Luther as himnodis

Martin Luther was ’n prolifieke en veelsydige skrywer van geestelike liedere om by die erediens in die kerk gesing te word. Vir sy stofgewe het hy Bybelse materiaal geneem, asook gebeurtenisse wat in sy eie lewe  én in die vroeë Reformasie plaasgevind het. Sy melodieë het hy uit die ryke Duitse volksmusiek geneem. Self was hy ’n resonante tenoor lief vir sing (sien Walther von Loewenich, Martin Luther: The Man and his Work, Augsburg, 1982, bl 286), en het hy sy liedere soms self begelei met die luit – waaruit die Duitse waldzither as nasionale musiekinstrument later ontstaan het.

Psalm 46 (“God is ’n toevlug”) het hom sy grootse en beroemde “Ein feste Burg ist unser Gott” (“’n Vaste burg is onse God”) laat skryf, en Lukas 2:11–12 (waar ’n engel aan die herders op die oop veld verskyn het, en hulle die tyding van Jesus se geboorte in Bethlehem aangekondig het) was weer die inspirasie vir sy “Vom Himmel hoch, da komm ich her” (“Vanuit die hoë hemel kom Ek”). Die teregstelling van Johann Esch en Heinrich Voes deur die RK Kerk as die eerste martelare vir hulle Lutheraanse sieninge, het hom weer die stof gegee vir “Ein neues Lied wir heben an” (“Ons hef ’n nuwe lied aan”). Luther se lied van geloofsbelydenis van 1524, “Wir glauben all an einen Gott” (“Ons glo almal in één God”), vorm ’n belydenis in drie stansas van die Apostoliese Geloofsbelydenis in sy Klein Kategismus. Sy 1538-versifikasie van die “Onse Vader”, naamlik “Vater unser im Himmelreich”, kom ook uit sy Klein Kategismus, met ’n stansa elk vir die sewe bede, plus die openings- en besluitende stansa.

Die bewaar-geblewe manuskripte van Luther se liedere toon dat hy dit voortdurend hersien en verfyn het.

Luther het “Aus tiefer Not schrei ich zu dir” (“Uit diepe nood roep ek U aan”) in 1523 geskryf as ’n himniese versifikasie van Psalm 130 (“Uit die dieptes”) en het dit as ’n voorbeeld gestuur aan ander evangeliese kollegas om Psalmiese himnes in Duits te skryf vir gebruik by eredienste. In samewerking met Paulus Speratus is hierdie, en sewe ander liedere, opgeneem in sy Achtliederbuch, die heel eerste Lutheraanse gesangeboek. In 1924 het Luther sy oorspronklike stansa Psalmfrasering in ’n vyf-stansa-Reformasielied ontwikkel op die tema “deur genade alleen”. Omdat dit die essensie van Reformasieleerstelling uitgedruk het, het dit ’n verbreide uitbreiding gaan vorm van “Aus tiefer Not schrei ich zu dir”, en het dit die aangewese komponent gevorm by verskeie regionale Lutheraanse liturgieë, en is wyd gebruik by begrafnisse, Luther s’n ingesluit. Saam met Erhart Hegenwalt se himniese verwerking van Psalm 51 (’n boetelied van Dawid) is Luther se verbreide lied ook aangeneem as die vyfde deel van sy Kategismus, waar dit gaan om belydenis van sondes.

Luther het ook die bekende “Ach Gott, vom Himmel sieh darin” (“O God, sien neer vanuit die hemel”) gekomponeer. Sy “Nun komm, der Heiden Heiland” (“Kom nou, Redder van die heidene”) is gebaseer op die bekende Latynse frase “Veni redemptor gentium”, en het die Hauptlied geword by die Advent. Ook die Latynse “A solus ortus cardine” het Luther getransformeer tot “Christum wir solle loben schon” (“Laat ons Christus nou prys”). “Veni Creator Spiritus” (later Karl Barth se motto) het hy omskep in “Komm, Schöpfer Geist” (“Kom, Skepper-Gees”).

Luther het ook twee liedere oor die Tien Gebooie geskryf, naamlik “Die sind die heiligen Zhen Gebot” (“Dit is die heilige Tien Gebooie”) en “Mensch, willst du leben seliglich” (“O mens, wil jy salig lewe”). Luther se “Gelobet seist du, Jesu Christ” (“Loof U, Jesus Christus’) het weer die Hauptlied by Kersfees geword. Vir Pinkster het Luther die lied “Nun bitten wir den Heiligen Geist” (“Nou smeek ons die Heilige Gees”), en vir Paasfees “Christ ist erstanden” (“Christus het opgestaan”), gebaseer op die Latyn “Victimae paschali laudes”, geskryf. Luther se “Mit Friend und Freud ich fahr dahin” (“Met vrede en vreugde gaan ek heen”) is ’n parafrase van Lukas 2:25 vervolgens (die loflied van die ou Simeon) se “Nunc dimittis”. Dit was aanvanklik vir reiniging bedoel, maat het mettertyd ’n begrafnislied geword. Die bekende “Te Deum” het Luther geparafraseer as “Herr Gott, dich loben wir” (“Here God, ons loof U”).

Oor die kategismus rondom die Doop (in sy Klein Kategismus) het Luther in 1541 die lied “Christ unser Herr zum Jordan kam” (“Na die Jordaan het Christus onse Here gekom”) geskryf.

Luther het ook die melodieë van ander komponiste gebruik, Soos Johann Walter s’n met die opstel van Psalm 67 as ’n gebed, en Wofgang Heintz se melodie wat hy gebruik het met die introduksielied van die Lutheraanse Reformasie te Halle in 1541.

Martin Luther het selfs ook meermale die musiek geïnspireer van Johann Sebastian Bach, wat verskeie van Luther se verse as korale in sy kanto’s ingesluit het.

Luther se siening van die lewe na die dood

Hierdie onderwerp is een waaroor daar al veel gespekuleer is. Die Stellenbosse filosoof Johannes Degenaar (1926–2015) het in 1963 sy opspraakwekkende werk die lig laat sien oor die sterflikheid van die siel. Martin Luther het hom ook die vraag afgevra wat van die mens se siel word na sy dood, dws in die interim na sy sterwe en die Groot Opstanding en Oordeel. Selfs die ou Egiptenare kon nie hierop ’n klinkklare antwoord gee nie: hulle het die ka beskou as die lewensprinsipe en dubbelganger van die mens in onderskeiding met sy ba as die siel weer in onderskeiding met sy liggaam. Om te sterf was vir hulle “om na jou ka te gaan”.

In kontras met Johannes Calvyn en Philipp Melanchthon het Luther volgehou dat wanneer die mens sterf, sy siel “gaan slaap”. Daarom het hy die NT-gelykenis van die ryk man en Lasarus (Lukas 16:19–31) soos tradisioneel geïnterpreteer bevraagteken. Luther het dus die RK dogma van ’n reinigende vagevuur in die Hiernamaals verwerp. As die mens sterf, gaan sy siel na ’n “dodekamer” waarin hy in volkome rus en vrede slaap, vry van enige tormentasie vir sy vele vergrype gedurende sy lewe op aarde. Daarvoor lê Oordeelsdag voor. Luther het wel die kontinuïteit van persoonlike voortbestaan verdedig – al die spore wat die pelgrim op aarde agterlaat. Franz Pieper wys in sy Christliche Dogmatik van 1920 daarop dat Lutheraanse volgelinge later van sy mening gaan verskil het, soos Johann Gerhard byvoorbeeld, en gesê dat die mens se siel direk na sy bestemming gaan. Maar dan is die laaste Oordeel onduidelik.

Luther se kommentaar op Genesis bevat ’n passasie waarin hy tog sê dat die siel van die gestorwene nie slaap nie (anima non sic dormit), maar wakker bly (sed vigilat) om visioene te ervaar. Gottfried Fritschel het in 1867 daarop gewys dat hier nie van die siel van die dode gepraat word nie, maar van ’n man wat nog leef (homo enim in hac vita), moeg van sy dagtaak (defatigus diurno labore), wat saans in sy kamer gaan slaap (sub noctem intrat cubiculum suum), waar hy slegs normale drome ervaar. As ’n mens slaap, hoe ook al, rus jy, vry van die kwade, die helse vuur en moord, het Luther (vir homself) volgehou. Sien hier verder Luther se Schmalkaldische Articuli van 23 Februarie 1537, waar hy te Schmalkalde in Thurgina vir die Duitse prinse en Lutheraanse teoloë weer eens die essensie van sy hervormende idees uiteengesit het – en dan ook veral eerder met die klem op die amp en werk van Jesus Christus as Verlosser.

Kontroversie oor die Nagmaal tussen Luther en Zwingli

In Oktober 1529 het Philip van Hesse ’n samespraak in Marburg gereël om eenheid te verkry tussen die Saksiese en Switserse hervormers oor die aard van die Eucharistie.

In I Korinthiërs 11:23–-26 lees ons dat met die instelling van die Nagmaal, Jesus brood gebreek het en gesê het: “Neem, eet; dit is my liggaam wat vir julle gebreek word”, en daarna het Jesus die beker geneem en gesê: “Hierdie beker is die nuwe testament in my bloed; doen dit, so dikwels as julle daaruit drink, tot my gedagtenis.” Die Evangelies rep nie ’n woord oor hierdie formulier nie (en Paulus haal die NT ook nêrens aan nie – want die Evangelies het vir ’n groot deel tot stand gekom nadat Paulus sy briewe begin skryf het, hoewel geensins totaal (soos by die Vierde Evangelie) nie. Het Paulus Johannes se Evangelie en briewe ooit gelees?

Luther het hier die transsubstansiasie-leer gevolg, maw dat die brood werklik die liggaam van Christus is, en die wyn sy bloed. Zwingli, Melanchthon, Martin Bucer en Johannes Oecolampidius uit Switserland het weer gemeen dat die brood en die beker slegs simbolies opgeneem moes word. Vir Luther was die liggaam van Jesus en sy bloed ’n werklike teenwoordigheid van Jesus self nadat die priester dit geheilig het. In tekenkryt sou Luther op sy lessenaar geskryf het: Hoc est corpus meum (“Dit is my liggaam”).

Die vergadering, waarin soms harde woorde geval het volgens transkripsies daarvan, kon nie die saak besleg nie. Dit was by hierdie vergadering dat Zwingli opgemerk het dat die lesing van Johannes 6:63 dat die vlees van geen nut is nie, glad niks beteken nie (hê sàrks ouk ôpheleî oudén), sy “nek breek”, waarop Luther sou geantwoord het dat die Duitsers sterker nekke het.

Die rol van die rede by Luther

Sommige studente van Luther se leerstellings voer aan dat die rede, per se, geen rol in sy teologie speel nie, en dat die rede in werklikheid antiteties fungeer teenoor geloof. Luther het dit gestel dat al die artikels van die Christelike geloof alleen deur God in sy Woord openbaar word, en dat die teenwoordigheid van enige rede daarin volkome onmoontlik, absurd en selfs vals is. Die rede is die grootste vyand van die geloof, het hy volgehou, want dit kan op geen manier tot geloof of tot die spirituele bydra nie (vgl hier sy Tischreden [“Tafelpraatjies”] wat sy volgelinge sedert 1529 gereeld aangeteken het). Maar dan weerspreek Luther hom elders weer as hy beweer dat die menslike rede, wanneer dit “verligtend” is, nie teen die geloof veg nie, maar dit eerder versterk (vgl sy Tischreden, CCXCIV).

Vanweë sy ingewikkelde karakter (psigonomie) was Luther ’n uiterste pessimis, soos hy dit dan ook by geleentheid gestel het: “Es ist doch unser Tun umsonst, auch in dem besten Leben” (“Alles wat ons doen is tevergeefs, selfs die beste in die lewe”). Die stryd tussen Wissen und Glaube woed nog steeds voort in die Christelike teologie.

Luther en Islam

Ten tye van die Marburg-samespraak was Suleiman die Grote besig om Wene te beleër met sy groot Ottoman-leër (vgl Richard Marius, op cit, bl 220). Die beleg van Wene is op 14 Oktober 1529 afgeweer – iets wat Luther as ’n groot wonderwerk gesien het. Luther het die Weste aangemoedig om die Turke te verdryf in sy 1518-“Verklaring van die 95 Stellings”. Hy het die Turke gesien as ’n vloek wat God gestuur het om die Christene te straf, selfs as die agens wat God bewerk het om die pous (van die RK Kkerk) as Antichris te onttroon. Luther het egter enige “heilige oorlog” verwerp, want dit sou stry teen die Evangelie van vrede en liefde van Jesus Christus (vgl William P Brown, The Ten Commandments: Reciprocitry of Faithfulness, Westminster John Knox Press, 2004 en Bernhard Lohse, Martin Luther: Eine Einfüring in sein Leben und sein Werk, München, 1981, 61). ’n Niereligieuse oorlog teen die Turke het hy egter onderskryf (Marty, op cit, bl 166; Marius, op cit, bl 219; Brecht, op cit, ble 365 en 368).

In 1542 het Luther ’n Latynse vertaling van die Qur’aan gelees (Brecht, op cit, vol 3, bl 354). Daarna het hy verskeie kritiese pamflette teen “Mohammedanisme” of “Die Turk” geskryf. Hoewel hy hulle gesien het as ’n werktuig van die duiwel, het hy tog gesê: “Laat die Turk glo en lewe soos hy wil, net soos ’n mens die pousdom en ander valse Christene laat lewe.” Luther was teen die verbanning van die Qur’aan omdat hy wou hê dat die Qur’aan homself moes blootstel aan ontmaskering (Brecht, op cit, vol 3, bl 355).

Luther en die Tien Gebooie in die OT

Vroeg in 1537 het Johannes Agricola (1494–1566), toe pastoor van Luther se geboortedorp Eisleben, ’n preek (sermoen) gelewer waarin hy beweer dat die NT-evangelie van liefde die wettiese OT met sy tien gebooie vervang het. Dit het gelei tot ’n beweging van groot teenstrydigheid (antinomisme < nómos, “wet”). Luther moes bontstaan deur enkele stellings daarteen die lig te laat sien waarin hy beide waarhede moes verdedig. Hy het die toepassing van die wet (Torah) in die Nuwe Bedeling beskou as die werktuig waarmee die Heilige Gees die gelowige op die regte pad hou. Eintlik lê die OT baie na aan die natuurwet van wat reg en wat verkeerd is, onderskei. As die tien gebooie van die OT nie meer op die Christene van toepassing sou wees nie, sou dit beteken dat die Christene nie langer sondaars is nie, maar net ’n kerk vol heiliges uitmaak. Die tien gebooie druk alleen die wil van God uit wat die Christen ook moet nakom. Vir Luther het die nakoming van die OT-wet sekerlik saamgehang met die leer van die eskatologie, dws die Oordeel van God oor die mens wanneer hierdie wêreld tot ’n einde kom. Die wederkomsverwagting van die vroeë Christelike kerk was natuurlik reeds baie sterk: Jesus sou binne hulle eie leeftyd nog terugkeer vir die finale Oordeel. Vir die Jode het dit saamgehang met die koms van die beloofde Messias (kyk veral by Jesaja). Paulus het dit ook behandel in I en II Thessalonisense, en die apokaliptiek van die skrywer van die boek Openbaring is werklik skrikwekkend.

Die anti-Semitisme van Luther

So onlangs nog as 1993 het Richard Geary van Nottingham in Engeland die kwessie van Martin Luther se anti-Semitisme weer in besonderhede opgeneem in sy boek Hitler and Nazism. Hy het oa statisties daarop gewys dat die Nazi-party destyds heel buite verhouding stemme verkry het van die Protestantse gebiede in Duitsland in vergelyking met die Rooms-Katolieke dele. Dit is moeilik om in hierdie debat volkome reg te laat geskied aan hierdie kwessie, want Luther het sy anti-Joodsheid gebaseer op ’n godsdienstige beginsel en nie ’n politiese een nie. Tog is ’n eeu oue atmosfeer teen die Jode in Duitsland geskep.

Drie jaar voor sy dood in 1546 het Luther twee monumentale werke oor die Jode gepubliseer: Von den Juden und Ihren Lügen en Von Schem Hamphoras und vom Geschlecht Christi. Sy hoofprimêre argument was natuurlik dat die Jode verantwoordelik was vir die dood van Jesus –- deur wie se einste bloedoffer, so uiters paradoksaal beoordeel, die mensheid juis alleen gered kan word. Luther, dit klop nie! Die kruisdood van Jesus het die tragedie van die Jode, die uitverkore Bondsvolk van hul God Jahwe, geword.

Luther het sy hele lewe deur teen die Jode gepreek: brand hulle sinagoges af, verwoes hulle huise, vernietig hul gebedeboeke, verbied hulle rabbi’s om te preek, lê beslag op hulle eiendomme en geld, verban hulle vir altyd, en laat hulle gedwonge arbeid verrig. Doen dit alles as, ja, ’n diepe offer aan God (“scharfe Barmherzigkeit”).

Dit was die tragiese milieu waarbinne Adolf Hitler en sy miljoene volgelinge tradisioneel grootgeword het. Hitler se biograaf, Roland Bainton, het die versugting uitgespreek dat Luther tog maar moes gesterf het voordat hy sy anti-Joodse geskrifte van sy laaste drie jaar van sy lewe geskryf het. Op 10 November 1938, dws die dag van Luther se verjaarsdag, het biskop Martin Sasse hom in ’n preek verheug dat die Joodse sinagoges in Duitsland besig was om in vlamme op te gaan. Christopher Probst toon in sy boek van 1012 oor die demonisering van die Jode toe Hitler aan bewind gekom het, aan hoe die Lutherse kerk, ex cathedra, in die hande van die Nazi’s gespeel het. Heinrich Himmler het Luther in 1940 as ’n profeet van die Derde Ryk gesien. EH Schulz en R Frercks het in hul “Ariese Wetgewing” die Jode as volk ook gediskrediteer soos hulle geleer was. Mark Edwards het in sy Luther’s Last Battles van 1983 Luther se al erger wordende anti-Semitiese uitsprake aan die einde van sy lewe toegeskryf aan die “verswakte denke”’ van sy laaste jare. Hy het op 62-jarige ouderdom gesterf. En hierdie argument is slegs ’n naïewe poging om hom te wil “regverdig”.

Dink dan vir ’n oomblik aan Hitler, die tiran wat hy was, en wat as Führer die verantwoordelikheid gedra het vir sy eie volk se jammerlike ondergang, binne hierdie historiese perspektief. Ons leef binne ’n gebroke werklikheid. Om politiek met godsdiens te vervleg, sorg meestal vir ’n gevaarlike en dodelike konkoksie – soos tans met die “Kalifaat” in die Midde-Ooste. Hierdie kwessie vorm die groot skadukant van Martin Luther.

Sedert die tagtigerjare van die vorige eeu het die Lutherse kerk die anti-Joodse uitsprake van Martin Luther egter uitdruklik gerepudieer.

Luther en die bigamie van Philip van Hesse

Martin Luther het ook ’n tweede groot oordeelsfout gegaan. Philip I, landgraaf van Hesse, wou ook met een van sy vrou se hofdames trou, en die Christelike kerk keur veelwywery nie goed nie. In Desember het hy Martin Luther, Philipp Melanchthon en Martin Bucer as vriende genader en gevra of dit tog vir hom geoorloof sou wees, en ’n voorbeeld van poligamie by ’n ou kerkvader aangehaal. Die hervormde teoloë wou nie ’n algemene reëling hier gemaak het nie, maar het die landgraaf aangeraai dat as dit sy vaste besluit was, hy dit dan maar dig geheim moet hou. Op 4 Maart 1540 het Philip toe ook in die huwelik getree met Margaretha von der Saale, met Melanchthon en Bucer as getuies. Die geheim het egter gou uitgekom, en Philip het toe gedreig om Luther se toestemming daarvoor openbaar te maak. Luther het hom geadviseer om eerder ’n deeglike en goeie (wit) leuen te vertel aan die volk daar buite om sy naam skoon te hou. Luther se biograaf, Martin Brecht (op cit, vol 3, ble 206, 212, 214 en 205–15) het hierdie misstap van Luther met groot omsigtigheid bespreek, en sê dat dit een van die grootste foute was wat die groot hervormer in sy lewe begaan het. Koning Dawid, lees ons in die OT, was ’n “man so na die hart van God”, tog het ook hý eenmaal gruwelik gefaal as ons in volle besonderhede gaan oplees in II Samuel 11 van hoe hierdie einste koning Dawid owerspel gepleeg het met Batseba wat hy kaal sien bad het (en daarmee ’n kind verwek het). En koning Dawid het toe gesorg dat Batseba se man, Uria, die Hetiet, in die voorste gevegslinie sou sterf.

Luther se siektes en dood

Martin Luther was, met al sy diverse verpligtinge, vir baie jare nie ’n gesonde man nie. Hy het in sy later jare aan Ménière se sindroom gely, ’n komplekse siekte waarby, aanvalgewys, hardhorendheid, draaiduiseligheid en motoriese nustagmus (“oë wat nie stip aandag kan behou nie” < Grieks vustádzein) voorgekom het. In moderne taal sou ons dit ook deels vertigo kon noem. Daarby het hy later ’n gedurige oorsuising (tinnitus) gehad. Hy het ook soms floutes ervaar, en het op sy oudag ook katarakte op sy ooglense ontwikkel (< Grieks kataráktes, “watervalle (voor die ooglens”)). Daarby het hy later ook angina pectoris (hartkrampe) ervaar, en stene in sy niere en blaas gekry. Artritis en heupjig was hom ook nie gespaar nie. By geleentheid het hy ook infeksie in een van sy ore gekry wat die oordrom laat bars het. ’n Gekweste man op 60. En hy het ook, volgens homself, gereeld psigiese versoeking (Anfechtung, “aanvegtinge”) belewe van die verkeerde te wil doen. Sien hier Friedrich Küchenmeister, Dr Martin Luthers Krankengeschichte (Leipzig, 1881).

’n Jaar voor sy dood het Luther drie keer in die Markkerk van Halle nog gaan preek. Hy was ’n uitstekende prediker. Hy kon sy moedertaal, Duits, op ’n besonder geslypte wyse hanteer, en daarby was hy ’n redenaar wat die truuks van die antieke retoriek geken het.

Luther se laaste preek het hy op 15 Februarie 1546 op sy geboortedorp, Eisleben, gelewer, drie dae voor sy dood. En hierdie preke was in hulle geheel gerig teen die Jode wat Jesus nie as hulle Messias wou aanvaar nie. Léon Poliakov (The History of Anti-Semitism: from the time of Christ to the Court Jews, oorspr Frans, 1955; vert 1966, Vanguard Press, bl 220) sê dat die Jode ’n obsessie by Luther geword het, en dat Luther in hierdie laaste preke van hom dit as ’n saak van groot noodsaaklikheid gesien het dat al wat ’n Jood is, van Duitse grondgebied verwyder moes word. Poliakov, Russies van geboorte, ’n man wat later in Frankryk gaan woon het, het sy hele lewe gewy aan skrywes oor die groot “Ariese Leuen”, die anti-Semitisme en die Joodse volksmoord (Holocaust < Grieks holókaustos, “geheel verbrand”) onder Hitler. James McKinnon, ’n Skot wat om gesondheidsredes aan die Teologiese Seminarium van Stellenbosch kom studeer het (1881–85) en later professor in kerkgeskiedenis aan die Universiteit van Edinburgh geword het, het in sy Luther and the Reformation (in 4 volumes, 1925–30) gestel dat Luther met sy laaste vurige preke besluit het “to drive the Jews bag and baggage from their midst, unless they desisted from their calumny and usury and became Christians” (vol IV, bl 204).

Martin Luther se laaste reis was na Mansfeld, waar hy die familie se belange in vader Hans se kopersmeltery vir sy nageslag wou gaan verseker. In 1545 en 1546 het hy drie reise daarheen onderneem.

