewens die vormende invloed en mentorskap van Hendrik Susan, het die liedjieskrywer Anton de Waal⁸ ’n deurslaggewende rol gespeel.

Susan, ’n bedrewe viool- en saksofoonspeler, het as musikale sakeman baie daartoe bygedra om die vroeë Afrikaanse musiekbedryf te vestig, en het in hierdie opsig groot verering onder liefhebbers geniet – wat in die populêre pers oormatig geskets is:

Hendrik Susan was ’n reus in die Afrikaanse ligtemusiekmusiekwêreld van die betrokke era [...] Hendrik Susan was vir die Afrikaanse musiekkuns wat N.P. van Wyk Louw vir die digkuns en letterkunde, Danie Craven vir rugby, Jamie Uys vir die filmbedryf en Hugo Naudé vir die skilderkuns was. (Pretorius 1998:222)

Die blootstelling aan Susan se orkes en musikale invloed sou later ’n onuitwisbare invloed op Carstens se komposisies hê (Pretorius 1998:41). Terselfdertyd was dié tydperk deurslaggewend vir die vestiging van Carstens se loopbaan: die orkes was uit die beste beskikbare plaaslike populêre musikante saamgestel, en het die Suid-Afrikaanse musiekbedryf in die laat 1930’s, die 1940’s en die vroeë 1950’s oorheers (Pretorius 1998:224). Susan se musiek het wyer as boeremusiek gestrek en het die invloed van heersende populêre dansmusiekidiome getoon (Louw 2013:25; kyk ook Froneman 2012:133–4); hierdie faktor het ’n groot rol gespeel in Carstens se komposisionele ontwikkeling. Carstens het die aandag op sy trekklavierspel gevestig met twee van sy eie komposisies wat op ’n 1949-opname saam met die Susan-orkes uitgegee is, naamlik “Warm patat” en “Waterpan-drafstap” (Pretorius 1998:224). As gevolg van ’n deurlopende aanvraag vir beskikbare musiek vir radio-uitsendings, wat deel uitgemaak het van die reeds genoemde kultuurpolitiesgedrewe bevordering van Afrikaanse ligte-musiek-produksie (Van der Merwe 2015:73), was Carstens genoodsaak om musiek te begin skryf. Vir hierdie doel het hy musiek leer lees en skryf, en het dit geblyk dat hy besonder vinnig kon komponeer (Krige 1993:48). Ook het hy nie “papier nodig gehad” as hy komponeer nie – “die note kom van die kop af na die vingers toe, eers daarna kom dit op papier” (Carstens soos aangehaal in Pretorius 1998:38–9.)

Die aansien van Susan se orkes het sodanig gegroei dat hulle dwarsdeur Suid-Afrika in die platteland sowel as in die stede opgetree het, en ook in die destydse Suidwes-Afrika en Rhodesië (Pretorius 1998:223). Hulle het ook hul verskyning in vroeë Afrikaanse rolprente gemaak, naamlik Kom saam vanaand (1948), Hier’s ons weer (1950), en Alles sal regkom (1951), waardeur die orkes – en boeremusiek – se gewildheid verder versterk is (Pretorius 1998:225).⁹ Hierdie betrokkenheid het ongetwyfeld bygedra tot die wyses waarop Carstens later sy eie musiekprodukte bemark het; weer eens getuig dit van ’n betreklik berekende gerigtheid op Afrikanersentimente. Froneman (2012:135) beskryf die insluiting van musikale en ander elemente in Kom saam vanaand byvoorbeeld soos volg:

What could pass as boeremusiek, features only rarely between predominantly trite vocal numbers. Towards the end of the film, the backdrop on stage changes from random notes on a G clef to one that depicts a gigantic springbok. [...] Disproportionately small, an oxwagon ostensibly inspired by the Great Trek, is depicted to the right of the springbok. The stage is backlit and the orchestra fades in. One expects to hear a traditional song of some kind, but instead there follows a medley of sentimental tunes. [...] The medley ends with one of the few boeremusiek numbers in the film, where the minors section is employed to feature the primary instrumentalists in a farewell of sorts.

As uitvloeisel van Susan se invloed het Carstens in Desember 1950 sy eie orkes gestig en begin om plate onder die vaandel van die Columbia- en His Master’s Voice-platemaatskappye te vervaardig (Pretorius 1998:41). Binne weke ná die totstandkoming van die Nico Carstens-orkes het sy gewildheid stormenderhand toegeneem. Baie Afrikaanssprekendes het as gevolg hiervan vir die eerste keer na ligte Afrikaanse musiek begin luister (Pretorius 1998:41).

’n Verdere belangrike invloed was Carstens se verbintenis met Anton de Waal, wat as liedjieskrywer binne die terrein van ligte Afrikaanse musiek ’n merkbare bydrae gelewer (Pretorius 1998:63). Sy eerste treffer saam met Carstens was “Hasie” (1951), wat deur Al Debbo opgeneem is. Dié opname het soveel sukses behaal dat dit die beste enkelspelerverkoper in Suid-Afrika was en selfs die destydse LM Radio se treffersparade gehaal het (Pretorius 1998:64).¹⁰ Saam het De Waal en Carstens meer as 600 liedjies die lig laat sien (Pretorius 1998:64). Die musiekmaatskappy wat De Waal en Carstens van 1951 tot 1958 bedryf het, is later aan Gallo (Afrika) Bpk. verkoop (Pretorius 1998:64). Dit is reeds ’n aanduiding van die status wat hul werk op daardie stadium geniet het.

Carstens se treffers gedurende hierdie jare – “Sirkus-polka”, “Limpopo”, “Blouwildebees”, “Mossie se moses”, “Jampot-polka”, “Kappityt” en “Skoppelmaai” (wat jare lank sy orkes se kenwysie was – Pretorius 1998:39), getuig elk van onderwerpe wat tot Afrikanergemoedere sou spreek. Saam met De Waal het hy gewilde komposisies soos “Klokkiewals”, “Na aan my hart”, “Kafeetjie om die hoek”, “Die lieflike Bolandse wals” en “Nicolise” (vernoem na sy eerste dogter) geskryf (Pretorius 1998:39).

Ten spyte van die genoemde toespitsing op ’n Afrikaanse teikenmark was Carstens se musiek van meet af aan deur buite-invloede gekenmerk, wat beteken het dat sy musikale verwysingsraamwerk altyd wyer gestrek het as dié van boeremusiek. Jazzkomponiste wat Carstens in sy vroeëre jare beïndruk en beïnvloed het, was onder andere Fats Waller, Dave Brubeck, Duke Ellington, die Nat King Cole Trio, Oscar Petersen en Benny Goodman (Lombard 1994:5). Carstens het ook ’n groot voorliefde vir die Big Band-era en vir sangers soos Frank Sinatra en Sammy Davis Junior gehad, maar ook vir ’n klassieke sanger soos Pavarotti. Terselfdertyd toon sy waardering vir groepe soos Police, Blood Sweat & Tears en Chicago ’n oop benadering tot musiek, asook ’n wye persoonlike musieksmaak (Lombard 1994). Hierdie openheid het in verband gestaan met Carstens se deurentyd hibriede en toenemend multikulturele benadering, waarna ons op latere punt van die bespreking terugkeer.

4. Bespreking van enkele komposisies¹¹

In die bespreking wat vervolgens aangebied word, word enkele van Carstens se bekendste komposisies ondersoek ten einde na te gaan hoe hy met plaaslike en internasionale invloede eksperimenteer het en sodoende ’n eiesoortige klank- en speelstyl daargestel het. In elk van die gevalle word bestaande opnames van die werke, soos deur Carstens uitgevoer, by die bespreking betrek. Bladmusiek word aangeheg – maar dit is belangrik om daarop te let dat dit, in elk van die gevalle, slegs as raamwerk dien (soos wat die gebruik is in populêre–musiek-notasie), en dat die ontledings gevolglik op bepaalde opnames van die werke gebaseer is. Die doel van die besprekings is om die invloed van Carstens se speelstyl op die daarstelling van sy eiesoortige klankkarakter na te gaan, waarvan dit onlosmaaklik deel vorm – dikwels as deel van improvisasie en ander wyses van spontane “inkleuring”. Die opnames wat as MP3-materiaal opgelaai is, asook dié wat deur middel van internetskakels bereik kan word, is gekies op grond daarvan dat dit aspekte wat bespreek word, oortuigend verklank.

4.1 “Warm patat” (1949)

Die bespreking hier onder is gebaseer op ’n opname van “Warm patat” wat verskyn op Carstens se album 22 Goue Treffers, snit 7, MP3 beskikbaar by https://audiomack.com/song/mylitnet/warm-patat-22-goue-treffers; vrystellingsinligting CDPM (WB)47, Brigadiers, 1994. Bladmusiek is aangeheg as Bylae 1.

“Warm patat” het ’n interessante drieledige vormstruktuur, naamlik A (mate 1–16), B (mate 17–32) en C (mate 33–48). Die laaste 16 mate (49–64) is egter ’n herhaling van A. Die B-gedeelte (17–31), in tipiese boeremusiekidioom, is ’n vrye improvisasie op die dominant, hoewel daar tog ’n duidelike melodiese raamwerk te bespeur is. Hierdie gedeelte, ook die “mineur”-deel in boeremusiek genoem, bevat tipiese elemente van konsertinamusiek – ’n tradisionele aspek van boeremusiek – en word in die betrokke opname ook op ’n konsertina gespeel (dit is nie in ander opnames die geval nie). Die melodiese inhoud bevat meestal vrye bewegings hoewel, soos hier bo te kenne gegee, dit tog ’n bepaalde raamwerk vertoon, naamlik derdes op I en V binne die hoofdominantharmonie wat onderskeidelik chromaties en diatonies opgevul word.

Vanweë die grootskaalse I-V-I-beweging waarmee die drieledigheid tonaal geartikuleer word, is die skielike verandering in tematiese en harmoniese inhoud by die terugkeer na I onverwags en ’n musikale verrassing, gesien die normale verwagting van ’n terugkeer na A. In plaas hiervan kom ’n nuwe vormgedeelte (C) voor, bestaande uit ’n eenvoudige, sirkelende melodie rondom toontrap 3, ritmies gelaai deur vinnige herhalings van die toonhoogtes van die sirkelende melodie en aangevul met ’n binnestembeweging in parallelle sesdes met die bostem.

Die opname wat hier bespreek word, bied ’n uitvoering in egte boeremusiekstyl, maar bevat nietemin gesofistikeerde akkoord- en harmoniese uitbreidings. ’n Vroeëre opname van “Warm patat”, snit 2 op Carstens se album 20 Goue Jare (vrystellingsinligting 33JSX 11066, Columbia, 1965), toon ook ’n duidelik waarneembare boeremusiekstyl, in dié geval met sterk jazztrekke. In dié weergawe is die ritmeseksie minder strak, en meer verfynd. Die trekklaviersolo’s is deurgaans veel vryer, baie versier, en met heelwat virtuositeit uitgevoer.

’n Meer onlangse opname verskyn op Die lewenslied van Nico Carstens, CD 1: snit 4 (vrystellingsinligting: 20 CDREDD 674, vervaardig en bemark in 2001 deur Gallo Record Company).Hierdie opname se tempo is baie vinniger as die vorige twee opnames s’n. Dit is egter steeds in die boeremusiekidioom. Die trekklavier het regdeur die opname ’n solo-rol, en versierings en improvisasie kom in elke deel van die komposisie voor.

Dié komposisie het ’n belangrike rol binne Carstens se vroeë artistieke uitset gespeel. As lid van die Hendrik Susan-orkes het Carstens sy eerste bekendheid daarmee verwerf. Die destydse bekendstelling van “Warm patat” illustreer die vroeër genoemde vereenselwiging van Susan se orkes met Afrikaner-nasionalisme. Tydens die inwyding van die Voortrekkermonument in 1949 het die orkes in die amfiteater by die monument opgetree, en is die uitvoering lewend deur die SAUK uitgesaai. Ongeveer 30 000 mense het die verrigtinge bygewoon; ’n veel groter publiek het dit landswyd oor die radio gevolg. Ná hierdie gebeurtenis is Carstens met “Warm patat” geassosieer. Volgens hom is dit waarskynlik dié komposisie wat regoor die land aan hom bekendheid besorg het en die grondslag gelê het vir sy latere reputasie as “boeremusiek-koning”.¹²

Dit is egter belangrik om daarop te let dat “Warm patat”, soos uitgevoer in Carstens se weergawe op 22 Goue Treffers, onder die boeremusiek-kategorie van vastrap geplaas kan word. Ofskoon vastrap (of veldskoen) as behorende tot Afrikaner-kultuurgoedere gereken word, of tot Afrikaner-“volkseienaardighede” (Boeremusiek danse s.j.), het daar musikale insypeling tussen tsaba-tsaba en vastrap plaasgevind, en het dié dansvorme ’n ooreenstemmende tempo, asook vinnige, “reguit” maatslag gedeel (Allen 1993:19; kyk ook eindnota 16 hiervan). Carstens se uitvoering van “Warm patat” is dus ’n vroeë voorbeeld van kulturele hibriditeit in sy werk.¹³

4.2 “Hasie” (1951)

“Hasie” het in 1951 ontstaan toe Carstens deur Anton de Waal gevra is om die lirieke van ’n liedjie wat hy geskryf het, te beoordeel, en om ’n gepaste melodie daarvoor te komponeer. Volgens Carstens se latere vertelling het hy, in die kort tyd dat De Waal uit die vertrek gegaan het om ’n telefoonoproep te beantwoord, ’n melodie vir die “onsinnige” (volgens Carstens en De Waal) teks in sy kop gekry en neergeskryf (Louw 2013:164). “Hasie” was die eerste opname wat die akteur, komediant en sanger, Al Debbo, vir EMI (Polliacks) gemaak het, en 110 000 kopieë daarvan is verkoop (Pretorius 1994:68).

Die opname waarop die onderstaande bespreking gebaseer is, kan bereik word deur op hierdie skakel te klik: https://www.youtube.com/watch?v=lYoANdDmxwc. Dit verskyn op die album Dans, Dans, Dans, snit 2 (vrystellingsinligting: Music For Pleasure, SRSJ 8067, 1978). Bladmusiek aangeheg as Bylae 2.

Vanweë die eenvoudige aard van “Hasie” se woorde – slegs ’n enkele vers en refrein – het die liedjie ’n tweeledige AB-vorm bestaande uit twee seksies van 16 mate elk. Die aantreklikheid en sukses van hierdie liedjie is daaraan toe te skryf dat die melodie eenvoudig en maklik singbaar asook onthoubaar is; ook komplementeer die eenvoud van teks en musikale vorm mekaar uitstekend. Die trefkrag van die melodie is geleë in die kundige ontwerp daarvan en die gepaardgaande oordeelkundigheid van Carstens se inkleding.

Benewens ’n opslag-D aan die begin, bestaan die eerste vier mate van die melodie in die versgedeelte (seksie A) uit dalende sekwensiële drienootfigure as uitvloeisels uit elk van die note van ’n onderliggende sirkelbeweging (G-F#-A-G), met die uitsondering van die laaste G (maat 4) waar ’n arpeggiobeweging rondom die G voorkom. Die note van die sirkelbeweging word onderskeidelik met I, V, V en I geharmoniseer, wat meebring dat mate 1–4 as ’n subfrase binne die eerste 8-maat-frase gehoor kan word.

Die komplementerende tweede subfrase van die melodie (mate 5–8) bevat op sy beurt ’n saamgestelde B/D-C/E melodiese beweging (5–6) as ’n vrye uitbreiding van die sekwenspatrone in mate 1-4, gevolg deur D-B-A-G in mate 7-8. Die onderliggende bo-stembeweging van die melodie in mate 5–8 is gevolglik B-C-A-G. Harmonies bestaan mate 5–8 uit I-IV-V-I. In die 8-maat-frase in sy geheel kan die dominantharmonieë in mate 2–3 as versieringsharmonieë van I in ooreenstemming met die F#- en A-wisselnote van die sirkelfiguur van mate 1–4 gesien word, terwyl IV en V in onderskeidelik mate 6 en 7 as predominant en kadensiële dominant funksioneer.

Op ’n merkwaardige wyse bestaan die refreingedeelte (seksie B) uit presies dieselfde onderliggende melodiese en harmoniese materiaal as dié van die versgedeelte. Wat egter hier gebeur, is dat Carstens hoofsaaklik die nootwaardes van die melodie van A vergroot en dit, tesame met enkele wysigings, tot ’n 16-maat-frase, bestaande uit twee 8-maat-subfrases, verleng. Elke maat van A se materiaal word dus oor twee mate in B uitgerek. Die belangrikste wysiging van die kontoer is die gebruik van gebroke-akkoord-beweging op F# (11–12) en G (15–16) as komplementering van dié rondom G in die eerste subfrase van A. Die wisseling in lengte van die A- en B-seksies word met mekaar gebalanseer deur die herhaling van A teenoor die aanbieding van B sonder enige herhaling, dit wil sê 16 plus 16 mate vir A en B. Die musiek van die refrein (B) kan gevolglik gesien word as ’n herbewerking van dié van die vers (A) en bestaan die 32 mate van die komposisie in werklikheid uit die herhaling en uitbou van ’n enkele 8-maat-frase – ’n uiters vindingryke musikale gestaltegewing.

’n Inleiding van agt mate kom in die bladmusiek van “Hasie” voor, maar dit word nie in die opnames gespeel nie, of nie in geheel gespeel nie.

In die opname wat vir hierdie bespreking gebruik is, word “Hasie” deur Al Debbo gesing, terwyl Carstens die begeleiding verlewendig met begeleidingsakkoorde in ’n jazz-“comping”-styl wat deur aktiewe ritmiek gekenmerk word.¹⁴ Die bas is in tipiese populêremusiekstyl, naamlik ’n wisseling tussen toontrappe 1 en 5 in elk van die onderliggende harmonieë. ’n Sterk boeremusiekinslag kan gehoor word, hoewel die harmonieë dikwels met toegevoegde note verryk word.

’n Instrumentale weergawe van “Hasie” het gedurende 1978 op Carstens se album Goue Plaat verskyn (snit 12; vrystellingsinligting: Music For Pleasure, SRSJ 8067, 1978).

In dié opname word die trekklavierspel deur jazzidiomatiek beïnvloed, maar ’n sterk boeremusiekinslag is nietemin deurgaans waarneembaar, dog met ryker harmonieë, soos ook in die Al Debbo-opname. Wanneer die melodie deur ’n ander instrument oorgeneem word, speel die trekklavier net begeleidingsakkoorde. Soms speel Carstens ’n teenstem in parallelle derdes in die begeleiding, of kleur hy die melodie met akkoorde in. Wanneer hy die melodie speel, is dit baie versierd met ekstra ritmiese kleur. Hoewel die melodie van “Hasie” nie as ’n tipiese “boeremusiekwysie” beskou kan word nie, stem die inkleding van die liedjie wel met ’n boeremusiekidioom ooreen. Die tempo is egter stadiger as wat normaalweg in boeremusiek die geval sou wees.

Soos wat geblyk het in die geval van “Warm patat”, toon “Hasie” weer eens Carstens se vernuf as komponis en uitvoerder van destydse ligte Afrikaanse musiek. As musikale uitdrukking is dit eerlik, en sjarmant in die eenvoud daarvan (vergelyk Moore 2002:209). Dit is egter nie in musikale inhoud alleenlik dat die liedjie se trefkrag geleë is nie; dit het ook te make met Debbo en Carstens se inkleding daarvan. Moore (2002:210) voer tereg aan dat die idee van musikale outentisiteit nie slegs na musikale vormgewing teruggevoer kan word nie, maar dat “egtheid” ook saamhang met faktore wat binne die oomblik van belewing en van interpretasie tot stand kom. As sodanig verkry die idee van outentisiteit gevolglik vanuit ’n spesifieke kulturele en historiserende betekenisvorming gestalte, en speel die luisteraar of ontleder se ontvangs daarvan ook ’n beslissende rol: “‘Authenticity’ is a matter of interpretation which is made and fought for from within a cultural, and thus, historicised position. It is ascribed, not inscribed.”

In Debbo en Carstens se weergawe van “Hasie” werk “binne-” asook “buitemusikale” faktore mee om ryk kulturele verwysing daar te stel. As guitige liefdesliedjie sou “Hasie” gesien kon word as ’n bepaalde verteenwoordiging van Afrikaanse identiteit gedurende die vroeë 1950’s – en getuig die hoë getal verkope daarvan dat dit waarskynlik as sulks verbruik en waardeer is. Benewens Carstens se groeiende status as Afrikaanse musikant, was Al Debbo op hierdie stadium reeds as vermaaklikheidskunstenaar bekend en geliefd, en is hy, ten spyte van sy Libanese afkoms, as “Afrikaans” beskou. Ná sy eerste deurbraak in 1947 in Die kaskenades van dokter Kwak het hy verdere erkenning verwerf met sy rolle in die vroeë Afrikaanse films Alles sal regkom (1951) en Dis lekker om te lewe (1957).

Anton de Waal se liriek roep bekende tradisionele Afrikaanse lekkernye op om die “bruin-oog donkerkop” te beskryf: “pannekoek”, “lolliepop”, “suikerriet”, “witbeskuit”, “meebosstroop” en “moskonfyt”. Die benamings “heuningnes” en “vleispastei” is moontlik meer suggestief, maar humor voer deurgaans die botoon; vergelyk die verwysings na die onbereikbare donkerkop as “spinnekop”, “pikswart slang”, “suurlemoen” en “skerpioen”. Die liedjie se gevatte titel is moontlik ’n speelse verwysing na die sogenaamde “Playboy bunny”, wat gedurende die vroeë 1950’s reeds in Suid-Afrika bekend sou gewees het – ’n “bunny” word trouens later op die omslag van Die Beste van Al en Nico gesuggereer (Columbia, 1969). Dié afbeelding kan kwalik as “volksvriendelik” beskou word – so ook die afbeelding van ’n smeulende blondine op Boere Brass (Columbia, 1970; kyk figuur 3). Nogtans plaas die album se titel die omslag binne die kader van “Afrikanerskap”, wat dui op Carstens se voorliefde vir kulturele vermenging.

Figuur 3. “Volksvreemde” afbeeldings op Carstens se plaatomslae

Verder steek “Hasie” op humoristiese wyse met Afrikaanse “egtheid” draak deurdat Debbo sommige woorde met ’n Kaaps-Maleise uitspraak kleur, soos “ster-tjie” en “hoekom is djou stert so kort”; ook voeg hy klein “vraagtekens” by aan die einde van sommige frases, soos wat soms gehoor word by Kaapse Afrikaans. Kulturele verwysings skemer ook in die musikale inkleding deur, waar ’n geringe invloed van die sogenaamde Kaapse Klopse-styl waarneembaar is. Ofskoon daar nie ’n banjo in die besetting ingesluit is nie, word dié invloed gesuggereer deur die begeleidingspatroon en speelwyse van die kitaar.

Dié tipe kulturele verryking is sterker waarneembaar in Debbo en Carstens se weergawe van “Daar kom die Alibama”, wat ons op ’n later stadium bespreek. Hul opname van “Hasie” suggereer egter reeds dat outentisiteit nie met opvattings van gewaande “suiwerheid” in verband staan nie, maar binne kontekste van kulturele hibriditeit gestalte verkry as unieke uitdrukkingsmoontlikheid van die “eie” en die “plaaslike” (vergelyk Folkestad 2002:151, asook Biddle en Knights 2007:3).

4.3 “Zambezi” (1953)

Connell en Gibson (2004:342) voer aan dat verwysings na “verre” of “eksotiese” plekke nog altyd binne Westerse musieksoorte aanwesig was. Binne kommersiële genres het dit egter eers ná die koms van Wêreldmusiek gedurende die 1980’s as wêreldwye bemarkingstrategie posgevat, spesifiek gestimuleer deur die opkoms van reggae en die inslag van Paul Simon se album Graceland (1986). Ballantine (1999:16) meen dat Afrika, met name, as die mitologiese “Ander” voorgestel is: “a romanticized, mythological continent, a timeless Africa of animals and jungles and hunting rituals and mystery: the West’s exotic other”. In die konteks van Carstens se vroeë uitset dien “Zambezi” as só ’n voorstelling van “plek” en “identiteit”, en is dit opmerklik omdat dié komposisie vrygestel is in ’n tydvak toe ’n “Afrikaïese”-benadering nie noodwendig by Afrikaanse luisteraars aanklank sou vind nie. Wat internasionale ontvangs betref, troon “Zambezi” egter bo al Carstens se ander treffers uit, en is dit deur bekende oorsese orkeste opgeneem en uitgevoer, met die gevolg dat die werk aansienlike internasionale roem vir hom verwerf het (Lombard 1994). Die komposisie het aanvanklik op ’n solus 7-plaat verskyn; op kant 1 was die reeds bekende “Skokiaan”, en op kant 2 “Zambezi” (Möller 1995:26).

“Zambezi” is reeds in 1953 vir die eerste keer deur Carstens en sy orkes opgeneem, maar het eers in 1958 ’n wêreldtreffer geword toe die Britse trompetspeler Eddie Calvert dit as ’n snit op een van sy albums vrygestel het. In 1956 bereik Lou Busch se opname daarvan oor ’n periode van 17 agtereenvolgende weke die nommer 2-posisie op die trefferparade in Brittanje, asook ’n verdere ses weke dieselfde posisie op die Europese vasteland. Sodoende word “Zambezi” die eerste Suid-Afrikaanse wêreldtreffer.

“Zambezi” is na skatting deur altesaam 56 orkeste wêreldwyd opgeneem (Lombard 1994). Van Eddie Calvert se trompetweergawe is meer as ’n miljoen verkoop (Pretorius 1998:39). In hierdie verband haal Malan (2006:7) die volgende uitspraak van Carstens aan:

“Ek het Eddy Calvert een keer ontmoet. Hy het my bedank vir Zambezi, wat van hom ’n miljoenêr gemaak het,” vertel hy en voeg met ’n laggie by: “Eintlik het dit mý ook ’n miljoenêr gemaak, maar ek het die geld vinniger uitgegee as wat ek dit gemaak het.”

“Zambezi” is daarna ook deur die gewilde Britse kitaargroep The Shadows gespeel (Louw 2013:iii). Die komposisie word steeds gespeel, verwerk en opgeneem – die Afrikaanse rocker D.J. Ossewa het byvoorbeeld in 2104 ’n hergemengde opname daarvan vrygestel. Dit word ook Saterdagoggende op Radio Sonder Grense as kenwysie gebruik in die ontbytprogram Brekfis met Derrich.

“Zambezi” is glo binne ’n halfuur geskryf. Carstens is gevra om ’n opname te maak van “Skokiaan”, ’n komposisie van die destydse Rhodesiese komponis en saksofoonspeler August Musururwe.¹⁵ Aangesien daar nie musiek vir die keersy van “Skokiaan” beskikbaar was nie, was Carstens genoodsaak om musiek daarvoor te komponeer. “Zambezi” was die resultaat. Volgens Carstens is 40 000 plate van dié komposisie verkoop en het dit meer tot die sukses van die opname bygedra as die reeds gewilde “Skokiaan”. Die eerste uitsending van “Zambezi” was op 22 Oktober 1955 op die destydse Springbok Radio (Möller 1995:26).

Die opname waarna die onderstaande bespreking verwys, het verskyn op Carstens se album 22 Goue Treffers, snit 7 (MP3 beskikbaar by https://audiomack.com/song/mylitnet/zambezi-22-goue-treffers; vrystellingsinligting CDPM (WB)47, Brigadiers, 1994. Bladmusiek is aangeheg as Bylae 3.

Die vormstruktuur van “Zambezi” is vierledig (ABCA). Elke seksie bestaan uit twee 8-maat-frases, die tweede ’n herhaling van die eerste. Daarbenewens word elke 8-maat-frase verder onderverdeel in twee 4-maat-subfrases wat aan die 8-maat-frases ’n voorsin- en nasin-vormkarakter verleen. A behels mate 1–16; B mate 16.3–32; C mate 33–48; en A1 mate 48 tot die einde. Die deurlopende 8-maat-frasegroepe, asook die 4-maat-onderverdelings en die vierledigheid van die vormstruktuur gee aan die werk ’n besondere gebalanseerdheid, op beide frase- en vormvlak, wat die toeganklikheid daarvan verhoog. Die ander twee hooffaktore wat tot toeganklikheid bydra, is geleë in die melodiese en harmoniese inhoud.

Die melodie wissel vanaf redelik aktief (seksie A) tot betreklik eenvoudig (seksies B en C), en is deurlopend gebaseer op eenvoudige harmoniese progressies. Seksie A bestaan uit ’n herhaalde 8-maat-melodie, met begeleiding wat wissel tussen arpeggiofigure en trapsgewyse chromatiese bewegings. Harmonies bestaan dit uit ’n oorkoepelende I-V-I-beweging, met IV as ’n versieringsharmonie van I. Aan die einde van die vasstelling van die tema van A en sy harmoniese raam in maat 4 kom ’n outentieke kadens voor, maar sonder ’n sluiting in die melodie. Die tweede subfrase, ’n herhaling van die eerste, het egter ’n outentieke volmaakte kadens.

Ritmies word die hooftema gekenmerk deur wisselings tussen sinkopasies en deurlopende agtstenootbeweging. Sinkopasie is ’n gereelde verskynsel regdeur die komposisie, maar word nie oral in die notasie aangetref nie, veral in seksies B en C, waar dit deel uitmaak van die uitvoerkonvensies van die werk.

Die tema van B is ’n eenvoudige diatoniese 4-noot-melodie gebaseer op die tetrachord tussen toontrappe 5 en 1, en word reeds in die eerste twee mate van B vasgestel. Dit bestaan uit herhaalde note op 5, gevolg deur stygende en dalende bewegings na 1 en terug na 5 onderskeidelik. Hierdie 2-maat-tetrachord-figuur word deurlopend in B herhaal en kom gevolglik agt keer binne die bestek van 16 mate voor. Die nootwaardes wat gebruik word, is hoofsaaklik kwart- en halfnote. Die harmoniese inhoud van die 2-maat-porsie van B is I-V-I-IV-I, ’n soort spieëlbeeld van dié van A, deurdat I deur V versier word en daarna na IV en terug na I beweeg. In die geheel word IV egter ook as ’n versiering van I op ’n dieper strukturele vlak gesien, aangesien elke 8-maat-frase in B met ’n outentieke V-I-kadens eindig. Gevolglik is die onderliggende harmoniese inhoud van B presies dieselfde as dié van A, met as enigste verskil die toevoeging van V as ’n laervlakversiering van I.

Die tema van C bevat, net soos B, herhaalde note, maar is nie gebaseer op die deurlopende herhaling van ’n tetrachord nie. Dit bestaan uit ’n sekwensiële beweging wat in verband met die harmoniese onderbou staan. Treffend is eerstens herhaalde note op b7, ’n chromatiese “blou” noot binne I, wat oplos na 6 binne IV. Daarna volg herhalings van 5 binne V wat (gedeeltelik) trapsgewys na 1 binne I daal.

Vervolgens word vyf verskillende opnames van “Zambezi”, soos deur Nico Carstens uitgevoer, bespreek; die doel hiervan is om vas te stel tot watter mate sy inkleding van die werk bepaalde invloede deur middel van speelstyl belig het.

Op Carstens se Goue Plaat verskyn “Zambezi” as deel van snit 10 (keurspel: “Zambezi”, “Santie se kopdoek” en “Skokiaan”; vrystellingsinligting: Columbia, 1959, 33JSX 11015, heruitgegee as MFP SRSJ 7005). Hierdie opname is ’n duidelike voorbeeld van Nico Carstens se unieke speelstyl. Dit bevat trekke van sambastyl, maar wesenlik is dit ’n vermenging van die eienskappe van tradisionele boeremusiek en invloede van marabi, in die laaste geval met verwysing na die gebruik van herhalende harmoniese progressie I IV I6/4 V (Allen 1993:12; Ansell 2004:15 e.v.; Ballantine 2012:7), asook die kenmerkende jive-ritme.¹⁶ Matshikiza (in Ballantine 2012:33) beskryf vroeë manifestasies van marabi as “warm”, hoogs ritmiese en herhalende enkeltema-danswysies wat vanaf 1910 tot en met die 1930’s in stedelike sjebiens ontstaan het. Ten spyte van ’n betreklik eenvoudige struktuur was dié uitvoerings deur improvisasie gekenmerk. Hierdie eienskap vorm ook deel van Carstens se weergawe van “Zambezi” op Goue plaat, deurdat daar ’n deurlopende gebruik is van improvisasie, wat veral blyk in versierde en gevarieerde melodiek en ritmiese vryhede. Die tradisionele boeremusiekidioom in die opname word oorwegend in die klank en speelstyl van die orkes weerspieël.

Carstens se weergawe van “Zambezi” op 22 Goue treffers, snit 1 (vrystellingsinligting: CDPM 57, Brigadiers, 1994) toon wesenlik dieselfde speelstyl as dié op Goue plaat. Dit eindig egter met ’n geïmproviseerde gedeelte van 44 mate, onderverdeel in subfrases van vier mate elk, waarin ’n I-IV-V-I harmoniese progressie as harmoniese grondbas opgevul word met gebroke akkoordbewegings in die melodie en voortspruitende improvisasies met interessante ritmes. Prominente slagwerk kom herhaaldelik voor as definitiewe vasstelling van die eindes van frases. Die uitvoering word afgesluit met ’n laaste verskyning van A, ’n uitgebreide kadens deur middel van stygende chromatiese beweging in die melodie en ’n uitbreiding van die slottonika deur middel van I-b7-I harmoniese wisselings, tesame met sterk Latyns-Amerikaanse ritmiese effekte.

Op die meer onlangse album Lewenslied van Nico Carstens: CD 2 verskyn “Zambezi” as snit 7 (vrystellingsinligting: 20 CDREDD 674, vervaardig en bemark in 2001 deur Gallo Record Company). Hier keer Carstens weer terug na ’n meer tradisionele aanbieding, maar met meer improvisasie en klankeffekte in die trekklavier met ’n gekombineerde 8- en 2-register. Die B-gedeelte eindig met die eerste deel van die B-tema, terwyl die musiek algaande wegsterf.

In ’n opname wat gedurende 1981 as deel van die SAUK-radioprogram Carstens Cabernet gemaak is, word “Zambezi” met ’n heelwat vinniger tempo gespeel, maar nie met dieselfde ritmiese “swing” as in die vorige twee opnames waarna verwys is nie. Die rede hiervoor is dat dit slegs deur solotrekklavier gespeel word. Hierdie opname is ook nader aan die oorspronklike bladmusiek. ’n 8-maat-slot verskyn met die aanwending van chromatiek.

Wat musikale karakterisering in “Zambezi” betref, plaas die eenvoudige harmoniese inhoud daarvan sterk klem op die melodiese kontoer en die spesifieke bewegings en skakerings daarvan. Die herhaalde figure en blues-effekte van seksies B en C onderskeidelik, in kombinasie met die gepaardgaande harmoniese strukture van beide seksies, verleen aan hierdie spesifieke gedeeltes van “Zambezi” ’n effek wat ooreenstem met township jive – onder meer aanwesig in die reeds genoemde herhalende harmoniese progressies (volg hierdie skakel vir ’n voorbeeld: https://www.youtube.com/watch?v=Wg8v5IUxYg4). In A kan trekke van marabi in die ritmiese patrone van die melodie bemerk word, wat op sy beurt dui op invloed vanuit Amerikaanse jazz gedurende die 1920’s. Die herhaalde b7’s in die melodie van C kan ook as jazzinvloed gesien word.

Ten spyte van sodanige kosmopolitiese invloed is “Zambezi” geografies sterk in Afrika geanker. Inwerking tussen Suid-Afrikaanse township-idiome en dié van ander Suider-Afrika-lande was destyds aan die orde van die dag; Musururwe spesifiek was grootliks beïnvloed deur “a heavily South-African influenced form of ‘jazz’ known generally in southern Africa as jive or tsaba-tsaba” (Coplan in Zeleza en Veney 2003:328). Lara Allen (1993:17 e.v.) verduidelik dat Suid-Afrikaanse tsaba-tsaba vanaf die laat 1930’s na Rhodesië versprei het en daar met elemente van plaaslike populêre musiek vermeng is. Ook toon sy aan dat tsaba-tsaba na marabi herlei kan word.¹⁷

“Skokiaan” bevat ’n element van nostalgie, en verwys in wese na ’n geskiedenis van rasseskeiding, armoede, en onderdrukking (kyk weer eindnota 15; volg hierdie skakel vir ’n uitvoering van “Skokiaan” deur die Buluwayo Sweet Rhythm Band in 1947: https://www.youtube.com/watch?v=oxnXcBBdUBU). In terme van kulturele vermenging het Skokiaan moontlik as inspirasie vir “Zambezi” gedien, ofskoon die verwysingsraamwerk van die laasgenoemde komposisie wyer strek as die vasteland van Afrika. In die meeste van Carstens se weergawes daarvan toon “Zambezi” ’n sterk tradisionele boeremusiekkarakter, soos geleë in die melodiese inhoud, in kombinasie met ’n eenvoudige harmoniese uitleg. Latyns-Amerikaanse invloed, veral samba, en insypeling van marabi-invloed, kom egter in bykans alle beskikbare weergawes voor, sodat dié werk as kulturele smeltkroes op ’n voorstelling van “poreuse” etniese identiteit dui (vergelyk Folkestad 2002:154).

4.4 “Betowering” (1948)

Die tango, wat histories met die vroeë 20ste-eeuse migrantegeskiedenis van Buenos Aires verbind word, word beskou as ’n uitbeelding van ontworteling, armoede en ontmensliking – Castro (1991:15 e.v.) beskryf dit as ’n dans van weemoed. Die ontstaan daarvan in Argentynse bordele aan die begin van die 20ste eeu verklaar die seksuele geladenheid daarvan.

Latyns-Amerikaanse musiek het Carstens lewenslank gefassineer; “Betowering” is egter sy vroegste ontginning van die tango. Die werk is tydens die verfilming van Kom saam vanaand gekomponeer. Terwyl die stel verskuif en kameras tussen tonele in gereedheid gebring is, was daar tydgleuwe waarin die akteurs moes wag en Carstens het hierdie tyd gebruik om te komponeer. “Betowering” is sy eerste en bekendste tango; daar is destyds tussen 40 000 en 45 000 78-spoed-plate daarvan verkoop. Daar bestaan wel lirieke vir hierdie komposisie, maar in ’n onderhoud gedurende 1981 het Carstens aangedui dat dit tot op daardie stadium nog nooit gesing was nie.¹⁸

Die opname wat vervolgens bespreek word, het verskyn op Carstens se Nico Carstens en sy Orkes (snit 7; vrystellingsinligting: Columbia, 33JSX 11015, 1959; heruitgegee as MFP SRSJ 7005). MP3 beskikbaar by: https://audiomack.com/song/mylitnet/betowering-nico-carstens-vol-3. Bladmusiek aangeheg as Bylae 4.

Die struktuur van “Betowering” is uitsonderlik wat betref komposisionele ontwerp, deurdat dit klaarblyklik uit twee inleidings bestaan: die eerste vanaf mate 1–8 en die tweede vanaf mate 9–24. Die eerste inleiding is op so ’n wyse saamgestel dat dit ’n duidelik voorbereidende karakter het. Mate 1–4 bevat die wesenlike inhoud daarvan wat in mate 5–8 bloot herhaal word, naamlik ’n IV-I-V-I harmoniese progressie (een harmonie per maat) waarop hoofsaaklik ’n herhaalde ritmiese figuur met beperkte melodiese aktiwiteit geprojekteer word. Die feit dat die gedeelte op IV in plaas van die algemeen gebruiklike tonika begin, tesame met die geslote tonale karakter daarvan (’n outentiek volmaakte kadens in beide mate 4 en 8) en die klem op die ritmiese versterking en kleuring van die harmoniese inhoud, gee aan mate 1–8 die wesenstrekke van ’n tradisionele inleiding.

Die daaropvolgende gedeelte, mate 9–24.1, het al die eienskappe van die tipiese A-seksie van ’n populêreliedvorm, in dié sin dat dit ’n duidelik herhaalde 8-maat melodiese frase met bygaande begeleiding en harmoniese ondersteuning daarstel. Wat egter ongewoon is, is die feit dat, die komposisie as geheel gesien, die tonaliteit van mate 1–24.1 nie in die hooftonaliteit daarvan, naamlik D majeur, gekomponeer is nie, maar in B mineur (VI van D majeur). Hierdie toongebied, asook die basiese uitleg van mate 1–24, kom nie weer so voor in die res van die komposisie nie en staan gevolglik los van die vormuitleg daarvan: ’n geslote tweeledigheid, naamlik AABA (mate 24.2–56), met D majeur as hooftonaliteit. Mate 9–24.1 moet dus as ’n tweede, meer uitgebreide inleiding tot die komposisie gesien word. Dit is ook interessant om daarop te let dat mate 9–24, ten spyte van herhaalde I-V-I harmoniese patrone daarin, nie met ’n outentieke kadens in B mineur eindig nie, maar met ’n beweging vanaf I in B mineur na V van D majeur in mate 23–24, wat dus die D majeur-hooftonaliteit voorberei.

Wat die uitleg van “Betowering” betref, bestaan die hele komposisie uit groepe van 8-maat-frases. As gevolg hiervan word ’n gebalanseerde effek geskep en word die musiek in toeganklike eenhede aangebied. Ook is daar ’n deurlopende herhaling van frases, wat verder tot die toeganklikheid van die musiek bydra en ’n ekonomie van materiaal tot gevolg het. In terme van ontwerp bring die herhaling van spesifiek 8-maat-frases mee dat voor- en nasinperiodes gevorm word, wat tot die vormartikulering van die komposisie bydra.

Die karakter van die tango word reeds in die eerste inleiding sterk na vore gebring, deur die genoemde ritmiese figure wat in die vorm van sekwensiële melodiese bewegings aangebied word. Enkele belangrike melodiese kenmerke van die eerste inleiding sluit in herhaalde note (G en F#), gekoppel aan bepaalde ritmiese patrone, en onderliggende dalendetertsbewegings, byvoorbeeld E-C# en D-B. Die herhaalde G’s funksioneer as bowisselnote of appoggiaturas van F# (5 van B) en vorm deel van die subdominantharmonieë, wat op hul beurt versierde wisselharmonieë van tonika B is. Die melodie van die tweede inleiding bevat op sy beurt beide wisselnoot- en appoggiatura-bewegings (F#-G-F# en G-F# onderskeidelik) wat dui op motiwiese beduidendheid en samehang in die melodiese struktuur. Bykomende samehangende melodiese elemente is onder meer verdere verskynings van dalendetertsbewegings, asook ’n onderliggende trapsgewyse beweging G-F#-E-D (mate 10–11 en ooreenstemmende gedeeltes), wat presies ooreenkom met die onderliggende toonhoogtes van die eerste inleiding (G, maat 1, F#, maat 2, E, maat 3 en D, maat 4). Hierdie feit dui daarop dat die melodie van mate 9–16 en die herhaling daarvan in mate 17–24.1 in werklikheid ’n uitbouing van die melodiese inhoud van mate 1–8 is en gevolglik die status van mate 1–24.1 as ’n samehangende tweevoudige inleiding verder versterk.

Seksie A, mate 24.2–40.1 bestaan uit twee 8-maat-frases in ’n voor- en nasinkonstruksie. Die eerste frase bevat wel ’n outentieke kadens in maat 32, maar sonder ’n volmaakte sluiting in die melodie. Die tweede frase, ’n herhaling van die eerste, het egter ’n outentiek volmaakte kadens in maat 40. Die melodie vertoon nie alleen verdere tertsbewegings nie, maar gaan ook hand aan hand met ’n parallelbewegende tweede stemparty in tertse. Die melodie word verder gekenmerk deur feitlik deurgaande trapsgewyse beweging, asook deur die gebruik van chromatiek, hoofsaaklik in die vorm van wissel- en deurgangsnote. Die harmoniese inhoud van seksie A bestaan, soos in die geval van die tweede inleiding, slegs uit wisselings van tonika en dominant. Hierdie ekonomie van harmoniese beweging plaas die klem sterk op die melodiese kontoer en die spesifieke bewegings en skakerings daarvan.

Die brugpassasie, mate 40.2–48.1, is beide harmonies en melodies betekenisvol. Eerstens bestaan die harmoniese inhoud daarvan uit ’n sirkelgang van kwinte (F#-B-E-A). Die eerste twee toontrappe van die sirkelgang verteenwoordig V-I in B mineur, ’n momentele terugverwysing na die B mineur-tonaliteit van die tweevoudige inleiding. Hiermee saam is die melodiese inhoud van die brug duidelik ontleen aan dié van die tweede inleiding, in besonder die G-F#-appoggiatura-beweging, wat ook aan die begin van die eerste inleiding sterk figureer. Deur hierdie strategie slaag Carstens daarin om verdere melodiese, harmoniese en vormsamehang in die komposisie te bewerkstellig. Met betrekking tot harmonie kan byvoorbeeld gelet word op die ontlening van die sirkelgang van kwinte aan die herhaalde V-I-bewegings in die tweede inleiding, asook op die prominensie van I-V-I-bewegings regdeur die komposisie.

Benewens die kenmerkende tangodansritme wat deurgaans in die behandeling van die metrum weerspieël word, word die tangokarakter verder in die talle herhaalde ritmiese en melodiese figure beklemtoon. Daar bestaan ook ’n sterk vermoede dat van die middele wat Carstens hier gebruik, soos die ritmiese figuur in die eerste inleiding, asook die parallelle derdes, en die wisseling tussen mineur en majeur in A, beïnvloed is deur Jacob Gade se bekende “Jalousie” (1925) (volg hierdie skakel vir ’n uitvoering op solotrekklavier: https://www.youtube.com/watch?v=XoQS38uk9jA).

Op Goue Plaat verskyn “Betowering” as snit 11 (vrystellingsinligting: Columbia, 33JSX 11015, 1959; heruitgegee as MFP SRSJ 7005). Hierdie opname bied ’n kombinasie van Carstens se speelstyl en die tradisionele konvensies van die tango. Variasie word verkry deur temas tussen die trekklavier en kitaar te verdeel. Hierteenoor is Carstens se weergawe soos uitgesaai tydens Carstens Cabernet, 1981, gedoen met slegs ’n trekklaviersolo. Slegs die A-deel word in die opname gehoor. Speeltegnieke sluit in: dubbelderdes as begeleiding van die melodie, ’n cha-cha-ritme in die begeleiding, en die gebruik van opvulmateriaal wanneer ’n lang noot aangehou word. In hierdie weergawe het Carstens die tipiese tangoritme in die begeleiding met ’n cha-cha-ritme vervang.