Die aand van 17 Februarie 1546, teen agtuur nm, het Luther gekla van erge borspyne. Hy het toe na sy bed gegaan en gebid: “In U hande gee ek my gees oor, U wat my verlos het, O Here, getroue God” (Psalm 31:5). Op die oggend van 18 Februarie, teen eenuur, het hy wakker geword van pyne op die bors en is hy met handdoeke toegemaak. Hy het God weer gedank vir sy Seun wat aan hom geopenbaar is en in wie hy geglo het. Hierop het sy vriende Justus Jonas en Michael Coelius hom hardop gevra: “Geëerde vader, is u gereed om te sterf met u geloof in onse Here Jesus Christus? En bely u (steeds) die leerstellinge wat u vir ons in sy Naam geleer het?” Hierop het Luther duidelik geantwoord: “Ja”. ’n Beroerte het hom kort daarna sy spraak laat verloor, en hy het teen 2:45 op die oggend van 18 Februarie 1546 gesterf. ’n Groot gees op aarde was nie meer nie – na ’n veelbewoë leeftyd van 62 jaar.

Luther is daarna in die Kasteelkerk (die “Slotkerk van Stellinge”) op Wittenberg reg voor die preekstoel begrawe. Die begrafnis is gelei deur sy vriende Johannes Bugenhagen en Philipp Melanchthon. ’n Jaar later toe Karl V, keiser van die Heilige Romeinse Ryk, se troepe die stad ingeneem het, is hulle opdrag gegee om Luther se graf onversteurd te laat.

Karakter en voorkoms van Martin Luther

Na sy uiterlike voorkoms was Martin Luther ’n forse en indrukwekkende figuur. Hy het ’n vol gesig met ’n vleessagte vel gehad, met ’n sterk mond en ’n diepdeurdringende kyk in sy oë. Hy het ’n kort en dik nek gehad met ’n ietwat dubbele ken. Ons besit vandag goeie houtsnee-afbeeldinge van Luther deur Hans Brosamer (1530), asook Lucas Cranach die Ouere, en Lucas Cranach die Jongere (1546, Luther se sterfjaar).

Martin Luther het ’n komplekse karakter gehad: sy vriende was baie lief vir hom, en sy vyande het hom ewe-eens net so goed gehaat. Hy was ’n baie emosionele mens wat erg driftig kon word. Selfs sy vrou, Katharina, het hom by geleentheid gemaan om nie soms so onbeskof en kortgebaken te wees nie. Terwyl Johannes Calvyn van Genève deurentyd sy helder intellek laat spreek het, het Luther hom meer dikwels deur sy emosies laat lei, wat soms bloot impulsief was.

Martin Luther het ’n goeie woordeskat gehad om iemand mee te kon slegsê. Hy het die berugte Engelse koning Henry VIII, ofskoon hy hervormingsgesind was teen Rome, daarvan beskuldig dat hy alleen maar sy eie wellustigheid verskoon wou kry, en na hom verwys as “’n vark, ’n esel, ’n kewer, ’n vlooi, die kind van ’n adder; ’n loodvoetige imbesiel; ’n liegbek, ’n flatus ventris (slegte reuk); ’n skaapboud; ’n mal vark met ’n skuimbek; ’n koue asem; ’n mishoop; ’n besemkop; ’n boelie; ’n stoflekker; en ’n koolkop”.

Teologies het Luther na die Jakobusbrief in die NT verwys as “’n strooibrief” (Darum ist sanct Jakobs Epistel eyn rechte stroerin Epistel denn sie dret keyn Evangelisch art an yr hat, doch dawon weytter yan andern Vorrheden) – sekerlik omdat dit die nutteloosheid van geloof sonder werke verkondig. (Vgl 2:24: “Sien julle dan nou dat die mens geregverdig word uit die werke en nie alleen uit die geloof nie?” Goeie werke het hy alleen gesien as uitvloeisel van die geloof, en nie as voorwaarde vir redding nie. Net so het hy na die Mosaïese wet van die Jode verwys as ’n Sachsenspiegel (’n Middeleeuse OT-wetboek opgestel deur die Sakser Eike von Repkow.)

Tog het hy homself steeds net ’n “bedelaar” genoem. Daar is ’n “geestelike testament” van hom op ’n aparte stukkie papier gevind wat sekerlik sy hele lewensbeskouing tipeer. Dit lui driedelig: (1) Niemand kan ooit Vergilius se Bucolica (pastorale digkuns) werklik verstaan wat nie vir minstens vyf jaar ’n veewagter was nie, en ook nie sy Georgica as jy nie vir vyf jaar ’n landbouer was nie. (2) Niemand kan ooit Cicero se Briewe verstaan, soos ek geleer het, tensy hy hom vir 20 jaar met prominente staatsake besig gehou het nie. (3) En ek weet ook dat die Heilige Skrywers nooit genoegsaam begryp kan word as iemand nie self vir 100 jaar oor kerke saam met sy profete regeer het nie, soos Elija, Elisa, Johannes die Doper, en Christus en sy apostels. Moenie die goddelike Aeneïs aanval nie, nee, kniel eerder eerbiedig neer op die grond wat dit betree. Ons is bedelaars. Luther het hierdie stukkie in Latyn opgestel; slegs die heel laaste sinnetjie was in sy moedertaal, Duits: “Ons is bedelaars.” Dit herinner aan Desiderius Erasmus van Rotterdam, wat sy hele lewe lank net in Latyn, die akademiese taal van die tyd, geskryf het, maar wie se laaste woorde, op 12 Julie 1536, ook in Nederlands was: “Lieve God”.

Literatuur by Martin Luther

Soos te verwagte is daar natuurlik al ontsettend veel oor Martin Luther deur die eeue heen geskryf. Oor Luther se lewe, en (spesifiek) teologie (ook krities van Rooms-Katolieke kant gesien), kan die volgende lys van werke, redelik volledig uit die 20ste eeu alleen, ook geraadpleeg word naas die titels wat ek reeds in die teks hier bo aangegee het:

R Friedenthal, Luther, sein Leben und seine Zeit (München, 1967); Ernest G Schwiebert, Luther and his Times (St Louis, 1950); P Smith, The Life and Letters of Martin Luther (1911); Gerhard Ritter, Luther, Gestalt und Tat (1949); Hans Preuss, Martin Luther. Seele und Sendung (1947); AW Bronsveld ea, Maarten Luther in zjin leven en werken (1917); Julius Köstlin en G Kawerau, Martin Luther (in twee dele, 1903); HJJ Wachters, Luther (1930); Georg Buchwald, Martin Luther’s Leben und Lehre (1947); J Drijver ea, Het Lutherboek (1917); Lucien Febvre, Un destin: Martin Luther (1928); HA van Bakel, Lutherlegenden (1946); Heinrich Boehmer, Der junge Luther (1939); Franz Lau, Luther (1959); Otto Scheel, Martin Luther (in twee dele, 1921–30); W Kooiman, Martin Luther (1946); Idem, Martin Luther, Doctor der Heilige Schrift, reformator der kerk (1947); Hanns Lilje, Luther, Anbruch und Krisis der Neuzeit (1946); Joseph Lortz, Die Reformation in Deutschland (in twee dele, 1939–40); Wilhelm Pauck, Heritage of the Reformation (Boston, 1950); J Atkinson, Martin Luther and the Birth of Protestantism (1968); Ernst Walter Zeeden, Martin Luther und die Reformation (in twee vols, 1950–52); Heinrich Denifle, Luther und Luthertum (in drie dele, 1904–09); FXP Duynstee, Maarten Luther in de kritiek (in drie dele, 1927 vervolgens); Hartman Grisar, Luther (in drie dele, 1924–25); Idem, Martin Luther’s Leben und sein Werk (1927); Paul Kalkhoff, Luther und die Entscheidungsjahre der Reformation (1917); AG Dickens, Reformation and Society in Sixteenth Century Europe (1966); RH Fife, The Revolt of Martin Luther (1957); B Lohse, Mönchtum und Reformation (1963); Reinhold Seeberg, Die Lehre Luther’s (1933); Johann von Walter, Die Theologie Luther’s (1940); E Hirsch, Lutherstudien (in twee vols, 1954); R Hermann, Gesammelte Studien zur Theologie Luthers under Reformation (1960); E Wolf, Peregrinatio (in twee vols, 1954); G Ritter, Luther; Karl Holl, Luther (1932); Gestalt und Tat (5de druk, 1949); Heinrich Bornkamm, Luthers geistige Welt (2de druk, 1953); G Ebeling, Luther. Einführung in sein Denken (Tübingen, 1965); Theodor Harnack, Luther’s Theologie mit besonderer Beziehung auf seine Versöhnungs- und Erlösungslehre (in twee vols, 1862–86); Ottmar Dittrich, Luther’s Ethik (1930); OH Pesch, Die Theologie der Rechfertigung bei Martin Luther und Thomas von Aquin (1967); R Schwarz, Fides, Spes und Caritas beim Jungen Luther (1962); BA Gerrish, Grace and Reason (1962); J Heckel, Lex Charitatis (1953); E Bizer, Fides ex auditu (3de uitgawe, 1966); J Köstlin, Luthers Theologie (in twee vols, 1863); HH Kramm, The Theology of Martin Luther (1947); PS Watson, Let God be God! (1947); E Gordon Rupp, The Righteousness of God. Luther Studies (Londen, 1953); E Hirsch, Lutherstudien (in twee vols, 1954); H Boehmer, Luther in Lichte der neueren Forschung (1904, 5de druk 1918); Idem, Luthers Romfahrt (1914); K Müller, Luther und Karlstadt (1907); EG Rupp, Luther’s Progress to the Diet of Worms, 1521 (1951); H Preuss, Martin Luther. Der Künstler, Prophet, Deutsche Christenmensch (in vier dele, 1931–42); Wilhelm Link, Das Ringen Luthers um die Freiheit der Theologie von der Philosophie (1940); FJM Potgieter, Die verhouding tussen die Teologie en die Filosofie by Calvyn (Amsterdam, 1939); EG Rupp en PS Watson, Luther and Erasmus (in Early Theological Writings, 1969); CM Carlson, The Reinterpretation of Luther (1948); PJS Reiter, Martin Luthers Umwelt, Character und Psychose (in twee vols, 1937–41); EH Erikson, Young Martin Luther: A Study in Psychoanalysis and History (1958).

Lees ook:

Martin Luther herdenk na 500 jaar: deel 1 Gerrit van Wyk Kruger Seminare en essays "Martin Luther was die absolute stigter en grondlegger van die Duitse Christelike kerkhervorming en ook die seminale figuur wat die dwalende Rooms-Katolieke Kerk uit die Donker Middeleeue na die ware oorspronklike evangeliese lig gelei het."

Martin Luther herdenk na 500 jaar: deel 2 Gerrit van Wyk Kruger Seminare en essays "Luther het die Griekse NT met strakke forsheid en tog innerlike warmte vertaal. Geleerdes bewonder dit vandag nog – dié briljante werk van één man onder die grootste spanning."

The post Martin Luther herdenk na 500 jaar: deel 3 appeared first on LitNet.

Daar heers debatte oor of Suid-Afrika as ’n waterskaars land beskou kan word.

Lees hierdie onlangse artikel op LitNet.

In die algemeen is dit egter duidelik: water moet spaarsamig gebruik word. Alta Cloete het onlangs op haar blog oor (gebrek aan) water geskryf en ook verwys na ’n skrywe deur Dibi Symington.

Alta Cloete gesels na aanleiding hiervan met Naomi Meyer oor waterskaarste.

Droogte. Beteken dit vir jou dieselfde as waterskaarste? Brei asseblief ’n bietjie hierop uit. Ook jou emosies en gedagtes hieromtrent. En kinderdaeherinneringe, waar jy grootgeword het en hoe jy dit toe ervaar het.

Ek het in die Karoo (Sutherland se wêreld) grootgeword, waar droogte deel van die lewe was en steeds is. Ek onthou hoe my ma in ’n skielike donderbui gehardloop het om haar kuikens te red en dié woorde geuiter het: “Te veel reën is nog erger as te min.” Vandag kan ek daaruit aflei dat sy – soos ek – gewoond was aan periodieke droogtes, maar nooit aan ’n lewensbedreigende waterskaarste blootgestel was nie.

Ek het grootgeword met die besef dat water kosbaar is en altyd spaarsaam gebruik moet word. Vir my is die wenke wat nou gegee word, soos dat jy nie die ketel moet vol tap vir een koppie tee of dat jy die kraan moet toedraai terwyl jy jou tande borsel, hopeloos te min, hopeloos te laat. Dit – en vele ander – is dinge wat in ons huis nog altyd gedoen is. My mening is dat ons nou veel drastieser maatreëls nodig het as hierdie goedjies.

Ons het in die ’70’s, toe ek kind was, natuurlik veel meer basies geleef. Ek besef nou die standaarde vir persoonlike higiëne was eenvoudig nie so hoog soos vandag nie. Ons het in Sutherland se koue in die koshuis slegs op sportaande warm water gehad. Die tussenin aande het ons ge-top&tail in die wasbakkies. Ek onthou dat ons in die winter die lou water uit ons warmwatersakke gebruik het om ons gesig te was. Ek het twee dae aan ’n skoolhemp gedra en hare is een keer per week met vars water uit die tenk gewas. En dan wat vandag vir ons amper ondenkbaar is: die toilet is nie gespoel vir elke klein piepietjie nie!

Ek dink die tyd is ryp om permanent terug te gaan na sommige van daardie ouer praktyke. Ons was destyds honderd persent gesond en gelukkig en beslis nie vuil nie. Cleanliness is next to godliness, dis waar – maar ons sal ons standaarde ’n ietsie moet laat sak, of andersins waterlose skoonmaakplanne maak. (Ek het onlangs gehoor van Saoedi-Arabië se hele vloot vliegtuie wat met ’n waterlose middel gewas word.)

Te min water. Ons beleef dit reeds. Het jy praktiese besparingswenke, terwyl daar nog (bietjie) water is?

Ek sien die huidige krisis as ’n geleentheid om ons hele benadering tot water te verander. Vir my as plaaskind uit ’n droë streek is dit nie so ’n groot verandering nie, hoewel die dorpslewe my wel ’n bietjie bederf het. Ek verstaan egter dat stedelinge verder van die natuur lewe en dalk dinge soos water en vars lug makliker as vanselfsprekend kan aanneem. Daardie tyd is egter nou verby. Ons moet baie vinnig leer om oor elke druppel water wat ons gebruik te DINK. Ons moet leer seerkry as drinkbare water bloot in die drein afloop. Ons moet outomaties probeer om water minstens twee keer te benut, indien nie meer nie.

Die afgelope maande het ons ons huishouding (twee mense en ’n hele paar diere) se watergebruik van agt kiloliter na vier4 verminder deur eenvoudig net versigtig met elke druppel water om te gaan. Mens raak wonderlik gewoond daaraan. Toe ons onlangs in ’n vakansiehuis tuis was, het ons vanselfsprekend die tuin met ons stort- en skottelgoedwater begin natdra.

Ek het verlede winter al net een of twee keer gebad, terwyl ’n warm bad vir jare ’n gegewe was in die winter. (Nee, ek het nie soos my broer as tiener voorgestel het, net een keer in die somer en minder dikwels in die winter gebad nie! Ek het bloot die luukse van ’n warm bad as dit koud is, vir die “lyding” van ’n stort verruil.) Vanoggend (met eindelik sneeu op ons Bolandse berge) het die versoeking vir ’n bad my weer oorweldig – maar toe het ek ’n bondel wasgoed in dié water gewas en net met die masjien uitgespoel. Ons bad het feitlik ’n wit olifant geword.

Onder die stort is natuurlik ’n emmer vir die eerste koue water en vir enige water wat jy kan opvang terwyl jy blitsvinnig stort. (Dit help nogal om ’n lekker rock-liedjie hard aan te skakel en te sorg dat jy klaar is voor die lied klaar is!) Wat vir my die meeste water neem onder die stort, is die afspoel van mens se hare. Ek het my voorgeneem die dag as ons pype opdroog, laat sny ek my hare so kort af dat bitter min ekstra afspoel nodig is. (Ek het tevore al my hare vir Cansa se Shavathon kort laat sny en ek weet hoe bevrydend dit is.)

Die stortwater gaan natuurlik toilet toe. Uit Dibi se wenke het ek eers besef hoeveel skoner die toilet bly as mens nie die toiletpapier vir nommer eens daarin gooi nie. En natuurlik verhoog die papier die kans vir verstopping, met grusame gevolge! ’n Emmertjie met ’n deksel doen die ding vir die papiere. Maak dit gereeld leeg, spoel die emmertjie met ’n bietjie Jik-water uit en geen geurtjie pla jou nie. Die effek van diée klein dingetjie is regtig verstommend – dit is eenvoudig minder dikwels nodig om die toilet te spoel.

In die kombuiswasbak staan my ma se ou emaljeskottel wat al vir baie dinge in hierdie huis ingespan is. Mens besef nie hoeveel water jy gebruik deur net vinnig ’n koppie uit te spoel of jou hande te was nie. In daardie water word die krimpvark se wiel (baie soos ’n hamsterwiel, maar ’n soliede plastiekoppervlak) eers soggens gewas en dan gaan dit na die bedding voor die agterdeur.

Die wasmasjien is natuurlik die grootste watergebruiker. Ek dink ons is verby die punt waar dit genoeg is om die hoeveelheid water aan te pas by die grootte van die wasgoedbondel. En dit spreek vanself dat mens nou twee keer dink voor jy ’n kledingstuk wat net een keer gedra is, in die was gooi. Méér is nodig.

Ons opset is so dat dit bykans onmoontlik is om die gryswater met ’n pyp na buite te lei. Ons dra dus die water met emmers uit tuin toe, wat ’n yslike werk is wanneer mens nie meer so bloedjonk en erg lewenslustig is nie. Maar ons doen dit, want dis nodig. En put tog ’n mate van bevrediging daaruit.

Ons kan beslis baie klere (bv jeans – daar was onlangs ’n artikel wat sê jeans behoort eintlik nooit gewas te word nie!) minder dikwels was. Niemand kom iets oor as beddegoed elke veertien dae ipv weekliks gewas word nie. Handdoeke kan lekker in die son uitgehang word vir ’n verfrissende, waterlose opkikkering.

Ek het juis vanoggend ’n drastiese stap uitgetoets: ek het ’n bondel wasgoed slegs deur die spoelsiklus van die masjien gesit. (Ek praat nou van doodgewone klere van doodgewone dorpsmense, nie olierige oorpakke of bebloede slagtersjasse nie.) Daarmee spaar ek dus die helfte van die water wat normaalweg gebruik word. En dit neem ’n breukdeel van die tyd. Ek het die wasgoed vanaand deeglik bekyk en beruik en ek kon geen verskil agterkom nie.

Waar drastiese en permanente verandering nodig is, is by ons tuine. ’n Australiese besoeker het jare gelede sy verbasing uitgespreek omdat Suid-Afrikaanse tuine so Europees van aard is. Intussen het ons darem veel meer bewus geraak van waterwys en inheemse plante, maar daar is steeds groot ruimte vir verbetering. Dis deesdae vir my ’n plesier om op te let hoeveel pragtige vetplanttuine daar nou te sien is. Die dorpie Prince Albert is ’n wonderlike voorbeeld – hulle het daardie les jare gelede al geleer.

Ek het nou tot die gevolgtrekking gekom dat ’n grasperk eintlik ’n effens belaglike instelling is. Is dit regtig sinvol om ’n klomp water en kunsmis te gebruik om iets welig te laat groei – en dit dan met groot moeite telkens weer stomp af te sny? Die meeste van die gras in ons erf is jare gelede al deur ’n klippiestuin vervang en die klein stukkie gras het wonderbaarlik aan die lewe gebly deur die somer. Ek dink nie ek gaan ooit in my lewe weer ’n stuk kikoejoe twee maal per week natspuit nie!

Die grootste belegging wat elke huishouding betyds moet maak, is natuurlik ’n opgaartenk (of sommer ’n paar). Maar dit kos geld – en die pryse is alreeds aan die styg. Daarby is baie erwe eenvoudig nie geskik vir die plasing van ’n tenk nie. Ons kon self nog nie by ’n oplossing uitkom nie. Die beste wat ons op die oomblik kan doen, is ’n emmer onder die enkele geut waaronder ’n emmer wel pas. Ek vermoed ek gaan volgende somer ten minste al die geute afsaag en nog ’n stapeltjie emmers aanskaf. Mens is werklik verstom om te sien hoeveel water kom selfs met net ’n paar millimeter se reën met een enkele geut van die dak af.

Ek dink werklik dis nou ons kans om permanente veranderings aan ons lewenswyse te maak, om nader aan die natuur te leef en in die proses die frenetiese haas waarmee ons leef, ’n bietjie te verminder. Ek dink nie die waterkrisis gaan gou weer weggaan nie, indien ooit. Die dae van ’n kraan oopdraai sonder om ’n gedagte te skenk aan die drinkbare water wat in die drein wegloop, is eenvoudig verby. Al wat dit vra, is ’n bietjie ekstra tyd en moeite. Dis natuurlik juis die tyd wat vir baie mense ’n kwessie is. Maar ek dink nie ons het meer ’n keuse nie.

Dit help nie meer om te kla oor die owerhede wat nie betyds maatreëls getref het nie of die mense wat van elders instroom nie. Dis gegewens waarmee ons nou moet saamleef. Ek dink steeds mense besef nie die waarde van ’n individu wat versigtig met sy water omgaan nie. Ons kan nie meer dink die ou bietjie wat ons dalk mors, maak nie saak nie. Elke druppel maak nou saak.

En dan kan die krane opdroog. Dit voel werklik apokalipties. En tog kán dit en hét dit al gebeur (soos wat Dibi op haar blog skryf). Wat maak ’n mens prakties?

Lees Dibi se oorlewingswenke op my blog.

Voorspel vir my die land se watertoekoms oor ’n paar jaar. Anders kan jy net vertel hoe jy dink mens kan saamleef met ’n nuwe normaal van baie minder water.

’n Paar jaar gelede was daar al ’n advertensie wat gesê het die volgende wêreldoorlog gaan nie oor grond uitbreek nie, maar oor water. Ek dink nie dis ’n onrealistiese scenario nie. Ek sien ons land se watertoekoms as nogal taamlik donker. Die huidige krisis in die Wes-Kaap gaan nie deur een goeie reënseisoen opgelos word nie. Ons probleme gaan nie sommer weggaan nie.

Mense verskil natuurlik oor aardverwarming of nie, maar vir my as leek lyk dit beslis of natuurverskynsels hewiger word – droogtes word intenser en wanneer die reën kom, kom dit met geweld, soos ons die afgelope week in die Kaap aan ons lyf gevoel het. Ons sal moet leer om daarvoor voorsiening te maak, oa deur te skep as dit wel reën.

Hopelik leer ons owerhede uit die huidige krisis en word alternatiewe maniere van watervoorsiening in die toekoms ’n werklikheid. Ons kan eenvoudig nie meer bekostig om drinkbare water vir allerhande ander goed te gebruik nie.

Ek dink dus ons moet eenvoudig aanvaar ons leef in ’n waterskaars land en ons lewens daarvolgens inrig. Dit kan gedoen word. Dit kan selfs tot persoonlike groei en ’n rustiger lewenstempo lei. Mens kan gewoond raak aan baie dinge. En jy kan in die proses ’n groter waardering vir die gawes van die natuur ontwikkel en leer om meer bewustelik en met groter dankbaarheid te leef.

• Foto van Alta Cloete: Izak de Vries.

The post Waterskaarste: Praktiese wenke appeared first on LitNet.

Fatima Meer: Memories of Love and Struggle
Publisher: Kwela
ISBN: 9780795707889

Impressions by Albie Sachs

This is a fascinating book about a fascinating person, written in a fascinating way. The first portion is a dispassionate narrative by Fatima Meer about her family antecedents. It gives an extensive history of Indian families migrating to Southeast Asia and to South Africa. The last third was meticulously and lovingly reconstructed from Fatima’s notes by her daughter, Shamim. It narrates in clean, readable prose Fatima’s story as an activist and social scientist in the period when apartheid was finally being brought down and our new democratic society – with all its attendant problems – was being constructed. But it is the middle portion, written with considerable emotion by Fatima, that makes for totally compulsive reading. The story comes alive from the moment she describes what it was like growing up with two mothers, one from an Indian family and the other from a white one. Add to this her meeting with her cousin Ismail Meer, many years older than herself, whom she had first regarded as an uncle and then fallen in love with. Ismail was an activist par excellence, handsome, debonair and a frontline fighter in the Indian Passive Resistance Movement after World War II. She writes graciously about an intense and meaningful relationship he had had with Ruth First some time before she had met and married Joe Slovo. Though by nature a feminist who writes with great candour about the tensions from time to time in her relationship with Ismail, she is clearly strongly devoted to the family. The personal and the political are woven inextricably into each other by her life and in her prose. I found these middle chapters quite marvellous. This is definitely a book to read and have.