Carstens se aanwending van die tangostyl in “Betowering” toon geen boeremusiekinvloed nie, ofskoon sy unieke speelstyl duidelik in die onderskeie weergawes herkenbaar is. Sy gebruik van tangostyl in ’n komposisie met ’n bekoorlike Afrikaanse titel toon egter sy openheid teenoor kulturele meervoudigheid – lank voordat romantiese voorstellings van “afstand” of van “’n romantiese verlede” as deel van Wêreldmusiek bemarkbaar geword het (vergelyk Connell en Gibson 2004:353). Die sterk vereenselwiging van die trekklavier met die tango is terselfdertyd ’n bevestiging van sosiale identiteit; soos wat Stock (in Jacobson 2008:10) aandui, word die instrument wêreldwyd met die werkersklasse geassosieer, asook met armoede en eenvoud, en, in sekere gevalle, politieke verset. Carstens se uitvoering demonstreer dat die trekklavier besonder geskik is vir die speel van ’n tango, met sy “warm” karakter; die instrument skep ook ’n intimiteit wat deur min ander instrumente geëwenaar kan word. Walter Kuehr, soos aangehaal in Jacobson (2008:5) stel dit soos volg:

The accordion is intimate. You hold it close, you practically embrace it, and it breathes with you. You can get every kind of emotional response from it, whether you’re playing klezme, […] Cajun, […] or the polka. You can make it laugh or cry, that’s impossible to do on a piano!

Dié tipe karakterisering van die instrument, en die intieme wyse waarop Carstens dit in “Betowering” laat “praat”, dui op die moontlikheid van ’n egtheid van ervaring wat Moore (2002:209) as “outentiek” sou tipeer.

4.5 “Istanbul” (1965)

Volgens Carstens kan hy nie meer onthou wat die oorsprong van die titel “Istanbul” was nie. Vanweë die veelvoud van werke wat hy gekomponeer het, en omdat elkeen by SAMRO geregistreer moes word, het hy dikwels eers ’n komposisie voltooi en daarna ’n titel daarvoor gee. Dit is egter moeilik om die titel “Istanbul” as ’n onwillekeurige keuse te sien, aangesien die aard en karakter van die komposisie tog op ’n bepaalde eksotiese invloed dui. Afgesien van Carstens se eie orkes, is “Istanbul” ook deur die orkes van Theo Erasmus uitgevoer met Bez Martin as solis. ’n Engelse teks vir die komposisie is deur Anton de Waal verskaf en handel oor ’n nag in Istanbul: “Was I wise or just a fool – while I wait in Istanbul?”¹⁹

Die opname van “Istanbul” waarop die onderstaande bespreking gebaseer is, verskyn op Carstens se album Boeresport, snit 1 (vrystellingsinligting: Columbia, 33JSX 11067, 1965). [Die opname is as MP3 beskikbaar by https://audiomack.com/song/mylitnet/istanbul-boeresport, en die bladmusiek as Bylae 5.] Carstens se insluiting van ’n snit met ’n eksotiese titel binne ’n andersins “Afrikaans-georiënteerde” album val weer eens op.

“Istanbul” val nie binne die tradisionele konvensies ten opsigte van boeremusiekspeelstyl en -struktuur nie, aangesien dit kenmerke vertoon soos majeur-mineur-toonwisselings, en groter nabyheid aan ’n tipe eksotiese ligtemusiekidioom, soos in die 1960’s onder meer vergestalt deur kunstenaars soos Stanley Black – wat Carstens moontlik beïnvloed het. Die komposisie is in ’n drieledige vorm (ABA) geskryf met A as ’n geslote tweeledigheid, B as ’n eenledige deurgekomponeerde struktuur en A1 slegs ’n herhaling van die hoof tematiese gedeelte van die komposisie. A-a behels mate 0.2–33.1, A-b mate 33.2–48.1, A-a mate 48.3–64.1, B mate 64.2–88.1 en A1 mate 88.3–121. Vanweë die geslote tweeledigheid van A en die vinnigbewegende 4/4-metrum is die vormproporsies van “Istanbul” ongewoon.

Seksie A word gekenmerk deur wisselende majeur- en mineurtonaliteite, sowel as harmoniese infleksies, wat ’n verskuiwing van tonika-majeur tot tonika-mineur vir A-a tot gevolg het en tonika-mineur alleenlik vir A-b. B is egter in geheel in die tonika-majeur gekomponeer. ’n Verdere interessantheid, ook vanweë die vinnigbewegende metrum, is die ongewoon lang opmaat wat oor twee mate strek, naamlik 0.3–1.4.

Die hoof melodiese idee van A word vanaf mate 0.3–30 aangebied en bestaan uit ’n melodiese ontvouing van ’n tonika-majeur-sewende deur middel van gekombineerde afwaartse arpeggio- en deurgangsnootbewegings met ’n oktaafverplasing van toontrap 5 en ’n trapsgewyse styging vanaf 5 na 7. Dit word gevolg deur ’n herhaling van dieselfde idee, maar met b7 as laaste toonhoogte waardeur die harmonie op daardie oomblik verander na ’n mineur V7. Daarna volg ’n gevarieerde voortsetting van die idee, bestaande uit ’n trapsgewyse sekwensiële melodiese beweging, met as hoofstruktuurnote 5 oor I, b6 oor IVb en 5 oor Ib. A-a eindig dus in die tonika-mineur. Vanaf mate 1.2–15 is die oorkoepelende melodiese beweging 1-7-b7-b6-5, ’n gedeeltelik chromaties-dalende lyn tussen 1 en 5 met I7-V7-Ib7-IVb-V7-Ib as harmoniese ondersteuning. ’n Bepaalde eksotiese en koloristiese effek word hierdeur in die musiek verkry.

Die melodie van A-b toon ’n tipe verwantskap met die laaste gedeelte van A-a deurdat daar weer gefokus word op ’n uitbreiding van die onderliggende toontrappe b6 en 5, met ’n soortgelyke IVb-V7-Ib harmoniese beweging. As gevolg hiervan is A-b in sy geheel in die tonika mineur. Met die herhaling van A-a eindig A egter met ’n Pikardiese terts om die tonika-majeur te bevestig, en as tonale vertrekpunt vir B wat in die tonika-majeur bly.

Die karakter van B is opvallend anders as dié van A, deurdat daar geen majeur/mineur tonale wisselings voorkom nie. Daar is egter wel chromatiese kleurharmonieë in die vorm van ’n verminderde sewende wat op die tonika voorkom, asook ’n IVb-harmonie in maat 84. Die gebruik van ’n herhaalde II7-V7-I harmoniese progressie en ’n VI#-II-IVb-V-I-progressie, in onderskeidelik die eerste en tweede helftes van B, herinner sterk aan soortgelyke geykte progressies in populêre musiek. Daar is dus ook ’n merkbare kontras in harmoniese inhoud tussen A en B wat, tesame met die tonale versobering van B, tot gevolg het dat dit geen van die meer eksotiese trekke van A vertoon nie.

Die melodie van B bestaan weer eens uit ’n bepaalde melodiese idee, naamlik ’n dalende beweging vanaf 1 na 5 wat gevarieer herhaal word. Dit kan gesien word as ’n diatoniese variant van die onderliggende 1-7-b7-b6-5-beweging van die tema in A-a. Die gevolg is ’n heraanwending van die onderliggende toonhoogtes van die melodie van A hier ter sprake, wat samehang tussen die twee vormseksies bewerkstellig in teenstelling met hul verskil in tonale karakter. In mate 70–71 en 78–79 word die afwaartse beweging van die melodie onderbreek deur die verplasing van toontrappe 6 en 5 na ’n hoë register. Dit dien as vertrekpunt vir die res van die melodie van B, wat in die hoë register begin en daarna deur middel van ’n trapsgewyse 5-4-3-2-1-beweging terugkeer na 1.

Dit is interessant om te let op die frase-indeling van B, naamlik 8 + 8 + 8. Die eerste 8-maat-frase word herhaal, waarna die laaste 8-maat-frase met die dalende melodiese lyn van 5 na 1 ’n bykomende gedeelte is.

Die opname van “Istanbul” wat by hierdie artikel aangeheg is [MP3], toon die kenmerkende Carstens-styl met ’n ritmiese samba-agtergrond. Dit is een van die min opnames waarin die trekklavier deurgaans as solo-instrument gebruik word en improvisasie nie juis ’n rol speel nie. Die eerste akkoord is ’n tonika-sewende, wat nie normaalweg voorkom nie. Die opname begin regstreeks sonder enige inleiding.

Op Under the African Sky verskyn egter ’n meer formele verwerking van “Istanbul” (snit 5, vrystellingsinligting: Columbia, 33JSX 11014, 1971), met ’n interessante inleiding, bestaande uit parallelle akkoordbewegings in die tonika mineur en op ’n tonika-pedaalpunt. Ritmies bevat die uitvoering ’n vermenging van samba- en swing-style. Daarteenoor toon ’n opname wat gedurende 1981 tydens Carstens Cabernet uitgesaai is, ’n keurige formele verwerking van “Istanbul”. Hier is die tempo vinniger as in die oorspronklike opname, en word die komposisie in ’n kombinasie van cha-cha- en swing-ritmes, en met ’n verskeidenheid van instrumente gespeel. Die effektiwiteit en veelkleurigheid van dié verwerking verleen toegevoegde waarde aan die inhoud, karakter en kwaliteit van die komposisie.

“Istanbul” kan gevolglik gesien word as ’n kombinasie van tonale kleurings, eksotiese melodiese beweging soos veroorsaak deur toontrapwisselings, en die inspeling van Latyns-Amerikaanse ritmes. As gevolg hiervan, asook van die tonale en frase-ontwerp, is daar in hierdie komposisie bykans geen sprake van boeremusiekinvloed nie, moontlik met die geringe uitsondering van die kontrasterende majeur B-gedeelte.

Folkestad (2002:154) glo dat hedendaagse populêremusieksoorte voortspruit uit populêre vorme wat histories oor geografiese grense heen gereik het. Dié gestaltegewing van selfheid dui op ’n kulturele vloeibaarheid, dog verteenwoordig dit terselfdertyd ’n daarstelling van diskoerse van “plek” en van “andersheid” (Connell en Gibson 2004:342). Sodanige (saamgestelde) musikale voorstellings van kulturele diversiteit word in “Istanbul” gesuggereer deurdat Carstens soomloos tussen ’n verskeidenheid van eksotiese musikale style en (historiese) invloede beweeg (vergelyk weer Folkestad 2002:151). Hiermee loop hy weer eens latere tendense binne Wêreldmusiek vooruit, spesifiek die neiging om die eksotiese te vier, en daarmee vernuwing en “andersheid” te bemark (kyk Connell en Gibson 2004:342). Terselfdertyd is “Istanbul” nie slegs ’n kulturele verbruiksartikel nie, maar is dit weer eens ’n verklanking van Carstens se vermoë om homogene, eensydige voorstellings van musikale identiteit te verryk en “in te kleur”.

4.6 Latere tendense in Carstens se musiek

’n Oorsig oor Carstens se diskografie toon dat hy lewenslank die vermoë gehad het om sy musiek te vernuwe (kyk Louw 2013:64 e.v.). Een (pragmatiese) voorbeeld hiervan is sy reaksie op die ommekeer wat die Beatles gedurende die 1960’s in popmusiek veroorsaak het, en wat tot gevolg gehad het dat Afrikaanse jongmense hulle teen boeremusiek verset het. Aangesien hulle graag cha-cha-, rinkhals- en bop-ritmes wou hê, het Carstens eenvoudig die ritme en tempo van bestaande komposisies gewysig sodat jongmense op sy musiek kon kwêla, twist of ruk-en-pluk (Pillans 1995b:15).

Gedurende die 1990’s was Carstens se samewerking met die Suid-Afrikaanse jazz-, Afro-fusion- en mbaqanga-speler Ray Phiri ’n beduidende stap om multikulturele elemente in sy musiek in te sluit. Phiri se musiek het ’n sterk Afrikaïese karakter en het Suider-Afrikaanse populêremusiekstyle vermeng, maar kon terselfdertyd aspekte van reggaemusiek insluit (volg hierdie skakel vir ’n weergawe van Phiri se bekende “Fire, passion and ecstasy” https://www.youtube.com/watch?v=e GDXFNjR0ME / https://citizen.co.za/lifestyle/your-life-entertainment-your-life/entertainment-celebrities/281636/ray-phiri-opens-up-on-music-retirement-and-his-legacy).

Die veelkleurige produk wat uit hul samewerking voortgekom het, was ’n eiesoortige tipe musiek wat Gunning (1994) beskryf het as “nuwe-Suid-Afrika-musiek” – “musiek wat saam brûe bou”. Hierdie geprojekteerde ideaal is inderdaad bereik toe die twee kunstenaars in 1994 by die inhuldiging van president Nelson Mandela by die Uniegebou in Pretoria opgetree het en die skare spontaan begin dans het (Gunning 1994).²⁰

Figuur 4: Carstens en Ray Phiri (Potgieter 2000:3)

Op 69-jarige ouderdom het Carstens weer eens ’n nuwe rigting ingeslaan deur die multikulturele Boereqanga-orkes te stig waarby Dave Ledbetter as klavierspeler ingesluit is, Jannie van Tonder op tromboon en Don Tshomela as sanger, asook die Kaaps-Maleise Good Hope Entertainers (O’Hara 1996a). Die term qanga is afgelei van umbaqanga, wat op Zoeloe-dansmusiek dui.²¹ Die klaarblyklik onversoenbare elemente van ligte Afrikaanse musiek, Afro-jazz en Maleiermusiek is in hierdie projek saamgevoeg tot melodieuse musiek met ’n jazz-inslag en vitale ritmes. Dit is ’n verdere bewys van die inherente plooibaarheid van Carstens se musiek, wat hom voortdurend geleen het tot verskillende speelstyle en improvisatoriese vryhede.

Die orkes het ’n verskeidenheid van instrumente ingesluit, onder meer tromboon, saksofoon, penniefluitjie, kitaar, asook banjo, met Carstens op die trekklavier – in ’n oorkoepelende styl wat nie meer met boeremusiek vereenselwig kon word nie (Pillans 1995b:15), maar eerder trekke van ghoemamusiek getoon het. Nietemin het lede van die gehoor tydens die orkes se uitvoering in 1995 by die Grahamstad-kunstefees opgemerk dat Carstens se melodieë “steeds herkenbaar” was, maar dat dit as ’t ware “in die Afrika-idioom ingebou was” (Pillans 1995b:9). In ’n onderhoud met O’Hara (1996b) verduidelik Carstens dat Maleiermusiek, en wat hy beskryf as “gammatmusiek”, deel van sy musikale “vesel” vorm (volg hierdie skakel vir ’n voorbeeld van ghoemamusiek: https://www.youtube.com/watch?v=lQUJG_McYxg):

I like the beat, I grew up in the Cape with gammat music. There’s a form of music in the Western Cape called Hotnot’s riel, which is not meant to sound derogatory. I have played and still play with a lot of Malay and coloured people. There’s also goema here. These kinds of rhythms are exciting.

(Volg hierdie skakel vir ’n voorbeeld van ’n rieldans wat ook historiese toeligting insluit: https://www.youtube.com/watch?v=ceVCpPNnXvc.)

O’Hara (1996b) beskryf die musiek van Boereqanga se eerste opname, Made in South Africa (1995), as “simply the music of South Africa, from Skokiaan to Zambezi to Ntjilo Ntjilo to Pata Pata, to Carstens’s new composition Somma Ghoema”. Insake dié opname dui Carstens egter aan dat hy hierdie musiek nie met die term crossover wil beskryf nie: “Boereqanga is South African music. Why cross over if it’s there anyway? It’s just what’s here” (in O’Hara 1996).

Hierdie opmerkings is belangrik, want dit dui daarop dat Carstens se opvatting van “die volkseie” verder gestrek het as dit wat aan “die Boere” behoort. Inderdaad is verskeie “lae” van boeremusiekinvloede in sy komposisies en uitvoerings aan inheemse musiekvorms ontleen. In hierdie opsig is die Boereqanga-projek belangrik, aangesien Carstens in dié werk na die oorspronklike kulturele wortels van boeremusiek teruggereik het en dit met ’n verskeidenheid van ander invloede vermeng het. Selfs in sy vroegste opnames is sy ingesteldheid op hibriditeit egter merkbaar. Afgesien van “Hasie”, wat reeds hier bo bespreek is, is ’n verdere voorbeeld Carstens en Debbo se weergawe van “Daar kom die Alibama”. Hul uitvoering beklemtoon die inheemse oorsprong van die liedjie, wat deur Lawrence Green (1967:201–2) as afkomstig van Maleierkultuur beskryf is. Hy verduidelik dat die liedjie afkomstig is van die historiese gegewe van ’n rivierboot, die Alabama (Alibama) wat dekriet en matjiesgoed op die Bergrivier in die Boland geoes het (Green 1967:201–2). Een keer per jaar is die vrag na die Kaapse hawe geneem, waar wewers die boot ingewag het. Een bepaalde soort riet is gebruik om die Maleise bruide se bruidsbeddens te vleg. By dié geleentheid is daar dan op die hawe gesing: “Daar kom die Alibama ... die Alibama kom oor die see”. Green se verhaling verklaar waarom die refrein van die lied na ’n nooi en ’n rietkooi verwys (volg hierdie skakel vir die oorspronklike opname van die liedjie: https://www.youtube. com/watch?v=fAdMvOq41LA).

Benewens die bogemelde vernuwende ondernemings het Carstens in die daaropvolgende jare ook “ernstiger” multikulturele werk aangepak, soos onder meer op die album Unamunacua (Gallo, 1996), waar hy met die etnospesialis Robbie Jansen en violis Noise Khanyile saamgewerk het. Hierdie CD-opname is deur O’Hara (1996b) as die beste ligtemusiekvrystelling van 1996 gereken, spesifiek Carstens se snit “I’ll be waiting in the lounge”. In sy later jare het hy al meer na jazzinvloed geneig, soos wat opnames wat deur die klankman Bram Potgieter gemaak is, getuig.

Froneman (2017:1, 5) se dokumentering van Carstens se laaste jare, eers in ’n klein tweeslaapkamerwoning in Bellville, en daarna in die ouetehuis Eden Park, verwys na die term laat styl as ’n opsetlike teoretiese en metodologiese wanpassing. In hierdie opsig wend sy die term laat styl nie in die gebruiklike transhistoriese of krities-estetiese gebruik daarvan aan nie, maar as die basis vir etnografiese optekening en oordenking. Dié ongebruiklike benadering toon dat Carstens se kreatiewe aktiwiteit tot kort voor sy afsterwe op 1 November 2016 voortgesit is, binne die denkraamwerk van Sant Mat-filosofie, dog toenemend verskraal binne die “klein wêreld” van ouderdom.

Figuur 5. Carstens tydens sy laaste openbare konsert, Bellville Burgersentrum, Februarie 2008

5. Gevolgtrekkings

Die ontledings van enkele van Nico Carstens se bekendste komposisies, en van bestaande opnames daarvan soos deur hom self uitgevoer, asook die omlyning van sy latere werk, toon dat sy bydrae tot ligte Afrikaanse en Suid-Afrikaanse populêre musiek omvattend is wat betref sowel komposisie as speelstyl. Hoewel verskillende musikale style en invloede in die voorbeelde wat bespreek is, teenwoordig is, vorm dit soms eerder deel van die uitvoering van die werke as wat dit sy komposisionele strukture beïnvloed het. Die besprekings bring aan die lig dat werke uit sy “hoofperiode” struktureel grootliks met die konvensies van boeremusiek ooreenstem (kyk Froneman 2012:14), maar ook dat hibriditeit reeds in sy vroeë opnames bemerk kon word.

Dit is egter in die gelykstelling tussen komposisie- en speelstyl as kernelemente van ligte musiek waar Carstens se bydrae so beduidend is. Die kombinasie van komposisionele vindingrykheid en verskillende speelstyle wat die voorbeelde wat in hierdie artikel ontleed is, kenmerk, verleen daaraan ’n karakterisering wat nie alleen die boeremusiekidioom waaruit dit onstaan het, verryk nie, maar wat dit verder uitbou tot ’n eiesoortige Suid-Afrikaanse ligtemusiekvorm, geanker in die boeremusiektradisie, dog verruim deur vernuwende en hibriede speelstyle. In hierdie opsig kan Carstens se bydrae in verband gebring word met Moore (2002:210) se idee dat musikale outentisiteit nie slegs met formele musikale aspekte te doen het nie, maar dat dit ook saamhang met faktore wat “performatief” binne die oomblik van belewing en van interpretasie gestalte kry. Carstens se speelwyses gee kultureel en historiserend betekenis aan sy komposisies, wat op die ontvangs daarvan inspeel. Hierdie tipe “kommunikasie” beskryf Moore (2002:209) as ’n drievoudige bevestiging van musikale “egtheid”: “[A]rtists speak the truth of their own situation; [...] they speak the truth of the situation of (absent) others; [...] they speak the truth of their own culture, thereby representing (present) others”.

Dié denke is toepasbaar op Carstens se nalatenskap deurdat boeremusiekinvloede veral wat betref vroeëre opnames in sy speelstyl aangetref is, onder meer deur die toevoeging van inleidings en begeleidings vir konsertinaspelers. Die konsertina is mettertyd egter hoofsaaklik deur die trekklavier vervang, wat deur Carstens as sowel solo- as begeleidingsinstrument gebruik is. Mettertyd is ander instrumente aangewend, soos die klavier, baskitaar, saksofoon, dwarsfluit en trompet – maar ook instrumente van die etniese “ander”, soos penniefluitjie en banjo. Bespelers van laasgenoemde instrumente, tesame met bykomende perkussiespelers, is veral in diens van spesifieke stylinvloede gebruik; later uitgesproke multikultureel van aard.

Reeds in die tydperk van die Hendrik Susan-orkes was Carstens se akkoordgebruik nie eenvoudig nie. Daar is meestal gebruik gemaak van akkoorde met bygevoegde sesdes, asook majeur-, mineur-, dominant- en verminderde sewendes. Interessante en minder konvensionele akkoordprogressies het ook in sy uitvoerings na vore gekom. Sy improvisasievermoëns en natuurlike vertroudheid met sy instrument, tesame met sy voorliefde vir jazz en Latyns-Amerikaanse musiek, het aan hom ’n musikale en tegniese veelsydigheid gebied waardeur die boeremusiekidioom in sy hande verryk en uitgebou is. ’n Belangrike aspek van sy unieke artistieke identiteit is sy eiesoortige speelstyl wat onmiddellik herkenbaar is, en met gemak in al die verskillende genres waarmee hy geëksperimenteer het, uitgeken kan word. Soortgelyk was sy improvisasietegniek enig in sy soort, soos gebaseer op natuurlike virtuositeit, gevarieerde en versierde lyne, en Big Band-agtige akkoordspel. Elemente van Maleiermusiek is egter van vroeg af opmerklik in sy musiek; dié aspek beskryf hy later as deel van sy musikale “vesel”, aangesien dit verwys na die “gammat”- en “hotnots”-musiek waarmee hy grootgeword het (O’Hara 1996b). Die genoemde aspekte dui op ’n meervoudige samestelling van musikale identiteit soos deur Folkestad (2002:151) beskryf: “part of, influenced by and a product of several [...] collective musical identities, and these exist in parallel and on several levels”.

Ons besprekings van ’n aantal van Carstens se werke laat dit voorts duidelik blyk dat sy komposisietegnieke en strategieë op die sterk toeganklikheidswaarde daarvan dui, soos geleë in oordeelkundige materiaalgebruik, tematiese eenvoud en samehang, frasesimmetrie, vormstrukture grotendeels gebaseer op die populêreliedvorm AABA, en eenvoudige, dog kleurryke tonale ontwerpe. Aan die een kant kan dié kommunikeerbaarheid van sy musiek as ’n bemarkingstrategie gesien word (vergelyk Connell en Gibson 2004:343). ’n Vergelyking van verskillende opnames van die gekose komposisies toon egter dat Carstens, ten spyte van ’n volgehoue, spesifieke en herkenbare speelstyl, elke opeenvolgende opname met verskillende uitvoeringswyses, invloede, strategieë en instrumentasies benader het, en dat vrye improvisasie, gevarieerdheid van die komposisiemateriaal en interessante klankeffekte deurentyd teenwoordig is. Die versmelting van die boeremusiekbasis van sy komposisie- en speelstyl met ander style, veral Latyns-Amerikaanse dansritmes, Europese volksmusiekinvloede en jazz, asook inheemse invloede soos kwêla, mbaqanga en ghoemamusiek, vind op ’n natuurlike wyse in sy uitvoerings plaas, met die gevolg dat dit op ’n merkwaardige wyse deel vorm van sy eie komposisionele en speelstem en dus, in Moore (2002:209) se terme, as outentieke uitdrukking beskou kan word.

Wat Carstens se omvattende diskografie betref (kyk Louw 2013:64 e.v.), is dit opmerklik dat hy betreklik vroeg in sy loopbaan reeds ’n eie rigting ingeslaan het deurdat van sy albums ’n sterk Afrikaïese fokus getoon het – voorbeelde hiervan is On safari (Columbia, s.j.), met snitte soos “Fanagalo”, “Hamba kahle”, en “Pondoland”; Under an African sky (Columbia, s.j.), met “Amandebele” “Bechuana boy”, “Lazy Limpopo” en “Bomvu buhlalu”, maar ook Springbokland (Columbia, 1962), waarop “Umfaan” saam met “Die Springboklied” en “Pale toe” verskyn. Carstens se ontginning van “plaaslikheid” bied dus vroeg reeds ’n belangrike riglyn vir die verstaan van sy oeuvre in sy geheel (vergelyk Biddle en Knights 2007:1). Met dié albums het hy terselfdertyd getoon dat sy musiek nooit suiwer in diens van mitologiserende nasionalistiese ideologie gestaan het nie (Biddle en Knights 2007:3).

Wat die beantwoording van die navorsingsvraag betref waarop daar in hierdie artikel gefokus is, naamlik die vraag na die wyses waarop Carstens as komponis en uitvoerder daarin geslaag het om die tradisionele boeremusiekidioom deur middel van ’n versmelting van verskillende musikale invloede en style uit te brei en daaraan ’n meer gestileerde identiteit gegee het, kan dit gevolglik onomwonde gestel word dat hy ’n uitsonderlik wye verskeidenheid invloede in sy musiek gebruik het. Terwyl hy wel vanuit ’n boeremusiekkonteks vertrek het, sluit hy oor die jare heen verskeie invloede in sy musiek in, en skroom hy nie om uiteenlopende elemente in sy werke te gebruik nie. Dit dui op ’n veelkantige benadering waardeur Carstens dikwels aan ’n veelkleurigheid van idiome binne ’n enkele uitvoering gestalte gegee het en sodoende sy komposisies se hibriede musikale karakter en effek versterk het.

Die bespreking toon verder dat Carstens se komposisiestyl met die tyd vanaf ’n tradisionele boeremusiekbenadering tot ’n meer verfynde ligtemusiekidioom ontwikkel het en, in sy later jare, tot idiome wat tot die vloeibare kategorieë van Wêreldmusiek gereken kan word. Verder is sy deurlopende gebruik van improvisasie een van hierdie kunstenaar se mees uitstaande kenmerke – ’n kenmerk wat ook op die artistieke gehalte en musikale egtheid van sy bydrae dui.

Carstens het nie gehuiwer om vernuwings ten opsigte van instrumentgebruik en ‑kombinasies in sy musiek te benut nie; net so min het hy daarvan weggeskram om alle moontlike tegnieke, speelstyle en musiektipes of -genres waarmee hy in aanraking gekom het, in sy artistieke mondering op te neem. Ofskoon die kulturele hibriditeit wat hy op dié wyse in sy musiek vergestalt het, op ’n besondere wyse in hierdie artikel na vore kom, kan dit terselfdertyd gestel word dat Carstens gedurende sy totale loopbaan elemente van die volkseiein sy musiek belig het. Sy uitsprake het dit egter duidelik gemaak dat hy hierdie begrip breed verstaan en daarby ook die musiek van inheemse groepe insluit.

In hierdie opsig kan Carstens se “hervestiging” en “hervertolking” van boeremusiek as ’n plaaslike-musiek-identiteit binne tydgenootlike internasionaal-heersende style en genres verstaan word, en kan dit gesien word as ’n musikale uitbreiding van ’n identiteit wat voorheen slegs met ’n baie bepaalde Afrikanerkonteks verbind is. Ons ondersoek het ook aan die lig gebring dat hy eksotiese kontekste en die romantisering van “andersheid” in sy uitvoerings bemark het lank voordat dit ’n heersende tendens binne Wêreldmusiek geword het. Dié kenmerk van sy musiek is belangrik, omdat dit sy nalatenskap in ’n ander kader bring as slegs dié van toeganklike populariteit. Connell en Gibson (2004:349) dui immers aan dat musikale hibriditeit en sinkretisme kulturele vernuwing, voortbestaan en kontinuïteit verseker.

Carstens se uitgebreide diskografie maak dit daarom duidelik dat sy musiek, ofskoon onteenseglik as “verbruikersitem” bedink, terselfdertyd van ’n artistieke egtheid spreek, en daarom as “onvervalste” musikale uitdrukking gereken kan word. Biddle en Knights (2007:3) beskryf ’n wegbreek vanuit die suiwer geldgedrewe oorwegings van globale kapitalisering aan die een kant, en vanuit die mitologiserende verhalings van nasionalistiese ideologieë aan die ander kant, as ’n poging om die eie en die plaaslike te herverstaan. In Carstens se geval is daar bevind dat die bemarkbaarheid van sy uitset aangevul word deur die wesenlike musikale karakter, krag, eerlikheid en integriteit daarvan. In hul spontane eenvoud, dog met waardevolle kunssinnige samestelling, soos gebaseer op ’n kombinasie van komposisionele ekonomie, samehang en toeganklikheid, oortuig sy werk as ’n eie, oorspronklike musikale stem. In hierdie opsig kan dit as ’n betekenisvolle bydrae tot die erfenis en “geheue” van ligte Afrikaanse musiek en van Suid-Afrikaanse populêre musiek gereken word.

Soos wat ons deurentyd aangevoer het, verteenwoordig sy bydrae binne die kommersiële plaaslike musiekbedryf egter geensins ’n “selfverwysende”, “gesuiwerde” weergawe van musikale outentisiteit nie (vergelyk Connell en Gibson 2004:357), maar dui dit op vertolkings van die eie en van andersheid wat verwikkeldheid van musikale vermenging, insypeling, poreuse identiteit en hibriditeit beklemtoon.

Bibliografie

Aldwell, E., C. Schachter en A. Cadwallader. 2011. Harmony and voiceleading. New York: Schirmer.

Allen, L. 1993. Pennywhistle kwela: A musical, historical and socio-political analysis. M-verhandeling, Departement Musiek, Universiteit van Natal.

—. 2004. Kwaito versus crossed-over: Music and identity during South Africa’s rainbow years, 1994–99. Social Dynamics, 30(2):82–111.

Ansell, G. 2004. Soweto blues: Jazz, popular music, and politics in South Africa. Londen: Continuum.

Ballantine, C. 1996. Looking to the USA: The politics of male close-harmony song style in South Africa during the 1940s and 1950s. Popular Music, 18:1–7.

—. 2012. Marabi nights: Jazz, “race” and society in early apartheid South Africa. Durban: University of KwaZulu-Natal Press.

Biddle, I. en V. Knights. 2007. Music, national identity and the politics of location. Aldershot: Ashgate.

Boeremusiek Danse. s.j. https://www.boeremusiek.org.za/Afrikaans/Boeremusiek/danse.htm (14 September 2018 geraadpleeg).

Boeremusiek se oorsprong. s.j. http://www.boeremusiek.org.za/Afrikaans/Boeremusiek/ oorsprong.htm (29 Oktober 2012 geraadpleeg).

Castro, D.S. 1991. The tango as social history, 1880–1951. San Francisco: Edwin Mellin Press.

Connell, J. en C. Gibson. 2004. World music: Deterritorializing place and identity. Progress in Human Geography, 28(3):342–61.

Erasmus, T. 1981. Carstens Cabernet. Radioprogramreeks op SAUK: ’n Musikale woordportret oor en deur Nico Carstens oor Suid-Afrikaanse musiekmakers.

Folkestad, G. 2002. National identity and music. In MacDonald e.a. (reds.) 2002.

Frith, S. 2015. Music and identity. In Hall en Du Gay (reds.) 2015.

Froneman, W. 2011. The riches of embarrassment. Critical Arts, 25(2):309-315.

—. 2012. Pleasure beyond the call of duty: Perspective, retrospective and speculations on boeremusiek. PhD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

—. 2014. Subjunctive pleasure: The odd hour in the boeremusiek museum. Popular Music, 33(1):1–17.

—. 2017. After fame: A micro-ethnography of popular late style. Popular Music and Society, DOI: 10.1080/03007766.2017.1337857 https://doi.org/10.1080/ 03007766.2017.1337857 (10 April 2018 geraadpleeg).

Green, L.G. 1967. On wings of fire: A narrative of odd and unusual characters and queer, remote places along the Flamingo Coast from Swakopmund to the Cape. Kaapstad: Howard Timmins.

Gunning, E. 1994. Met nuwe musiek steek hy “Zambezi” oor. Rapport, 19 Mei, bl. 7.

Hall, S. en P. Du Gay (reds.). 2015. Questions of cultural identity. Londen: SAGE.

Hughes, F. 2002. The jazz pianist: Left hand voicings and chord theory. New York: Alfred Publishing Company.

Jacobson, M.S. 2008. Notes from planet squeeze box: The accordion and the process of musical globalization. The World of Music, 50(3):5–14.

Kotze, N. 2009–2012. Korrespondensie met SAMRO. Oorspronklike dokumente in SAMRO se besit.

Kotze, S. 2011. ATKV bring hulde aan ’n musiek-ikoon van Suid-Afrika – Flippie van Vuuren. Platinum Weekly, 8 Julie, bl. 11.

Krige, L. 1993. Nico Carstens verander sy deuntjie. De Kat, Februarie, ble. 45–7.

Laubscher, L. 2005. Afrikaner identity and the music of Johannes Kerkorrel, South African Journal of Psychology, 35(2):308–30.

La Vita, M. 2011. Die “kluisenaar” wat laat waai met die trekklavier. Die Volksblad, 10 September, bl. 12.

Lombard, M. 1994. 22 Goue treffers, CD-omslag: 1–10.

—. 2001. Die lewenslied van Nico Carstens, CD-omslag: 1–23.

Longhurst, B. 2007. Popular music and society. Cambridge: Polity Press.

Louw, E. 2003. Kanniedood met die trekklavier. Huisgenoot, 10 Maart, ble. 74–5.

Louw, S.R. 2013. Nico Carstens as innoveerder van Suid-Afrikaanse populêre musiek. MMus-verhandeling, Universiteit van die Vrystaat.

Lüdemann, W. 2008. Buren-Marsch: Die Transvaalse volkslied in Duitse gewaad. LitNet Akademies, 5(1):58–67. http://www.oulitnet.co.za/newlitnet/pdf/la/LA_5_1_ludemann.pdf (18 April 2018 geraadpleeg).

MacDonald, R.A.R., D.J. Hargreaves en D. Miell (reds.). 2002. Music and identity. Oxford; New York: Oxford University Press.

Malan, M. 2006. Musiek kom uit Nico Carstens se vingers. Die Volksblad Joernaal, 8 Desember, bl. 7.

Martin, P.J. 1995. Sounds and society: Themes in the sociology of music. Manchester: University Press.

McRobbie, A. 2013. In the culture society: Art, fashion and popular music. Londen: Routledge.

Möller, M. 1995. Hy laat voete steeds jeuk. Sarie, 19 Julie, ble. 24–6.

Moore, A. 2002. Authenticity as authentication. Popular Music, 21(2):209-223.

O’Hara, G. 1996a. From Zambezi to Somma Ghoema. Mail & Guardian. https://mg.co.za /article/1996-12-20-from-zambezi-to-somma-ghoema (12 Maart 2018 geraadpleeg).

—. 1996b. A plethora of new music. Mail & Guardian. https://mg.co.za/article/1996-12-24-a-plethora-of-new-music (18 Maart 2018 geraadpleeg).

Opperman, A.J. 2016. Nico Carstens: 10 Februarie 1926 – 1 November 2016. Die Burger, 3 November. https://www.pressreader.com/south-africa/die-burger/20161103/281612419959215 (14 September 2018 geraadpleeg).

Pillans, A. 1995a. Nuwe koers vir koning Nico. Keur, 18 Augustus, ble. 14–5.

—. 1995b. Sy akkordeon “praat” ’n nuwe vingertaal. Die Taalgenoot, November, ble. 8–9.

Potgieter, B. 2000. Goue jare, CD-omslag. Paarl: Janus Musiek.

—. 2007. Swierige Afrikaans, CD-omslag. Paarl: Janus Musiek.

Pretorius, D.C. 1998. Musieksterre van gister en vandag. Pretoria: J.P. van der Walt en Seun.

Ruud, E. 1997. Music and identity. Oslo: Universitetsforlaget.

Schutte, C. en M. Viljoen. 2017. Patriotiese liedere as ideologiese diskoers: ’n Figuratiewe semiotiese ontleding. LitNet Akademies, 14(3):215–65. http://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2017/12/LitNet_Akademies_14-3_Schutte-Viljoen_215-265.pdf (18 April 2018 geraadpleeg).

Shuker, R. 2016. Understanding popular music. Londen: Routledge.

Stokes, M. (red.). 1994. Ethnicity, identity and music: The musical construction of place. Oxford: Berg.

Taruskin, R. 2010. The Oxford history of Western music. Oxford: Oxford University Press.

Trewhela, R. 1980. Song safari. Johannesburg: The Limelight Press.

Van der Merwe, S.D. 2015. The dynamics of the interaction between music and society in recorded popular Afrikaans music, 1900–2015. PhD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

—. 2017. On record: Popular Afrikaans music and society 1900–2017. Stellenbosch: SUN PReSS.

Zeleza. T. en C.R. Veney. 2003. Leisure in urban Africa. Trenton, N.Y.: Africa World Press.

Onderhoude

Carstens N. 2009. Onderhoud gevoer op 6 April. Bellville.

—. 2010. Onderhoud gevoer op 8 Januarie. Bellville.

Greeff, A. 2012. Onderhoud gevoer in Mei. Bloemfontein.

—. 2012. Onderhoud gevoer op 21 Augustus. Bloemfontein.

—. 2012. Onderhoud gevoer op 28 Augustus. Bloemfontein.

Eindnotas

¹ Kyk onder meer Froneman 2011, 2012, 2014, asook 2017.

² In hierdie verband verwys Froneman (2012:123) na uitgawes van die Transvaler, 1955.

³ Die herkoms van die settees word herlei na die schottische ’n dansvorm wat waarskynlik van Bohemië afkomstig is. Dit kom ooreen met die polka, maar met ’n stadiger tempo. Die musiek is in 2/4- of 4/4-tydmaat (Boeremusiek Danse s.j.).

⁴ Altesaam het hy meer as 100 albums opgeneem en was hy die eerste Suid-Afrikaanse kunstenaar wat 1 000 000 plate in die tydperk 1953 tot 1957 verkoop het. Sy opnames is uitgegee onder die etikette van Brigadiers, Capitol of the World Series, Columbia, EMI, His Master’s Voice, Music for Pleasure (MFP), Nebula Bos Records, Etiket onbekend, asook Nico Carstens onder die skuilnaam Penny Serenaders (Lombard 2001:19; kyk ook Louw 2013:64 e.v.). Die aantal plaatopnames wat Carstens verkoop het, is gelykstaande aan 40 goue plate; dié toekennings was egter nog nie op daardie stadium gevestig nie. ’n Goueplaattoekenning is wel in 1959 deur EMI aan hom gemaak (Pretorius 1998:40).

⁵ Hierdie artikel spruit voort uit ’n meestersgraadstudie wat in 2013 aan die Universiteit van die Vrystaat voltooi is (Louw 2013).

⁶ Dit is opmerklik dat Folkestad (2002:153) Suid-Afrika uitsonder as voorbeeld van ’n “nuwe nasie” in sy bespreking van die politieke aspek van ’n “saamgestelde” nasionale identiteit. Hierbinne word mense vanuit verskillende kulture en etniese oorsprong deel van ’n “nuwe” identiteit – maar binne dié konteks gaan die verwikkeldheid van die begrippe nasie en nasionale identiteit geensins aan Folkestad (2002:153) verby nie.

⁷ Persoonlike foto’s van Carstens word met toestemming van sy seun Klem Carstens geplaas.

⁸ Anton de Waal se geboortenaam was George Gunn, maar vanweë sy groot liefde vir die Afrikaanse liedjie het hy sy naam na Anton de Waal verander, aangesien hy gemeen het dat ’n Afrikaanse naam hom ’n stewiger vastrapplek in die Afrikaanse musiekwêreld sou gee (Pretorius 1998:63).

⁹ Benewens die genoemde rolprente was Carstens ook by die volgende Afrikaanse rolprente betrokke: Altyd in my drome (1952), ’n Plan is ’n boerdery (1953), Dis lekker om te lewe (1957), Nooi van my hart (1959), Hou die blinkkant bo (1960), Jy’s lieflik vanaand (1962), Die wonderwêreld van Kammie Kamfer (1964), Stadig oor die klippe (1969) en Olie Kolonie (1975) (Louw 2013:52-53).

¹⁰ Bykans al die liedjies wat Al Debbo op plaat vasgelê het en wat vir hom treffers geword het, is deur Anton de Waal en Nico Carstens geskryf, onder meer “Sousboontjies”, “Riksjabooi” en “’n Vlooi is ’n ding wat byt”.

¹¹ Die besprekings is gebaseer op bladmusiek van Carstens se komposisies soos vervat in ’n 1952-uitgawe deur die Musiekuitgewers Maatskappy van Trutone, Afrika, asook ’n 1954-uitgawe van die betrokke komposisies deur die Carstens-De Waal Musiekuitgewers Maatskappy. Die bladmusiek word as Bylaes 1–4 by hierdie artikel aangeheg (toestemming verleen deur SAMRO).

¹² Carstens Cabernet, Johannesburg, 1981.

¹³ Carstens het nie sy komposisies van gepaste beskrywende titels voorsien wat op die boeremusiekdansvorme waarop dit gebaseer gedui het nie – soos wat die algemene gebruik in boeremusiek is nie. Bekende voorbeelde is “Tammeletjie Seties”; “Waenhuis Polka”, en “Piesang Konfyt-vastrap”.

¹⁴ “Comping”-speelstyl berus op akkoorde, ritmes, of teenmelodieë wat jazz-klawerbordspelers gebruik om instrumentale of vokale solo- of melodielyne te ondersteun (Hughes 2002:5).

¹⁵ “Skokiaan”, oorspronklik “Sikokiyana”, is deur Louis Armstrong opgeneem met die titel “Happy Africa” (Zeleza en Veney 2003:328). Ander bekende weergawes was dié van Antonio Morel, asook Johnny Johnston en die Johnston Broers. Bladmusiek van die komposisie is uitgegee, maar in dié weergawe is die komposisie verkeerdelik aan ’n Suid-Afrikaanse oorsprong toegedig, en is die titel as “Happy Happy” aangegee. Zeleza en Veney (2003:328) wys daarop dat die oorspronklike titel, “Sikokiyana”, na die onwettige verkoop van alkohol in swart woongebiede verwys.

¹⁶ Allen (1993:11–2) wys daarop dat marabi na landelike tradisionele sang teruggevoer kan word. Migrasie na Johannesburg het meegebring dat instrumentale invloed van die kitaar, klavier, elektroniese orrels en die trekklavier daarmee vermeng is, en dat die musiek ritmies verander is om die sogenaamde jive-ritme aan te neem.

¹⁷ Veral interessant is Allen (1993:19) se waarneming dat die tempo en die vinnige, “reguit” maatslag van tsaba-tsaba na die invloed van vastrap herlei word – weer eens was daar kulturele wisselwerking tussen hierdie vorme.

¹⁸ Carstens Cabernet, Johannesburg, 1981.

¹⁹ Carstens Cabernet, Johannesburg, 1981.

²⁰ Allen (2004:83) voer aan dat kwaito ’n soortgelyke rol gespeel het gedurende oudpresident Nelson Mandela se termyn: “[T]he musical genre that had been dubbed ‘crossover’ in the 1980’s was pressed into service. A highly inter-textual and nostalgic mélange of musical elements, crossover attempted to do the work of racial integration, offering a metaphor for broad political representation in sound.”

²¹ Die bekendste voorbeeld van mbaqanga-musiek is sekerlik dié van Johnny Clegg en sy groep Juluka, soos byvoorbeeld op die plaat Umbaqanga Music, 1982. Volg hierdie skakel om na ’n snit op die opname te luister: https://www.youtube.com/watch?v=OEmjNd_0DOU.

Bylaes

Klik op die skakels om die bydraes af te laai.

Bylae 1: Warm patat

Bylae 2: Hasie

Bylae 3: Zambezi

Bylae 4: Betowering

Bylae 5: Istanbul

The post Hibriditeit en outentisiteit as kulturele merkers in Nico Carstens se musiek appeared first on LitNet.

↧

Hybridity and authenticity as cultural markers in the music of Nico Carstens

December 11, 2018, 10:02 am

≫ Next: Die generaal deur Hans Pienaar: ’n resensie

≪ Previous: Hibriditeit en outentisiteit as kulturele merkers in Nico Carstens se musiek

Abstract

Lees die volledige artikel in Afrikaans: Hibriditeit en outentisiteit as kulturele merkers in Nico Carstens se musiek

The post Hybridity and authenticity as cultural markers in the music of Nico Carstens appeared first on LitNet.

↧

Die generaal deur Hans Pienaar: ’n resensie

December 11, 2018, 11:29 pm

≫ Next: Poacher by Shuhood Abader and Kimon de Greef: a book review

≪ Previous: Hybridity and authenticity as cultural markers in the music of Nico Carstens

Die generaal
Hans Pienaar
NB-Uitgewers
ISBN: 9780624085812

Ek hou nie van oorlogverhale nie: te veel mans, geweld en magspeletjies. Ek het lank gelede All is quiet on the Western front gelees, maar dis in ’n ander, meer idealistiese tyd geskryf, toe daar nog geglo is een groot oorlog sou alle oorloë vir altyd beëindig. Ek beskou Kurt Vonnegut se Slaughterhouse Five as die laaste woord oor oorlog. Tans is daar ter plaatse ’n oplewing in literatuur en films oor spesifiek die grensoorlog in die sewentigs en tagtigs, dink maar aan Alexander Strachan se 1 Recce en films soos Kanarie en The Recce. Dit bly steeds verstommend dat ’n klomp ou wit mans onder valse voorwendsels (die rooi gevaar) kanonvoer en lewende wrakke van soveel seuns kon maak terwyl die ware doel maar was om die onmenslike status quo te handhaaf. Dekades later, in ’n nuwe eeu en millennium, loop soveel mans nog met fisieke en psigiese letsels van daardie absurde, verwoestende oorlog rond – simptome wat wissel van ontnugtering, rigtingloosheid en depressie tot erge post-traumatiese stres. Hans Pienaar som die impak van dienslplig so mooi op: “Die ergste wat die weermag gedoen het, was om die buitewêreld so moeilik, so uiters vreemd te laat lyk; ’n wêreld waar mense in elk geval doodgaan van honger en gebrek aan liefde.”