Foreword in the book by Winnie Mandela

Every time I land at Durban Airport, I am haunted by the memory of Fatima Meer – my dearest friend, sister and advisor whom I worshipped and treasured like my own possession. I have agonised for months about writing this foreword, wondering how anyone could do justice to this phenomenal woman’s life. No words seem eloquent enough to describe her or capture the essence of that intellectual giant who epitomised the spirit of a totally liberated and emancipated soul.

Our relationship goes back many years to when I was a junior social work student and had just met and fallen in love with Nelson Mandela. From our first date on the 10 March 1956, Madiba spoke to me about his classmates from Wits University, Fatima and Ismail Meer. As we drove to a farm, known today as Orange Farm, he wanted to know if I would like to visit the Meers in Durban as they were newly married. I was puzzled and thought to myself what a strange man. I hardly knew him and he already took me so for granted. I sheepishly said it would be a good idea, believing that I would never go visiting strangers. Madiba could be annoyingly persistent and he of course did send me to meet the Meers as our relationship developed. When I enquired later from him why I had to visit Fatima, he boldly told me that he wanted her to confirm whether he had “made the right choice of a woman”. When I objected he just had a very good laugh. On meeting them it soon became clear to me that the Meers were inextricably bound together ideologically. Both Fatima and Ismail were part of the core of the ANC that defied the segregationist ideology of the oppressive regime of the time that forced our organisation to be splintered into the Indian Congress, the Congress of Democrats, the Coloured People’s Congress and the African Native Congress. They were very active in forming an inclusive organisation which finally gave birth to our present democracy, the African National Congress.

Fatima and I simply gravitated towards each other from when we first met. She became my friend, my sister and my confidant. She, like me, struggled within her community to be valued as an intellectual and activist – and more than just a housekeeper. Fatima was born before her time. She was passionate about human rights, she was a sociologist and a born social worker. At times our friendship was at a great cost to her. During the 1976 uprising by school children in Soweto, the government looked to blame me. The regime knew the students could not have planned the uprising on their own as they had no money. I had assisted their leaders such as Tsietsi Mashinini and Dan Montsitsi and consulted with them almost daily. I was eventually detained in August 1976. While in detention at No 4 the Fort, which is today known as Constitutional Hill, I was horrified to learn I was joined by my dearest Fatima. Fatima and I had formed the Black Women’s Federation in 1975 which was short-lived because of the brutality of the apartheid regime. Her detention with me in 1976 was partly connected to this. Fatima was not only a loyal friend but suffered together with me the humiliating scorn of the Security Branch due to our fight against injustice and because of her loyalty to me. She made me a board member of the research institute she founded, the Institute of Black Research, when it was not fashionable to include me in any democratic formation as this attracted the attention of the vicious Security Branch. When, after my release from detention in 1977, I was banished to Brandfort, my first visitor was my friend Fatima. She bought me a load of groceries and everything one would need at camp. Fatima comforted me in that wilderness.

When Comrade Nelson Mandela was moved to Victor Verster Prison in Paarl after 1988, I received a message that he wanted to see me urgently. On that occasion he said he wanted to see Fatima to ask her to write his biography - Higher Than Hope. Fatima agreed, but this would have consequences for both her and me. We had to send every chapter to the ANC president in exile, Oliver Tambo (known as OR) for his approval. Fatima had followed Madiba’s instructions to be brutally honest and had researched Madiba’s private life and his numerous indiscretions. OR was furious and demanded that all the chapters dealing with this be expunged. Fatima and  I did just that, but she later told me she kept those pages somewhere in a vault in the bank. Fatima and I had a mysterious bond, every time something happened to her, I would phone. My daughters would also visit for holidays. When her husband died, I phoned that very moment, knowing how she would feel. Fatima had actually never recovered from the death of her only son Rashid. She had known too much pain in her private life.

Fatima’s dedication and commitment to the ANC was almost an obsession. I personally felt she deserved more recognition than she was given. But of course, ours is still a patriarchal society, in which men are more recognised than women. I hope that we will correct that situation with all our might as women. If Fatima was alive she would be contributing robustly to the current national debate about the grave problems we are faced with today such as the rumoured state capture, corruption and graft. I admired her open mind and the fact that she was a free spirit. Her biography makes fascinating reading!

Nomzamo Winnie Mandela
December 2016

The post Fatima Meer: Albie Sachs's impressions and Winnie Mandela's foreword appeared first on LitNet.

Die Fugard-teater bied die wêreldpremière van die dubbele Fleur du Cap-wenner Louis Viljoen se toneelstuk The Eulogists aan. Viljoen is die teater se inhuis-skrywer (writer-in-residence) en dis sy eerste produksie in hierdie rol. Hiervoor verdien beide die skrywer en die teater lof.

Die verhoog is ’n hotelkamer waarin daar al hopeloos te lank gebly is: ’n skootrekenaar balanseer op ’n klein laaitjie, kragdrade en ’n verlengkoord getuig van verskeie elektroniese hulpmiddels wat herlaai word. Daar is wegneem-kartonne en glase oral; klere peul wanonderlik uit ’n tas op die vloer. Deur die glasskuifdeur wink ’n onaansienlike betonmuur en ’n sekuriteitslig word deur beweging geaktiveer elke keer as iemand in- of uitgaan. Voeteval op die gruis langs die muur kondig nuwe aankomelinge aan.

Die storie, in kort: Die wêreldmedia sak op ’n klein dorpie toe – wagtend op ’n groot staatsman se dood. Audrey (Emily Child) het jare gelede ’n boek geskryf oor haar besoeke aan en interaksie met die staatsman, pas nadat sy klaar studeer het, maar haar boek kort ’n herdruk en nuwe voorwoord. Sy kruip ’n katspoegie van die staatsman se huis in ’n hotelkamer weg.  ’n Jong navorser, Zee (Kiroshan Naidoo), deel die kamer met haar, onder die voorwendsel dat hy navorsing vir haar doen, maar eintlik jaag hy sy eie roem en hoop om die staatsman se donker verlede te ontbloot.

Audrey verlaat nie die hotelkamer nie en wag angstig op Zee vir nuus oor die stand van sake. Sy slaap lang ure, terwyl hy rondsnuffel en periodiek terugkom kamer toe met nuus dat sake onveranderd is.

Senuwees is rou en die derde wiel aan die wa is ’n radiojoernalis, Harris (Pierre Malherbe), ’n korrespondent vir ’n Amerikaanse radiostasie. Hy bring wyn met die hoop om die verveling van die dae te breek en die vonk tussen hom en Audrey weer te laat opvlam.

Elkeen van die drie het hul eie agenda en redes vir hul teenwoordigheid. Soos die toneelstuk vorder, word hul verskuilde agendas egter een vir een ontbloot.

Soos daar tereg opgemerk word: “Dis ’n speletjie van wie eerste gáán en wie dit die beste sê.” Audrey se grootheidswaan dat sy alleenreg op die staatsman se storie het, dryf Zee tot raserny en hy praat haar aan deur te sê dat sy nie die wêreld maak nie en ook nie die ligte kan afskakel net omdat die ligte te helder in haar oë skyn nie. Haar onvermoë om ’n ware verskil aan die onafwendbare te maak, is verlammend.

Die heen-en-weer-bakleiery oor wie nou eintlik die meeste reg het om daar te wees en die storie te vertel, bring waarhede na vore, soos dat hulle eintlik almal getuies is van ’n opgestelde gebeurtenis. Een wat die staatsman se stigting finansieel baat solank sy lyding voortduur.

Harris filosofeer dat almal moet besef dat hulle nie self groot kan wees nie, maar hulle kan oor die staatsman se grootsheid praat. Audrey verdedig al hierdie teorieë en probeer by hulle tuisbring dat ons almal weeskinders gaan wees as die staatsman sterf, maar Zee weerspreek haar en sê hierdie land is ons weeshuis – haar kamer is net groter as die res s’n.

Stadig maar seker sink die besef by almal in dat hulle nie werklik saak maak nie; dat almal vasklou aan die ideologie van die staatsman, sy Redder-persona, maar dat niks eintlik verander het, of gaan verander na sy dood nie. Harris voeg by dat die staatsman se bevryding eers waarlik gaan kom as hy sterf.

Hulle kom tot die besef dat die verlies van iemand wat hoop vergestalt het, ’n te swaar las word om te dra.

Die toneelstuk bring baie emosies na vore, voer jou terug na die gewag voor Nelson Mandela se dood; die vrees in die land omdat ’n Messias wegval en ’n volk onbeskermd (weeskinders) gaan wees, blootgestel en uitgelewer aan gewetenlose leiers wat sy ideologieë vernietig.

Maar dit laat jou ook leeg voel as jy die teater verlaat; dieselfde leegheid wat die woorde van die akteurs by mekaar veroorsaak het. Mens voel waarlik die magteloosheid om teen die onvermydelike te baklei.

Die teks het goeie diepte en getuig van ’n vaardige woordsmid, met ’n oplettendheid oor die politieke en sosiale omgewing. Die debatte wat gevoer word, is kenmerkend van die tipe debatte wat ’n intelligente nasie behoort te voer.

Die dialoog is egter soms baie gewigtig en vinnig. Daar kon dalk meer gefokus gewees het op goedgeplaaste stiltes; tyd vir oordenking en insig.

Baie van die waarhede uit die akteurs se monde flits te vinnig verby en verloor hul impak op die gehoor. Teen die ontknoping in die laaste paar minute probeer jy nog sin maak van die voorafgaande besprekings. ’n Finale teksredigering kon ’n hele paar paragrawe gesny het, die pas effe stadiger gemaak het en die gehoor kans gegee het om in te haal.   

Dalk die tipe toneelstuk wat jy ’n tweede maal moet gaan kyk, sodat meer pitkos saamgeneem kan word huis toe. Maar beslis ’n relatiewe stuk wat introspeksie oor die troontjies waarop leiers en helde geplaas word, noop.

The Eulogists

Met: Emily Child, Pierre Malherbe en Kiroshan Naidoo
Deur: Louis Viljoen
Regie: Greg Karvellas
Kostuums: Widaad Albertus

Die Fugard Theatre, Caledonstraat, Kaapstad

1–24 Junie 2017

Kaartjies deur Computicket en die teater se kaartjieskantoor, 021 461 4554

• Foto's deur Daniel Rutland Manners.

The post The Eulogists: ’n teaterresensie appeared first on LitNet.

Apartheid: Britain's bastard child
Hélène Opperman Lewis
Publisher: Kraal
ISBN: 9780620702232

In her 512-page book, Apartheid: Britain’s bastard child, psychologist Hélène Opperman Lewis looks at the vital role humiliation of the Afrikaner by the British played in creating apartheid. Herman Lategan asked her some questions.

It took you 15 years to write this book. Let’s be mischievous and to the point: In fifteen words, what is this book about?

It’s an attempt to understand (not justify) from a psychohistorical perspective why Afrikaners created apartheid in 1948.

Shamed people shame other people. Is that correct? Why is this specific topic on shaming and humiliation so important to you?

It’s important because it proposes to explain the cycles of violence repeated in history, and why we never learn from history. Let me briefly explain:

A core question humans ask themselves is: Who am I ... and where do I belong? Underlying these questions regarding one’s identity is the master emotion – shame. Shame forms the entrance into self.

Let’s define the relationship between shame and humiliation.

Feeling ashamed leaves an alienating and vacuous feeling that one is a bad person, is damaged and will never be whole or healed again. It threatens the core sense of self and identity.

Humiliation is the most powerful (most damaging), and often a longer-lasting, form of shame.

Public humiliation is the worst. From this position, it fosters a desire for vengeance, unless the injustice is properly addressed. The revenge is an attempt to be whole again, to reclaim esteem and restore dignity.

That said, there is, however, a crucial need for moderate shaming in societies, because moderate shame is the glue that holds societies and relationships together, and it serves as a moral gyroscope in our lives.

Yet, the two extreme poles of shaming – excessive shaming and deficient shaming – are counterproductive and destructive. They both lead to the opposite result of moderate shaming: societal breakdown and violence.

Under colonialism and apartheid, there was excessive shaming, while currently there is a shame deficiency. Excessive shame is characterised by extreme criticism of self and others, increased feelings of shame, dogmatism and perfectionism, conformity, prejudice and discrimination, while shame deficiency discourages mastery, is self-centred and is indifferent to the needs of others.

Cycles of violence (avenging/revenge) tend to follow when groups/nations have been humiliated, creating new cycles of trauma and humiliation, which then need to be avenged again. Revenge is the attempt, although futile, to restore lost dignity and honour to large groups. There are ample examples of that in history. This perspective explains the age-old truth that we don’t learn from history.

Take us through the pages of this tome. In the introduction, you write that the humiliation Afrikaners experienced started with the arrival of the British in 1795. Then you ask what compelled the Afrikaners, “a people traumatised by British barbarism” to inflict the legalised racism of apartheid on their black countrymen. What, indeed, and how do narcissistic rage and self-fragmentation play into this?

South Africa’s history is a prime example of repeated cycles of humiliation and trauma, as explained above. Afrikaners, the subject of this book, had continuously been humiliated and traumatised by the British since 1795. This was compounded by the trauma of the Great Trek, an attempt to get away from the British, eventually followed by the Anglo-Boer War, with the unprecedented trauma of thousands of dead children, and the horrific destruction of their livelihood in the two republics, leaving fragmented and broken families thrown into extreme poverty, complete with a daily dose of English scorn – all for the glory of Her Majesty and the riches of the Witwatersrand.

The first attempt to restore their collective self and build esteem was with the 1938 Eeufees. Still suffering from extreme levels of post-traumatic stress disorder and unresolved grief, they nevertheless chose what psychoanalyst Vamik Volkan calls a chosen glory – the Voortrekkers, whom they held in high esteem as examples of courage, independence and pride. (According to Volkan, large groups, after severe trauma and humiliation, tend to revisit their history and exercise either a chosen glory or a chosen trauma to consolidate their identity.)

In the case of a chosen glory, it is someone or a historical incident that they could be proud of, and whose example and values they could/should follow. It’s an unconscious attempt to heal their fragmented collective self and affirm who they are (identity). According to Volkan, depending on the choice, the option of chosen glory builds esteem, while chosen trauma leads to entitlement ideology – you owe me. The Afrikaners never looked at the English to pull them out of their misery. For them, it was eendrag maak mag (strength in unity) and red ’n volk (save a nation). With their being destitute, this, of course, encouraged (or took, if you wish) a certain hard-line determination and mindset to achieve. The positive side of it is admirable, the downside a disaster and regrettable.

One year later, in 1939, they were confronted with South Africa being expected to fight on the side of Britain. Fury set it. They had not forgotten the 1914 rebellion, and the painful memory of Jopie Fourie was still vivid. Still suffering from severe PTSD, the generation that had survived the war and had witnessed the atrocities as young children, and who were now adults – as well as their still-grieving and traumatised parents (no parent ever overcomes the death of a child, worse if it is due to an injustice), and the first generation born from these heartbroken and bitter parents, suffering from transgenerational trauma themselves – rebelled.

They raged against the English and their big capital, and the mere thought of fighting on the ruthless enemy’s side was just too much even to contemplate. The developing split among Afrikaners finally exploded in unremitting rage – feelings abounded, with the dominees right in front. Gone were the days of the cool-headed lawyer leaders. The result: 1948 – and apartheid followed. It’s all too human …

In hindsight, creating the shameful system of apartheid in 1948 was a fatal attempt to rise above their humiliation and fear of survival in a country where they were far outnumbered by black people, their fellow citizens.

Hélène Opperman Lewis

Do you think English-speaking South Africans are still in denial about their role in apartheid? Afrikaners were perhaps conveniently singled out as scapegoats. What is the psychological driving force behind this? Is it their Übermensch mentality and their class-conscious obsession, or just vulgar hypocrisy?

Before answering, let’s clarify the thorny issue of racism first. And let’s be clear – white racism arrived with the arrival of all Europeans in southern Africa. It’s not something that suddenly surfaced in 1948! And it certainly is not something peculiar to southern Africa only!

There are different shades to racism. Firstly, for the British and white English, their racism is mostly covert, rooted in the superior man’s cloak of social Darwinism. It spread its myth of racial superiority to different races – including other white races – cultures, social strata, etc.

The covertness of this prejudice makes it convenient and easy for the perpetrator to deny any prejudice. According to psychohistorian and psychoanalyst Joel Kovel in his book, A psychohistory of white racism, covert racism is more difficult to confront, and, like all unspoken “secrets”, more insidious, and therefore more harmful and damaging in the long run. It renders its victims defenceless and silences them with denial, consciously and unconsciously – a bit like not acknowledging the king has no clothes on.

The second form of racism is overt racism. Afrikaners’ overt racism (apartheid) – the “Whites/Blacks Only” entry signs – were a glaring example of overt racism. It was out there for everyone to see, and could not be denied like covert racism can be. Ironically, it was precisely this overtness of Afrikaner racism that made the struggle possible.

The latter is also the reason why the white English South Africans, in general, deny they are racist, because they think there is only one type of racism – overt. The early Afrikaners’ racism was, however, based on distinguishing between believers and non-believers. The believers, of course, were the chosen ones, and the rest, the unbelievers and sinners, were to be avoided. With Afrikaners being exposed to British prejudice (covert racism) and British humiliation (from 1795), their overt racism became infused with a good dose of racial superiority, too.

What is less well known is that apartheid was introduced formally in South Africa by the British with Cecil John Rhodes at the helm in 1894, with the Glen Grey Act. The Afrikaners tightened the screws after 1948.

Most white English-speaking South Africans conveniently deny their share, their gain and their contribution, directly or indirectly, to apartheid. They don’t understand the difference between covert and overt racism.

Most probably also don’t really even know about the atrocities that have been committed by their forebears in this country. My impression is that “apartheid = Afrikaner” in white English-speaking South African minds. They don’t even think about it twice. You even hear the presumed innocence and the blame and prejudice against Afrikaners from their children’s mouths. Why else is it that every so often, when white people are discussed in the media, it states specifically white English-speaking South Africans and Afrikaners?

Why not just white South Africans? Most Afrikaners speak English, and, anyway, many white South Africans are not English, either. Why the distinction? This is nothing but maintaining an old and convenient prejudice – denying any responsibility. That’s why they were shocked (and still are) about the black fury over the Rhodes statue, and why some don’t understand why listing the “positive contributions” of colonialism infuriates black people. In the world of the humiliated, that is totally irrelevant, psychologically.

You write about psychohistory and how you ended up in New York with the renowned psychohistorian Lloyd deMause. For the sake of clarity, please explain the concept of psychohistory and tell us how you met up with him? (Incidentally, the Afrikaans poet and New York-based psychiatrist Dr Casper Schmidt was also a member of that movement.)

Psychohistory (PH) is based in psychodynamic psychology (psychoanalytical), which held at its core that present reality, at all times, is influenced by and interacts with the social and personal past of a person’s unconscious.

It is true for individuals and large groups. Psychohistorian Jacques Szaluta explains that, for the psychohistorian, between the “what” and the “why” of history, the “why” of history always comes back to a “why” psychologically. Following this statement, he states: “Seen from this optical angle, history is what men have done; to know why men have done what they have, one must look for deeper motives, not more or less.”

While doing research during my first year for the DLitt in 2001, I came upon the field of psychohistory. Fascinated by it, I took a chance and wrote to Lloyd deMause, then Director of the Psychohistory Association in New York. I told him who I was – an Afrikaner researching why my people created apartheid in 1948. Of course, I didn’t expect to get a response.

But I was wrong. Early the next day, he emailed me back, with an invite to attend the next annual PH convention in New York. I attended, and a whole new world opened up for me. From this followed a course in psychogenics, and meeting with the international Dignity and Humiliation Studies (DHS) in New York and Oslo. DHS focuses particularly on the impact of humiliation historically on nations, showing how humiliation is one of the main reasons for repeated cycles of violence in and between nations/groups.

Will you expand on neuroscience and how trauma changes our brains?

The literature in relevant studies in neuroscience now unquestionably indicates there tends to be permanent changes in the brain after trauma, particularly severe trauma in which the person is unable to escape the situation.

This explains many of the difficulties survivors with PTSD have after severe trauma. The indication is that, in severe PTSD, the body’s stress hormones do not return to the baseline once the danger has passed. The secretion of stress hormones continues; consequently, the fight-flight-freeze signals continue as if the threat is still present.

This expresses as agitation and panic, and, in the long term, wreaks havoc with the individual’s health. It also affects the individual’s relationships, because traumatised brains are constantly on high alert. They tend to overreact to certain signs or a sudden loud noise. Being traumatised means continuing to organise your life as if the trauma is still going on, unchanged and immutable – as if every new encounter or event is contaminated by the past. As trauma expert and psychiatrist Bessel van der Kolk notes, “After trauma, the world is experienced with a different nervous system.”

Scans clearly show how images of past trauma activate the right hemisphere of the brain and deactivate the left. This is what happens during flashbacks, too. The sequential and analytical functions of the left brain seem to be dormant, while the visual, emotional, spatial and intuitive functions of the right seem to be active. It thus influences the way the experience is “remembered”. Traumatised people simultaneously remember too little and too much. It therefore makes it enormously difficult to organise one’s traumatic experiences into a coherent account afterwards.

Neuro-imaging also shows that humiliation registers in the brain in the same area as physical pain. The neuro-psychological pathway from humiliation to violence, also called the cycle of violence and revenge, is as follows:

Humiliation leads to decreased self-awareness, which leads to decreased self-regulation, which leads to increased self-defeating behaviour and eventually to violence. This is an attempt to restore dignity.

These psychic wounds are collectively passed on to future generations in inter- or transgenerational trauma, to avenge their forebears’ humiliation and pain.

The essence of trauma, says Van der Kolk, is that it is overwhelming, unbelievable and unbearable – even long after the event.

Can you provide some examples of how certain genocides have damaged the psyches of entire nations?

In the holocaust, the Jews suffered at the hands of the Nazis, but the German people themselves were also hugely traumatised, and are only now able to look at the huge transgenerational impact with which the war trauma left them.

What is less often mentioned is the wounded Russian psyche due to the violent communist regime under Lenin and Stalin, in which millions of Russians died. One only needs to read Secondhand time – the last of the Soviets by Nobel prize winner Svetlana Alexievich to realise the enormous psychic wound that nation carries.

In China, the horror of the Cultural Revolution under Mao left millions dead. It is a past about which few dare speak in modern China.

Then there are the Balkan Wars following the breakup of Yugoslavia, and Rwanda, the Aboriginal people of North America and Australia, the Armenian and Cambodian genocides, ethnic and religious conflicts in Chile, Argentina, Nigeria and Iran. The list goes on.

You have a chapter on the British and their history of humiliating others, such as the great famine in Ireland, eugenics in Australia and so forth. Tell us more ... and there is also a question: Have they learned anything from this?

The consequences of the deeds of the British Empire, upon whom the sun never sets, still reverberate far and wide on the planet. Though the British have a lot to answer for, they seem, in general, to be more focused, historically, on what they consider “progressive contributions” made by themselves to the “savages” – all while, historically, they have enriched themselves through the ”savages’” resources. The latter are expected to be grateful?

The current influx of refugees from failed states in North Africa to Europe and Britain (and the Brexit issue) is an irony of sorts, considering their history under British and French colonialism. A good read regarding this is historian Kwasi Kwarteng’s Ghosts of empire: Britain’s legacies in the modern world. An example is the current genocide in South Sudan that probably – or at least partially – has its roots in Britain’s past involvement in border issues between Nigeria and Sudan. Other examples are Egypt and Israel, Iran and Iraq – all after WWII – and, of course, the South African and Zimbabwean legacy.

Another atrocity was the humiliation of China in the opium wars. The horror of the great famine in India is another story. Particularly significant, though, is the extreme humiliation Britain and France dumped onto Germany at the peace treaty in Versailles after WWI, which is generally recognised as the main cause for the Second World War.

Have they learned anything from it? There seem to be some voices going up in Britain, demanding the British do introspection – have a good look at their past, particularly their mistakes. Who knows how serious that is, or has been taken?

What did John Barrow and Lady Anne Barnard have to say about the local Dutch?

John Barrow published Barrow’s travels, which was hugely popular, reprinted often and standard reading on the ships set for southern Africa. Here are a few of Barrow’s remarks referring to the early Afrikaners from 1795 onwards:

They were lazy, “unwilling to work and unable to think” and stupid, with “no mental resources whatsoever”. They were cowardly, devious and cruel to animals. “They are active only in mischief; and crimes against morality meet with applause if in the end successful. A man who in his dealings can cheat his neighbour is considered a slim mensch, a clever fellow; even stealing is not regarded as criminal, nor does it materially affect the character of a thief.” Et cetera. Page after page …

That this probably is true of some or a few of the early Afrikaners may be so. However, the crude generalisation of all was deeply humiliating and hurtful. The American historian Frederick Hale refers to Barrow as “amongst the first British who laid the foundation of this tradition of ethnic debasement … and launched the standard rhetorical tradition of depicting the Afrikaners as violent, abusive racists”.

Barrow’s close pal was Lady Anne Barnard, a popular socialite in the Cape. In 1799, she describes laying on a “little parade” to impress the locals – the sort of thing, she said, that would suit the Dutch “and [procure] respect from their stupid heads”.

Go figure.

There are so many interesting chapters in this book, too many to mention. Thus, this is a bit of a Sophie’s choice: Which ones were your favourite ones to write, and why?

I don’t think there is a favourite – it was one big, mind-blowing discovery, which led to many emotions in processing it. But there were lighter moments. Like the bizarreness of the Jameson Raid gave me much joy.

To learn how these arrogant jingo schemers made fools of themselves was deeply satisfying. The best bits were the drunken soldiers cutting the wrong wires, and Cecil Rhodes being flustered after getting the news of Jameson’s fatal departure, walking up and down roughing his hair, saying repeatedly to himself, “Now, just be cool.” And when Jameson hit the ground (his soldiers assuming he’d been shot) when he saw his men raising the “white flag” – a desperate attempt using a white apron borrowed from a black woman passing by.

And then, in the conclusion, Dr Van Rhijn’s speech in London, so masterfully told by Naas Steenkamp in his book Op ’n gallop na Buckingham Palace. It just confirmed everything I tried to say in the book.

How do you think Afrikaners are going to heal from their past, and, more importantly, learn from their own past mistakes?

Quite frankly – and I don’t want to be presumptuous – but I suspect the one group in South Africa who most reflects on and agonises about its past, is the Afrikaners. Because there is a perception that Afrikaners are solely responsible for apartheid, they carry the greatest portion of the burden of guilt. Of course, new fears of survival, not least caused by the terrible crime at all levels, bring all kinds of defences to the fore.

What we need to deal with and learn from is why it all happened, and not get stuck in “I told you so” refrains. It’s my hope that this book will be an important contribution in that sense. We owe it to the children and future generations to understand, or they will be stuck in shame and guilt.

Part of doing that is understanding why black people are now so furious, and why so much irrationality prevails – which, to a large extent, though not solely, is due to the humiliation we have subjected them to. We need to take responsibility and own up. And for that, we need to apologise and hold their hands where we can. That will enable our healing, too.

If South Africa were a patient at your practice, what would the diagnosis be? And what would you suggest as the way forward?

This being a challenging and interesting question, I consulted with a few colleagues across the board. Here is a summary of the responses:

Diagnosis:

• Trauma with direct neurobiological and epigenetic influences that should be handled with great care, and awareness of cultural differences and sensitivities that would encompass different worldviews.
• Post-traumatic stress disorder, complicated.
• Considering the democratic age of South Africa, in terms of all the violent actions and behaviour in terms of service delivery, there is a strong element of oppositional defiant behaviour present, "co-morbid anxiety disorder" (adolescent onset type) with the possibility of unspecified disruptive impulse control, and conduct disorder.
• If we consider South Africa in total, strong tendencies of trauma and stressor-related disorders are present in which PTSD, acute stress disorder and adjustment sisorders present on this spectrum, with mixed disturbance of emotions and conduct.

Treatment:

• Introduce the traumatic effect and consequences of historic trauma into Life Orientation classes in high school.
• Hold pain and reconciliation meetings all over South Africa with professional support.
• It will be productive only if one can enter into authentic conversations, different to how the TRC committees handled things. Conversations of mutual sharing may create hope for discovering and developing communal, shared narratives. Such conversations could bring hope for the discovery and development of our shared humanity. It will, however, only be possible if the mirroring can be done with honest reflection and sharing.

Trauma seems to define the character of South African life – historical trauma, such as that caused by the Mfecane, colonialism, apartheid and the ANC’s people’s war during the struggle; and present traumas, such as murder, rape and inequality. The diversity and inequality of South African life has led to different groups of people reacting to this trauma differently (using different types of defences, to put it psycho-dynamically).

Outcome (Prognosis): Uncertain

And how do you think black South Africans (including the other races, excluding whites) are going to react in years to come (psychologically) to their past humiliation?

The current black South Africans are already in full enactment against the humiliation bestowed on them during British colonialism and apartheid. The golden moment of 1994 is a long-gone memory. We see the full enactment of the younger generations particularly in the student upheavals and the EFF.

We hear it in the chosen-trauma speeches by leaders. The constant reminders of Soweto ’76, Sharpeville, the death of Steve Biko and other incidents; reparation claims and entitlement ideology; take back the land; purification efforts in slogans such as “Away with Western science, white men’s statues, Western ideas”; an insistence on reclaiming the African identity; to be authentic. All this is part of black enactment, in an attempt to heal and repair their collective fragmented self, to affirm who they are – an attempt to regain dignity.

The current political instability and exploitation of opportunities by the political elite –causing a worsening socio-economic situation, leading to the devastating high youth unemployment against a history of deprivation, and desperate families who had high hopes now forsaken by most – makes everything worse. Children not born yet will one day look back … and be ashamed of this period of shameless greed and self-centeredness of those in charge.

Is there a way out? A collective path to individuation? To healing such pain and sorrow? And what is that path?

Psychohistory at least brings us closer to explaining and understanding the psychological “why”. Why large groups instinctively and unconsciously commit atrocities of one or another kind, keeping the wheel of human misery turning. Revenge, leading to new violence – an attempt to restore esteem and lost honour – in the process creating new cycles of violence.

One can only attempt a new and deeper understanding – to learn to grieve over our losses without creating new suffering. The problem, however, is that humans “exist” at different levels of affluence or despair, different levels of consciousness. Until everyone can have a basic sense of safety – psychologically, environmentally and economically – we won’t move forward collectively.

Why could someone such as Nelson Mandela – who grew up as he did under the wide skies and green hills of the Eastern Cape, contained in the safety of his extended family – become such a universal token of hope and moral presence? Of course, it is possible!

How did you go about writing this book amid running a practice as a psychologist?

I scaled down to a part-time practice, lived on my own in beautiful and peaceful Barrydale – and had all the time to work around the clock on the most fascinating, excruciating topic ever!

A silly question, nevertheless important. Why should people buy this book?

People are ready to appreciate the contribution psychology makes in understanding human behaviour. Psychohistory is, in a way, psychology applied to our histories. Afrikaners have a long history of being humiliated and traumatised. It lurks in our DNA. Worse, each generation passes it on.

With the English, we humiliated blacks by excluding them and depriving them of fair opportunities to improve their lives – apartheid. We did to them what was done to us. In turn, they repeat the same. When will it stop? Understanding why is maybe a start …

Karel Schoeman wrote in 1973, “What matters more than your human dignity? I believe you don’t only have the right to insist on the acknowledgement of your humanity and dignity, but actually have a duty to undertake the acknowledgement of it – with all justifiable means available to you.”

The most outstanding comment I have received from people who have read the book is “Everyone in South Africa should read the book.” A movement implementing some of the understanding of humiliation has already begun. It’s called ERD – empathy, respect, dignity. It can be reached on the ERD Facebook page. A website will follow soon.

Is there anything you would like to add?

A black woman once remarked on a TV discussion, “We black people are having all these discussions … when are you white people going to have your discussions? Trying to understand why you did what you did?”

Pondering her words, I thought to myself, she hit the nail on the head.

So, here we are!

Finally, where can readers order copies of the book, and how much does it cost?

The book is available in most bookshops (often less visible, because it seems some bookshops are scared of the word “apartheid”!) and on Amazon, and can be ordered by going to the book’s website, www.bbctransgenerational.com.

The price varies from about R300 to R350.

The post Apartheid: Britain's bastard child, an interview with Hélène Opperman Lewis appeared first on LitNet.

Cathy and The Trolley Dollies ... Dames en here, maak u sitplekgordels vas vir ’n vlug soos nog nooit tevore nie.

In die negentigerjare het ek van Gauteng afgetrek Kaap toe, en een van ons vriendekring se lekkerste aande uit was ’n vertoning in die stad by een van die vele plekke waar fopdossers opgetree het. Ons kon ons harte uitsing saam met die bekende popliedjies en ons verkyk aan die mooi lyfies, pragtige kostuums en grimering en hoe lang mans só gemaklik op hoë polvye kon loop en met sulke lang naels oor die weg kon kom.

Maar een na die ander het hierdie kuierplekke hul deure gesluit. Ek was dus verheug toe Gate69 on Bree Street verlede jaar sy deure open. Dit word as die amptelike tuiste van Cathy Specific, wat haarself First Lady of Flying noem, beskryf. Ek het haar al verskeie kere sien optree en ook verlede jaar die voorreg gehad om Hedwig and the Angry Inch met Paul du Toit daar te sien.

Hierdie keer is ek terug vir ligter vermaak: Cathy and The Trolley Dollies, waarin Cathy Specific met twee ander “lugwaardinne”, Holly en Molly, gekskeer oor alles waarmee lugwaardinne te make het.

Cathy waarsku ons vooraf dat as ons foto’s wil neem gedurende die vertoning, ons filters moet gebruik en die foto’s erg moet redigeer, voor ons dit enige plek plaas. Die gehoor hou daarvan, maar is tog skrikkerig net vir ingeval sy nie ernstig oor die fotonemery was nie ...

Dan trek die drie los met hul kwinkslae. Hul rokkies is styf, hul borste ferm en die hempies laag oopgeknoop. Die pruike is groot, die grimering en naels ook, maar dat hulle oortuigend is, is gewis. Daar is ietsie bekends van elke vlug: die orige kaptein wat by elkeen wat ’n rok dra, vlerksleep; die lastige passasier wat nog drank wil hê; die huilende baba; en die nors man in die voorste ry.

Hulle doen die veiligheidsdemonstrasie en maan almal om hul sitplekgordels vir die rit van jou lewe vas te maak.

Hulle is baie trots dat die vertoning veeltalig is: Afrikaans, Engels, sarkasme en goddeloosheid. Hulle sing soos divas – en laat jou gou verstaan dis nie lippetaal nie, dis regte sing!

Tussendeur smul ons aan die oorlaaide tapasborde voor ons, teug aan ons wyne en lag kort-kort dat die krummels spat.

Hulle grap onder mekaar dat alle mans hulle begeer en alle vroue wens hulle was hulle. Daar word geskerts oor Suid-Afrikaners wat so graag Mauritius (“die boere-Bahamas”) toe vlieg, want hulle kan nie regte wittebroodvakansies bekostig nie en gebruik hul ouers se tyddeelpunte; en hoe mans as hulle hul bagasie inweeg, ook hul maniere by die toonbank inweeg.

Die skertsery is vlymskerp, die sang is uitstekend en hul kostuums nog beter.

Dis ’n heerlike, sorgelose aand van lekker eet, lekker lag en die teaterwêreld van weleer – fluweel en glinstering inkluis – weer terugbring. Bring ’n groep vriende en kuier heelaand om ’n lang tafel. Die lugwaardinne is selfs voor en ná die vertoning die kelners in hul pragtige, baie noupassende swart pakkies.

Gee jou oor aan Cathy Specific se wêreld – dis verbasend ongekompliseerd.

Cathy and The Trolley Dollies

Met: Brendan van Rhyn (Cathy), Christopher Dudgeon (Holly) en Rudi Jansen (Molly)
Deur: Brendan van Rhyn (Cathy)
Regie: Maralin Vanrenen
Choreografie: Sven-Eric Muller

Gate69 op die hoek van Bree- en Houtstraat, Kaapstad.

Tot einde Junie 2017. Die vertoning is elke Woensdag en Donderdag en die drag is netjies. Geen onder 16’s. Aandete word om 19:15 bedien en die vertoning begin om 20:15.

Kaartjies by 021 035 1627 of 071 589 2915.

The post Cathy and The Trolley Dollies: ’n teaterresensie appeared first on LitNet.

1. Inleiding

’n Mens wonder onwillekeurig oor watter soort keuses ’n rol sou gespeel het by die tragiese ongeluk waarin Philip Volschenk¹ oorlede is. In die koerantberig daaroor (Die Burger, 7 April 2017) word verwys na ’n misdadiger wat die seun se selfoon gryp, waarna eersgenoemde in ’n bewegende trein spring met Philip wat hom volg. Philip se lyk is later tussen die treinspore gevind. ’n Jongman met potensiaal het sinloos gesterf. Hoe moet ons hierdie tragiese gebeurtenis verstaan en vertolk? Waarom kom ander slagoffers in soortgelyke situasies dalk min of niks oor nie? Blote toeval kon tog sekerlik nie hier ’n rol gespeel het nie?

Bron: Die Burger, 7 April 2017

Op die oog af lyk dit asof Philip spontaan uit noodweer opgetree het. Daar was nie genoeg tyd vir Philip beskikbaar om ’n weldeurdagte besluit te neem en die risiko’s van die moontlike uitkomste logies teen mekaar op te weeg nie. Was sy besluit dus ’n impulsiewe besluit? Of suboptimaal of selfs irrasioneel? ’n Bepaalde besluit is op die tydstip wanneer dit geneem word volgens die interne verwysingsraamwerk van die besluitnemer altyd rasioneel, al kom dit vir eksterne waarnemers voor asof die besluit irrasioneel sou kon wees. Philip het dus volgens sy eie insig ’n rasionele besluit geneem. Volgens die teorie van visuele waarneming en figuuragtergrond-waarneming was die figuur (maw die dief) prominent en oorheersend in Philip se waarnemingsveld, met die gevolg dat die agtergrond (die gevaarlike situasie om sonder die hulp van sy vriend in ’n bewegende trein te spring) ’n sekondêre rol in die besluitnemingsproses gespeel het. Die kanse is egter goed dat affek of emosionaliteit (in hierdie geval ’n emosie van woede omdat iemand sy kosbare selfoon gegryp het) die rasionaliteit van Philip se besluit (om die dief te volg deur in ’n bewegende trein te spring) direk kon motiveer.

Hoe beïnvloed emosionele faktore dus rasionele besluitneming? Dit kan selfs gebeur dat traumatiese gevolge op rasionele besluitneming volg, terwyl onweldeurdagte besluitneming positiewe uitkomste tot gevolg het.

Die dinamika van wilsbesluite is kompleks, maar terselfdertyd relevant, omdat die kwaliteit van die motivering wat tot ’n besluit aanleiding gee, die verskil tussen lewe en dood kan beteken. Hierdie voorbeeld skep die konteks vir die bespreking wat volg oor dilemmas wat uit alledaagse besluitneming kan ontstaan.

2. Doel van artikel

In hierdie artikel word eerstens ’n gebeurtenis uit die werklike lewe by wyse van terugskouing beskryf. Die gebeurtenis bevat verskeie elemente van besluitneming wat met risiko gepaard gaan en is ’n gebeurtenis wat ek persoonlik meegemaak hetis. Tweedens word die dinamiese besluitnemingsprosesse en uitkomste wat met die gebeurtenis verband hou, deur konsepte uit die besluitnemingsteorie toegelig en ontleed, soos die rol van intensionaliteit en rasionaliteit tydens besluitneming, die aard en beskikbaarheid van inligting waarop besluite gebaseer word, asook die assessering van inligting en bewyse as ’n basis vir rasionele besluitneming. Gevolgtrekkings word dan gemaak oor die implikasies wat die bevindings van hierdie ontleding vir soortgelyke alledaagse situasies kan inhou.

3. Enkele teoretiese beginsels

’n Keuse is ’n opsie wat uit ’n reeks alternatiewe gekies word. Die uitkoms van die keuse word bepaal deur die omstandighede in die omgewing, wat in baie gevalle slegs gedeeltelik aan die besluitnemer bekend is (Peterson 2009).

Keuses (hetsy goed of swak) oefen ’n invloed uit op alle mense se daaglikse lewens. In Macbeth sien ons duidelik hoe swak keuses wat met hoë ambisie en swak karaktertrekke gepaard gaan tot tragiese gevolge aanleiding gee.

3.1 Kompleksiteit van keuses

Ratner en Herbst (2005) wys daarop dat indien positiewe uitkomste van ’n besluit nie absoluut seker is nie, selfs die beste besluit tot onbevredigende resultate aanleiding kan gee. ’n Persoon wat dus volgens sy eie oordeel die beste opsie kies, maar vind dat die keuse negatiewe uitkomste lewer, word deur ’n dilemma gekonfronteer wanneer ’n volgende keuse gemaak moet word. Moet dieselfde opsie gekies word wat aanvanklik die beste kans gehad het om suksesvol te wees, maar terselfdertyd teleurgestel het, of is ’n ander, minder bekende alternatief tydens ’n tweede keuse ’n beter opsie?

3.2 Belangrikste besluitnemingsteorieë

Volgens Peterson (2009) is daar twee hoofrigtings wat die spektrum van algemene besluitnemingsteorieë opsom: eerstens die beskrywende besluitnemingsteorie waarin aandag gegee word aan die wyse waarop besluite geneem word, en tweedens die normatiewe besluitnemingsteorie waar op die vereistes vir rasionele besluitneming gefokus word. Die vraag of dobbelaars byvoorbeeld meer of minder behoort te dobbel is ’n normatiewe vraag, terwyl die vraag hoekom dobbelaars dobbel ’n beskrywende besluitnemingsvraag is. In die praktyk kom daar egter heelwat oorvleueling voor tussen die twee hoofrigtings, veral wanneer navorsing oor die motivering van besluitneming in die prentjie gebring word.

In ’n benadering wat bogenoemde oorvleueling in ’n sekere opsig uitskakel sê Mishra (2014) dat die vier belangrikste teoretiese modelle op die gebied van rasionele besluitneming onderskeidelik die voorkeurteorie (utility theory), vooruitsigteorie (prospect theory), risikosensitiwiteitsteorie en die heuristiek is. Hierdie vier teorieë beskik almal oor hul eie kenmerkende voor- en nadele wat die voorspelling en verklaring van besluitnemingsprosesse in die werklike lewe betref.

• Voorkeurteorie

In die voorkeurteorie (met sy oorspronklike fondamente in die vakrigting Ekonomie) formuleer die navorser ’n reeks aksiomas of kondisies van voorkeur. Hierdie aksiomas vorm ’n voorkeurstruktuur (Fishburn 1970). Die uitgangspunt is dat ’n individu sy/haar keuses konsekwent kan rangorden op grond van ’n unieke voorkeurstruktuur.

• Vooruitsigteorie

Die vooruitsigteorie fokus op die neem van besluite wat met risiko gepaard gaan. Besluitneming word op oordele gebaseer, en oordele is die assessering van die eksterne fisiese- en sielkundige omgewing van ’n individu. Nugtere oordeel word bemoeilik onder toestande van onsekerheid. Interne konflik ontstaan wanneer ’n besluitnemer se oordele met sy waardes en doelstellings bots wanneer keuses uitgevoer moet word.

3.2.3 Risikosensitiwiteitsteorie

’n Basiese premisse van die risikosensitiwiteitsteorie is dat die neem van risiko's nie noodwendig irrasioneel, roekeloos, selfvernietigend of patologies van aard is nie (Mishra 2014). Alle besluitnemers is van tyd tot tyd geneig om risiko’s te neem. In die risikosensitiwiteitsteorie word gepropageer dat riskante besluitneming eerder 'n aanpassingsreaksie is op verskeie omgewings- en maatskaplike veranderlikes met inagneming van die ontwikkelingstadia van en individuele verskille tussen besluitnemers.

• Heuristiek

Die heuristiek is “die kuns om deur logiese redenering stap vir stap ’n bepaalde waarheid te vind” (Schoonees ea 1972:239). Heuristieke is kognitiewe kortpaaie wat bewustelik of onbewustelik deur ’n besluitnemer gevolg word. Dit is gevolglik duidelik waarom die klassieke standpunt steeds geldig is dat heuristiese besluitneming ’n groter mate van fout-element bevat as rasionele besluitneming.

• Besluitneming in die werklike lewe versus laboratoriumnavorsing

Besluitneming in die werklike lewe verskil beduidend van besluitneming in gekontroleerde laboratoriumsituasies, omdat die veranderlikes wat by besluitneming in die werklike lewe ’n rol speel, meer kompleks en minder kontroleerbaar is. Die resultate van besluitnemingsnavorsing soos in die laboratorium verkry, moet dan na werklike lewensituasies ekstrapoleer word, wat op sigself ook problematies is (Mishra 2014).

• Paradokse en besluitneming

’n Paradoks is ’n stelling wat van ’n gangbare denkpatroon afwyk, maar nie as onjuis bewys is nie (Bisschoff 2013). ’n Denkbeeld word deur middel van ’n paradoks op ’n ongewone manier geformuleer. Dit is die stylmiddel van die denker, digter en profeet, terwyl die redenaar, wetenskaplike en rasionalis min daarvan gebruik maak.

In die geval van die morelegeluk-paradoks (moral luck paradox) sê Thomas Nagel ’n besluitnemer is volkome verantwoordelik vir sy besluitneming en die gepaardgaande risiko’s. Verantwoordelikheid en geluk staan dus teenstrydig teenoor mekaar. As voorbeeld word die “baba en die badwater”-situasie gebruik. Sou ’n moeder nalaat om die kraan toe te draai en die vertrek verlaat, waarna haar baba verdrink, is sy moreel aanspreeklik en nalatig. Indien sy egter betyds terugkeer en die kraan toedraai net voordat die baba verdrink, is daar geen dramatiese gevolge van haar besluit nie, en “niks” het na regte gebeur nie. Haar gedrag sal ook nie as moreel afkeurenswaardig deur die omgewing beoordeel word nie, en dit is juis hier waar die paradoksale effek van die argument ter sprake kom.

 Volgens die morelegeluk-paradoks is verskillende grade van nalatigheid almal ewe afkeurenswaardig, ongeag die negatiewe uitkomste of afwesigheid van negatiewe uitkomste van die gebeure. Indien ’n persoon nalatig was, is dit bloot ’n kwessie van geluk of die uitkoms katastrofaal is of nie is nie. Dit is gevolglik irrasioneel om ’n persoon op grond van blote toeval meer of minder aanspreeklik te hou. Die besluitnemer bly dus ten volle verantwoordelik vir sy besluitneming. Die attribusie van persoonlike verantwoordelikheid vereis dus hiervolgens dat ’n individu te alle tye volkome beheer oor sy optrede moet uitoefen (Clark 2007:135).