Die skrywer meld voorin dat die boek op ware gebeure gegrond is, maar die karakters fiktief is. Dit lees soos ’n eerste roman, dis in wese ’n Bildungsroman, die soort boek wat ’n mens eers uit jou sisteem moet kry voordat jy ander boeke kan skryf. Die leser kry die gevoel dat groot dele van die boek dekades gelede, in die destydse hede van diensplig en vergestalting, in die fleur van die skrywer se jeug, geskryf is. Hoewel Pienaar eerstens ’n digter was, bemeester hy die romanvorm, handhaaf die storielyn en spanning uitstekend en die geheel is evokatief en diggeweef, maar nie fragmentaries nie.

Ja, Pienaar is in wese ’n digter; hy beskik oor ’n fyn ingestelde oor, skerp waarneming en dan die vermoë om in wat hy sien, die toevallighede en absurditeite van die lewe, ’n metafoor vir iets dieper te gewaar. Die storie begin met ’n kougomkol wat die verteller, Johan op die sypaadjie sien. Hy besluit dat sy lewe nie ’n kougomkol sal wees nie. Die boek is nie ’n litanie van onregte nie; Pienaar kerm en kla nie oor die weermag nie; hy is stoïsyns en gevat en praat met ’n wyer gehoor as oudsoldate wanneer hy die verveling van die weermag en grens uitbeeld; almal kan daarmee identifiseer, want dis soos die universele malaise van jonkwees: jy wil so min moontlik doen sodat jy jou eie innerlike oorlog kan voer, jy wil net rondhang en tyd toelaat om verby te gaan sodat jy kan uitvind wie jy is en waar jou plek in die wêreld is.

Die negentienjarige protagonis, Johan, blink akademies uit, hy is godsdienstig en behoudend. Soos almal wat nog in wording is, is hy teenstrydig – sensitief en gedienstig sowel as rebels en aweregs. Op ’n manier geniet hy die weermag en onderskei hy hom, want hy glo in lojaliteit en kameraderie, maar dan wil hy die sisteem ook ondermyn en doen dit soms op roekelose wyse. Hy is aanvanklik opgewonde wanner hy na Seksie C in die Zambezivallei gestuur word om ’n voorval van onregmatige ontgroening te ondersoek, maar gou begin hy vermoed dat hy nie opgewasse is teen die stelsel nie. Hy oorleef op herinneringe aan pasnaweke by sy neef in Ben in Pretoria. Ben, die Generaal se seun, is sy rolmodel en held. Hy is woedend en stroomop. Hy lees Wittgenstein en luister na die coolste musiek. Kuiers by Ben en by kuierplekke in Pretoria word afgewissel met beskrywings van Johan se tyd op die grens. Dis nie altyd duidelik in watter tydvak die leser haar bevind nie, maar die ineenvloei van herinnering en hede werk uitstekend; dit bring die verveling en verwarring tuis.

Ben is aanvanklik in die kas en daar is definitiewe raakpunte met Kanarie, byvoorbeeld die feit dat gay jongmans se oorlog dikwels in die eerste plek teen hulself is, dat hulle hulself nie kan aanvaar nie – natuurlik ná deeglike breinspoeling deur die staat en die kerk. Ook die manier waarop die weermag kreatiwiteit, individualiteit en alternatiewe denke versmoor het.

Ben is op ’n self-destruktiewe trajek; hy wil sy pa straf deur homself skade aan te doen. Soos Kanarie se hoofkarakter stoei hy met homself en stamp hom bloedig teen die muur. Aanvanklik dink Johan dat Ben ’n daad van rebellie gepleeg het, maar besef uiteindelik dat hy maar net ongelukkig was.

Soos Kanarie het die boek ’n onvergeetlike klankbaan. Daar is niks wat ’n era so helder kan herroep as die liedjies wat oor radios gespeel het nie. Johan en Ben luister onder andere na Bob Dylan en die Moody Blues. Veral die liedjie Nights in white satin (wat Johan foutiewelik as knights in white satin hoor, en ek sal dit nou altyd met ’n "k" spel) word sy temalied: hy droom van witgeklede ridders in ’n woud, van sagtheid en suiwerheid.

Johan is straight, maar sy innerlike stryd is nie minder fel as sy neef s’n nie: die kerk verdoem voorhuwelikse seks en sy verhouding met Maria word verwring deur onthouding en selfverwyt. Daar is lieflike erotiek in sy verhouding met Annie, wat teenoor die brutaliteit van die weermag geplaas word. Daar is wonderlike karakters soos Swart Vest, ’n gomtor met binnegoed so reg uit PG du Plessis of Jeanne Goosen se skrywes.

Ek het aanvanklik gewonder waarom die titel Die generaal is, maar algaande word dit duidelik dat die titelkarakter kompleks is en nie net nog ’n magsbehepte ou man nie.

Meer wil ek nie weggee nie. Johan oorleef, nerfaf en ontnugter, maar met sy humorsin en sensitiwiteit intak. Dit speel op die grens, in kuierplekke, slaapkamers en sitkamers af, maar dis in werklikheid ’n reis na binne en stel pertinente vrae oor mag, individualiteit, kreatiwiteit en identiteit. Die generaal is boeiende leesstof.

The post Die generaal deur Hans Pienaar: ’n resensie appeared first on LitNet.

↧

Poacher by Shuhood Abader and Kimon de Greef: a book review

December 12, 2018, 12:12 am

≫ Next: Selfgerigte leer: Die ervarings en menings van lewenswetenskappe-onderwysstudente tydens die gebruik van werkkaarte in ’n koöperatiewe onderrig-leer-omgewing

≪ Previous: Die generaal deur Hans Pienaar: ’n resensie

Poacher
Authors: Shuhood Abader and Kimon de Greef
nb Publishers
ISBN: 9780795708671

Certainly an interesting book, starting out with the incident where Shuhood was arrested for the last time, marking the end of his poaching career. Even before the Parks Board officials slammed down on them, Shuhood knew instinctively that something was wrong. The accompanying worry had been with him for his entire poaching career, balanced by the yearning for peace of mind that comes with a crime-free existence.

The book exposes the inner workings of the poaching industry, laying bare the social structures that support the communities and people who participate. The reader is made aware of the intricate economy created by the resource for generations of communities that have lived with abalone, as the industry grew and more people became involved at various levels.

This story originated in jail, starting out after Shuhood was arrested. The dichotomy of the poacher’s existence becomes clear as the need develops to show remorse for the criminal career he practised for so long, with him now seeking repentance for his contribution to creating a criminal industry.

The story helps paint a picture of the way in which South African politics created favourable environments for crimes such as poaching. The unsettling of communities through forced removals played a distinct role in creating a need for alternative income. The deadly scourge of tik and other drugs weaved its way into communities, causing untold grief and suffering, and greatly contributing to the guilt load of many poachers.

This difficult situation was further exacerbated through political incompetence, resulting in non-performance in drafting new legislation towards producing workable harvesting quotas. Key role players were simply not appointed, law enforcement was understaffed and equipment like patrol boats was not available. At one stage, the Directorate of Fisheries had no fewer than nine deputy directors in two years. Protecting abalone became an impossible task. The highly successful Green Court was established in 2003, only to be disbanded in 2007, which can only be ascribed to political incompetence and corruption.

In spite of the inefficient law enforcement, poaching is dangerous, not only from a legal perspective, but also thanks to dangers inherent in the environment where the poacher operates – with hunting sharks, strong currents, rough seas and faulty equipment that regularly take the lives of the less experienced.

One might say abalone poaching is a perfect demonstration of the application of the tragedy of the commons. The expedition to Morocco is a textbook example of the scattering of a diaspora from the original population. The Hong Kong market must be one of the oldest abalone markets in the world, and the reader is given a fascinating insight into the workings of that global marketplace.

Then, there is the human side – Shuhood and his two wives and seven children. Two of his children he saw for the first time in jail, something which has bugged him most of his life. He claims his life was a constant battle to make ends meet, in spite of earning up to R25 000 some days. He regrets that except for the one-bedroom apartment that his family lives in, he has pretty little to show for an effort that lasted more than 25 years.

It seems to the reader that, after all, his most valuable possession is his horse.

Where does this leave the abalone resource?

In spite of the Minister stating in 2008 that the harvesting of wild abalone can no longer be justified, poaching continues to take its toll. Through all kinds of ecological interactions, abalone has found itself in a new, stable state, from which it will slowly reinhabit areas that have been denuded. This much was made clear by the poachers, revisiting old dive sites. His complicity in this destruction caused massive guilt in Shuhood. With it has come the realisation that they collectively are responsible for the collapse of an industry and a resource that many communities depended on.

Was it worth it? Common to most poachers is the constant worry about getting caught, and spending time in jail nags them until it is over.

What did he gain? Shuhood wanted to tell his story, which he did, sweeping the reader along on his roller-coaster ride, creating insight and understanding of a complex socio-ecological issue.

He wanted to experience and show remorse. Perhaps the message of this book will make people believe the tragedy of the commons. Congratulate him for having the guts to speak out, allowing the reader into closely guarded corners of his life.

Johan Fourie is author of the book Op die spoor van die perlemoenstropers.

The post Poacher by Shuhood Abader and Kimon de Greef: a book review appeared first on LitNet.

↧

Selfgerigte leer: Die ervarings en menings van lewenswetenskappe-onderwysstudente tydens die gebruik van werkkaarte in ’n koöperatiewe onderrig-leer-omgewing

December 12, 2018, 1:17 am

≫ Next: Self-directed learning: The experiences and opinions of life sciences student-teachers worksheets in a cooperative teaching-learning environment

≪ Previous: Poacher by Shuhood Abader and Kimon de Greef: a book review

Selfgerigte leer: Die ervarings en menings van lewenswetenskappe-onderwysstudente tydens die gebruik van werkkaarte in ’n koöperatiewe onderrig-leer-omgewing Neal Petersen, Adjunkdirekteur, Skool vir Wiskunde-, Wetenskap- en Tegnologie-onderwys, Fakulteit Opvoedkunde, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
LitNet Akademies Jaargang 15(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Die onderwysliteratuur dui aan dat landsburgers oor sosiale vaardighede en hoër kognitiewe denkvaardighede, soos probleemoplossing en kreatiewe denke, moet beskik ten einde die uitdagings wat globalisering en die inligtingsontploffing inhou, die hoof te kan bied. Daarbenewens behoort hulle ook eienaarskap van hulle eie leer te aanvaar. In hierdie artikel word daar na hierdie soort vaardighede as selfgerigte-leer-vaardighede verwys. Hierdie vaardighede is noodsaaklik om oplossings vir die menigte uitdagings waaraan ’n globale en tegnologiegedrewe gemeenskap blootgestel word, te kry (Saavedra en Opfer 2012:7). Navorsing toon dat baie onderwysinstellings, soos skole en universiteite, nie studente lewer wat oor voldoende selfgerigte-leer-vaardighede beskik om nasionale sowel as globale probleme op te los nie. Een van die redes hiervoor is dat onderwysinstellings hoofsaaklik van onderwysergesentreerde onderrigbenaderings gebruik maak, waar leerders en studente se selfgerigte-leer-vaardighede nie ontwikkel word nie. Hierdie gemengdemetodestudie, in ’n pragmatiese paradigma, doen verslag oor navorsing wat gedoen is om te bepaal of die selfgerigtheid in leer van deelnemende tweedejaar-lewenswetenskappe-onderwysstudente beïnvloed is deur die gebruik van werkkaarte in ’n koöperatiewe onderrig-leer-omgewing. Die ingryping het bestaan uit drie onderrig-leer-geleenthede waar werkkaarte in ’n koöperatiewe onderrig-leer-omgewing gebruik is. Die data is ingesamel deur middel van ’n meetinstrument wat ek self opgestel het. Die Statistiese Pakket vir die Sosiale Wetenskappe is gebruik om die kwantitatiewe data met behulp van ’n faktorontleding, hiërargiese lineêre modellering en die berekening van effekgroottes te ontleed. Die kwalitatiewe data is neergeskryf, waarna dit gekodeer is en drievoudig met die kwantitatiewe data bevestig is. Derdegenerasie kultuurhistoriese-aktiwiteitsteorie is as ’n analitiese lens gebruik om moontlike spanninge in die aktiwiteitstelsel te identifiseer. ’n Aantal spanninge is tussen die verskillende elemente van die aktiwiteitstelsel geïdentifiseer en beskryf. Die studie het getoon dat die gebruik van werkkaarte in ’n koöperatiewe onderrig-leer-omgewing ’n positiewe bydrae kan lewer om studente se selfgerigte-leer-vaardighede te verbeter.

Trefwoorde: besteiering; koöperatiewe leer; lewenswetenskappe-onderrig; selfgerigte leer; selfgerigte-leer-vaardighede; selfgerigtheid in leer; werkkaarte

Abstract

Self-directed learning: The experiences and opinions of life sciences student-teachers worksheets in a cooperative teaching-learning environment

The literature indicates that citizens need to have social skills and higher cognitive thinking skills, such as problem-solving and creative thinking skills, in order to cope with the challenges posed by globalisation and the information explosion. Some of these challenges are global economic collapse, terrorism, proliferation of weapons of mass destruction, climate change, overpopulation, water scarcity, poverty, species extinction, potential meteorite impact, and oil and gas depletion. In order for school leavers and graduates from tertiary education institutions to play a constructive role in contributing towards solving these challenges, they need to possess the skills mentioned above. They should also possess the skills to take ownership of their own learning and to become lifelong learners. In this article, these types of skills are referred to as self-directed learning skills.

Knowles (1975:18) defines self-directed learning as “a process in which individuals take the initiative, with or without the help of others, to diagnose their learning needs, formulate learning goals, identify resources for learning, select and implement learning strategies, and evaluate learning outcomes”. A person’s self-directedness in learning can be expressed in terms of the self-directed learning skills that he or she possesses. People who have high levels of self-directed learning skills could be viewed as having a high level of self-directedness in learning, while those who have a low level of self-directed learning skills as having a low level of self-directedness in learning. Research shows that many educational institutions, such as schools and universities, do not produce students with sufficient self-directed learning skills to solve national and global problems. One of the factors contributing to this is the fact that educational institutions use mainly teacher-centred teaching approaches, where learners and students are not given the opportunity to develop their self-directed learning skills. Teachers need a more balanced approach to teaching-learning, where alternative learner-centred methods are implemented. The benefits of a learner-centred approach to teaching and learning are comprehensively debated in the literature, yet learner-centred approaches still remain a only a vision in most South African classrooms. In this article I contend that if student teachers are exposed to and trained in several learner-centred teaching-learning methods, they will be empowered to implement such methods as practising teachers after their training.

This mixed-method study reports on the research done to determine whether the participating second-year life sciences student-teachers’ self-directedness in learning was influenced by using worksheets in a cooperative teaching-learning environment. During the intervention of this study, cooperative learning and worksheets were used as scaffolding to support the students’ learning in their zone of proximal development. Although many definitions of scaffolding can be found in the literature, this study was guided by the thinking of Hmelo-Silver, Duncan and Chinn (2007:101) who define the function of scaffolding as follows: Scaffolding helps students to “engage in sense making, managing their learning, encouraging them to articulate their thinking and to reflect on their learning”. In terms of cooperative learning, this study leant heavily on the work of Johnson and Johnson (1994), who define cooperative learning as group work that occurs when students work cooperatively in small groups (maximum of four students) in order to achieve a common goal. According to these authors, cooperative learning can be successful only if it is based on five basic elements, namely: positive interdependence, individual accountability, promotive face-to-face interaction, interpersonal small-group skills, as well as group. Positive interdependence requires that the participants of a team be interrelated in such a way that one cannot succeed if the others do not – the so-called “sink-or-swim-together” principle. Face-to-face promotive interaction occurs when individuals contribute, encourage and help one another’s efforts to reach the common goal and to complete the tasks. In individual accountability, each participant is held accountable for his or her segment of the task, but each participant in the group must be able to do similar tasks on his or her own. If a cooperative learning activity is structured well, student-teachers develop interpersonal and small-group skills (social skills). These small-group skills include being able to communicate effectively, accept and support one another, listen to one another and respect the views of others. And lastly, during group processing, the participants in the group need to make use of self-reflection as well as group reflection in order to determine how well they have attained their goal(s).

Worksheets can be described in terms of two facets, namely what they are and what they do. Based on the work of different authors (Atasoy, Kucuk and Akdeniz 2011; Töman, Akdeniz, Cimer and Gurbuz 2013), the current author compiled the following working definition: a worksheet is a written document which provides a step-by-step guide to students while they systematically exploring the topic under discussion and in doing so helps them to take responsibility for their own learning.

This mixed-method study, within a pragmatic paradigm, shows the results of the empirical study based on the following research question: What is the effect of using worksheets as scaffolding on the self-directedness of second-year life sciences student-teachers in a cooperative teaching-learning environment? The researcher of this study was also the lecturer of the second-year life sciences student-teachers, who necessarily acted as the participants of the study in terms of doing the intervention as part of the normal course work. However, only those students who gave their voluntary consent to complete the data collection instrument were used for that purpose. Based on the particular life sciences subject content, the researcher designed suitable worksheets, which were used as scaffolding to provide support to students during the teaching-learning process.

Three different teaching-learning experiences were used for data collection, namely: the evolutionary levels of development of Animalia, the anatomy and physiology of the respiratory system and lastly the anatomy and physiology of the digestive system. The self-constructed data collection instrument, which consisted of two sections, namely a questionnaire to collect quantitative data and two open-ended questions to collect qualitative data, was completed after each of the three teaching-learning experiences. The Statistical Package for the Social Sciences (SPSS) Version 23 was used to do a factor analysis to analyse the questionnaire section of the self-constructed instrument. The following results were found: the KMO value was 0,872; the eigenvalues output (greater than 3) indicated that three factors could be extracted which were named, namely self-motivated behaviour (0,817), metacognition (0,706) and task-orientedness (0,677). The Cronbach’s alpha coefficient values are written in brackets next to the factor; the effect sizes between the three worksheets and the three factors varied between large and no statistically and practically significant differences. The quantitative data were triangulated with the data of the open-ended questions on the data collection instrument. Third-generation cultural-historical activity theory (Engeström 1987) was used as an analytical lens in order to find possible tensions in the activity system. A number of tensions between the different elements of the activity system were identified. In one of the findings, some of the students had a positive experience in using the worksheets in the cooperative learning environment, while others had a negative experience. In terms of cultural-historical activity theory it can be argued that there exists a positive tension between cooperative learning (implements) and group dynamics (division of labour) for those students that had a positive experience. Those students who did not like to work cooperatively, experienced a negative tension between these two elements. In conclusion, the study showed that the use of worksheets in a cooperative learning environment could make a positive contribution to improving students’ self-directedness in learning. However, the challenge remains to motivate teachers and lecturers to follow a more balanced approach in teaching-learning, where both teacher-centred and learner-centred methodologies could be used in order to foster self-directed learning skills within learners and students so that they will be in a better position to help solve the many challenges that the 21st century poses.

Keywords: cooperative learning; life sciences teaching; scaffolding; self-directed learning; self-directed learning skills; self-directedness in learning; worksheets

1. Inleiding en probleemstelling

Globalisering, asook die inligtingsontploffing, hou baie voordele vir wêreldburgers in, maar die (wêreld)samelewing word met baie uitdagings gekonfronteer. Van hierdie uitdagings sluit in die vlugtelingkrisis in die Midde-Ooste, veranderende markte en politieke uitdagings, globale ekonomiese ineenstorting, terrorisme, vervaardiging van wapens vir massavernietiging, klimaatsverandering, oorbevolking, waterskaarste, armoede en spesie-, olie- en gasuitputting (Saavedra en Opfer 2012:7). Ten einde die welstand en vooruitgang van wêreldbevolkings te verseker, behoort regerings, opvoedingsinstansies, wêreldleiers en gewone landsburgers daarop ingestel te wees om deurlopend na oplossings vir hierdie uitdagings te soek. Aangesien die meeste sosiale uitdagings gewoonlik baie kompleks is, impliseer dit dat die oplossings vernuwend en kreatief moet wees. Ek maak die aanname dat nuwe toetreders tot die arbeidsmark daartoe in staat sal wees om oplossings vir sosiale probleme te vind indien hulle oor hoë vlakke van selfgerigtheid in leer beskik. In hierdie verband voer Guglielmino (2013:7) aan dat persone wat die arbeidsmark betree en suksesvol wil wees, lewenslange leerders moet wees en oor ’n hoë mate van selfgerigtheid in leer moet beskik. Sulke leerders demonstreer die volgende eienskappe: neem beheer van hulle eie leer, bestuur die leerproses, identifiseer eie leerdoelwitte, reflekteer oor eie leer en ontwikkel hoërordedenkvaardighede soos kritiese en kreatiewe denke en probleemoplossingsvaardighede.

Die literatuur toon dat studente aan tersiêre instellings en leerders op skool nie oor voldoende selfgerigte-leer-vaardighede beskik nie, omdat ’n onderwysergesentreerde benadering nog die oorheersende benadering in formele onderwys uitmaak (Petersen en Mentz 2016:55). In die konteks van hierdie studie sal student verwys na enige persoon wat aan ’n tersiêre instelling studeer, terwyl leerder na iemand wat nog op skool is, verwys. Wanneer ’n onderwysergesentreerde benadering gevolg word, dra onderwysers (dit is opvoeders wat onderrig aan leerders gee) gewoonlik die feitelike inligting aan die leerders oor tydens lesse waar leerders passiewe ontvangers van inligting is (McCarthy, Bernstein en De Villiers 2011:5). Hierdie soort onderrigbenadering berei leerders gewoonlik nie goed voor om selfgerigte-leer-vaardighede te ontwikkel nie (Petersen en Mentz 2016:55). Die afleiding kan daarom gemaak word dat die meeste leerders wat hulle skoolloopbaan voltooi, gewoonlik by sodanige voltooiing nie oor selfgerigte-leer-vaardighede beskik nie, omdat onderwysers gewoonlik nie voldoende geleenthede geskep het waartydens leerders hierdie vaardighede kon ontwikkel nie (Guglielmino 2013:10). Dit plaas ’n groot premie op die bevordering van selfgerigte leer tydens indiensopleidingsprogramme vir onderwysers (of onderwysstudente).

In die lig van bogenoemde probleme het ek ’n inisiatief geloods om selfgerigte-leer-vaardighede by onderwysstudente te ontwikkel, en het dit met behulp van werkkaarte gedoen. Die doel van hierdie navorsing was dus om die uitwerking van die gebruik van werkkaarte op tweedejaar-lewenswetenskappe-onderwysstudente se selfgerigtheid in leer in ’n koöperatiewe onderrig-leer-omgewing, te bepaal. Die navorsingsvraag wat die ondersoek gerig het, was: Wat is die uitwerking van die gebruik van werkkaarte as steierwerk in die koöperatiewe onderrig-leer-gebeure op tweedejaar- lewenswetenskappe-onderwysstudente se selfgerigtheid in leer in die leerhandeling?

Vervolgens word die teoretiese en konseptuele raamwerke waarop die empiriese ondersoek berus het, beskryf. Dit word gevolg deur die stel van die navorsingsbevindinge en ’n bespreking van die bevindinge in die lig van die teoretiese en konseptuele raamwerk(e), en enkele aanbevelings word dan gemaak.