• Motivering van besluitneming

Die kernvraag wat ontstaan by die motivering van wilsbesluite is waarom bepaalde besluite geneem word. Wat is die doelwit of rede (bewustelik of onbewustelik) wat tot ’n bepaalde besluit lei? Die onderstaande agt teoretiese benaderings bied ’n goeie oorsig oor die werk wat op hierdie terrein gedoen word:

• Dissonansie. Botsende gedagtes oor besluite (of dissonansie) is ’n belangrike motiverende faktor by besluitneming. Dissonansie kan aanleiding gee tot ongemak en spanning in die bewussyn. Dissonansie neem gewoonlik toe namate die onderwerp van besluitneming belangriker word vir die besluitnemer of indien die botsende gedagtes toeneem in intensiteit of indien die besluitnemer se vermoë om te rasionaliseer beperk word.
• Kongruensie. Die teenoorgestelde pool van dissonansie is ’n scenario waar die besluitnemer se houdings, opvattings, waardes en belangstellings by mekaar aansluiting vind en gevolglik besluitneming vergemaklik. Dissonansie word dus beperk, en daar is ’n relatiewe balans of kongruensie en gevolglik minder spanning tussen hierdie inhoude in die bewussyn.
• Toewyding (commitment) is ’n persoonlike ingesteldheid om op ’n bepaalde manier op te tree. Toegewyde besluitnemers voer gewoonlik hul besluite uit. Vrees vir sosiale verwerping of kognitiewe dissonansie kan ’n bydrae lewer tot die verstewiging van toewyding.
• Sekerheidseffek. Indien ’n bepaalde uitkoms verseker is, word risiko verminder en word besluitneming vergemaklik. Besluitnemers verkies om risiko eerder uit te skakel as om dit bloot te beperk.
• Besluitneming-ondersteuningsydigheid. Tydens die herroeping van ’n besluit wat in die verlede geneem is, is besluitnemers geneig om op grond van geheueverwringing die gevolge van besluite uit die verlede as die beste uitkomste voor te hou. Die besluitnemer voel dus goed oor sy besluite wat in die verlede geneem is, en daar is minder gronde vir selfverwyt of -bejammering.
• Bevestigingsydigheid. Wanneer die besluitnemer ’n hipotese as basis vir ’n besluit geformuleer het, word voorkeur aan inligting gegee wat die hipotese bevestig. Teenstrydige inligting wat nie die hipotese bevestig nie, word gerieflikheidsonthalwe geïgnoreer.
• Skaarsheidbeginsel. ’n Item wat skaars is, of moeilik bekombaar is, kan by ’n besluitnemer die idee van verlies skep indien die item nie bekom word nie. Omdat spyt altyd te laat kom, word die behoefte om die item te bekom verder versterk.
• Die sink-koste-effek (sunk-cost effect). Indien ’n swak besluit reeds geneem is, is besluitnemers dikwels geneig om met die gevolge van die swak besluit saam te leef en om verdere uitgawes en tyd te bestee om dit wat nie werk nie, reg te stel, hoofsaaklik om die etiket van mislukking te vermy.

4. Terugskouing

Die metode van ondersoek wat in hierdie artikel gebruik is, is hoofsaaklik op terugskouing gebaseer. By terugskouing word ’n situasie of ’n gebeurtenis ontleed en  geïnterpreteer nadat dit plaasgevind het. Die waarnemer kyk dus terug in die verlede om ’n gebeurtenis in heroorweging te neem of om daaroor te reflekteer.

Terugskouing as ’n metode van ondersoek verg ’n hoë mate van integriteit en etiese oortuiging van die waarnemer. Terugskouingsydigheid kan hier problematies wees. Feite en gebeurtenisse kan op ’n selektiewe wyse hanteer word . Dit geld vir onafhanklike waarnemers sowel as waarnemers wat direk by die gebeure betrokke was. Sydigheid kan by laasgenoemde sterk genoeg wees om die waarnemer se herinneringe sodanig te beïnvloed dat die wanindruk geskep word dat die waarnemer die uitkomste van die gebeurtenis inderwaarheid voorspel het.

5. Ontleding van ’n spesifieke gebeurtenis

5.1 Omskrywing van gebeurtenis-ontleding

Volgens Reber en Reber (2001:681) is ’n gebeurtenis-analise die ontleding van gebeure oor verskynsels in die natuurlike omgewing in teenstelling met laboratoriumsituasies. Die definisies in English en English (1970:504) en die Psychology Dictionary beklemtoon ook die studie van gedrag wat met lewensgetroue situasies geassosieer word.

Die konstruk situasie-analise of situasionele logika is deur die filosoof Popper na vore gebring, en verwys na ’n proses waardeur die sosiaal-wetenskaplike probeer om ’n probleemsituasie te herkonstrueer ten einde die besluite wat die betrokkenes geneem het, beter te probeer verstaan.

Die sistematiese ontleding van gebeurtenisse is ook ’n integrale deel van die studieveld van die vakrigting geskiedenis. Historiese ontleding behels die interpretasie en verklaring van gebeurtenisse, dokumente en prosesse. Geskiedenis word die beste verstaan nie bloot as ’n opeenvolging van feite nie, maar eerder as ’n reeks mededingende narratiewe wat hulself tot kritiese interpretasie leen. Die doel is om ’n betroubare en geldige narratief oor ’n onderwerp te ontwikkel wat gebaseer is op die beskikbare inligting oor die onderwerp. Dikwels word vrae gevra soos hoe en hoekom ’n bepaalde gebeurtenis plaasgevind het soos dit wel plaasgevind het.

In enige gebeurtenis-ontleding moet teen reduksionisme gewaak word, maw die neiging tot oorvereenvoudiging van ’n komplekse saak deurdat oorsake, motiewe of gevolge tot ’n enkele faktor gereduseer word. In leketaal neem dit gewoonlik die vorm aan van “basies kom dit neer op ...” of “is die werklike rede nie bloot ...”. Dit is ’n poging om historiese gebeurtenisse te vereenvoudig wat andersins oorweldigend kompleks is.

Een bepaalde manier om die slaggat van reduksionisme te vermy is om ’n historiese gebeurtenis chronologies te ontleed na aanleiding van die oorsake van die gebeurtenis, die verloop daarvan, asook die uiteindelike gevolge daarvan.

5.2 Terapeutiese waarde van gebeurtenis-ontleding

Refleksie oor ’n gebeurtenis wat in die verlede plaasgevind het, kan as ’n faset van ’n lewensoorsig (life review) gesien word. ’n Lewensoorsig word gedoen deur ’n persoonlike ervaring uit die verlede te herbesoek, oor die ervaring te dink en te reflekteer met die doel om die betekenis(se) daarvan by die huidige lewensomstandighede te herintegreer. Die lewensoorsig is die kritieke punt waar die verlede en die hede ontmoet. ’n Gebeurtenisontleding is gevolglik ’n terapeutiese vorm van persoonlike terugskouing wat in dieselde kategorie val as begeleide outobiografie, mondelinge geskiedenis, die verhaalkuns of selfs dagdromery.

6. Beskrywing van die Buffelsbaai-seekajakroei-gebeurtenis

6.1 Oorsake van die gebeurtenis

Buffelsbaai is ’n gewilde vakansiebestemming ongeveer 20 km van Knysna af. By geleentheid het ’n groep van vier roeiers besluit om (met twee enkel- en een dubbelformaatseekajakke) na die dolfyne te roei wat net agter die breek van die branders hul verskyning gemaak het. Die kajakke was almal splinternuut en is kort voor die gebeurtenis deur die verspreider van hierdie besondere handelsmerk aan die eienaar (R¹) verskaf. R¹ was in ’n dubbelkajak saam met roeier nommer twee (R²), terwyl roeier nommer drie (R³, die skrywer hiervan) en roeier nommer vier (R⁴) in twee enkelkajakke geroei het. Die strand van Buffelsbaai waarvandaan die drie kajakke en die vier roeiers vertrek het, verskyn op foto 1.

Foto 1. Vertrekpunt van die kajakroeiers (Foto deur skrywer verskaf)

Roeiers R¹ en R³ was roeiers met vorige seekajakervaring, terwyl R² en R⁴ onervare was met geen ondervinding van seekajakroei nie. Nadat die gebruik van die roeispane en stuurmeganismes verduidelik is, het die vier roeiers op die voorafbepaalde roete vertrek. Veiligheidsbaadjies is nie as ’n voorsorgmaatreël nodig geag vir die kort dolfynroete nie.

6.2 Verloop van die proses

Dit was laaggety tydens die vertrek;, die breek van die branders was relatief laag en ’n gegewe punt agter die breek van die branders is redelik maklik bereik. Die dolfyne het egter van hul roete afgewyk en koers gekies diepsee toe. ’n Besluit oor die aanpassing van die roete was gevolglik noodsaaklik, en die besluit is geneem om na die bekende “verste sigbare rots” (slegs met laagwater sigbaar) te roei, ongeveer tussen 1 en 2 km vanaf die vertrekpunt op die strand in die rigting van Buffelspunt (foto 2).

Foto 2. Die verste rots sigbaar waarom geroei sou word. Riwwe van Buffelspunt in die voorgrond. (Foto deur skrywer verskaf)

Die roete om die rots by Buffelspunt is met kajakke veiligheidsonthalwe slegs vanaf die Buffelsbaai se hoofstrand bereikbaar, as gevolg van die breekpatroon van die golwe en die ligging van groot rotse direk aan die oostekant. Die korter direkte terugroete vanaf die groot rots na die kuslyn wanneer die gety draai, is ’n feitlik onbegonne taak vir roeiers met min of geen ondervinding nie. Die prominente rotsriwwe tussen die land en die verste sigbare rots waarom geroei is, is duideliker op foto 3 sigbaar.

Die roeiers het sonder ’n verdere omhaal van woorde na hul onmiddellike mikpunt vertrek, naamlik die verste sigbare rots by Buffelspunt.

Alles het vlot verloop, nieteenstaande ’n haai se vin wat kort-kort regs van die roeiers bo die oppervlak van die water verskyn het, en wat skynbaar ongestoord in dieselfde rigting as die roeiers aan die swem was.

Foto 3. Rotsriwwe tussen verste rots en die land sigbaar by Buffelspunt (Foto deur skrywer verskaf)

Die draaipunt van die roete is bereik. Die twee enkelkajakke (R³ en R⁴) het ’n wyer trajek om die rots gevolg met die dubbelkajak (R¹ en R²) aan die binnekant. Die seewater rondom die rots was ’n diep kokende maalkolk van bewegende en terugtrekkende strome en skuim en uiters gevaarlik vir die kajakke in die onmiddellike omgewing van die rots.

Op daardie tydstip het die dubbelkajak skielik skuins na agter begin oorhel, met die voorpunt wat teen ’n hoek van ongeveer tussen 20 en 30 grade in die lug op steek. R¹ het in die water beland en aan die agterkant van die kajak vasgehou met kop en skouers wat bo die waterlyn uitsteek. R² kon in die kajak bly sit, terwyl R³ stadig nader aan die dubbelkajak geroei het om te bepaal wat die oorsaak van die sinkende kajak was.

Daar moes teen elke prys verhoed word dat die dubbelkajak nader beweeg aan die siedende maalkolk rondom die groot rotspunt wat gelyk het of dit dreigend naby aan die kajakke was. Besluitneming moes blitsvinnig plaasvind. R³ het oorweeg om ’n poging aan te wend om die dubbelkajak waaraan R¹ steeds vashou, weg van die rotspunt te roei. Geen raakkontak is gemaak nie, omdat die gewig van die dubbelkajak saam met R¹ se gewig wat agter aan die dubbelkajak vashou, net eenvoudig te veel was. Ons was in ’n skaakmatsituasie. Geen veiligheidsbaadjies was beskikbaar nie, daar was haaie in die omgewing, en uitswem deur die gevaarlike breek van die branders direk kortpad in die rigting van die rotsriwwe (kyk foto 3) met hoogwater wat aan die kom was, was ’n uiters riskante opsie vir R¹ en R².

Die deinings het hoër geword met die gety wat aan die draai was, en die suisings op die oop see was almal aspekte wat kommunikasie verder bemoeilik het. Toe R³ oor die deinings kyk om na R⁴ te soek was daar geen teken van R⁴ (’n onervare roeier) te bespeur so ver as met die blote oog gesien kon word nie.

Sekondes het soos ure gevoel. Daar was geen realistiese opsies oor om die situasie te beredder nie.

Skielik verskyn ’n skiboot in die deinings ongeveer 100 m weg van die drama wat besig is om te ontvou. Die boot is besig om stadig verby te vaar op pad na die lanseerstrook by Buffelsbaaistrand wat bereik moet word voordat die gety te hoog is om die boot op die sleepwa te lanseer. R³ en R² swaai dramaties met hul roeispane na links en regs om die skipper se aandag te strek. Die boot vaar steeds stadig weswaarts voort terug na Buffelsbaaistrand. Al hoop wat R³ nog oor het, is om ’n skril wolwefluit (’n tongkrul tussen die boonste- en onderste voortande waardeur die lug vanuit die longe geforseer word) saam met die swaaiende roeispane te gebruik, waarop dit voorkom asof die skiboot tog stadiger vaar. Verdere skril fluite volg en saam met handgebare word aan die skipper nieverbaal oorgedra dat sy hulp dringend benodig word.

Dit is uiters gevaarlik vir die skipper om sy boot te naby aan die maalkolk rondom die rotspunt te stuur. R¹ besluit om die sinkende dubbelkajak aan die drywende enkelkajak vas te bind, waarop R² en R³ op die skiboot sou klim, terwyl R¹ sou probeer om die sinkende dubbelkajak met behulp van die drywende enkelkajak landswaarts te roei. R⁴ (onervare roeier) het intussen eenvoudig op die oop see verdwyn.

Die skipper deel ons mee dat hy stadig by ons wou verbyvaar omdat hy die roeispaantekens verkeerdelik as ’n waarskuwing geïnterpreteer het dat ons besig was met scubaduik in die groot rots se omgewing. Die skril wolwefluit en handbewegings het hom egter tot ander insigte gebring. Die skipper raak al hoe meer bekommerd oor die inkomende gety. Ons lig hom in van R⁴ wat eenvoudig “verdwyn” het. Die skipper besluit dat ons almal op die uitkyk vir R⁴ moet wees.

Die terugvaart het begin. ’n Paar honderd meter verder word R⁴ opgemerk wat teruggeroei het om “hulp te gaan soek”. Omdat daar geen verbale kommunikasie tussen die ander drie roeiers met R⁴ was tydens eersgenoemde se besluit om terug te keer en hulp te gaan soek nie, het R⁴ nie soos nodig parallel met die kuslyn agter die breek van die branders na Buffelstrand teruggeroei nie, maar met ’n boog weswaarts reguit na die rotsriwwe en die breek van die groot branders – ’n uiters gevaarlike onderneming vir ’n roeier sonder ervaring en ’n reddingsbaadjie, omdat die groot branders ’n seekajak in ’n splitsekonde van agter af kan oorspoel en omkeer. Nadat R⁴ deur die skiboot opgepik is, het R² die skipper gevra om om te draai om na R¹ te soek. Ten spyte van die gevaar van die inkomende gety het die skipper genadiglik sy boot omgedraai. R¹ is verder die diepsee in gevind waar die sterk seestrome hom en die twee kajakke stelselmatig in die rigting van Brenton-on-Sea gesleep het, weg van die malende water van die Buffelspuntrots. Die gewig van die water (soos ’n see-anker) in die dubbelkajak was eenvoudig te swaar en gevolglik onmoontlik vir selfs ’n ervare roeier soos R¹ om die gewig see-uit vergelykbaar met ’n see-anker land toe te roei.

Die dubbelkajak is gevolglik aan die skiboot vasgemaak, terwyl die twee enkelkajakke deur R¹ en R³ na Buffelsbaai se hoofstrand teruggeroei is. Die skiboot kon net voor die kritieke keerpunt wat die inkomende hooggety betref, veilig op die bootsleepwa opgetrek word.

6.3 Gevolge

Die finale uitkomste of gevolge van hierdie gebeurtenis (wat verskeie komplekse fasette insluit) was dus besonder positief.² Die risiko van ’n haai-aanval, veral op R¹, was deurentyd ’n moontlikheid, omdat hy vir ’n lang tydperk nekdiep in die water verbete aan die sinkende kajak moes vasklou. R⁴ was minute weg van ’n traumatiese ervaring, omdat daar sonder ’n reddingsbaadjie op die verkeerde roete direk op die breek van die groot branders af geroei is. Die skipper en sy skiboot was op die punt om verby die kajakke te vaar, en dit was ook die laaste skiboot wat daardie middag nog nie terug in die hawe was nie. R¹ kon eenvoudig dieper deur die seestrome saam met die sinkende kajak wat hy probeer land toe roei het, verder die diepsee ingespoel het. Die hoogwater sowel as die sonsondergang was in aantog, wat enige ander reddingsoperasies sou bemoeilik het.

Maar hoe behoort die reeks voorafgaande en deurslaggewende besluite waarop hierdie positiewe uitkomste volg, sinvol geïnterpreteer te word?

6.4 Ontleding van die gebeurtenis

Verskillende teoretiese beginsels kan gebruik word om die intensionaliteit te verduidelik wat met die aanvanklike oorkoepelende besluit “om te gaan roei” verband hou.

Al die roeiers het heeltemal vrywillig aan die roei-uitstappie deelgeneem en al vier roeiers het ingestem dat die omgewing van die dolfyne agter die branders maklik bereikbaar was. Die kajakke was eenvoudig om te hanteer en die gety was laag en die weer perfek. Dit was ’n unieke geleentheid (nav die sg scarcity principle) wat veral vir R³ en R⁴ nie gou weer sou voorkom nie.

Die raam (kyk Koehler en Harvey 2007:379) waardeur die groep besluitnemers gekyk het, was dus na moontlikhede soos aangenaamheid, avontuur en seldsaamheid. Moontlikhede soos gevaar, krisis, hulpeloosheid en onervarendheid is uitgesluit. ’n Raam betrek die besluitnemer se aandag by sekere idees en ander idees word uitgesluit.

Hier was sonder twyfel sprake van toewyding tot aksie deur die groep, en wanneer toewyding eers deur ’n groep bereik is, word moeilik van besluit verander. Die invloed van die gesag (of dominansie) van R¹ en R³ (albei ervare roeiers) op die besluitneming van R² en R⁴ (albei onervare roeiers), alhoewel subtiel, moet ook nie onderskat word nie.

Die oorskatting van die groep se vaardighede (sg groupthink) voor die aanvang van die roei-uitstappie, saam met die impak van die gesagsbeginsel, het waarskynlik op ’n subtiele wyse verder tot die finale groepsinstemming en -toewyding tot die aksie bygedra.

Die deel van inligting deur R¹ aan die groep vooraf oor die hantering van die kajakke was voldoende, omdat geen insidente wat direk tot die fisiese hantering van die drie kajakke teruggevoer kan word, tydens die gebeurtenis opgeduik het nie.

6.4.1 Seevaardigheid van kajakke

Die kern van die dilemma soos dit later ontwikkel het, hou verband met die seewaardigheid van die kajakke. Waarom was die dubbelkajak nie waterdig nie en het dit gevolglik geleidelik seewater in die romp ingelaat?

Sainsbury (1995) vra tereg wat die goeie evaluering van beskikbare inligting of bewyse behels op grond waarvan besluite in die algemeen geneem word. Hy sê verder dat die intensionaliteit van besluite dikwels gebaseer word op lukrake assessering van hoe goed of hoe swak die inligting of bewyse of getuienis is waarop die besluit gebaseer word. Alle inligting behoort beoordeel te word soos ’n regter die inligting van ’n regsaak sou beoordeel.

Die seekajakke was al twee van ’n bekende handelsmerk en die kajakke se betroubaarheid was volgens R¹ (eienaar) en R³ (ervare roeier) se assessering voor die aanvang van die roeiuitstappie volgens sonder twyfel bo verdenking.

Indien die status van die kajakke egter gesien word as die inligtingsbron waarop die besluit berus om te gaan roei, wat het die assessering van die inligting deur R¹ en R³ behels? By terugskouing was dit nodig om die waterdigtheid van die kajakke voor vertrek weer deeglik te kontroleer, en moes nie goedsmoeds aanvaar gewees het dat die produkte wat die verskaffer lewer, wel 100% waterdig is nie. Enige van die roeiers kon byvoorbeeld moontlik vooraf ’n item in een van die kajakluike gebêre het en die luik nie weer 100% waterdig toegedraai het nie. Die opvatting “dis veilig om die kajakke in die see te gebruik” was gebaseer op lukrake assessering (Sainsbury 1995) van die spesifieke inligting of bewyse wat tot die roeiers se beskikking was. Die voorafassessering van die kajakke was eenvoudig net nie goed genoeg gedoen nie.

6.4.2 Van dolfyne na rotspunt

Fase twee in die drama behels die aanpassing van die oorspronklike besluit “om tot by die dolfyne te roei” natot “om tot by die verste sigbare rots by Buffelspunt te roei”.

Alles het goed verloop met die eerste fase van die proses en die roeiers was suksesvol. Kognitiewe dissonansie het dus feitlik geen rol gespeel om die aanpassing van die oorspronklike besluit met ’n moeiliker uitdaging te vervang nie. Die oorspronklike ooreenkoms kon dus maklik aangepas word, omdat geen konflik van houdings, sienings of behoeftes ontstaan het nie, en op grond van die konsekwentheidsbeginsel is die rit verder voortgesit. Indien daar by R² en R⁴ enige onsekerheid of weerstand oor die aanpassing van die besluit ontstaan het, kon dit natuurlik ook oorbrug gewees het deur middel van ontkenning (“niks kan tog eintlik verkeerd loop nie; die gety en weersomstandighede is optimaal”) of oorreding (“julle het tot dusver baie goed gevaar”). Daar was ook reeds ’n sielkundige belegging gemaak (sunk-cost-beginsel), omdat baie moeite gedoen was om die kajakke te lanseer en ’n betreklik lang afstand reeds suksesvol geroei was. Gevolglik lyk die aanpassing van die oorspronklike besluit na ’n daaropvolgende teiken heeltemal logies en sinvol.

6.4.3 Hulpsoek-besluit

R⁴ besluit om hulp te gaan soek sonder om vir R³ van hierdie voorneme in te lig. Dit kan aan heuristiese besluitneming toegeskryf word, maw ’n vinnige kortpadbesluit wat op minimum-inligting gebaseer is. Of dit kan volgens Peterson (2009:6) besluitneming onder onkunde wees. In so ’n geval is dit feitlik onmoontlik om betekenisvolle waarskynlikhede aan die moontlike uitkomste te koppel. Volgens R⁴ se eie persepsie was dit egter ’n rasionele besluit. Die basis vir die motivering vir hierdie besluit was kognitiewe dissonansie (emosionele ontsteltenis by die waarneming van die noodsituasie en ’n dreigende ramp). Verder was dit vir R⁴ duidelik dat R³ deurentyd by R¹ en R² en die sinkende kajak sou moes bly totdat hulp opdaag. R⁴ se gewaarwording was dus dat hulp onmiddellik en dringend gesoek moet word.

6.4.4 Kuslyn toe uitroei van sinkende kajak

R¹ se besluit om die sinkende kajak land toe te roei kan waarskynlik verklaar word deur ’n onwilligheid om die duur dubbelkajak te verlaat. Indien die kajak verlaat sou word, sou dit waarskynlik sink of deur die golwe teen die rotse stukkend geslaan word. ’n Aansienlike finansiële verlies was dus die enigste opsie indien die kajak verlaat sou word en dit was nie vir R¹ aanvaarbaar nie. ’n Finansiële belegging is met die aankoop van die kajak gemaak en daarom is besluit om ’n finale poging om die kajak te red dus deur R¹ geneem (sunk-cost effect).

In hierdie verband verwys Peterson (2009) na die rol wat states, outcomes and acts by besluitneming speel. ’n Toestand (state) is daardie komponent van die besluitnemingsproses wat nie ’n uitkoms of ’n handeling is nie. ’n Bepaalde toestand kan die besluitnemer se voorkeur(e) beïnvloed ten opsigte van die opsie wat gekies word. In hierdie geval het die finansiële implikasie (as die toestand of state) R¹ se besluit om die kajak uit te roei (die handeling of optrede) beïnvloed.

6.4.5 Gevolgtrekkings

Vanuit ’n reduksionistiese oogpunt sou die Buffelsbaai-kajak-insident eenvoudig afgemaak kon word as “dit kom basies neer op suboptimale besluitneming”, of “is die werklike rede nie bloot onverantwoordelikheid of selfs nalatigheid nie?”, of “dit was blote geluk dat julle lewend uitgekom het”, maar dit is sienings wat natuurlik op die oorvereenvoudiging van die dinamika van die proses neerkom.

Die basiese premisse van die risikosensitiwiteitsteorie kan gebruik word om die reeks opeenvolgende besluite deur die vier roeiers te verklaar. Hiervolgens word erken dat bepaalde risiko’s in die proses geneem is, maar dat dit nie noodwendig dui op onverstandigheid, insigloosheid en egobetrokkenheid nie. Daar was ook nie sprake van bewuste of onbewuste oordeelsfoute en besluite wat geneem is op grond van eiebelang en/of sosiale druk nie. Niemand kan aan die neem van risiko’s ontkom nie – dit is deel van die alledaagse lewe.

Alhoewel besluitnemers ten volle verantwoordelik is vir hul besluitneming, en die attribusies van persoonlike verantwoordelikheid vereis dat individue te alle tye volkome beheer oor hul optrede moet uitoefen (Clark 2007:135), is die konteks van risiko’s en die aard van die motivering van besluitneming in die alledaagse lewe ’n uiters komplekse verskynsel. Die redenasies rondom die morelegeluk-paradoks neem dus byvoorbeeld nie die invloed van toestande op die besluitnemer se optrede in ag nie, ook nie die feit dat die omgewing dinamies is en voortdurend verander nie, of ignoreer selfs beginsels soos konformiteit, dominansie, minderheidsgroepinvloed en groeppolarisasie. Derhalwe is die risikosensitiwiteitsbeginsels meer gepas om die besluite en uitkomste in hierdie gebeurtenis te verklaar.

In die geval van R⁴ se hulpsoekbesluit is die klimaat vir heuristiese besluitneming deur ’n noodsituasie of krisis geaktiveer. Die omstandighede waarin R⁴ verkeer het, het die ideale konteks vir ’n vinnige kortpadbesluit geskep. Die noodsituasie was ook die toestand wat die besluit primêr gemotiveer het. Dit was ’n rasionele besluit, maar nie noodwendig die regte besluit nie.

Riskante besluitneming wat in hierdie gevallestudie ter sprake is, kom neer op reaksies op verskeie omgewingsveranderlikes met inagneming van die ervaring van en individuele verskille tussen die vier roeiers. Hierdie gevolgtrekkings word deur die volgende aanhaling van Burns en Roszkowska (2016:207) onderskryf en beaam:

The work demonstrated that rational economic man, the all-seeing, all-knowing figure on whose shoulders much of contemporary economics has been constructed, was a largely fictional character. Faced with even simple sets of options to pick from, human beings make decisions that are inconsistent, suboptimal, and, sometimes, plain stupid, because of cognitive or judgmental limitations, miscalculations, or simply emotional impulses. They often rely on misleading rules of thumb and leap to inappropriate conclusions and actions. Moreover, they are heavily influenced by how the choices are presented to them and, sometimes, by completely false or irrelevant information.

7. Beperkinge van hierdie studie

Die ontleding van die kajakroeigebeurtenis in hierdie studie is van ’n outobiografiese aard, en dus kon die beskrywing en weergawe van die feite deur outeursydigheid beïnvloed gewees het, alhoewel ek alles in my vermoë gedoen het om alle moontlike vorme van sydigheid uit te skakel en te beperk.³

Bibliografie

Burns, T en E Roszkowska. 2016. Rational choice theory: Toward a psychological, social and material contextualization of human choice behaviour. Theoretical Economic Letters, 6:195–207. https://doi.org/10.4236/tel.2016.62022.

Clark, M. 2007. Paradoxes from A-Z. Tweede uitgawe. Londen: Routledge.

English, HB en AC English. 1970. A comprehensive dictionary of psychological and psychoanalitical terms. Londen: Longmans.

Hardman, D. 2009. Judgment and decision making. Psychological perspectives. Chichester: BPS Blackwell.

Hiller, FR 2016. How to (dis)solve Nagel's paradox about moral luck and responsibility. Manuscripto, 39(1). http://dx.doi.org/10.1590/0100-6045.2016.V39N1.FRH.

Koehler, DJ en N Harvey (reds). 2007. Blackwell handbook of judgement and decision-making. Malden, MA: Blackwell.

Liedboek van die kerk vir gebruik by die erediens en ander byeenkomste. 2001. Kaapstad:, NG Kerk-Uitgewers.

Mishra, S. 2014. Decision-making under risk: Integrating perspectives from biology, ecnomics and psychology. Personality and Social Psychology Review, 18(3):280–307.

Peterson, M. 2009. An introduction to decision theory. Cambridge, VK: Cambridge University Press.

Ratner, RK en KC Herbst. 2005. When good decisions have bad outcomes: The impact of affect on switching behaviour. Organizational Behaviour and Human Decision Processes, 96:23-37.

Reber, AS en ES Reber. 2001. The Penguin dictionary of psychology. Londen: Penguin Books.

Sainsbury, RM. 1995. Paradoxes. Tweede uitgawe. Cambridge, VK: Cambridge University Press.

Schoonees, PC (red). 1972. Woordeboek van die Afrikaanse taal. Vierde deel H-I. Pretoria: Staatsdrukker.

Eindnotas

¹ Hiermee word innige meegevoel uitgespreek teenoor die gesin, familie en naasbestaandes van Philip Volschenk wat op so ’n onredelike en tragiese wyse verongeluk het. Die presiese motivering vir Philip se besluitneming op daardie kritieke oomblik sal altyd onbekend bly.

² Dit is ons (die vier roeiers) se vaste oortuiging dat daar ’n groot stuk van die Hemelse Vader se genade in die uitkomste van hierdie gebeurtenis opgesluit lê, veral omdat ons almal met ons lewens daarvan afgekom het, waarvoor ons die Here baie dankbaar is. Ons erken dat dit nie bloot ons eie roeivernuf was wat die deurslag gegee het nie, daarom gee ons die eer aan Hom wat dit toekom, soos saamgevat word in die eerste reël van lied 244 in Die Liedboek van die Kerk (2001): “Alle roem is uitgesloten” (kyk Scharp, 1806) en in Afrikaans vertaal as “Alles, alles is genade ...”

³ Al die betrokke roeiers het die artikel voor publikasie deurgelees, die teks is ooreenkomstig die kommentaar gewysig, en goedkeuring is ontvang dat die inhoud gepubliseer mag word.

The post Keuses en gevolge: ontleding van ’n gebeurtenis appeared first on LitNet.

The post Die Rooikop Afrikaans appeared first on LitNet.

Jitsvinger gaan Klein Nederburg Sekondêre Skool in die Paarl besoek as deel van die Afrikaanse Taalmuseum en -monument (ATM) se Jeugdagviering op 16 Junie 2017. Menán van Heerden het met hom gesels om meer uit te vind oor rymklets as “edutainment”.

Jy gaan op Jeugdag ’n kort werkswinkel oor rymklets in Afrikaans aanbied. Hoe dra rymklets by tot “edutainment”? Daarmee saam, vertel wat jy onder edutainment verstaan en van jou ervaringe as edutainer in Suid-Afrika en elders.

Musiek is ’n geïntegreerde aspek van mens se kultuur en dra by tot ongekende tegniese bevordering in die kontemporêre samelewing. Rymklets/rap op musiek het vir my ’n nuwe deur oopgemaak deur hip-hop: ’n universele watervoor wat jongmense toegang gee tot identiteit as ’n populêre jeug-subkultuur en primêre invloed. Edutainment bestaan uit twee gedeeltes, naamlik education (opvoeding) en entertainment (vermaaklikheid). Ek vind dit oral (plaaslik en oorsee) interessant hoe edutainment vir my inlig omtrent die kompleks sosiale raamwerk van die jeug se identiteit.

Hoe dink jy kan rymklets bydra as ’n opvoedkundige instrument (buite die formele opvoedkunde, geletterdheidspraktyke en kurrikulum) vir die jongmense met wie jy werk?

Hip-hop-kultuur het ’n groot invloed op die individu se self-bewustheid en sosiale waarneming en dwing ’n kritiese mentaliteit af. Rymklets bevat talle tegnieke en style wat vordering bied aan die literêre wêreld. Dit gee ook, in my ervaring, beter toeganklikheid tot fasette van letterkunde en die beginsels wat dit beheer.  

Foto deur Lindsey Appolis

 Jy het in 2011 met Afrikaaps in Nederland getoer. Jy het pas teruggekeer van jou tweede Nederlandse toer met die musikale teaterproduksie South African Road Trip: Celebrating Life. Wat staan vir jou die meeste uit van jou Nederlandse opvoerings?

Nederlanders is veral gefassineerd oor die Afrikaanse taal se oorspronklikheid en soortgelykheid aan Nederlands. Daar is groot belangstelling vir Afrikaans oorsee oor die algemeen, met aanvraag uit alle oorde van die taal, van musiek tot die geskrewe woord, maar so min platforms plaaslik, wat industrie-vordering kniehalter.

 Jy het tydens ’n 2016-Woordpret-funksie van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal (WAT) op Stellenbosch genoem dat daar nie net een Afrikaanse standaardtaal is nie, daar is standaarde. Vertel vir ons meer hoe rymklets bydra tot die viering van verskillende vorme van Afrikaans.

Rymklets is die billboard van streeksdialekte, die baarmoeder van nuwe woorde en die fakkel van progressiewe letterkunde. Jy sien dit op sosiale netwerke, in gedigte, op die verhoog met ’n kwaai beat en op die nuutste fashion.

• Sien die persvrystelling vir Jitsvinger se besoek aan Klein Nederburg Sekondêre Skool in die Paarl as deel van die Afrikaanse Taalmuseum en -monument (ATM) se Jeugdag-viering op 16 Junie 2017.

The post Rymklets saam met Jitsvinger op Jeugdag: ’n onderhoud appeared first on LitNet.

Op inisiatief van die Cape Town Music Academy (CTMA) word daar hierdie week ’n gratis werkswinkel aangebied wat gemik is op naskoolse studente, professionele musikante en professionele musiekopleiers. Die werkswinkel word aangebied in samewerking met CTMA, Berklee City Music (die gemeenskapsbeen van Berklee College of Music in Boston) en Stellenbosch-universiteit.

Menán van Heerden het met die sangeres, musikant en liedjieskrywer Luna Paige gesels om meer oor haar werk en die werkswinkel uit te vind. Luna se maatskappy, Iluminar Productions, het die werkswinkel gekoördineer. Luna neem ook as mentor aan die werkswinkel deel.

Luna, vertel vir ons meer oor jou agtergrond as sanger en liedjieskrywer. 

Liedjieskryf en musiekskryf is in my bloed en iets wat ek nie kan ontsnap nie. Die pad was lank, opwindend, senutergend en bly ’n daaglikse uitdaging. Ek het sedert 2003 ses CD's vrygestel sowel as twee enkelsnitte in 2016.

Watter kunstenaars het jy onlangs mee opgetree en saamgewerk aan projekte? 

Ek het al deelgeneem aan verskeie projekte saam met ander kunstenaars. Ek was betrokke in die musiekteaterproduksie Elders aan diens (kabaret rondom die werke van Jeanne Goosen, onder leiding van Albert Maritz) saam met die aktrises/sangeresse Nicole Holm en Frieda van den Heever. Ek was verder ook vir  jare op toer saam met die blues-man Gerald Clark – met die Lovemore Show (wat baie gewild onder musiekliefhebbers was). In 2015 het ek begin om musiekproduksies te vervaardig. Die eerste van sy soort was Die ander konsert – ’n vermaaklike musiekproduksie saam met kunstenaars soos Peter Mitchell, Nick Turner, Frieda van den Heever, Mavis Vermaak, Ronan Skillen, Gerald Clark en Schalk Joubert. Die produksie het groot aftrek gekry by die Woordfees en KKNK (2015).

Einde 2015 het ek aan my tweede produksie begin werk, naamlik Korreltjie Kantel. Ons het dié jaar (met die ondersteuning van RSG en RSG Kunstefees) die Korreltjie Kantel- CD bekendgestel en toer steeds landwyd hiermee in 2017. Dit sluit Nick Turner en die multi-instrumentalis Jamie Jupiter in. Die  CD en verhoogproduksie handel oor die liefdesverhouding tussen Ingrid Jonker en André P Brink. By dié jaar se Woordfees het my derde verhoogproduksie die lig gesien. Konnexi was ’n nuwe projek, met nuwe uitdagings, waar ek my hand aan teaterwerk gewaag het. Saam met my op die verhoog was Schalk Joubert en die legendariese Pops Mohamed. Ons neem dit nou Juliemaand na die Vrystaat Kunstefees. 

Watter kunstenaars inspireer jou?

Plaaslike kunstenaars wat daarin kon slaag om nie net musiek te lewe nie, maar ook daarin geslaag het om hul musiek te omskep in suksesvolle besighede. In ons uitdagende ekonomiese omstandighede dink ek dit is belangrik vir kunstenaars om die besigheidshoed te dra en buite die boks te dink. Voorbeelde vir my hiervan is Nataniël, Chris Chameleon, Karen Zoid en Carien Loubser, Emo Adams en die Bellville-musikante (Fokofpolisiekar, Francois van Coke, Jack Parow ens). Musiek is harde werk. Internasionaal geniet ek veral om na singer-songwriters te luister – dit is my kos – en ek vind inspirasie by goeie liriek en liedjieskrywers. Voorbeelde is Over the Rhine, Nick Cave en Paul Simon.  

Wat lê alles voor? 

Soos ek gesê het, het ek ’n produksiemaatskappy, Iluminar Productions gestig, met Denise Barnes as my vennoot. Ons werk reeds aan drie produksies vir die res van 2017 en 2018. Ons sien uit daarna om hulle aan musiekliefhebbers bekend te stel. Intussen werk ons saam met die ongelooflike CTMA en is ons verantwoordelik vir die koördinering van die werkswinkel wat nou in Stellenbosch aangebied word. Ons sal in 2018 ook nou saamwerk met die CTMA. Hulle beplan opwindende projekte en ons is trots om deel te wees van die inisiatiewe. Intussen is ek te siene by verskeie teaters en musiekvenues. Lesers kan gerus na my webwerf gaan kyk: www.lunapaige.com.

Luna Paige (Foto: Verskaf)

Wat is vir jou die waarde van ’n werkswinkel soos die huidige CTMA-een vir die Suid-Afrikaanse jeug? 

Ek dink wat my opgewonde maak is die feit dat die werkswinkel gratis is. Dat niemand uitgesluit hoef te word nie. Ordentlike musiekopleiding kos geld, en dit is nie vir alle talentvolle mense beskore nie. Ek dink elke deelnemer gaan iets waardevol huis toe neem na afloop van die werkswinkel. Die Berklee-aanbieders het ongelooflike CV's en ek glo die leerders gaan baie leer. Vir professionele musikante is dit ook ’n wonderlike geleentheid om hul eie vaardighede op te skerp, nuwe inspirasie te kry en om ook bemagtig te word om te kan terugploeg in hul gemeenskappe en as mentors vir jonger, aspirantmusikante te kan optree. Die CTMA skep op dié manier ook werk vir professionele musikante, wat altyd ’n goeie ding is.  

• Die werkswinkel vind van 10 tot 15 Junie 2017 plaas.
• Op Donderdagaand 15 Junie word daar ’n gratis Showcase Concert aangebied waar die deelnemers, pro musikante asook die Berklee-tutors ’n uitvoering gaan hou – 20:00 by die Fismersaal, US Konservatorium. Deure maak al 18:30 oop. Soos ek gesê het, gratis! Bespreek by luna@iluminarproductions.co.za.

Lees ook

Learning to Live Music: ’n onderhoud met Luna Paige Menán van Heerden, Vicky Davis Onderhoude "Die CTMA fokus op die opheffing van kontemporêre musiek en het ten doel om werkskepping in die musiekveld te vermeerder en die algemene stand van die musiekbedryf te verbeter."

The post Learning to Live Music: ’n onderhoud met Luna Paige appeared first on LitNet.

Op inisiatief van die Cape Town Music Academy (CTMA) word daar hierdie week ’n gratis werkswinkel aangebied wat gemik is op naskoolse studente, professionele musikante en professionele musiekopleiers. Die werkswinkel word aangebied in samewerking met CTMA, Berklee City Music (die gemeenskapsbeen van Berklee College of Music in Boston) en Stellenbosch-universiteit.

Menán van Heerden het met Vicky Davis, regisseur en programbestuurder van die CTMA, gesels oor hul oogmerke en oor gemeenskapsgeoriënteerde programme met musiekopleiding as fokus oor die algemeen.

Vicky, vertel ietsie oor die CTMA – dit is ’n jong organisasie?

Die CTMA is ’n nuutgestigte nie-vir-wins-maatskappy wat ten doel het om geleenthede te skep vir ervare en opkomende musikante en verwante kunstenaars in die Wes-Kaap. Die CTMA fokus op die opheffing van kontemporêre musiek en het ten doel om werkskepping in die musiekveld te vermeerder en die algemene stand van die musiekbedryf te verbeter.

Ons ondersteun musikante deur vier hoofdoelstellings: om “performance”- en “recording”-geleenthede te skep vir musikante; om opvoedkundige “terugploeg”-projekte vir die gemeenskap te skep en om internasionaal uitruilprogramme te vestig.

Die CTMA-US-Berklee-uitreik is ons eerste terugploegprojek. Ons het Berklee genader omdat hulle ’n groot gemeenskapsbeen, Berklee City Music, het wat juis soek na internasionale vennote om gemeenskapsuitreike mee te vestig.

Ons het toe vir Felicia Lesch van die US Gemeenskapsmusiekeenheid genader om te hoor of hulle ook sou wou deelneem, aangesien die departement reeds 10 jaar lank musiekgedrewe uitreikwerk doen onder die gemeenskap se jeug.

Felicia Lesch (Foto: verskaf)

Ons het toe ses van Berklee se top-tutors ingebring vir ’n week lange werkswinkel by die US Konservatorium. Die werkswinkels is gemik op hoërskoolleerders en studente van die US Sertifikaatprogram in Musiek, wat almal musiektalent het maar nie die nodige blootstelling gehad het om “studiegereed”  te wees nie. Dan is daar ook ’n handvol pro musikante wat almal ook musiek doseer of onderrrig – hulle neem deel aan die Berklee PULSE Music Method-kursus – waar hulle hul onderrigvermoëns en -metodes verbeter om beter met die jeug te kan werk.

Die hoërskoolkinders (hul werkswinkel het Saterdag 10 Junie plaasgevind en die studente en mentors s’n Maandag 12 Junie tot Donderdag 15 Junie) kom van so ver as musiekskole in Khayelitsha, Steenberg en die Suid-Kaap.

Saterdag se werkswinkel (Foto: Verskaf)

Die mentors wat deelneem, is pro musikante soos Shaun Johannes, Kevin Gibson, Frank Paco, Andrew Lilley, Dan Shout, Sima Mashazi, Luna Paige, Zeke le Grange, Carlo Fabe en Babalwa Meintjies.

Ons hoop dat hierdie vennootskap met Berklee ’n volhoubare en jaarlikse gebeurtenis sal raak.

 Wat lê voor vir CTMA?

 Ons het twee verdere opwindende projekte aan die gang.

Die eerste is ’n album en live show genaamd Afrika my verlange / Afrique mon désir.

Met dié projek het die CTMA die bekende liedjieskrywer en komponis Laurinda Hofmeyr afgevaardig om ondersoek in te stel na Afrika-digters en -poësie om 13 nuwe liedjies te komponeer van Afrika-digters. Sy was onmiddellik aangetrokke tot Wes-Afrika se literatuur en musiek – en omdat sy self Frans praat.

Foto van Laurinda Hofmeyr & die Afrika my Verlange Ensemble (Foto: Verskaf)

Catherine du Toit van die Frans-departement aan die US het haar gehelp om Frans-Wes-Afrikaanse digters te ontdek en te vertaal. Sy het ’n samestelling van werke uit Madagaskar, Tsjad, Senegal, Ivoorkus, Mauritanië en ander gemaak.

Saam met haar vervaardiger, Schalk Joubert, en die CTMA se vennoot, die Alliance Française du Cap, het hulle op soek gegaan na ’n paar top Wes-Afrikaanse musikante om op die album te collaborate.

Dmv die Alliance Française se netwerk het hulle op vier ongelooflik talentvolle musikante van die DRKC afgekom – twee manlike sangers, een vrou en ’n kitaarspeler. Verder het die wêreldbekende akkordionspeler Regis Gzavo van Madagaskar ingestem om ook op die album opgeneem te word.

Die bekroonde animasiekunstenaar Diek Grobler (hy is die stigter van Filmverse) het ook ingestem om ’n reeks animasieflieks te skep nav die liedjies, wat dan gedurende die lewende show geprojekteer sal word. Die hele album en proses word ook in ’n dokumentêre fliek, deur die filmmaker Hein de Vos, vasgevang.

Ons beoog om in 2018 die album, DVD en ’n show-toer plaaslik en in Europa (Frankryk, Holland) te loods.

Die ander projek is ’n musiekteaterstuk gefokus op Xhosasprekende laerskoolkinders, genaamd  Kwathi ke kaloku (Once upon a time) – A celebration of Xhosa children’s literature and indigenous music with Mam’ Sindiwe Magona & Bongani Sotshononda.

(Die legendariese Xhosa-storieverteller Mam’ Sindi Magona  en wêreldmusikant Bongani Sotshononda span kragte saam om tradisionele kinderstories aan jonges te vertel op die ritme van tradisionele Xhosa-musiekinstrumente en -musiek. Die toneelstuk sal in die Septembervakansie by skole en sentrums in Gugulethu en Langa vir kinders beskikbaar wees.

Bongani Sotshononda (Foto: Verskaf)

Mam'Sindi Magona (Foto: Verskaf)

Hoe dink jy maak sulke gemeenskapsgeoriënteerde programme, organisasies en projekte ’n verskil?                  

Dit maak ’n hengse verskil – in Suid-Afrika is daar baie min fokus op die ontwikkeling van kontemporêre musiek (rock, jazz, wêreldmusiek, hip-hop ens). Die meeste organisasies fokus op opheffing van klassieke musiek, terwyl ons wêreldklas musikante en wêreldklas jong talent in dié areas het. Dit word nie genoeg gesien as ’n akademiese wetenskap nie – en dis iets wat ons by Berklee College of Music kan leer. Die CTMA wil graag hierdie tekort aan ondersteuning wat daar in die kontemporêremusiekbedryf is, die hoof bied.                                                               

Wat is die algemene toestand van Suid-Afrikaanse musiekopleidingsprogramme wat op die jeug gemik is? Kan daar meer werkswinkels en projekte op die been gebring word vir leerders en studente wat nie toegang tot instrumente en formele musiekopleiding het nie? Hoe kan skole ’n rol hierin speel?

Ja beslis – iets wat die CTMA graag wil bereik deur hierdie Outreach-projek met Berklee, is dat die pro musikante en musiekonderwysers wat vanjaar deelneem, verdere geakkrediteerde Berklee PULSE-tutors word, sodat die CTMA in die toekoms plaaslik soortgelyke werkswinkels met hierdie musikante kan aanbied, waar hulle die tutors is en hulle genoegsaam kan vergoed word vir hul “terugploeg”.

Vicky Davis (Foto: Verskaf)

• Die werkswinkel vind van 10 tot 15 Junie 2017 plaas.
• Op Donderdagaand 15 Junie word daar ’n gratis Showcase Concert aangebied waar die deelnemers, pro musikante asook die Berklee-tutors ’n uitvoering gaan hou – 20:00 by die Fismersaal, US Konservatorium. Deure maak al 18:30 oop. Soos ek gesê het, gratis! Bespreek by luna@iluminarproductions.co.za.

Lees ook

Learning to Live Music: ’n onderhoud met Luna Paige Menán van Heerden, Luna Paige Onderhoude "Ek dink wat my opgewonde maak is die feit dat die werkswinkel gratis is. Dat niemand uitgesluit hoef te word nie. Ordentlike musiekopleiding kos geld, en dit is nie vir alle talentvolle mense beskore nie." Daar vind ’n gratis konsert op Donderdag 15 Junie plaas.

The post Learning to Live Music: ’n onderhoud met Vicky Davis appeared first on LitNet.

Die grootste uitdaging vir jeugdiges in Suid-Afrika is om “soms oorsensitief te voel in ’n onsensitiewe land”. Christiaan J de Swardt gesels met ’n aantal jong kunstenaars oor die rol van die jeug in die kunste.

Die stemme wat ’n verskil maak in die Suid-Afrikaanse kunstebedryf word al hoe jonger. Hul boodskap verkondig aanvaarding en versoening, maar hulle is nie blind, doof en stom vir die realiteite van ons reënboogland nie.

Die kunste is ’n weerspieëling van wat op ’n gegewe oomblik in ’n samelewing gebeur. Hier gesels ’n aantal jong kunstenaars prontuit oor hoe die kunste die toekoms ten goede kan verander.