2. Teoretiese raamwerk

Die kultuurhistoriese-aktiwiteitsteorie (KHAT), soos gekonseptualiseer deur Engeström (1987:78), is as navorsingslens gebruik ten einde dialoog, verskillende perspektiewe en netwerke in ’n aktiwiteitstelsel te verstaan. In hierdie studie, waar die aktiwiteit die onderrig-leer-gebeure van die betrokke studente was, is die leerervaring beïnvloed deur die verskillende elemente van die aktiwiteitstelsel, naamlik subjek, objek, uitkoms, implemente of werktuie, reëls, gemeenskap en verdeling van arbeid. Die aktiwiteitstelsel (figuur 1), soos dit in hierdie studie vergestalt is, word vervolgens kortliks uiteengesit.

Die basiese aktiwiteit van die studente (subjek) word deur die middelste horisontale pyl voorgestel. Hierdie pyl verteenwoordig die onderrig-leer-gebeure waartydens die werkkaarte in ’n koöperatiewe onderrig-leer-omgewing gebruik word (objek) ten einde hierdie studente se selfgerigtheid in leer te beïnvloed (uitkoms). Ten einde die uitkoms te bereik, maak die subjek van implemente (byvoorbeeld onderrig-leer-metodes) gebruik. Tydens hierdie aktiwiteit werk die subjek egter nie in isolasie nie, maar werk saam met ander (gemeenskap) terwyl die aktiwiteit deur bepaalde reëls (byvoorbeeld die reëls van koöperatiewe leer) gerig en beïnvloed word. ’n Belangrike begrip in hierdie bedrywighede is dié van verdeling van arbeid, wat verwys na die totstandbrenging van verantwoordelikhede, take en die magsverhoudings binne die aktiwiteitstelsel. In hierdie studie is dit beliggaam in die groepsdinamika van die studente en die dosent terwyl hulle hulle onderskeie rolle en verantwoordelikhede vervul.

Figuur 1. Die aktiwiteitstelsel van tweedejaar-lewenswetenskappe-onderwysstudente n.a.v. Engeström (1987)

Volgens Engeström (2001:136) is KHAT op vyf beginsels gebaseer, naamlik: dit is kollektief van aard; die gemeenskap beskik oor verskillende sieninge; dit beskik oor ’n historisiteit; daar kom teenstrydighede voor wat spanning veroorsaak; en daar vind sigbare transformasie of veranderinge oor tyd plaas. Engeström (2001:137) sien die spanning en teenstrydighede as die stukrag vir die veranderinge wat plaasvind. In hierdie studie is die aktiwiteitstelsel (figuur 1) as ontledingslens gebruik om spanninge te identifiseer in die aktiwiteit waar die studente in hierdie studie werkkaarte in ’n koöperatiewe onderrig-leer-omgewing gebruik het ten einde hulle selfgerigtheid in leer te beïnvloed.

Die aktiwiteitstelsel is gebaseer op die sogenaamde sone van proksimale ontwikkeling wat deur Vygotsky (1978) beskryf is. Die sone van proksimale ontwikkeling is die ruimte wat daar bestaan tussen die punt waar ’n persoon van ’n ander (dosent of eweknie) afhanklik is om ’n probleem op te los en die punt waar die persoon die probleem onafhanklik kan hanteer. Dit is in hierdie studie daarom ’n proses van kognitiewe en aktiewe vakleerlingskap waar ’n student met die hulp van ander, en die toevoeging van voldoende en effektiewe steiers, geneem word van die onbekende (interpsigologiese) tot die stadium waar hy of sy kennis internaliseer en dit sy of haar eie maak (intrapsigologiese) (Hardman 2005:2).

Benewens die gebruik van KHAT as navorsingslens, gebruik ek, as dosent, dit ook as hulpmiddel om deurlopend oor my eie onderrigpraktyke te reflekteer en om dit te verbeter. So kan ek die spanninge wat my studente in hierdie studie sal ervaar, gebruik om gepaste onderrigmetodes te verfyn en om onder andere gekose steiers meer effektief aan te wend en te fasiliteer sodat dit effektief tot my studente se kognitiewe ontwikkeling sal bydra.

3. Konseptuele raamwerk

Die volgende begrippe het die konseptuele raamwerk gevorm, naamlik besteiering, koöperatiewe leer, lewenswetenskappe-onderrig, selfgerigte leer, selfgerigte-leer-vaardighede, selfgerigtheid in leer, en werkkaarte as steiers.

3.1 Besteiering

Die sone van proksimale ontwikkeling, soos beskryf deur Vygotsky (1896 – 1934), word in die literatuur sinoniem met die term besteiering gebruik. Alhoewel die term besteiering in die algemeen met die sone van proksimale ontwikkeling in verband gebring word, is dit interessant om daarop te let dat Vygotsky nooit hierdie term self in sy skryfwerk gebruik het nie (McLeod 2018). Die term was deur Wood, Bruner en Ross (1976) bekendgestel. Wood e.a. (1976:90) definieer besteiering as ’n proses wat ’n kind in staat stel om ’n taak af te handel of om ’n doel te bereik, wat buite sy eie reikwydte is. Hmelo-Silver, Duncan en Chinn (2007:101) definieer besteiering as ondersteuning wat tydens die onderrig-leer-gebeure aan studente gegee word ten einde hulle te help om aktief sin te maak in die bestuur van hulle eie leer en hulle sodoende aan te moedig om hulle denke te verwoord en om deurlopend daaroor te reflekteer. Hierdie onderrig-leer-gebeure soos dit in die sone van proksimale ontwikkeling plaasvind, word in figuur 2 uitgebeeld. In figuur 2 kan gesien word dat voldoende besteiering tydens die onderrig-leer-fase van die leergeleentheid verskaf moet word sodat die afhanklike leerder of student tot onafhanklikheid gelei kan word. Alhoewel verskeie steiers gebruik kan word, is koöperatiewe onderrig-leer-metodes en werkkaarte as steiers tydens die ingryping gebruik. Figuur 2 dui ook aan dat leerders se hoërorde kognitiewe denkvaardighede ontwikkel kan word, en daar kan aangevoer word dat die leerders van ’n vlak van minder selfgerigtheid in leer na ’n vlak van meer selfgerigtheid in leer kan beweeg.

Figuur 2. Besteiering in die sone van proksimale ontwikkeling

3.2 Selfgerigte leer (SGL)

Knowles (1975:19) het die term “self-directed learning” (in Afrikaans vertaal na selfgerigte leer [SGL]) meer as 40 jaar gelede vir die eerste keer gebruik. Sedertdien word SGL as een van die prosesse in onderwys beskou wat leerders en studente wat oor selfgerigte-leer-vaardighede beskik, lewer. SGL kan as ’n onderrig-en-leer-proses beskou word waar leerders die meeste van die volgende selfgerigte-leer-vaardighede kan demonstreer: neem beheer van hulle eie leer, bestuur die leerproses, identifiseer eie leerdoelwitte, reflekteer oor eie leer, openbaar inisiatief, kan onafhanklik werk, toon deursettingsvermoë tydens leer, beskou probleme as uitdagings, het ’n hoë mate van nuuskierigheid, openbaar ’n sterk wil om te leer, beskik oor goeie tydsbestuur, en geniet wat hulle leer (Guglielmino 2013:3). Na die mate waartoe leerders of studente hierdie vaardighede bemeester het en in hulle lewe kan toepas, word verwys as ’n bepaalde vlak van selfgerigtheid in leer. Wat betref die sone van proksimale ontwikkeling kan gesê word dat bepaalde steiers deur die onderwyser of dosent gereed gekry moet word om ’n leerder of student van ’n laer vlak van selfgerigtheid in leer (waar hy of sy meer afhanklik is) na ’n hoër vlak van selfgerigtheid in leer (waar hy of sy meer onafhanklik is) te neem. Selfgerigtheid in leer kan daarom op ’n kontinuum geplaas word en is altyd in ’n sekere mate by alle persone teenwoordig (Fisher, King en Tague 2001:516). Volgens Candy (1991:321) kan selfgerigtheid in leer nie as ’n vaste kenmerk beskou word nie, want dit kan verskillend wees in verskillende aspekte van ’n persoon. ’n Leerder of student se vlak van selfgerigtheid in leer kan byvoorbeeld in een vak (byvoorbeeld lewenswetenskappe) ontwikkel word deur die implementering van bepaalde onderrig-leer-strategieë, soos koöperatiewe leer en werkkaarte, maar in ’n ander vak nie ontwikkel word nie omdat die onderrig-leer-strategieë wat toegepas word, nie selfgerigtheid in leer bevorder nie.

3.3 Koöperatiewe leer (KL)

Koöperatiewe leer (KL) word gedefinieer as ’n leerdergesentreerde, aktiewe leerbenadering binne gestruktureerde leersituasies waarin klein groepies, in ’n niemededingende omgewing, met mekaar in wisselwerking tree ten einde oplossings te soek vir die gemeenskaplike doel wat hulle moet nastreef (Sandi-Urena, Cooper en Stevens 2012:701). Tydens die studie waaroor hierdie artikel verslag lewer, is daar van KL gemaak.

Tydens die KL-geleentheid kry leerders die geleentheid om individueel, en as groep, kennis en vaardighede te bekom terwyl hulle die gemeenskaplike doelwit nastreef. Johnson en Johnson (1994:2–5) verwys daarna as ’n “swem saam of sink saam”-beginsel. Die literatuur dui daarop dat die groepe so klein moontlik moet wees, verkieslik tussen twee en vier, na gelang van die koöperatiewe onderrig-leer-metode wat gebruik gaan word om die lesuitkomste (gemeenskaplike doelwit van die groep) te bereik.

Johnson en Johnson (1994:2–5) meen dat ’n koöperatiewe onderrig-leer-geleentheid suksesvol sal wees slegs indien die onderstaande vyf elemente in die leerhandeling teenwoordig is:

Positiewe interafhanklikheid. Dit verwys daarna dat individuele groepslede so op mekaar aangewese is dat die een nie sukses kan behaal indien die ander nie ook suksesvol is nie – die “swem saam of sink saam”-beginsel.
Bevorderlike wisselwerking van aangesig tot aangesig (“face-to-face promotive interaction”). Dit verwys na die bevorderlike wisselwerking waar individuele groepslede mekaar help en mekaar aanmoedig om die taak suksesvol te voltooi, maar ook individuele leersukses bevorder.
Individuele aanspreeklikheid. Elke individuele groepslid word verantwoordbaar gehou vir sy of haar deel van die taak, maar elke groepslid moet ook in staat wees om alle individuele take van die ander groepslede te kan uitvoer.
Interpersoonlike en kleingroepvaardighede. Gedurende ’n KL-geleentheid word die volgende sosiale vaardighede ontwikkel: vertroue in mekaar, effektiewe kommunikasie, aanvaarding en ondersteuning.
Kleingroepverwerking. Tydens kleingroepverwerking moet die groepslede, deur middel van selfrefleksie en groepsrefleksie, bepaal tot watter mate hulle die gemeenskaplike doelwit bereik het.

3.4 Lewenswetenskappe-onderrig

Die vak lewenswetenskappe omvat die stelselmatige studie van lewe in die veranderende natuurlike en mensgemaakte omgewing. Dit behels kritiese bevraagtekening, refleksie en insig in begrippe en prosesse, en die toepassing daarvan in die samelewing (Departement van Onderwys 2011:8). Van Aswegen, Fraser, Nortjé, Slabbert en Kaske (1993) voer aan dat lewenswetenskappe in wese ’n ondersoekende vakdissipline is. Hierdie skrywers beweer verder dat daar aan sowel die substantiewe komponent as die sintaktiese komponent tydens onderwysersopleiding aandag gegee moet word. Volgens Schwab (1964), in Anderson en Clark (2012:316) verwys die substantiewe komponent na die verstaan van die vakkennis, terwyl die sintaktiese komponent na die verstaan van die wyse waarop die vakkennis, van ’n bepaalde vakgebied bekom word, verwys. In natuurwetenskappe sal die substantiewe komponent in die algemeen kennis van begrippe, beginsels en konseptuele skemas, insluit. Daarteenoor sal die sintaktiese komponent na die begrip en oortuigings van die wese van die vakkennis, die geskiedenis en filosofie waarop die vakkennis gebaseer is, verwys. In die studie waaroor hier verslag gedoen word, is daar slegs aan die sintaktiese komponent van die vak aandag gegee. Dit is bereik deur spesifiek ondersoek te doen om vas te stel of die gebruik van werkkaarte as onderrig-leer-metode die betrokke studente se selfgerigtheid in leer beïnvloed. Die werkkaarte is spesifiek as steiers gebruik om aktiewe leer tydens die onderrig-leer-geleentheid aan te moedig. Haak, HilleRisLamberts, Pitre en Freeman (2011:1214) doen aan die hand dat die aanleer van lewenswetenskappe die beste kan geskied deur gepaste aktiewe onderrig-leer-metodes te gebruik waar werkkaarte as steiers gebruik kan word om die leerhandelinge te ondersteun.

3.5 Werkkaarte

Die Suid-Afrikaanse skoolkurrikulum moedig ’n aktiewe en kritiese benadering tot onderrig en leer aan waartydens leerders nuwe kennis en vaardighede met begrip moet aanleer. Uit die literatuurstudie was dit duidelik dat die begrip werkkaart twee aspekte dek, naamlik wat dit is en wat dit doen. In die literatuur word ’n werkkaart beskryf as ’n skriftelike dokument (Bakirci, Bilgin en Simsek 2011), of as ’n instrument (Celikler en Aksan 2012:4611), of as studiemateriaal (Atasoy, Kucuk en Akdeniz 2011; Töman, Akdeniz, Cimer en Gurbuz 2013; Yildirim, Kurt en Ayas 2011) wat tydens onderrig-leer-geleenthede gebruik kan word. Die “wat dit doen”-aspek van die definisie van werkkaarte bevat die onderstaande elemente:

individuele aktiwiteite wat die leerders of studente moet doen terwyl hulle ’n onderwerp bestudeer (Töman e.a. 2013:174)
tydens die voltooiing van die werkkaart neem hulle verantwoordelikheid vir hulle eie leer (Töman e.a. 2013:174)
stapsgewyse leiding aan leerders of studente om die begrippe sistematies te ontdek (Atasoy e.a. 2011:523)
aksiestappe waartydens leerders of studente behoort te leer aangaande die onderwerp (Yildirim e.a. 2011:45)
’n voortdurende poging om leerders of studente aan te moedig om hulle gedagtes tydens die klassituasie in te span (Wyels s.j.:1).

Vir die doel van hierdie studie het ek ’n werkkaart beskou as ’n skriftelike dokument wat stapsgewys aan die studente leiding gee om die onderwerp onder bespreking geleidelik te ontdek en in die proses verantwoordelikheid vir hulle eie leer te neem. Aangesien werkkaarte resepmatig ontwerp kan wees, is die werkkaarte so ontwikkel dat dit die leerders se hoërordedenke kon bevorder. Dergelike werkkaarte kan vir enige onderrig-leer-geleentheid, individueel of in groepsverband, gebruik word. Die formaat van die werkkaart sal afhang van die spesifieke vakinhoud van die les en die onderrig-leer-strategie wat die dosent wil benut. Die kriteria soos in hierdie paragraaf beskryf, is onder andere tydens die ontwerp en implementering van verskillende soorte werkkaarte (die ingryping van die studie soos bespreek in 4.3.3) in die koöperatiewe onderrig-leer-gebeure gebruik as maatstaf.

Die volgende afdeling doen verslag oor die empiriese ondersoek wat op die voorgaande teoretiese en konseptuele raamwerke gebaseer is.

4. Empiriese ondersoek

In die paragrawe wat volg, word die verskillende aspekte van die empiriese ondersoek wat in hierdie studie gebruik is, bespreek.

4.1 Doel

Die doel van die empiriese ondersoek was om werkkaarte (as ingryping) te gebruik tydens die koöperatiewe onderrig-leer-gebeure ten einde te bepaal of die ingryping die studente se sieninge van hulle eie selfgerigtheid in leer beïnvloed het.

4.2 Navorsingsbenadering

’n Gemengdemetodebenadering met behulp van ’n pragmatiese paradigma is gevolg. Die kwalitatiewe en kwantitatiewe datastelle wat gebruik is, dra ewe veel gewig (KWAN: KWAL) (Creswell 2014). Hierdie pragmatiese benadering is gebaseer op Johnson, Onwuegbuzie en Turner (2007:125) se siening dat beide die kwalitatiewe en die kwantitatiewe datastelle waarde tot die beantwoording van die navorsingsvrae kan toevoeg.

4.3 Navorsingsmetode

In die paragrawe wat volg, word die navorsingsmetode wat in hierdie studie gebruik is, bespreek.

4.3.1 Steekproefneming en etiese aspekte

Tydens hierdie navorsing is gerieflikheidsteekproefneming vir seleksie gebruik, aangesien ek my tweedejaar-lewenswetenskappe-onderwysstudente (N = 85) as deelnemers gebruik het. Die steekproef kan as doelgerig beskou word, aangesien juis lewenswetenskappe-onderwysstudente as deelnemers gebruik is en die ingryping spesifiek oor die implementering van werkkaarte in lewenswetenskappe-onderrig gehandel het. Aangesien die universiteit van studente verwag om alle klasse by te woon, was al die studente dus onderhewig aan die ingryping as deel van die normale onderrig-leer-gebeure. ’n Ope uitnodiging is nogtans aan alle lewenswetenskappe-onderwysstudente in hulle tweede studiejaar gerig om die vraelyste te voltooi. Tydens die uitnodiging om vraelyste te voltooi, is studente ingelig dat ongeag hulle deelname of niedeelname, hulle onder geen omstandighede daardeur benadeel of bevoordeel sou word nie. Die versekering is ook aan hulle gegee dat hulle vrywillig kan deelneem om die vraelyste te voltooi, dat hulle identiteit beskerm sou word deur van skuilname gebruik te maak, en dat hulle op enige tyd aan die studie kon onttrek. Die studente wat ingewillig het om die vraelyste te voltooi, het dus ingeligte toestemming daartoe verleen. Navorsing waarby enige dosent se eie studente betrokke is, word deur die universiteit waar die navorsing plaasvind, as ’n hoë risiko beskou. Ten einde binne die riglyne te bly, maak hierdie studie deel uit van ’n groter navorsingsprojek in SGL wat etiese toestemming vir die navorsing van die relevante etiekkomitee ontvang het, en die meetinstrument wat vir hierdie studie gebruik is, is ook deur die etiekkomitee van die universiteit goedgekeur.

Aangesien die populasie van hierdie studie klein was (soos genoem, N = 85), was die navorsing nie verteenwoordigend van alle lewenswetenskappe-onderwysstudente nie en daarom het die bevindinge nie ten doel om enige veralgemenings te maak nie. Shenton (2004:69) stel dit egter dat sodanige navorsing van toepassing kan wees in ander soortgelyke omstandighede indien dieselfde metodes toegepas word. In hierdie verband voer Shenton (2004:69) aan dat die doel van die navorsing nie is om dieselfde resultate te kry nie, maar om ’n oorsig te kry van die deelnemers se ervaring tydens die studie. Navorsers moet verder deeglik bewus wees van hulle eie subjektiwiteit en deurgaans daarteen waak dat hulle eie sieninge die werklike data kan oorskadu. Om die geldigheid van die studie te verhoog, is, soos reeds genoem, beide kwalitatiewe en kwantitatiewe metodes gebruik om die bevindinge te ondersteun.

4.3.2 Instrumente

Die data-insamelingmeetinstrument (sien aanhangsel A) wat vir die gemengdemetodestudie gebruik is, is deur my, as navorser, ontwikkel en bestaan uit twee afdelings. In afdeling A, wat ten doel het om kwantitatiewe data in te samel, is die volgende vraag gestel: “Tot watter mate het die voltooiing van hierdie werkkaart jou gehelp om die volgende eienskappe te ontwikkel?” In hierdie geval het deelnemende studente die vraag beantwoord deur ’n 4-punt-Likert-tipe vraelys met 18 items te voltooi. Die vrae was op SGL-literatuur, spesifiek oor selfgerigteleervaardighede, gebaseer. Studente wat vrywillig ingewillig het om die vraelyste te voltooi, het dit telkemale gedoen nadat die drie koöperatiewe onderrig-leer-geleenthede, waar werkkaarte as steiers gebruik is, voltooi is. In hierdie artikel word daar na afdeling A as die SGL-vraelys verwys.

In afdeling B is die volgende vraag aan die deelnemende studente gestel, en het dit ten doel gehad om kwalitatiewe data in te samel: “Kies uit die tabel hier bo drie eienskappe wat jy glo (1) die meeste en (2) die minste tydens die les ontwikkel het, en gee elke keer redes vir jou keuse.” Alle deelnemende studente het ook hierdie afdeling na afloop van elke KL-geleentheid op ’n werksblad voltooi.

4.3.3 Ingryping

Die ingryping kan beskou word as verskillende onderrig-leer-geleenthede waartydens gepaste werkkaarte as steiers in ’n koöperatiewe onderrig-leer-omgewing gebruik is. Vir die ingryping is drie leergeleenthede (met gepaste werkkaarte) gebruik, waarna die meetinstrument ook voltooi is.

Die eerste leergeleentheid, gebaseer op die vakinhoud van die module, het oor dierediversiteit gehandel. In een van hierdie module-uitkomste moes studente in staat wees om te evalueer waarom verskillende dierefilums op verskillende evolusionêre ontwikkelingsvlakke geplaas kan word. Daar is van hulle verwag om onder andere die volgende eienskappe in hulle evaluering te gebruik: vlakke van organisasie, sefalisasie, simmetrie, seloom, en ander. Die tweede leergeleentheid het oor die anatomie en fisiologie van die asemhalingstelsel (disseksie aangaande anatomie van longe) gehandel, terwyl die derde les oor die anatomie en fisiologie van die spysverteringstelsel (SVK) en moontlike siektes wat met die SVK geassosieer kan word, gehandel het.

Die volgende fases is gevolg tydens die voorbereiding en uitvoering van die leergeleenthede:

Eerstens is ’n gepaste koöperatiewe onderrig-leer-metode gekies om geskikte vakinhoud te bemeester. Ervaring het my geleer dat studente gewoonlik hierdie vakinhoud oor dierediversiteit as oorweldigend, kompleks en moeilik ervaar. Dit is tot ’n mindere mate ook van toepassing op die vakinhoud oor die anatomie en fisiologie van die SVK, veral as studente dit moet koppel aan siektes wat met die SVK geassosieer word. Om hierdie rede het ek op die sogenaamde legkaartmetode vir koöperatiewe onderrig-leer besluit vir die eerste en derde leergeleenthede. Uit eie ervaring as dosent het ek geleer dat die legkaartmetode veral effektief is wanneer groot hoeveelhede vakinhoud bemeester moet word. Vir die tweede leergeleentheid, waar studente varklonge gedissekteer het, het die studente as ’n span saamgewerk om die disseksie te voltooi. In al drie leergeleenthede was daar vier studente per groep, op grond van die werk van Johnson en Johnson (1994) wat aanvoer dat effektiewe leer moontlik minder effektief sal plaasvind indien die groepe groter as vier is.
Tweedens is ’n werkkaart ontwikkel wat tydens die uitvoering van die les gebruik is. Die werkkaart, gebaseer op die spesifieke vakinhoud en soort koöperatiewe leermetode, is so ontwikkel dat die vyf KL-elemente tydens die les aan bod sou kom en dat bepaalde SGL-vaardighede tydens die leergeleentheid moontlik ontwikkel kon word.
Tydens die derde fase het die studente die leeraktiwiteite uitgevoer waar ek as fasiliteerder en die studente as medeskeppers van kennis opgetree het. Gedurende die uitvoering van die leeraktiwiteite het ek deurlopend die studente se werk beoordeel en verdere ondersteuning gebied, byvoorbeeld kort verduidelikings verskaf, indien dit nodig was.