Jason Jacobs

Die bekroonde teatermaker Jason Jacobs. Foto: Gantane Kusch

“Wat jonkheid in Suid-Afrika verg, is ’n moeilike vraag om te beantwoord. Ons land is groot; ek was nog net tot in die Oos-Kaap. Ek weet wel daar is geleenthede om nuwe werk te skep; selfs al is dit soms met ou idees wat weer ’n kans kry. In jou jeug mag jy foute maak, danksy mentors by wie jy kan aanklop vir advies. Dis ’n uitdaging om as bruin jong teatermaker voort te gaan, wanneer jy daagliks die verlede in die gesig staar. In die werk wat ek doen, kry ek kans om deur my trauma te werk. Dit is egter ’n weelde wat nie elke ander jongmens beskore is nie. Die jeug is nie ongesond nie; ons leef egter in moeilike tye,” meen die 23-jarige boorling van Kharkams, Jason Jacobs. Sy veelsydige talent en sonderlinge kultuurstem is vanjaar met die KKNK se Kunste Onbeperk-toekenning vir sy eiesoortigheid bekroon. Dié teatermaker, skrywer, dramaturg, ontwerper, akteur en regisseur voeg ’n dinamiese en belangrike nuwe stem aan die Suid-Afrikaanse teaterbedryf toe. Hy het ’n honneursgraad in teater en uitvoering aan die Universiteit van Kaapstad verwerf.

Wanneer hy skep, wil en moet jy luister en kyk. Sy produksietrilogie – Kalahari Swaan, Stof Rooi en In wag van – het hom ook Kanna-toekenning as beste nuweling besorg.

Die elemente (water, sand en vuur, die son, sterre en die maan) en die mites, die tradisies, die kultuur, die taal, die liedjies, die danse, die lyf- en gebaretaal – die siel – van die Khoi en die San herleef met ’n brandende begeerte wat die gehoor ontroer, meevoer en tot nadenke stem.

Jason skryf oor die dinge waarvan hy weet; met eerlike, rou meevoeling.

In kwalik drie jaar is Jason se stem gevestig. Kunstefeeste, benoemings en toekennings oral – van Grahamstad se Nasionale Kunstefees tot die US Woordfees, Suidoosterfees en die KKNK. Hy is die wenner van die Theatre Arts Admin Collective-beurs vir jong opkomende teaterregisseurs, betrokke by die Magnet Theatre Early Years Company en die Mothertongue Youth Arts Project in McGregor, die stigter en kreatiewe hoof van KleiSand Produksies, projekte vir onder meer ASSITEJ, Theatre for Children & Young People en die Desmond & Leah Tutu Legacy Foundation.

Hy is ’n gemeenskapsverryker en glo aan teater van genesing.

Gershwin Mias, Courtney Smith en Gantane Kusch in In wag van. Foto: Lumico

Dustin Beck in Stof rooi. Foto: Nardus Engelbrecht

Courtney Smith, Kaylin Coetzee, Jason Jacobs en Dustin Beck in Kalahari Swaan. Foto: Nardus Engelbrecht

Wat strem die pad na volwasse volhoubaarheid?

“Black tax” is steeds ’n realiteit wat baie bruin en swart jong entrepreneurs te bowe moet kom. Ons word nog te dikwels tot stemloosheid of stilswye gedwing. Dit is ontsettend frustrerend, veral as jy weet jy kan deur jou werk verandering help bewerkstellig. Dikwels word jongmense – ter wille van aanpassing en oorlewing – té vinnig groot en boet daardeur sorgeloosheid en onskuld in.

Dit is ’n uitdaging om jou eie voete te vind: huur, kos en selfs teater is duur. Dis moeilik om te oorleef, maar moenie die jeug onderskat nie! In die kunswêreld het ons goeie jong leiers wat nuwe idees bring. Shout out to InZync Poetry en Lingua Franca, wat byvoorbeeld, vernuwende maniere kry om die jeug bymekaar te roep vir veranderinge om plaas te vind.

Is daar ’n werkbare oplossing?

Aksie, met ’n daadwerklike bydrae. Ons maak egter merendeels swak keuses, maar hoe dan anders? Ons laat dan toe dat ons leiers ons in die wildernis laat rondhol!

Ek voel gegrond hier. In die dele van ons land waar ek myself bevind, is ek heppie. Vryheid kom met groot verantwoordelikhede. Ek mentor af en toe jonges en kan sien hoeveel leiding ons nodig het. Hoewel daar geleenthede vir ontwikkeling is, stel baie jonges bloot nie belang nie! Ek en my vennoot, Dustin Beck, werk onverpoosd en ontwikkel ons produksiehuis KleiSand Produksies in ons pogings om jongmense deur middel van teater en dans te inspireer om beter keuses te maak.

Watter rol kan kuns en vermaak speel om alle Suid-Afrikaners saam te snoer?

Kuns en vermaak probeer reeds erg hard en doen al baie om tot versoening by te dra. Die betrokke rolspelers verdien meer erkenning. Ek was onlangs in Italië by die Labaracca Testoni Ragazzi in Bologna met die kinderteaterproduksie Ekhaya. Amper vanuit die wiegie word die kind daar in die teater groot. Hulle kom luister, kyk en speel op mammie se skoot. Ek droom van so ’n instelling hier by ons, waar teater weer deel word van ons grootwordjare. So kweek ons ’n toekoms waar die jeug dalk beter besluite maak, die media minder hoef te skryf oor moord, verkragtings en inbrake. En dan kan storievertellers soos ek met waardering en volle ondersteuning ons werk doen.

Ek is ook betrokke by die Mothertongue-projek in McGregor. Ons lei die jong teatergeselskap in teater vir kinders 0–7 jaar op. Hulle toer tans die hele Langeberg plat en tree vir hierdie ouderdomsgroepe op. Ons verstaan nog nie teater vir babas en kinders so lekker nie, maar dit is juis hier waar liefde vir teater en kuns moet begin. Die kunste leef en kan daarom in digkuns, dramas en selfs goeie televisie gebruik word om mense op te voed. Die relevansie van die inhoud daarvan verg gebalanseerde eerlikheid wat kinders kan help om die regte keuses te maak. Dit bly egter die gebruikers se besluit wat hulle daarmee wíl maak. Die kunste kán opsies bied ... Ek hoop dat ek oorgenoeg finansiële ondersteuning sal ontvang om KleiSand Produksies en die visie wat ons vir ons land het, ’n werklikheid te maak: ’n algehele, onvoorwaardelike aanvaarding van mekaar en jouself. Ek skryf en skep en werk vir genesing.

Vian Singleton

Die elfjarige Vian Singleton in Fiela se kind

”Al is ons klein, kan ons gróót droom – sónder om bang te wees, want ons word deur ons ouers beskerm. Ons breine is nog lekker vars ... Dit help om skoolwerk en tekste vinniger te leer en te onthou. Ons weet nie eintlik wat stres beteken nie. Tegnologie is glad nie vir ons ’n uitdaging nie en ons word nie so gou moeg nie. En ons kan kaalvoet skool toe gaan!” juig die elfjarige Vian (wie se naam “vol lewe” beteken). Vian is ’n graad 6-leerder aan die Laerskool Midvaal op sy tuisdorp, Meyerton. Hy is reeds ’n gesoute akteur en is nou saam met onder andere Shaleen Surtie-Richards te sien as die klein Benjamin in Frans Swart se verhoog-omwerking van Dalene Matthee se roman Fiela se kind.

Vian het in 2015 in Los Angeles aan ’n talentkompetisie deelgeneem, waar hy as junior akteur van die jaar en model van die jaar aangewys is. Sedertdien het hy in talle TV-advertensies, in die Suid-Afrikaanse oorlogfliek My Father’s War en vanjaar in die internasionale rolprent Resident Evil: The Final Chapter opgetree. Hy het vroeër vanjaar aan die South African Championships of Performing Arts deelgeneem, waar hy 18 medaljes ingepalm het, onder meer agt goues vir modelwerk en toneelspel.

Vian verfilm tans steeds aan ’n reeks van 130 episodes van ’n opvoedkundige TV-reeks, The Epic Hangout, wat op SABC2 uitgesaai word.

Vian is ook ’n kranige ATKV-redenaar, skaakspeler, atleet – én ’n Dux-leerder. Hy is ook aangewys as Mr Face en ambassadeur van die antiboelieveldtog SWITCH.

Wat is die uitdagings van kindwees?

Die Suid-Afrikaanse jeug is so gesond soos wat hul ouers hul toelaat om te wees. Maar dit verg dissipline. Dissipline begin in die ouerhuis en dit sal altyd so bly. Kinders ly erg onder groepdruk en sukkel met die behoefte om “êrens” in te pas. Dan raak hulle dikwels die slagoffers van boelies. Die vermoë om die groter wêreld buite jou omgewing raak te sien en veilig te ondersoek, is die hoogste hekkie wat jongmense moet aandurf.

Is daar ’n oplossing?

Daar is áltyd ’n oplossing – in die ouerhuis. Ouers moet meer aanwesig wees in hul kinders se lewens. Wees daar. Sit ’n dag se verlof in. Gaan kyk hoe jou kind rugby speel of aan ’n redenaarskompetisie deelneem. Wees betrokke. Gee genoeg liefde, maar meer belangrik: leer kinders die vaardighede wat nodig is om hulself op alle gebiede te kan laat geld. Ouers moet saam met hul kinders droom; elke welslae én elke teleurstelling moet gevier word. Dit is alles geleenthede om sáám te groei. Dié geleenthede moet aangegryp word en ouers moet hul kinders daarin ondersteun en beskerm.

Waaroor is jy veral bekommerd?

Boelies. Hier is dit die jongmense wat self moet inspring met ’n daadwerklike “geen verdraagsaamheid”-houding teenoor boelies. Benut die “buddy”-stelsel en versprei die kultuur dat dit nie cool is om ’n boelie te wees nie. Staan saam téén boelies. As ambassadeur vir SWITCH (Standing With Individuals To Change Hurt, ’n antiboelieveldtog wat deur Mevrou Gauteng, Shelby Moura, gestig is) bly my motto: “It’s nice to be cool but it’s much cooler to be nice!”

Hoe maak jy ’n verskil?

Dit is ’n voorreg om jonk te wees in só ’n pragtige land. Ek wil graag deur my eie voorbeeld vir kinders en jongmense, en selfs die ouer geslag, wys dat daar wel ongelooflike geleenthede is vir ons kinders in Suid Afrika – ongeag ras, taal of kultuur. Ook deur middel van die uitvoerende kunste. Dis vir my lekker om vir maats te wys dat ’n sportman en akademikus ook met behulp van teater, film en TV ’n kragtige boodskap kan oordra. Die produksie Fiela se kind roer die hartsnare. Dit is vir my lekker om al die tannies, maar meestal die ooms, se rooigehuilde oë ná ’n vertoning te sien. Ek glo ons is almal steeds diep binne-in tog nog maar net ’n kind ... Niemand kan ’n beter jy as jy self wees nie!

Vian Singleton en Shaleen Surtie-Richards in Fiela se kind

• Ondersteun die antiboelieveldtog hier.

Kry Fiela se kind hier:

• 20 Junie – 2 Julie: Emperor’s Palace, Theatre of Marcellus, Kemptonpark
• 5–8 Julie: Innibos-kunstefees, Nelspruit
• 18–22 Julie: Vrystaat-kunstefees, Bloemfontein
• 22–27 Augustus: Baxter-teater, Kaapstad
• 29 Aug – 3 September: Atterbury-teater, Pretoria
• Besoek fielasekind.co.za vir meer inligting.

Des-lee McKenzie

Des-Lee McKenzie in Ir(RAS)sioneel

Een van die grootste voordele van om jonk te wees in ons land is dat jy as ‘t ware saam met Suid-Afrika grootword, meen die 23-jarige kunstenaar Des-Lee McKenzie, wat spog met ’n graad in drama en teaterstudie aan die Universiteit Stellenbosch. Sy het in kabaret gespesialiseer.

Dié veelsydige kunstenaar is onlangs vir haar spel en teks vir ’n Kanna-toekenning as beste opkomende kunstenaar benoem. Sy en haar mede-aktrise, Lisa-Marie Richardson, se opspraakwekkende kabaret Ir(RAS)sioneel by vanjaar se KKNK is ook vir ’n Kanna as beste Uitkampproduksie benoem.

Dié stuk ondersoek ras, identiteit, geslag en skoonheid aan die hand van roerende karaktersketse – waarin lag en huil mekaar gewetenloos in ironie koggel.

Wat bied Suid-Afrika aan jeugdiges?

Suid-Afrika is nog ’n jong demokrasie wat elke dag groei en ontwikkel. Daarom groei en ontwikkel ek ook elke dag – mét drome en aspirasies. Wanneer geleenthede jou kant toe kom, kán jy hierdie geleenthede met albei hande aangryp. Jy is immers fisies en psigies daartoe in staat. Jy mag maar eksperimenteer in die soeke na ’n eie identiteit. Dit is piekfyn om foute te maak. Só leer ons. Ek dink jou jeug is juis die enigste tyd in ’n jou lewe waar die wêreld meer genadig teenoor ander mense – én hul foute – is.

Wat is die uitdagings?

Om mense op te voed en van hul onkunde te verlos. Mense wil nie meer gedefinieer word deur hul ras, seksualiteit of geloof nie. Ongelukkig speel hierdie drie faktore ’n groot rol in ons hedendaagse samelewing (veral nou; ook in wêreldpolitiek). Ek sien baie jongmense om my wat veg vir gelykheid en om mense te laat besef: ja, mense verskil, maar uiteindelik het ons ’n verantwoordelikheid om almal met respek te behandel en te aanvaar vir wie en wat hulle is.

Wat is die beperkinge?

Nie almal sal in jou drome en aspirasies glo nie. Daarmee moet jy vinnig vrede maak. Die harde werklikheid skop in: jy is nie so spesiaal soos wat jy gedink het jy is nie. Ons soek álles kits: kitskos, kitsboodskappe, kitsliefde, kitsverhoudings ... Dit veroorsaak dat alles nie noodwendig langtermyn en/of volhoubaar is nie. Tog is jong Suid-Afrikaners se psigiese gesondheid op ’n baie goeie plek. Hulle is gemotiveerd om hulself te verbeter en verandering mee te bring – én hulle is nuuskierig oor die toekoms.

Wat is jou bydrae tot versoening?

Dat ek kan wees wie ek is. Ek, as Des-Lee McKenzie, kan onbeskaamd myself wees en my boodskap deel. Ek is in ’n bubble grootgemaak van alles is mooi, ons lewe is in harmonie, almal is gelyk. Dan word jy groot en besef dit is net ’n illusie. Die kunste bied jou die geleentheid om iets omtrent hierdie ongelykhede te doen. Ons moet taboes takel. Jy doen jouself en ander mense ’n onreg aan as jy daaroor swyg.

Ek gebruik my platform om mense in te lig en hulle te laat verstaan ons is almal verantwoordelik vir hierdie land, maak nie saak in watter spektrum van die samelewing jy jou bevind nie. Ons is almal – die ek, die jy, die ons en die hulle – aanspreeklik, want ons is álmal Suid-Afrika. Suid-Afrika is nie nét ons land nie; Suid-Afrika is óns. Met die kunste – ’n weerspieëling van die werklikheid - kan ons mense die waarheid laat “sien”.

Gideon Lombard

Gideon Lombard in Die reuk van appels. Foto: verskaf

“Die jeug in die kunste is vreesloos! Ons bevraagteken politieke strukture en ons omhels en waardeer diversiteit. Daar is baie om te sê en baie om van kuns te maak,” meen die akteur Gideon Lombard (31), wat vanjaar die Kanna-toekenning as beste akteur vir sy spel in die opspraakwekkende solostuk Die reuk van appels bekroon is.

Met beeldrykheid en ontstellende metafore vertolk Lombard ’n elfjarige seun, Marnus, wat tydens die apartheidsjare grootword. Onder die juk van politieke, militêre en godsdiensindoktrinasie en patriargale oorheersing moet hy sy menswees, sy kindwees, sy manwees en sy seksualiteit ontdek. Die lewe is veronderstel om mooi, snaaks en kosbaar te wees, maar dit is ook onverstaanbaar en vreeslik. ’n Skokkende ontdekking breek deur die oppervlak van die alledaagse om alles onherroeplik te verander. Van daardie oomblik af kleef die reuk van appels – suur en vrot – aan alles waaraan Marnus raak.

Dié veelsydige teater-, TV- en rolprentmaker (akteur, skrywer, regisseur, stel-, klank- en beligtingontwerper) is in Namibië gebore en het daar en in New York, Kalifornië, Nederland en Kaapstad skoolgegaan. Hy het filosofie en letterkunde studeer en het daarna in 2011 ’n graad in drama as regisseur (cum laude) aan die Universiteit van Kaapstad verwerf.

Wat is die slaggate?

Die onsekerheid van die land en die wêreld se politiek en ekonomie. Om met die toekoms van huidige korrupsie te lewe. Om soms oorsensitief te voel in ’n onsensitiewe land.

Hoe gesond of ongesond is die Suid-Afrikaanse jeug?

Ek dink, soos met enige komplekse vraag, is die antwoord waarskynlik net so kompleks. Om ’n gesonde jeug te skep en te handhaaf, verg baie moeite en geduld – van die samelewing in sy geheel, en van die jeug self. Baie jeugdiges probeer gesond, oop en holisties na die wêreld kyk, maar baie van hulle is steeds vasgevang in verouderde strukture wat hulle, sónder persoonlike interpretasie, net so aanvaar het. Om gesond te bly, verg moeite en ’n konstante bewussyn. Baie keer is die bedoeling reg, maar die uitvoering nie.

Wat is die uitdagings?

Hoe internaliseer en verstaan ons ’n baie gewelddadige en onregverdige geskiedenis waarvan ons nie altyd deel voel nie? Hoe vind Suid-Afrikaners ’n gemeenskaplike woordeskat om mee te kommunikeer? Hoe luister ons meer en beter? Hoe behou ons menslike interaksie en konneksie te midde van ’n tegnologiese evolusie wat dit teenwerk?

Wat is jou benadering tot probleemoplossing?

Ek self probeer om gewoon meer te luister en om meer geduld met myself en my medemens te hê. Te midde van al die uitdagings, roetines en druk wat gepaard gaan met jonk wees in Suid-Afrika, voel dit asof dit ’n ongelooflik opwindende tyd is. Die moontlikheid vir werklike verandering voel tasbaar. Soms gevaarlik, intimiderend en ongemaklik, maar wel werklik. Ek sou graag ’n kultuur van luister en stilte wil kweek en koester; om stil te raak sodat ons mekaar een vir een duidelik kan hoor en verstaan. Om ’n kultuur van liefde te kweek, veral wanneer ons verskil.

Kry Die reuk van appels hier:

• Grahamstown National Arts Festival, Grahamstad (29 Junie – 9 Julie)
• Vryfees, Bloemfontein (18–22 Julie)
• Daarna verskuif die produksie na die Staatsteater in Pretoria (die hele September) en die Fugard-teater in Kaapstad (middel-Oktober tot middel-November).

The post Jeugdag 2017: Jonkheid in die kunste appeared first on LitNet.

Die derde spoel
SJ Naudé
Uitgewer: Umuzi
ISBN: 9781415207475

1. Inleiding

In ’n artikel oor die konsep van moderne-wêreld-vervreemding in die werk van Hannah Arendt en Hans Blumenberg skryf Elizabeth Brient (2000:513):

The modem world has seen an unprecedented rise in individual freedom, and yet the autonomy of the individual has all too often given way to the anomie of the individual. Loss of community advances alongside failed experiments in social engineering, and the specter of totalitarianism haunts the modem dream of social and political emancipation.

Wat Brient bedoel met “the anomie of the individual” word verwoord as “the nagging suspicion that life in this world which we have remade for ourselves is somehow hollow, an artificial construction without depth or solidity, a merely superficial order which threatens to dissolve into meaninglessness”.

In hierdie essay lees ek SJ Naudé se debuutroman, Die derde spoel (waarna alle bladsynommers verwys tensy anders vermeld), in die teken van die oorkoepelende tema van vervreemding en tipeer ek die hoofkarater, Etienne, as ’n melankoliese figuur ten spyte van, of juis as gevolg van, sy geweldige én gewelddadige verwerping van sy verlede in ’n fascistiese huisgesin gedurende die laat jare van apartheid-Suid-Afrika. Ek wys ten slotte op die psigoanalitiese doodloopstraat waarin hierdie ontstemmende karakter op werklik tragiese wyse vasgevang word. Ek begin egter by die motto waarmee die teks open. Hierdie motto verwys ons na die denke van die Joods-Duitse filosoof Walter Benjamin, wie se werke as ooglopende intertekste dwarsdeur die boek ter sprake kom.

Walter Benjamin

2. Walter Benjamin as interteks

’n Sin uit Benjamin se sewende tese oor die filosofie van die geskiedenis is die motto van Die derde spoel: “Es ist niemals ein Dokument der Kultur, ohne zugleich ein solches der Barbarei zu sein.” (Daar is geen dokument van beskawing wat nie terselfdertyd ’n dokument van barbarisme is nie.) Hierdie sin moet verstaan word in die konteks waarin Benjamin skryf. Die teses oor die filosofie van die geskiedenis bestaan uit ’n soort verdediging van die ideologie van historiese materialisme waarvan Benjamin ’n aanhanger was. Vanuit die oogpunt van hierdie oorspronklik marxistiese perspektief toon die dominante geskiedskrywers slegs empatie met die oorwinnaar van konflik en sodanige empatie met die oorwinnaar bevoordeel altyd die heersers. Vir die historiese materialis het die kultuurskatte van die oorwinnaar ’n oorsprong wat nie sonder afgryse benader kan word nie, omdat dit ontstaan in doodslag en onderdrukking (Benjamin 1968a:256). Dus distansieer die historiese materialis hom sover moontlik van hierdie “skatte” en beskou hy dit as sy taak, soos die Engelse vertaling dit stel, “to brush history against the grain” (Benjamin 1968a:257).

Met hierdie motto, gelees binne konteks, aktiveer Naudé dus reeds die tema van afstanddoening, vervreemding en verset wat breedvoerig in die res van die teks verken word. Etienne, die hoofkarakter, is ’n 22-jarige gay Pretorianer wat in April 1986 wakker word in die bed van ’n vreemdeling in Londen. Gou blyk dit dat Etienne uit Suid-Afrika gevlug het met die hulp van die Committee on South African War Resistance (COSAWR). In sy laaste universiteitsjaar skryf hy aan die End Conscription Campaign (ECC): “Ek sal enigiets doen om nie weermag toe te gaan nie” (16). Maar Etienne se verset is veel meer as blote dienspligontduiking weens gewetensbeswaar. Dit is ’n opstand teen die patriargie, teen gesag as sodanig – en teen sy eie fascistiese vader in die besonder. Die aand nadat hy die brief aan die ECC gepos het, sonder dat sy ouers van sy planne bewus is, ontbied Etienne se pa hom na die studeerkamer. ’n Uiteensetting van sy pa se “visie” vir Etienne se lewe volg. Hierdie visie bestaan in hoofsaak uit die reproduksie van die fascistiese Afrikaner-kerngesin: “’n Man moet sowel ’n gesin kan onderhou as waardevol wees vir sy land. Die tyd breek aan om die kinderdinge af te skud” (17).

Twee van die “kinderdinge” wat Etienne volgens sy pa moet afskud, is sy liefde vir rockmusiek en die “gespeel op tromme” (18). Wanneer Etienne na Londen vlug (met sy tromme reeds verskeep), vlug hy dus nie net van ’n verlede of ’n geskiedenis nie, maar inderdaad van die weergawe van die “volwassene”-toekoms wat in Suid-Afrika vir hom beplan is.

Die verwysing na kinderdinge, wat Etienne doelbewus kies met sy vertrek na Londen, aktiveer ’n interteks wat later in die roman ’n sentrale rol speel: Benjamin se Berliner Kindheit um Neunzehnhundert, vertaal as Berlin Childhood around 1900 (Benjamin 2002:344). Hierdie teks begin met die volgende woorde (ek haal aan uit die Engelse vertaling): “In 1932, when I was abroad, it began to be clear to me that I would soon have to bid a long, perhaps lasting farewell to the city of my birth.” ’n Sin wat (afgesien van die jaartal) dus net sowel deur Etienne geskryf sou kon gewees het. In hierdie teks beskryf Benjamin – met die oog op afstanddoening – beelde uit sy kinderjare in die gegoede westelike gedeelte van die Berlynse metropool: “I hope they will at least suggest how thoroughly the person spoken of here would later dispense with the security allotted his childhood.”