Hierdie drie fases is tydens al drie leergeleenthede gevolg.

4.3.4 Data-ontleding

Die Statistiese Pakket vir die Sosiale Wetenskappe (Statistical Package for the Social Sciences, of SPSS) (23ste weergawe) is gebruik om afdeling A van die meetinstrument te ontleed. ’n Faktorontleding, hiërargiese lineêre modellering en die berekening van effekgroottes is gedoen. Die data in afdeling B is woord vir woord oorgetik, waarna dit gekodeer is. Gepaste kategorieë en temas is volgens Saldana (2009) se tematiese data-ontleding-maatstaf voorgestel.

5. Resultate

SPSS is gebruik om ’n bevestigende faktorontleding te doen. Ten einde die gebruikswaarde van ’n faktorontleding te bepaal, is Bartlett se sferisiteitstoets en die Kaiser-Meyer-Olikin-toets (KMO-toets) gedoen. Die KMO-waarde was 0,872, wat beteken dat die faktore kompak is, aangesien die waardes tussen 0,8 en 0,9 geval het. Volgens Field (2013:666) dui dit daarop dat ’n faktorontleding sinvol as data-ontledingstegniek vir ’n studie gebruik kan word.

Indien die eiewaardes van hierdie studie volgens die KMO-kriteria bestudeer word, kan drie faktore onttrek word wat 49,80% van die totale variansie verteenwoordig. Tabel 1 gee ’n oorsig van die faktorontleding. Die drie faktore is soos volg benoem: faktor 1 – selfgemotiveerde gedrag; faktor 2 – metakognisie; en faktor 3 – taakgeoriënteerdheid. Die eerste faktor dui op intrinsieke eienskappe waar studente eienaarskap van hulle eie leer neem. Daarteenoor dui faktor 2 op die studente se vermoë om hulle leerproses te reguleer en evalueer, terwyl faktor 3 op eksterne aksies wat uitgevoer moet word om die leerproses te bestuur, kan dui.

Die Cronbach-alfa-waardes is ook bereken en is ook in tabel 1 opgeteken. Vir faktore 1 en 2 is die Cronbach-alfa-waardes groter as 0,7, wat daarop dui dat dit op ’n aanvaarbare betroubaarheidsvlak gereken kan word. Die Cronbach alfa-waarde vir faktor 3 is kleiner as 0,7 en die betroubaarheid daarvan kan betwis word. In hierdie verband beweer Kline (1999) dat waardes onder 0,7 tog wel in die geval van psigologiese studies of konstrukte, soos in hierdie studie ook die geval was, aanvaarbaar kan wees.

Tabel 1. Faktorontleding

Items op die SDL-vraelys	Faktore
Items op die SDL-vraelys	1 Selfgemotiveerde gedrag	2 Metakognisie	3 Taakgeoriënteerdheid
V1. Behoefte om meer te weet	0,760
V12. Nuuskierigheid	0,707
V15. Selfdoeltreffendheid	0,571
V2. Belangstelling in leerproses	0,510
V5. Gewilligheid om eie leer te rig	0,506
V18. Wilskrag	0,424
V9. Intrinsieke motivering	0,352
V17. Werk nie om erkenning te ontvang nie	0,335
V8. Effektiewe implementering van leerstrategieë		0,791
V10. Keuse van gepaste leerstrategieë		0,720
V11. Kritiese selfrefleksie		0,597
V14. Selfaanpassing wat op terugvoer gebaseer is		0,424
V3. Evaluering van leeruitkomste			0,649
V7. Identifisering van leerbehoeftes			0,622
V6. Identifisering van bronne			0,590
V4. Formulering van leerdoelwitte			0,574
V13. Onafhanklike toepassing van vakinhoud			0,352

Cronbach-alfa-waarde	0,817	0,706	0,677

Indien die drie faktore met mekaar vergelyk word, word bevind dat daar ’n mediumkorrelasie tussen taakgeoriënteerdheid en selfgemotiveerde gedrag bestaan, aangesien ’n waarde van 0,325 verkry word. Volgens Field (2013) dui waardes van 0,3 ’n merkbare en 0,5 ’n praktiese verwantskap aan.

’n Hiërargiese lineêre modellering is ook gedoen na voltooiing van die drie werkkaarte (sien tabel 2). Die berekende p-waardes dui daarop dat daar ’n betekenisvolle verskil slegs by selfgemotiveerde gedrag voorkom, omdat die p-waarde < 0,001 is.

Tabel 2. Resultate van hiërargiese lineêre modellering

Faktore	Gemiddeld (“mean”)				* GKF	Variansie Studente	Betekenisvolheid
Faktore	Werkkaart 1	Werkkaart 2	Werkkaart 3	Gemiddeld per faktor	* GKF	Variansie Studente	p-waarde	Verduideliking
Selfgemotiveerde gedrag	2,944	3,277	3,018	3,080	0,0939	0,0892	0,00	p < 0,05 betekenisvol
Metakognisie	2,898	3,054	2,933	2,962	0,1714	0,0595	0,212	p > 0,05 nie- betekenisvol
Taak- georiënteerdheid	2,87	3,013	2,964	2,949	0,1384	0,0371	0,196	p > 0,05 nie- betekenisvol
Gemiddeld per werkkaart	2,904	3,115	2,972	2,977
	2,997

* GKF (Gemiddelde Kwadratiese Fout)(MSE - Mean Squared Error)

Die grafiek in figuur 3, wat die gemiddelde waardes per faktor van die drie werkkaarte aantoon, dui duidelik aan dat die deelnemende studente ’n persepsie gehad het dat hulle selfgemotiveerde gedrag in die praktyk eerder in werkkaart 2 as in die ander twee werkkaarte ontwikkel het.

Figuur 3. Grafiek wat gemiddeldes per faktor aantoon

Die effekgroottes is ook bereken en word in tabel 3 opgesom.

Tabel 3. Effekgroottes van faktore

	Faktor 1 Selfgemotiveerde gedrag			Faktor 2 Metakognisie			Faktor 3 Taakgeoriënteerdheid
W*	W₁	W₂	W₃	W₁	W₂	W₃	W₁	W₂	W₃
W₁	–			–			–
W₂	0,78	–		0,33	–		0,34	–
W₃	0,17	0,60	–	0,07	0,25	–	0,22	0,11	–

* W = Werkkaart

Ter illustrasie van die inligting in tabel 3 word na selfgemotiveerde gedrag as voorbeeld verwys. Die effekgrootte vir selfgemotiveerde gedrag vir werkkaarte 1 en 2 is 0,78, wat op ’n groot praktiese betekenisvolheid dui, terwyl daar ’n medium praktiese betekenisvolheid (d = 0,60) tussen die selfgemotiveerde gedrag van werkkaarte 2 en 3 bestaan.

Vervolgens word ’n opsomming gegee van die kwalitatiewe data-ontleding.

In afdeling B van die meetinstrument moes die deelnemers aandui watter drie van die SGL-eienskappe hulle dink (hulle siening dus) die meeste en watter drie SGL-eienskappe die minste tydens die leergeleenthede ontwikkel het. Hulle moes ook telkens ’n motivering vir hulle keuse gee. Tabel 4 bied ’n opsomming van die sieninge van alle deelnemers ten opsigte van die eienskappe wat die meeste en die minste ontwikkel het. Dit word deur direkte aanhalings vanuit die deelnemers se motiverings ondersteun. Alle aanhalings word woordeliks en sonder enige taalversorging weergegee.

Tabel 4. Opsomming van kwalitatiewe data-ontleding

	Drie eienskappe wat die meeste ontwikkel het		Drie eienskappe wat die minste ontwikkel het
	Eienskap	Direkte aanhaling	Eienskap	Direkte aanhaling
Werkkaart 1	3 Evaluering van leeruitkomste	Die werkkaart wat goed uiteengesit is en het baie gehelp om te weet wat daar van ons verwag word om te weet.	16 Effektiewe saamwerk met maats (eweknieë)	Ek was onseker oor die antwoorde en ek en ’n vriendin het mekaar gehelp en verduidelik.
	12 Nuuskierigheid	Bloot om die feit omdat dit (werkkaart) my stimuleer om harder te wil werk en moeite te doen.	6 Identifisering van bronne	Ons het met slegs een bron gewerk
	1 Behoefte om meer te weet	Die werkkaart het my gedwing om selfondersoek in te stel en om meer te leer en te weet.	10 Keuse van gepaste leerstrategieë	Dit (werkkaart) het my keuse van leerstrategieë geensins verander nie.
Werkkaart 2 – disseksie	12 Nuuskierigheid	Die disseksie was baie interessant en opwindend. Ek het baie vrae gevra oor wat alles is.	6 Identifisering van bronne	Daar is net een handboek wat ons kon gebruik.
	1 Behoefte om meer te weet	Baie interessant, lekker om te kan sien, vat en voel – leer beter	16 Effektiewe saamwerk met maats (eweknieë)	Die werkkaart gee nie regtig ’n goeie beduidenis aan wie die verskillende dele moet doen en hoe die werk verdeel moet word nie.
	16 Effektiewe saamwerk met maats (eweknieë)	Kan goed kommunikeer om die werkkaart tot die beste van ons vermoë te voltooi.	17 Werk nie om erkenning te ontvang nie	Weereens as ons so besig is met die vakke gaan ons nie hard werk vir opdragte wat nie punte tel nie, want ons werk vir deelnamepunte.
Werkkaart 3 – SVK	1 Behoefte om meer te weet	The worksheet allows you to question certain things, especially the diseases as this affects our everyday lives. The worksheet works well with understanding most processes involved in the digestive system.	16 Effektiewe saamwerk met maats (eweknieë)	Die poster was baie werk en lang ure wat ek voel ek eerder my tyd op opsommings in my eie manier sal wou doen, eerder as die poster. As ons moet werk sonder om punte te verwag, hoekom skryf ons nog toetse en eksamens?
	16 Effektiewe saamwerk met maats (eweknieë)	Because through doing the worksheet I learned how to work collaboratively with the members in my group, we shared knowledge, did the work sheet together and we gave each other advice on how to understand the work better. In die verlede het ek my maats se intelligensie onderskat, maar ek het geleer dat die vrag ligter is as almal ’n gedeelte doen	3 Evaluering van leeruitkomste	Wat was die doel van die oefening as ’n mens net sit en luister na vervelige studente as ons geen remediëring op ons werk kan doen deur die loop van die les nie. Die doel is mos om self te identifiseer waar ons kortkom met die inhoud en ons eie inhoud aan te vul. Groot mors van kosbare tyd.
	5 Gewilligheid om eie leer te rig	Leerders neem die leer van die onderwerp in hul eie hande en kom dus reeds voorbereid klas toe wat baie help	17 Werk nie om erkenning te ontvang nie	Gaan nie oor erkenning nie, maar om persoonlike groei en ontwikkeling Werk om erkenning te ontvang, werk word gedoen om klaar te kry, niks meer nie.

* Die syfers in die tabel verwys na die SGL-eienskappe soos dit in die meentinstrument (sien aanhangsel A) voorgekom het.

6. Bespreking

Soos reeds genoem, is SPSS gebruik om die data van afdeling A (kwantitatiewe data) soos verkry deur die meetinstrument te ontleed terwyl van tematiese data-ontleding gebruik gemaak is om afdeling B (kwalitatiewe data) te ontleed. In die bespreking wat volg, sal die kwalitatiewe data deurgaans gebruik word om die bevindinge van die kwantitatiewe data te ondersteun (KWAN:KWAL). Daarna sal die bevindinge verder deur die teoretiese en konseptuele raamwerke belig word.

Gebaseer op die resultate van die faktorontleding is drie faktore geïdentifiseer en benoem, naamlik selfgemotiveerde gedrag, metakognisie en taakgeoriënteerdheid. Die ontleding het ook getoon dat daar ’n waarneembare verwantskap tussen die faktore bestaan – ’n te verwagte uitkoms, aangesien al drie faktore op SGL-teorie gebaseer is. Daarbenewens het die Cronbach-alfa-waarde (tabel 1) getoon dat die betroubaarheidsvlak van die SGL-vraelys aanvaarbaar is.

Indien na die gemiddeldes (3,080; 2,962; 2,949) per faktor in tabel 2 gekyk word, kan die afleiding gemaak word dat die deelnemende studente gemeen het dat die faktore tot ’n mate verbeter het. Hierdie gemiddeldes is ’n waarde uit 4. Indien die ontleding verder verfyn word, soos in figuur 3 uitgebeeld, is dit duidelik dat die studente geglo het dat al drie die werkkaarte daartoe bygedra het om hul selfgemotiveerde gedrag te verbeter (p = 0,00), maar dat hulle selfgemotiveerde gedrag die meeste deur werkkaart 2 beïnvloed is, met ’n gemiddelde waarde van 3,277. Die kwalitatiewe data ondersteun ook dié bevinding, aangesien deelnemende studente “nuuskierigheid” aangedui het as die eienskap wat die meeste voorgekom het tydens die voltooiing van werkkaart 2. Die volgende aanhaling bevestig ook hierdie bevinding: “Die disseksie was baie interessant en opwindend. Ek het baie vrae gevra oor wat dit alles is.” Hierdie bevinding word ondersteun deur navorsing wat aantoon dat interessante vakinhoud en metodologieë studente se intrinsieke motivering verhoog (Randler, Wüst-Ackermann, Vollmer en Hummel 2012:419). In terme van KHAT, dink ek dat die studente ’n positiewe spanning (sien a in figuur 4) tussen die implemente en die objek van die aktiwiteitstelsel ervaar het. Hierdie positiewe spanning kan soos volg verwoord word: in die koöperatiewe onderrig-leer-aktiwiteit (objek), het studente die vakinhoud bestudeer met behulp van werkkaarte en ’n disseksie (implemente) met die hulp van hulle groepslede en die dosent (implemente). Die dosent en groeplede (lewenswetenskappe-studente) word onder “gemeenskap” van die aktiwiteitstelsel geplaas, maar ook onder “implemente”, aangesien die subjek (die individuele pepe-studente) groepslede en die dosent benut het in die uitvoering van die taak.

Figuur 4. Aktiwiteitstelsel van tweedejaar-lewenswetenskappe-onderwysstudente (gebaseer op die aktiwiteitstelsel van Engeström 1987)

Daar kan aangevoer word dat aangesien die objek en die implemente mekaar sodanig aangevul het, dit die studente se intrinsieke motivering ook kon verbeter het. Hierdie bevinding word bevestig deur Celikler en Aksan (2012:4614) wat in hulle studie bevind het dat werkkaarte sinvol aangewend kan word om ongemotiveerde studente geïnteresseerd te kry om betekenisvol aan die lesgebeure deel te neem. Hierdie bevinding motiveer my as dosent ook om voort te gaan met die ontwerp van soortgelyke leergeleenthede om leer te fasiliteer. Die groter waarde lê egter vir my daarin dat hierdie studente eerstehands ervaar het dat dergelike onderrig-leer-metodes werklik effektief is, en dat hulle dit as toekomstige onderwysers moontlik ook sal toepas. Dit kan daartoe bydra dat hulle ’n meer gebalanseerde onderrig-leer-benadering – tussen onderwysergesentreerde en leerdergesentreerde metodes – sal volg.

Die afleiding word ook gemaak dat die studente die groepsdinamika (verdeling van arbeid) positief ervaar het en dat dit daarom ook moontlik ’n bydrae tot die selfgemotiveerde gedrag van die studente gelewer het (sien b in figuur 4). Hierdie afleiding stem ooreen met dié deur Yildirum e.a. (2011:51) wat ook bevind het dat die gebruik van werkkaarte meer effektief kan wees as tradisionele onderrigmetodes aangesien studente aktief betrokke is om abstrakte begrippe aan te leer. Hierdie outeurs voer verder aan dat werkkaarte studente ook motiveer om meer vrae in die groep te vra. Die kwalitatiewe data het egter teenstellende inligting opgelewer en toon aan dat sommige studente KL as positief ervaar het, terwyl ander dit as negatief ervaar het. Hierdie bevinding is gebaseer op die data van die kwalitatiewe vraag in afdeling B van die meetinstrument. Die data toon aan dat dit die eienskap “effektiewe saamwerk met maats (eweknieë)” is wat by sommige deelnemers die meeste en by ander deelnemers die minste ontwikkel het. Wat betref KHAT, kan aangevoer word dat daar by die een groep studente ’n positiewe spanning tussen die studente se belewing van KL (implemente) en groepsdinamika (verdeling van arbeid) bestaan het en dat die ander groep studente ’n negatiewe spanning tussen hierdie twee elemente ervaar het (sien c in figuur 4). Die studente wat ’n aanduiding gegee het dat hulle effektief met hul eweknieë saamgewerk het, kan ook ’n aanduiding wees dat hulle sommige van die elemente van KL (reëls) tydens die leergeleentheid suksesvol uitgevoer het (sien d in figuur 4). In hierdie verband kan aangevoer word dat hierdie groep deelnemende studente hulle individuele verantwoordelikheid aanvaar het, maar ook dat hulle besef het dat hulle ’n belangrike rol het om tydens die bereiking van die gemeenskaplike doelwit (positiewe interafhanklikheid) te speel. Daar kan verder aangevoer word dat hierdie studente self ’n konstruktivistiese onderrig-leer-filosofie onderskryf, en daarom KL ondersteun, wat weer ’n invloed op hulle selfgerigtheid in leer kan hê. Dieselfde kan egter nie gesê word van die groep studente wat nie daarvan hou om in groepe saam te werk nie, en dus nie konstruktivisme as onderrig-leer-filosofie sou onderskryf nie.

Indien na die volgende opmerking van een van die deelnemende studente gekyk word: “die werkkaart [2] gee nie regtig ’n goeie beduidenis aan wie die verskillende dele moet doen en hoe die werk verdeel moet word nie”, is dit duidelik dat hierdie student nie ervaar het dat die werkkaarte hulle gehelp het met wie vir watter aspek tydens die uitvoering van die taak verantwoordelikheid moes neem nie. Dit kan moontlik daarop dui dat sommige studente nog nie die wese van die KL-elemente verstaan nie, en steeds van die dosent afhanklik is om die leerproses te rig (verdeling van arbeid). Johnson en Johnson (1994) stel dit duidelik dat die fasiliteerder seker moet maak dat al die elemente tydens die leergeleentheid teenwoordig is, en dat die studente die wese van KL moet verstaan ten einde te verseker dat optimale leer kan plaasvind. Vir my as dosent dui hierdie spanning ook daarop dat nie alle studente noodwendig die wese van KL duidelik begryp nie. In die toekoms sal ek meer tyd daaraan bestee om die wese, voordele en nadele van ’n gekose onderrig-leer-metode aan my studente te verduidelik, sodat hulle kan besef dat hulle tydens onderrig-leer waar hulle aktief by die leerproses betrokke is, medeskeppers van kennis is.

Petersen en Mentz (2016:55) het bevind dat studente nie van KL hou nie omdat dit, volgens die studente wat aan hulle studie deelgeneem het, hulle verhinder om hoë punte te behaal. Dit dui op die prestasiegedrewenheid van sommige studente wat slegs op die produk (hoë punte) fokus en nie die waarde van die leerproses self besef nie. Hierdie soort gesindhede by studente word versterk deur die huidige assesseringstelsel van die meeste Suid-Afrikaanse onderwysinstansies wat op die weergee van feitelikhede en die eksamen gefokus is. Laasgenoemde bevinding word verder deur hierdie studie gestaaf indien na die volgende aanhaling gekyk word: “Weereens as ons so besig is met die vakke gaan ons nie hard werk vir opdragte wat nie punte tel nie, want ons werk vir deelnamepunte.” Hierdie gesindheid van sommige studente kan problematies wees, aangesien die waarde van onderrig waar studente aktief betrokke is, juis daarin lê dat die proses van leer belangriker as die produk van leer is. Die negatiewe spanning in hierdie verband bestaan tussen die ingesteldheid van prestasiegedrewenheid, die assesseringstelsel (reëls) en KL (implemente) – sien d in figuur 4.

7. Slotsom

Die heersende inligtingsontploffing noodsaak alle sfere van die onderwyssektor om weg te beweeg van ’n oorheersend onderwysergesentreerde benadering na ’n meer gebalanseerde benadering waar leerdergesentreerde onderrigbenaderings geïmplementeer moet word om skoolleerders en afstuderende studente voor te berei vir die uitdagende arbeidsmark, en om terselfdertyd oplossings vir die uitdagings van die 21ste eeu te kry. Hierdie navorsing ondersteun die pleidooi en diskoers dat onderwysinstellings skoolleerders en studente moet lewer wat oor ’n hoë mate van selfgerigtheid in leer sal beskik en in lewenslange leerders sal ontwikkel. Alle opvoeders (onder andere onderwysers en dosente) moet telkemale tydens hulle voorbereiding van ’n bepaalde onderwerp daarop ingestel wees om eerstens op ’n gepaste onderrig-leer-metode te besluit en tweedens effektiewe steiers te kies wat die leerders of studente sal ondersteun om die lesuitkomste te bereik. Die bevindings van hierdie studie toon dat leerdergesentreerde onderrig-leer-metodes, soos KL en die gebruik van werkkaarte as steiers, ’n bydrae kan lewer om leerders en studente se selfgerigtheid in leer te beïnvloed. Die pleidooi moet omskep word in optrede waartydens die bevindinge van hierdie soort navorsing, en toekomstige navorsing in hierdie verband, op ’n toeganklike wyse aan die openbare domein (alle rolspelers in die onderwyssektor) beskikbaar gestel word, byvoorbeeld in tydskrifte van onderwyserunies. Dit kan daartoe bydra dat toenemend meer onderwysers en dosente in alle sfere van die onderwyssektor ’n kopskuif kan maak met die besef dat alternatiewe onderrig-leer-strategieë en -metodes soos KL en werkkaarte, waar leerders aktief en denkend by hulle eie leer betrokke is, noodsaaklik is om landsburgers te kweek wat onafhanklik, kreatief en probleemoplossend kan dink en optree ten einde hulle plek in die samelewing vol te staan. Indien ’n onderwyser of dosent wel ’n kopskuif in hierdie verband gemaak het, en besef dat hy of sy nie oor voldoende kennis rakende aktiewe onderrig-leer-strategieë en -metodes beskik nie, moet hy of sy gepaste professionele-opleidingsgeleenthede bywoon om sy of haar agentskap in hierdie verband te bevorder. Die Departement van Basiese Onderwys, tersiêre instellings en ander rolspelers in die onderwyssektor moet in hierdie geval gereed wees om professionele-opleidingsgeleenthede te skep waar gepaste en gefokuste werksessies en kursusse aangebied word wat aan die spesifieke behoeftes van onderwysers aandag sal gee.

Erkenning

Hierdie werk maak deel uit van ’n navorsingsprojek wat deur die Nasionale Navorsingstigting van Suid-Afrika ondersteun is.

Bibliografie

Anderson, D. en M. Clark. 2012. Development of syntactic subject matter knowledge and pedagogical content knowledge for science by a generalist elementary teacher. Teachers and Teaching, 18(3):315–30.

Atasoy, S., M. Kucuk en A.R. Akdeniz. 2011. Remedying science student teachers’ misconceptions of force and motion using worksheets based on constructivist learning theory. Energy Education Science and Technology Part B: Social and Educational Studies, 3(4):519–34.

Bakirci, H., A.K. Bilgin en A. Simsek. 2011. The effects of simulation technique and worksheets on formal operational stage in science and technology lessons. PROCEDIA: Social and Behavioral Sciences, 15:1462–9.

Candy, P. 1991. Self-direction for lifelong learning: A comprehensive guide to theory and practice. San Francisco, CA: Jossey-Bass.

Celikler, D. en Z. Aksan. 2012. The effect of the use of worksheets about aqueous solution reactions on pre-service elementary science teachers’ academic success. PROCEDIA: Social and Behavioral Sciences, 46:4611–4.

Creswell, J.W. 2014. Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches. 4de uitgawe. Londen: Sage.

Departement van Onderwys. 2011. National Curriculum Statement. Curriculum and Assessment Policy Statement Grades 10–12: Life Sciences. Pretoria: Staatsdrukker.

Engeström, Y. 1987. Learning by expanding: An activity-theoretical approach to developmental research. Helsinki: Orienta-Konsultit.

—. 2001. Expansive learning at work: Toward an activity activity-theoretical reconceptualization. Journal of Education and Work, 14(1):133–56.

Field, A. 2013. Discovering statistics using IBM SPSS statistics. 4de uitgawe Londen: Sage.

Fisher, M., J. King en G. Tague. 2001. Development of a self-directed learning readiness scale for nursing education. Nurse Education Today, 21:516–25.

Guglielmino, L.M. 2013. The case for promoting self-directed learning in formal educational institutions. SA-eDUC, 10(2):1–18.

Haak, D.C., J. HilleRisLamberts, E. Pitre en S. Freeman. 2011. Increased structure and active learning reduce the achievement gap in introductory biology. Science, 332:1213–6.

Hardman, J. 2005. An exploratory case study of computer use in a primary school mathematics classroom: New technology, new pedagogy? Perspectives in Education, 23(4):1–13.

Hmelo-Silver, C.E., R.G. Duncan en C.A. Chinn. 2007. Scaffolding and achievement in problem-based and inquiry learning: A response to Kirschner, Sweller, and Clark. Educational Psychologist, 42(2):99–107.

Johnson, D. en R. Johnson. 1994. An overview of cooperative learning. (15 November 2012 geraadpleeg).

Johnson, R.B., A.J. Onwuegbuzie en L.A. Turner. 2007. Toward a definition of mixed methods research. Journal of Mixed Methods Research, 1(2):112–33.

Kline, P. 1999. The handbook of psychological testing.2de uitgawe. Londen: Routledge.

Knowles, M. 1975. Self-directed learning: A guide for learners and teachers. New York, NY: NY Association Press.

McCarthy, J., A. Bernstein en R. de Villiers. 2011. Value in the classroom: The quantity and quality of South Africa’s teachers. CDE in Depth,11:1–7.

McLeod, S. 2018. The zone of proximal development and scaffolding. SimplyPsychology. https://www.simplypsychology.org/Zone-of-Proximal-Development.html (6 Desember 2018 geraadpleeg).

Mokoena, M.A. en A. Oosthuizen (reds.). 2016. A kaleidoscope of advances in modern day education. Potchefstroom: Ivyline Academic Publishers.

Ford, G.W. en L. Pugno (reds.). The structure of knowledge and the curriculum. Chicago: Rand McNally.

Petersen, N. en E. Mentz. 2016. The influence of cooperative learning methods on tertiary students’ levels of self-directedness in learning. In Mokoena en Oosthuizen (reds.) 2016.

Randler, C., P. Wüst-Ackermann, C. Vollmer en E. Hummel. 2012. The relationship between disgust, state-anxiety and motivation during a dissection task. Learning and Individual Differences, 22(3):419–24.

Saavedra, A.R. en V.D. Opfer. 2012. Teaching and learning 21st century skills: Lessons from the learning sciences. http://www.rand.org/pubs/external_publications/EP51105.html (15 Julie 2016 geraadpleeg).

Saldana, J. 2009. The coding manual for qualitative researchers. Londen: Sage.

Sandi-Urena, S., M. Cooper en R. Stevens. 2012. Effect of cooperative problem-based lab instruction on metacognition and problem-solving skills. Journal of Chemical Education, 89(6):700–6.

Schwab, J.J. 1964. The structure of the disciplines: Meaning and significance. In Ford en Pugno (reds.) 1964.

Shenton, A.K. 2004. Strategies for ensuring trustworthiness in qualitative research projects. Education for Information, 22:63–75.

Töman, U., A.R. Akdeniz, S.O. Cimer en F. Gurbuz. 2013. Extended worksheet developed according to 5E model based on constructivist learning approach. International Journal on New Trends in Education and their Implications, 4(4):173–83.

Van Aswegen, S., W. Fraser, T. Nortjé, J. Slabbert en C. Kaske. 1993. Biology teaching: An information and study manual for students and teachers. Pretoria: Acacia.

Vygotsky, L.S. 1978. Minds in society: The development of higher mental processes. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Wood, D., J. Bruner en G. Ross. 1976. The role of tutoring in problem solving. Journal of Child Psychology and Child Psychiatry, 17:89–100.

Wyels, C. s.j. Engaging students via in-class worksheets. California State University. http://www.maa.org/programs/faculty-and-departments/curriculum-department-guidelines-recommendations/innovative-teaching-exchange/in-class-worksheets (1 September 2014 geraadpleeg).

Yildirim, N., S. Kurt en A. Ayas. 2011. The effect of the worksheets on students’ achievement in chemical equilibrium. Journal of Turkish Science Education, 8(3):44–57.

Aanhangsel A

SGL-NAVORSING Data-insamelingsinstrument
Beste Student	Werkkaartnr.
Nadat jy hierdie werkkaart voltooi het, sal ek dit waardeer indien jy asb. die volgende vraelys op ’n vrywillige basis kan voltooi. Indien jy dit nie wil doen nie, sal jy op geen wyse benadeel word nie. Die feit dat jy jou studentenommer moet aandui, is slegs vir kruisverwysingsdoeleindes. Jou kommentaar sal 100% vertroulik hanteer word en jou identiteit sal nie op enige wyse openbaar gemaak word nie. Hierdie meetinstrument bestaan uit twee afdelings. Afdeling A van die meetinstrument moet jy op die ponskaart invul, terwyl jy afdeling B op die werksvel moet beantwoord.
Afdeling A Beantwoord asseblief die volgende vraag: Tot watter mate het die voltooiing van hierdie werkkaart jou gehelp om die volgende eienskappe te ontwikkel? Beantwoord die vraag vir elk van die onderstaande eienskappe deur slegs ’n kruisie (X) langs die ooreenstemmende nommer van die vraag op die ponskaart aan te dui. ’n 1 op die poskaart beteken dat die eienskap glad nie ontwikkel het nie, terwyl ’n 4 aandui dat die eienskap grootliks ontwikkel het.

Eienskappe

1. Behoefte om meer te weet		10. Keuse van gepaste leerstrategieë
2. Belangstelling in leerproses		11. Kritiese selfrefleksie
3. Evaluering van leeruitkomste		12. Nuuskierigheid
4. Formulering van leerdoelwitte		13. Onafhanklike toepassing van vakkennis
5. Gewilligheid om eie leer te rig		14. Selfaanpassing wat op terugvoer gebaseer is
6. Identifisering van bronne		15. Selfdoeltreffendheid
7. Identifisering van leerbehoeftes		16. Effektiewe saamwerk met maats
8. Effektiewe implementering van leerstrategieë		17. Werk nie om erkenning te ontvang nie
9. Intrinsieke motivering		18. Wilskrag

Afdeling B

Beantwoord asseblief die volgende vraag: Kies uit die tabel hier bo drie eienskappe wat jy glo (1) die meeste en (2) die minste tydens die les ontwikkel het, en gee elke keer ’n rede vir jou keuse.
1. Eienskappe wat die meeste ontwikkel was




2. Eienskappe wat die minste ontwikkel was

The post Selfgerigte leer: Die ervarings en menings van lewenswetenskappe-onderwysstudente tydens die gebruik van werkkaarte in ’n koöperatiewe onderrig-leer-omgewing appeared first on LitNet.

↧

Self-directed learning: The experiences and opinions of life sciences student-teachers worksheets in a cooperative teaching-learning environment

December 12, 2018, 1:27 am

≫ Next: Namibiese verhale: Die keiservoël oor Namaland en Die vertes in

≪ Previous: Selfgerigte leer: Die ervarings en menings van lewenswetenskappe-onderwysstudente tydens die gebruik van werkkaarte in ’n koöperatiewe onderrig-leer-omgewing

Abstract

Keywords: cooperative learning; life sciences teaching; scaffolding; self-directed learning; self-directed learning skills; self-directedness in learning; worksheets

Lees die volledige artikel in Afrikaans: Selfgerigte leer: Die ervarings en menings van lewenswetenskappe-onderwysstudente tydens die gebruik van werkkaarte in ’n koöperatiewe onderrig-leer-omgewing

The post Self-directed learning: The experiences and opinions of life sciences student-teachers worksheets in a cooperative teaching-learning environment appeared first on LitNet.

↧

Namibiese verhale: Die keiservoël oor Namaland en Die vertes in

December 12, 2018, 3:28 am

≫ Next: Só skryf mens ’n akademiese artikel

≪ Previous: Self-directed learning: The experiences and opinions of life sciences student-teachers worksheets in a cooperative teaching-learning environment

Die vertes in
Zirk van den Berg
Uitgewer: Kwela
ISBN: 9780795708824

Die keiservoël oor Namaland
Koos Marais
Uitgewer: Cordis Trust

Twee romans oor dieselfde stuk Namibiese geskiedenis

Sedert 2016 is twee werke gepubliseer wat lig werp op die onlangse Namibiese geskiedenis. So onlangs soos die Grensoorlog is die verhaalde gebeure nie, maar met die ideologie in gedagte dat Afrika die wieg van die mensdom is, sou gebeure aan die begin van die 20ste eeu tog wel as onlangs beskou kon word.

Die keiservoël oor Namaland (2016) van Koos Marais en Die vertes in (2018) van Zirk van den Berg kan beide as historiese romans beskou word. Die parallelle draad ten opsigte van tema en motief in hierdie werke het soveel raakpunte dat ek verras was toe Van den Berg my tydens ons e-pos-wisseling laat weet dat hy nie bewus was van die bestaan van Marais se roman nie.[1] Wat tyd- en ruimte-aanbieding sowel as tema betref, gaan die verhaalgebeure in albei werke oor die lot van die inwoners van Duits-Suidwes-Afrika gedurende 1905, ’n “(t)yd van beroering” (agterblad, Die vertes in). Die keiservoël oor Namaland se vertelde tyd strek van 1905 tot ongeveer 1908, terwyl Die vertes in fokus op die aanvangstydperk van die Herero-oorlog in 1905. Ek het vanuit ‘n lesersperspektief ervaar dat Die vertes in ‘n voorspel (en ’n voorspelling) was vir die gebeure in Die keiservoël oor Namaland. (Ek het Marais se boek vóór dié van Van den Berg gelees.)

Die hoofkarakter in beide romans is ’n Duitse jongman wat vars uit die Vaderland in die destydse Duits-Suidwes aan wal stap en betrokke raak by die oorlog tussen die Duitsers en die plaaslike bevolking.

In Die keiservoël kom die jong seun, Ernst Luchtenstein,[2] saam met sy ma, Therese, en sy sussie, Charlotte uit Duitsland in Lüderitzbucht (die huidige Lüderitz) aan om by hulle pa en eggenoot, Joseph Luchtenstein, aan te sluit. Op pad na die plaas in die binneland waar hulle hulle sou gaan vestig, word sy ma deur ‘n luiperd doodgebyt,[3] en Ernst en sy sussie beland op die plaas Paradys naby Keetmanshoop by die McKay-familie, wat hulle inneem en versorg soos hulle eie kinders. Hulle aanneem-ma is Gertruida, ’n Nama-vrou, en die pa, Robert, is ’n Skotse setlaar. In sy omwandeling maak Ernst kennis met leiersfigure onder die boorlinge, byvoorbeeld Cornelis Fredericks en Jakob Morenga, asook met Duitse militêre aanvoerders soos genl Lothar von Trotha.[4] Ernst stel hom dit ten doel om die gruweldade van sy landgenote en die gepaardgaande wreedheid waarmee hulle die krygsgevangenes in die konsentrasiekamp op Haaivin-eiland behandel het, aan die wêreld openbaar te maak. Hy sit dus die werk voort waarmee sy gestorwe moeder begin het, want sy het immers die gruweldade voor haar dood reeds begin opteken. Ernst trou met Regina Klube, ’n Duitse diensmeisie wat vir ’n Duitser en sy gesin op Aroab werk.

Ietwat hinderlik is dat die tydsverloop vanaf die Luchtensteins se aankoms (28 Maart 1906) totdat hulle trek begin (ook op 28 Maart), onrealisties kort is. Ten spyte van die feit dat Ernst op daardie dag kort by die dood omgedraai het en ook in dr Fischer se ondersoekkamer ’n draai gemaak het, het hulle nog dieselfde dag begin trek en by die Boerekamp aangekom. Wat ook jammer is, is dat die datums vanaf hoofstuk 20 nie meer in die hoofstuktitels voorkom nie. ’n Laaste puntjie van kritiek is dat die verhaal aan die einde (hoofstuk 42) onnodig uitgerek word en die verteltrant ietwat prekerig word.

Die 24-jarige Duitser Siegfried Bock, die hoofkarakter in Die vertes in, kom vroeg in 1905 met die skip in Swakopmund aan. Hy is buitengewoon klein van postuur en het boonop ’n swakkerige gestel, en dit is deur sy pa se toedoen dat hy gekeur is om in Duits-Suidwes militêre diens te doen – téén die aanbeveling van die dokter in Duitsland, wat van mening was dat hy nie weermagsmateriaal is nie. Net soos die hoofkarakter, Ernst, in Marais se boek, word Siegfried bewus van die wreedhede waaraan die Duitsers die Namas en Herero’s onderwerp. In die verhaal ontsnap ’n krygsgevangene, Mordegai Guruseb, uit die konsentrasiekamp op Swakopmund en kruip weg op die trein waarmee Siegfried se peloton van Swakopmund na die binneland reis. Hy probeer om gedurende die rit van die trein af te spring. Daar word onraad gemerk, die trein word tot stilstand gebring, en die soldate kry opdrag om die gevangene te soek en op sig te skiet. Siegfried kom op hom af waar hy in ’n klipskeur skuiling soek, maar skiet hom nie. Mordegai het hom immers kort vantevore van ’n gewisse dood gered toe hy ’n slang vlak voor Siegfried se voete gewaar en met ‘n klip doodgooi. So ontstaan die band tussen die Duitse soldaat en en die Nama-krygsgevangene wat mekaar in die toekoms nog meermale moes red – al was dit ook om hullesélf op dié manier te red. (Laasgenoemde dra by tot die geloofwaardigheid van die verhaal.)

Tydens die peloton se strooptogte word die tenger Siegfried deur sy makkers gekarnuffel, en word kort ná sy aankoms in Afrika ’n hulpelose ooggetuie van ’n gruweltoneel toe drie van sy makkers hulle skuldig maak aan ’n wrede en sinlose optrede teen ’n Nama-gesin. Net soos Ernst in Die keiservoël besluit Siegfried dat die dade van sy mede-Duitsers nie ongestraf verby mag gaan nie, en vertel sy bevelvoerder daarvan. Oberst Berghammer, soos ook ander militêre bevelvoerders later sou doen, probeer hom oortuig dat dit maar is hoe oorlog werk: Jy moet doodmaak voordat jy doodgemaak word.

Dit is duidelik dat beide outeurs ’n regstellende boodskap wou uitdra. Anders as Van den Berg se fiktiewe roman waarin die breë historiese tydruimtelike gebeure as raamwerk so getrou moontlik nagevolg is, is Die keiservoël oor Namaland op grond van verskeie kriteria eerder ’n biografiese geskiedkundige roman. Die aanwesigheid van ’n bronnelys en foto’s is maar twee aspekte wat daarop dui. Nie alleen het die skrywer ’n werkswyse gevolg gegrond op navorsing en die insameling van eerstehandse kennis nie, maar ook die inhoud is krities, en vir ’n spesiale doel geskryf. Ek glo die doel was tweeledig: Die eerste was om uit te kom met waarhede oor ons geskiedenis. Wat waarheidsgetrouheid betref, is Die keiservoël dus eerder informatief as wat dit neig na biografiese fiksie. Deur middel van hierdie werk is ’n stuk geskiedenis na die oppervlak gebring, en Namibiërs, veral “inkommers” (soos ek in die tagtigerjare), is opnuut geraak deur die verskrikking van die gebeure. Ek het besef dat indien die skrikwekkende gebeure in Suidwes-Afrika vroeër aan die lig gekom het, Hitler se skrikbewind tydens die Tweede Wêreldoorlog moontlik verhoed of getemper kon gewees het. Hierdie besef is oorweldigend. Marais stel dit uiters raak in die outeursnotas: “Slegte goed gebeur wanneer goeie mense niks doen nie”; en Siegfried vra in Die vertes in aan luitenant Berghammer: “U sê ons moet ons blind hou ter wille van ons oorlewing” (76).

Die verwronge wetenskaplike motiewe om “die fisionomie van idiote” (Die vertes in, bl 43) na te vors, is een van die gemeenskaplike temas in hierdie twee werke. Die gestorwe Namas en Herero’s, die “(w)oestelinge en untermenschen” (44), se beendere en organe het as ondersoekmateriaal gedien in dr Fischer (’n werklike geskiedkundige figuur) in Die keiservoël en dr Pitzer (’n fiktiewe figuur in Die vertes in) se projekte om lig te werp op die sogenaamde skakel tussen mens en dier.

Koerantlesers in Namibië volg die afgelope paar jaar die onderhandelinge tussen die Namibiese en die Duitse regerings oor die talle skedels wat aan die begin van die 20ste eeu na Duitsland gestuur is onder die dekmantel van navorsing. Na vele onderhandelingsessies vanaf 1990 het die derde repatriasie van Nama- en Ovaherero-oorskotte op 1 Augustus vanjaar op die internasionale lughawe Hosea Kutako aangekom.[5]

As Namibiër is ek geensins ingestel op “German-bashing” nie (soos ‘n Duitse vriend van my dit noem). Maar ek glo dat hierdie stap van repatriasie nodig was om die sielkundige skade te herstel en opgekropte woede te verwerk om sodoende die menswaardigheid van Namibiërs wie se voorsate gely het, in ere te herstel.

Objektiwiteit is egter in beide werke aanwesig, en dit is ’n verdere aspek waarvan die antagoniste telkens die hoofkarakters bewus wil maak. Die “ander kant” (my aanhaling) van die saak mag nie vergeet word nie. So erken Berghammer teenoor Siegfried dat hy beslis nie die gewelddadige optrede van sy manne goedkeur nie, maar dat “die vyand ook nie engele (is) nie”, en dat “(w)anneer dit van manne verwag word om die heiligste van taboes te breek, om ander mense dood te maak, ander sedes ook in die slag (bly)” (75).

‘n Verdere (leit)motief in die romans is die Afrikaruimte wat verskillend op individue inwerk. Vir die hoofkarakters in beide werke is die grootse en eensame Afrikaruimte oorrompelend, maar aangrypend. So besluit Siegfried kort na sy aankoms in Afrika, alleen op die spoor van die ontsnapte krygsgevangene, dat hoewel hy homself nie as gelowig beskou nie, hier iets groters werksaam is as enigiets anders wat hy ooit teëgekom het. “(A)s hier iemand is, (moet) dit God wees, en as God bestaan, (sal) Hy hier wees” (29). Vir Berghammer (die antagonis) is Afrika “bloot die volgende stap in my loopbaan. Ek wil ’n lewe hê nadat hierdie besigheid verby is, ek wil nie in hierdie godverlate plek omkom nie” (75).

Die keiservoël oor Namaland is ’n reusewerk, nie net wat statuur betref nie, maar ook gesien teen die agtergrond van Marais se agt jaar lange navorsing oor die biografiese onderwerp en die geskiedkundige gebeure. Vir dié lesers wat in die geskiedenis van Namibië belangstel, is Marais se boek ’n móét-lees. Sy harde werk is bekroon toe die Orde van die Beiteltjie deur Fanie Marais van Cordis Trust tydens die Windhoek Woordfees vanjaar aan hom oorhandig is. Dit bring my by die tweede doelstelling: Koos Marais stel dit baie duidelik dat wat hy graag met sy boek wou bereik, is om erkenning te gee aan die Namavolk vir hulle bydrae tot Afrikaans in Namibië. Marais het aan die einde van 2016 by ’n geleentheid op Maltahöhe die boek amptelik aan die Namas oorhandig. Vir hom was dit ’n geleentheid waaroor hy baie jare gedroom het: “Ek het hierdie Afrikaanse boek waaraan ek so lank gewerk het, oorhandig aan die mense vir wie dit só belangrik is.”[6]

Die vertes in van Zirk van den Berg is boeiende leesstof (hoewel in enkele gevalle effe voorspelbaar). Die skrywer het die vermoë om lewenswaarhede op ’n verrassende wyse en vanuit ’n vars perspektief neer te pen. As Siegfried uiteindelik die geleentheid kry om die grootgeboude medesoldaat Grajek vreesbevange te sien, verduidelik die verteller dat iemand wat van nature sterk is, “waarskynlik min kans gehad (het) om dapper te leer wees” (163). En dit is juis iets wat die tengergeboude Siegfried heel vroeg in sy lewe moes leer. Nóg ‘n raakvatbeskrywing (daar is heelwat meer) gaan oor die feit dat ’n mens soms gewaarwordinge het wat jou onrustig stem omdat jy nie heeltemal die omvang daarvan kan begryp nie. En as ’n skrywer dit dan namens jou verwoord, erken jy dit met dankbaarheid en kan jy (byna) daarmee vrede maak. Dit word ervaar as ’n “flikkering van insigte wat maar net nie wil kristalliseer nie”, wat te make het met “die gevoel dat (j)y die instrument van ’n sosiale orde is wat (j)y nie onderskryf nie, maar waarteen (j)y (jou) nie kan verset nie” (212). En nou begryp ek wat soms ’n krieweling in my gemoed veroorsaak: die grootsheid van ons land is te groot vir my om klein te kry.

Die uitwerking van die historiese gebeure wat in hierdie twee romans belig word, is ‘n waarskuwing dat die sug na mag dodelik is. En vanweë die oergedagtes wat opgeroep word, dink ek onwillekeurig terug aan die Bybelse vloed wat die mensdom voor Christus byna uitgewis het.

Hierdie twee literêre tekste sal gesogte Kersgeskenke wees!

Beuke-Muir is verbonde aan die Universiteit van Namibië, Windhoek

[1] Hoewel Van den Berg in Walvisbaai gebore is, het sy ouers Kaap toe verhuis toe hy sy skoolloopbaan begin het, en vanaf 1998 woon hy en sy gesin in Nieu-Seeland.

[2] Ernst en Regina Luchtenstein het vyf kinders gehad, en het die laaste paar jaar van hulle lewe in Seepunt (RSA) gewoon. Ernst sterf in 1972 (Epiloog).

[3] Hoewel dit op grond van die outeursnotas as die waarheid aangebied word, betwyfel Piet van Rooyen hierdie gegewe hoofsaaklik op grond van sy kennis oor die geaardheid van hierdie spesie.

[4] Hierdie Duitse generaal is berug vir die feit dat duisende Herero’s en Namas onder sy aanvoering gesterf het.

[5] https://www.republikein.com.na/nuus/skedels-terug-op-eie-bodem2018-09-03.

[6] https://maroelamedia.co.za/afrikaans/boeke/die-keiservoel-oor-namaland-oorhandiging-van-die-boek-aan-namas.

The post Namibiese verhale: Die keiservoël oor Namaland en Die vertes in appeared first on LitNet.

↧