’n Belangrike omvorming vind in Die derde spoel plaas wanneer die genoemde “kinderdinge” uit Etienne se verlede juis die meganismes word waardeur hy nie net sy verset teen gesag uitdruk nie, maar ook die belangrikste middele word waardeur hy sy nuwe volwassenheid in Londen bemiddel. Trouens, die beeld van ’n kind en van (verlore) kindskap spook deurlopend in die verhaal as ’n soort aanwending wat spanning skep. In Londen besef Etienne gou dat hy geheel en al op sy eie is en dat dit goed is so, ondanks sy gevoel van ’n tuimeling binne hom “soos in ’n huis waarin dinge uit rakke en kaste val” (22). Naudé maak dit verder duidelik dat Etienne se verset gou die vorm aanneem van ’n algehele onttrekking: hy stel nie belang in die anti-apartheid aktiwiteite van COSAWR nie – vir hom is die organisasie slegs ’n middel tot die doel om hom geheel en al van Suid-Afrika – en alles waarvoor dit in 1986 staan, persoonlik én polities – te onttrek.

Benjamin het Berliner Kindheit in 1932 in Spanje en Italië begin skryf, teen die agtergrond van ’n Duitsland wat toe reeds toenemend die tekens van verdonkering begin toon het. Etienne is op ’n manier Naudé se laat-1980’s-inkarnasie van Walter Benjamin. Soos Benjamin, verlaat Etienne ’n land wat in sy tyd (1986) op die randjie van die fascistiese afgrond staan. Soos Benjamin, verset Etienne hom teen alles wat die bourgeois status quo en gesag verteenwoordig. Soos Benjamin, word Etienne ’n banneling. Hy woon in ’n squat-kommune in Suid-Londen waarin eiendomsreg en privaatheid nie bestaan nie – sy leefruimte kan nie méér verskil van dié van sy voorstedelike kinderjare in Pretoria nie. Hy slaap by ’n Nieu-Seelandse beiaardier en by ’n Ier genaamd Aodhan wie se lewe oorheers word deur ’n belangstelling in beton en brutalistiese argitektuur. Nadat Etienne – tekenend – deur Tarkofski se Spieël gehipnotiseer word, ontwikkel hy (soos Benjamin¹) ’n obsessiewe belangstelling in films.

Daar is ander belangrike parallelle tussen Benjamin se biografie en die verloop van Etienne se lewe na sy aankoms in Londen, maar ek volstaan wat hierdie aspek betref met net nog die volgende.

In Berliner Kindheit skryf Benjamin (2002:404) oor die verhouding met sy moeder in ’n uittreksel getiteld “Beggars and whores” (beklemtoning is my eie):

It was as if I were determined never to form a united front with anyone, not even my own mother. How much, after all, I owed to this dreamy recalcitrance – which came to the fore during our walks together through the city – was something I became aware of only later, when the urban labyrinth opened up to the sex drive. The latter, however, with its first fumbling stabs, sought out not so much the body as the whole abandoned psyche, whose wings shimmered dully in the dubious light of a gas lamp or, not yet unfolded, slept beneath the downy covering that enveloped the psyche like a cocoon. […] Yet even in those far-off days, when my mother used to scold me for my contrariness and my indolent dawdling, I obscurely sensed the possibility of eventually escaping her control with the help of these streets, in which I seemed to have such difficulty finding my way. At any rate, there could be no doubt that an idea (unfortunately, an illusory idea) of repudiating my mother, those like her, and the social class to which we both belonged was at the bottom of that unparalleled excitement which drove me to accost a whore in the street.

Die bostaande teks was waarskynlik die inspirasie vir ’n kerngebeurtenis in die roman, waarby ons flussies sal uitkom. Dit is egter belangrik om by die parallel met die moederfiguur te begin. Ten spyte van sy afstanddoening van sy hele verlede, behou Etienne ’n soort kontak met sy ma, wat gereeld briewe stuur met “die vrae wat moeders vra” (33). Etienne antwoord aanvanklik nie op hierdie briewe nie.

Een middag, nadat hy Tarkofski se Sluiper gesien het, loop Etienne verdwaas deur Londen se strate en gaan ’n tonnel binne (40). Hy stop by ’n man wat op die sypaadjie hurk voor die prent van ’n engel wat agter hom op ’n swart deur gestensil is (41). Die man skop die deur oop en trek Etienne aan sy pols na binne. ’n Anonieme, intense seksuele ondervinding volg met die man wat ’n omgekeerde eikeboom, met wortels ontbloot, op sy rug getatoeëer het. Etienne kan die man nie uit sy gedagtes kry nie. Gelukkig glimlag die gode vir hom en deur ’n toevallige sameloop van omstandighede slaag hy daarin om vir Axel, ’n Duitse eksperimentele installasiekunstenaar wat verpleegwerk doen, in die grote Londen op te spoor. In wat seker die langste somer ooit in Londen was (die verduideliking later oortuig nie), word Etienne en Axel onafskeidbaar – ten minste vanuit Etienne se oogpunt.

Angelus Novus (Bron: Paul Klee, Wikipedia)

Dit is nadat hy die enigmatiese Axel opspoor dat Etienne sy moeder se briewe uiteindelik beantwoord met: “Ek sweer dit af, daardie Republiek van Stof [...] Nooit hoef ek weer ’n voet daar te sit nie” (48). Ons sien dus hier hoe die skrywer die interteks gebruik om die handeling in sy verhaal aan te dryf. Soos Benjamin, ontsnap Etienne – met behulp van die strate – uiteindelik van die laaste oorblyfsels van beheer wat hier deur sy moeder verteenwoordig word. En ’n mens moet wonder of die idee van afswering van die moeder en alles wat sy verteenwoordig nie ook, soos in Benjamin se geval, die onderliggende rede vir die ongeëwenaarde opwinding is wat Etienne beleef in die eerste ontmoeting met Axel nie ... Hierdie teks is uitstekend verwerk en behendig in Die derde spoel versteek – dit is bowenal funksioneel. Ongelukkig is alle intertekste in die roman nie ewe goed verwerk nie, byvoorbeeld Etienne se droom van die Angelus Novus, waarna Benjamin in tese IX hier bo verwys. In hierdie geval vervul die interteks hoogstens ’n estetiese funksie.

3. Die estetika van melankolie

In sy beroemde essay oor die kunswerk in die era van meganiese reproduksie skryf Benjamin (1968b:241) oor die verestetisering van die politiek wat deur die fascisme nagestreef word:

Fascism attempts to organize the newly created proletarian masses without affecting the property structure which the masses strive to eliminate. Fascism sees its salvation in giving these masses not their right, but instead a chance to express themselves. The masses have a right to change property relations; Fascism seeks to give them an expression while preserving property. The logical result of Fascism is the introduction of aesthetics into political life. The violation of the masses, whom Fascism, with its Führer cult, forces to their knees, has its counterpart in the violation of an apparatus which is pressed into the production of ritual values. All efforts to render politics aesthetic culminate in one thing: war.

Beskou teen die agtergrond van die fascisme waarteen Etienne in opstand kom, waarvan hy vlug en wat hy uiteindelik afsweer, kan sy lewe in Londen en die bepalende rol wat Axel die kunstenaar daarin speel, gesien word as die volgehoue poging om ’n soort teenfascistiese estetika in die lewe te roep. Omdat die politieke vir Etienne per definisie in die teken staan van onderdrukking, patriargale gesag en onreg, kan hierdie teen-estetika vir hom uitsluitlik ’n estetika van die persoonlike wees.

Die soeke na hierdie estetika neem verskeie vorme aan: dit voed die obsessie oor die geheimsinnige Berliner Chronik; dit vind uitdrukking in Etienne se belangstelling in alternatiewe en veral industriële musiek en in sy belangstelling in spesifieke filmgenres; en dit blyk ook uit sy fassinasie met en bewondering vir Axel se installasies waarin beelde van lewe (’n hangende teelepel gevul met Axel se semen) en dood (Victoriaanse foto’s waarin lewendes met pasgestorwe familielede poseer) sentraal staan.

In sy vroeë werk tref Sigmund Freud (2005:203) ’n onderskeid tussen twee wyses waarop die subjek met verlies kan omgaan: met melankolie en met rou. Freud sien melankolie as ’n patologie, teenoor rou, wat hy as ’n “normale affek” beskryf. Hy beskryf melankolie as “a profoundly painful depression, a loss of interest in the outside world, the loss of the ability to love, the inhibition of any kind of performance and a reduction in the sense of self” (Freud 2005:204). Later kom Freud tot die slotsom dat melankoliese identifikasie met die verlore objek ’n bepalende uitwerking op egoformasie het: “Freud collapses the strict opposition between mourning and melancholia, making melancholy identification integral to the work of mourning” (Clewell 2004:61).

Die estetiese praktyke wat in Die derde spoel deur Etienne en Axel beoefen word, kan nie net as ’n estetika van die persoonlike teenoor die politieke beskryf word nie – dit is ’n estetika van die persoonlike omdat dit ’n melankoliese of rou-estetika is. Hierdie praktyke verteenwoordig kollektief die wyse waarop beide Etienne en Axel persoonlike verlies hanteer. Dooie objekte – ontbindende duiwe en hare van sterwende kinders byvoorbeeld – gedy in hierdie estetika.

Benjamin (1977:157) het spesifiek oor hierdie aspek in melankolie geskryf toe hy in sy werk oor die oorsprong van die treurspel soos volg oor melankolie geskryf het: “[I]n its tenacious self-absorption it embraces dead objects in its contemplation.” Benjamin suggereer selfs dat melankolie ’n beheptheid met objekte eerder as verhoudinge is, ’n idee waarna subtiel verwys word aan die einde van deel I van die teks: nadat Axel Londen verlaat en nie terugkeer nie, kyk Etienne na die figuurtjies wat Axel as deel van ’n installasie uit die hare van sterwende kinders gemaak het: “Hierdie figuurtjies is al wat hy nou van Axel oor het. Dít en die verrottende duiwe. En ’n handvol oorblywende foto’s van dooie kinders wat maak of hulle lewe.” ’n Skildery wat Axel van Etienne gemaak het en wat ook oorbly, word deur Etienne in dieselfde oomblik soos volg beskryf: “Dit pas nie; dis ’n vals noot” (131).

In die geesteswetenskappe heers daar, sedert die publikasie van Leo Bersani (2010) se essay “Is the rectum a grave?” in 1987, ’n volgehoue debat oor die politieke rol van die queer subjek. In 2004 publiseer Lee Edelman sy boek No future: queer theory and the death drive waarin hy die sogenaamde antisosiale tese in die lewe roep deur te argumenteer dat die queer subjek in die teken staan van die sosiale orde se doodsdrang. Vir Edelman is die politieke orde konstitutief die orde van wat hy reproduktiewe toekomsgerigtheid (“reproductive futurism”) noem. Reproduktiewe toekomsgerigtheid is vir Edelman ’n ideologie wat van meet af aan ’n beperking op politieke diskoers plaas, “preserving in the process the absolute privilege of heteronormativity by rendering unthinkable, by casting outside the political domain, the possibility of a queer resistance to this organizing principle of communal relations” (Edelman 2004:2).

Koos Prinsloo

Sonder om die queer subjek se bykans ewige nabyheid aan die dood te ontken – ’n aspek wat in ons letterkunde veral in die verhale van Koos Prinsloo ter sprake kom – is ek dit nie met Edelman eens dat die queer subjek se rol eenvoudig slegs kan en mag neerkom op ’n negering van die politieke orde as sodanig nie. Edelman ontken byvoorbeeld in die loop van sy teoretisering die oorwinnings wat die diskoers van positiewe gayregte ten minste sedert Stonewall behaal het. Die derde spoel staan egter sonder twyfel in die teken van die antisosiale tese: Etienne en Axel se “politiek” bestaan in ’n radikale onttrekking van die konvensioneel politieke. As ons egter Derrida se stelling in gedagte hou dat geen politiek sonder rou denkbaar is nie,² dan kan mens insien dat die teenestetika van die karakters ook ’n “politieke” dimensie inhou juis omdat dit deels in verset teen die gevestigde politieke orde van die laat 1980’s tot stand kom. Die gedeeltes waarin die oogmerke van die Suid-Londense squat-bewoners ter sprake kom, maak dit verder duidelik dat die estetiese beoefening van wat Slavoj Žižek “subtraction” noem, ’n klaarblyklike politieke dimensie inhou.

4. ’n Psigoanalitiese doodloopstraat

Axel se eerste geskenk aan Etienne is ’n lêer wat die produksienotas en storieborde bevat van ’n film uit die 1930’s getiteld Berliner Chronik (die titel is ontleen aan ’n ander teks deur Benjamin, in 1932 geskryf, waaruit Berliner Kindheit ontwikkel het). Die film self is ’n kinematografiese weergawe van Berliner Kindheit. Etienne se missie word die soektog na die drie spoele van die film. Maar die soektog word mettertyd (ook) ’n soektog na die enigmatiese, ontwykende Axel. Die tweede deel van die teks speel af in Oos- en Wes-Berlyn waar Etienne as uitruilstudent oënskynlik navorsing doen, terwyl hy eintlik na die tweede spoel van die film en na Axel soek (die eerste spoel word in Londen ontdek na ’n oënskynlik net té toevallige gelukskoot wat wel later verduidelik word). In deel drie, nadat Axel (en die tweede spoel) gevind word, keer Etienne saam met Axel terug na Suid-Afrika en onderneem hy ook ’n bepalende reis na Buenos Aires, waar die roman eindig. Die derde spoel (as ’n soort oorsaak-objek (objet petit a) van begeerte – ’n weergawe van wat in filmteorie as die McGuffin³ bekendstaan), verlies, omgeruilde rolle en die onmoontlikheid van algehele onttrekking uit ’n verlede kom hier sterk ter sprake.

Die tragiese speel egter in die laaste twee gedeeltes van die boek ’n sentrale rol – iets wat mens kan verwag van ’n boek waarin die skrywer van ’n boek oor die treurspel so ’n belangrike intertekstuele rol speel. In hierdie laaste gedeelte van die artikel fokus ek op die oorkoepelende tragedie van Die derde spoel. Dit is die psigoanalitiese tragedie by Etienne. Ter verduideliking van wat ek hiermee bedoel, moet ek terugverwys na Freud (1955:100) se mite van beskawing in die vierde hoofstuk van Totem und Tabu. Volgens Freud se hipotese (1955:141-142), ontstaan die oorsprong van beskawing in die moord op die oervader deur sy seuns – die broers. Die motief vir die moord is geleë in die oervader se monopolie op seksuele verkeer met die vroue van die primitiewe horde. Die gewelddadige en jaloerse oervader dryf sy seuns weg sodra hulle groot genoeg is en op ’n dag kom hulle bymekaar as broers en keer terug na die horde, waar hulle die oervader gesamentlik vermoor en, as kannibale, sy oorblyfsels as ’n maaltyd verslind. Dit is die eerste totem-maal. Freud (1955:143) beklemtoon die emosionele aspek van die vadermoord: “They hated their father, who presented such a formidable obstacle to their craving for power and their sexual desires; but they loved and admired him too.” Mettertyd maak die bevrediging van hul haat en die verwerkliking van hul behoefte om hulself met die oervader te identifiseer, plek vir die toegeneenheid teenoor die oervader wat tot op daardie stadium onderdruk is. Hierdie toegeneentheid manifesteer as berou en skuldgevoelens. Freud se gevolgtrekking is dat die dooie vader sterker word as wat die lewende een ooit was, omdat die broers gevolglik sélf die verbod plaas op seksuele verkeer met die vroue van die horde – die verbod wat sy oorsprong het in die lewe van die oervader:

They revoked their deed by forbidding the killing of the totem, the substitute for their father; and they renounced its fruits by resigning their claim to the women who had now been set free. They thus created out of their filial sense of guilt the two fundamental taboos of totemism, which for that very reason inevitably corresponded to the two repressed wishes of the Oedipus complex. Whoever contravened those taboos became guilty of the only two crimes with which primitive society concerned itself.

Jacques Lacan verwys na hierdie simboliese terugkeer van die vader, in die vorm van sy Naam en sy verbod, as le nom du père (die Naam van die Vader) – die nom du père is dus ook die non du père. Freud se konsep van die superego, wat eers tien jaar na Totem und Tabu verskyn, het sy oorsprong in die idee van die skuldgevoel, die antisipasie van bestrawwing, ens wat in Totem und Tabu onder die loep kom en onlosmaaklik aan die vader verbind word. In die Oedipus-kompleks is die Naam van die Vader die eerste verbod, die teken/bevestiging vir die infans dat sy nie meer met die moeder verenig is nie, dat sy as’t ware (weldra, natuurlik) op haar eie twee voete moet staan. Lacan argumenteer dat die primêre funksie van die Naam van die Vader bestaan in die onderdrukking van die seksuele begeerte vir die moeder. In navolging van Freud argumenteer hy dat die superego ontstaan uit Oedipale identifikasie met die vader (Evans 1996:202). Vir Lacan is internalisering van die Naam van die Vader die fundamentele voorwaarde vir onafhanklike, diskrete subjektiwiteit en dui dit op die subjek se opname in en totstandkoming deur taal. Soos Evans (1996:122) dit opsommenderwys stel: “This fundamental signifier both confers identity on the subject (it names him, positions him within the symbolic order) and signifies the Oedipal prohibition, the ’no’ of the incest taboo.” Wanneer die Naam van die Vader deur die subjek uitgesluit word, is die resultaat psigose.

Jacques Lacan

Maar om sake verder te bemoeilik: Lacan wys daarop dat daar in werklikheid twee vaders in Freud se werk bestaan en dat die superego gevolglik uit twee “stemme” bestaan. Aan die een kant het ons die vader van die Oedipus-kompleks, die vader wat die kind aan die simboliese orde / die reg onderwerp. Aan die ander kant het ons die (oer)vader van Totem und Tabu, die gewelddadige vader wat nie self aan die reg / simboliese orde onderwerp is nie, die wrede en ongebonde vader. Gevolglik is die superego ’n paradoksale konsep: dit verteenwoordig beide die reg en die oortreding van die reg. Die vader funksioneer as beide die verbod op ongereguleerde genot en die oortreding van daardie gebod. Reeds in sy bespreking in Das Ich und das Es wys Freud op hierdie dubbelsinnigheid: “[T]he super-ego always has a very close relationship to the id, and can act as its representative vis-à-vis the ego. It secretes itself in the very depths of the id, and in consequence is further from consciousness than the ego” (Freud 2003:256).

Dit is hierdie nabyheid van die superego aan die id wat Lacan uiteindelik daartoe lei om in 1962 te verklaar dat die superego tot ’n gebiedende bevel verkort kan word, naamlik die bevel “Geniet!” (Evans 1996:203). Žižek brei sedert die begin van sy werk op hierdie tema uit deur aan die hand te doen dat die era na die Tweede Wêreldoorlog – die era wat ons as die postmodernisme aanmerk – gekenmerk word deur die ondergang van tradisionele vaderlike gesag. In ’n laat-kapitalistiese era wat toenemend gekenmerk word deur permissiwiteit, word identifikasie met die vader wat vir ongebonde genot – jouissance – staan, dominant. Die superego “regresseer” dus na ’n soort voor-Oedipale objek wat met die id verenig is, juis omdat die bestrawwende, onderdrukkende Naam van die Vader afgesweer word. Žižek (2008:143) verwys na hierdie superego as die anale Vader.

Wat het al hierdie psigoanalise uiteindelik met die verhaal van Etienne en Axel te doen?

My antwoord is dat hierdie psigoanalise die sleutel inhou tot ’n ontsettend tragiese boodskap wat in Die derde spoel opgesluit lê. Laat ons dus, ten slotte, die verhouding tussen Etienne en Axel in heroënskou neem.

Dit behoort nie omstrede te wees om aan die hand te doen dat, gegewe Etienne se herkoms en opvoeding, die oorspronklike Naam van die Vader by hom “apartheid” is nie. Dit is hierdie betekenaar wat Etienne probeer uitsluit deur na Londen te vertrek. Die keuses wat hy bewustelik én onbewustelik in Londen maak – ook die keuses waartoe hy gedwing word – verteenwoordig soveel pogings om “apartheid” as die Naam van die Vader uit te sluit. En dit is inderdaad so dat hierdie uitsluiting vanuit die oogpunt van die verteenwoordigers van die Naam van die Vader (spesifiek sy ouers) na psigose lyk. Ons sien die poging om die Naam van die Vader deur die verwekking van skuldgevoelens af te dwing in die werklike vader se brief aan Etienne aan die begin van die boek: “Weet jy watter skade jy my reputasie aandoen? Watter skande dit is om jou as my seun te hê? As ek geweet het wat jy beplan, het ek jou self aan die militêre polisie uitgelewer” (22). Hierdie uitbarsting versterk egter net Etienne se besluit. Hy besef dat hy “op sy eie” is en dat dit goed is so. Sy uitsluiting van “apartheid” bestaan letterlik uit die aanvaarding van ’n ander taal, ’n ander taligheid en ’n ander simboliese orde én kultuur: “Hy herken nie meer die klank van sy eie stem nie [...] Hy konsentreer daarop om sy aksent af te skud. Gou begin hy dit regkry” (22–3). Hy gee vrye teuels aan sy seksuele begeerte, begin om sy gay-identiteit in Londen uit te leef.

Dit is belangrik om vir die volgende punt in ag te neem dat Lacan (2013) in sy seminaar oor die Naam van die Vader verwys na die Name (meervoud) van die Vader, wat onder andere daarop dui dat ’n subjek in sy lewensverloop meer as een Naam van die Vader kan internaliseer, met ander woorde, dat hy een Naam van die Vader kan uitsluit of verplaas ten einde ’n ander te internaliseer. Daar is ’n argument daarvoor uit te maak dat die teks daarop sinspeel dat Etienne se lewe in Londen bestaan uit die (soms desperate) poging om ’n ánder Naam van die Vader te laat posvat en dat daardie Naam “saamheid” is – dus die absolute teenoorgestelde van “apartheid”, die uitgesluite Naam van die Vader. Mens dink hier aan die kommunale oriëntasie in die squat, die verskeie seksuele ontmoetings, die betrokkenheid by die band in Wes-Berlyn, en bowenal natuurlik die verhouding met Axel.

My argument is egter dat hierdie vervanging van die Naam van die Vader nie by Etienne voltooi word nie, dat dit tragies misluk, omdat ’n ander soort psigiese energie in die plek daarvan verskyn. Axel is die oorsaak van hierdie energie. Van die begin af word Axel vir Etienne geassosieer met ’n uiterste ambivalensie. Axel is soos die pharmakon waarvan Derrida geskryf het: hy is beide gif en genesing, pyn en plesier. Reeds by die eerste ontmoeting dink Etienne: “[D]ie man se intensiteit is soos ’n lem; hy steek sy hand uit na die bottel gif” (41) (let op die kompulsiewe element wat reeds hier teenwoordig is). Tussen Etienne en Axel word voorts min woorde gewissel: “Hulle vra mekaar nie gewoonlik vrae nie. Hulle praat nie oor ouers, familie of geboorteplekke nie. Oor skole, huise of kindervriende nie. Hulle is komete uit die diep ruimte; hulle val wrywingloos. Hulle gun mekaar die suurstoflose heelal” (58). Namate die verhouding sy loop neem, kom mens al hoe meer aan die besef dat Etienne homself in Axel verloor en wíl verloor. Daar is ’n kompulsiewe element hier – Etienne kan nie anders nie. Hy gaan geheel en al op in Axel, maak ’n film (sy eerste) getiteld Om in Axel se wêreld wakker te word (62). Die soektog na die film, wat Etienne se missie word, word deur Axel ontketen (en tot ’n groot mate beheer). In die insident by die Nunhead Cemetery en in die gebeure daarna word Axel se brutale sadisme teenoor Etienne duidelik. Maar Etienne “vergewe Axel die middag in Nunhead. En alles anders” (106). Selfs nadat Axel hom verlaat en hy ’n skadu van die Axel wat hy in Londen geken het, in Hannover opspoor, is daar geen twyfel daaroor dat hy Axel bo alles en almal kies nie. Etienne is, om dit eenvoudig te stel, verslaaf aan Axel. Ooreenkomstig die klassieke melankoliese posisie beteken die einde van Axel die einde van Etienne. Freud (2005:206) skryf: “In mourning, the world has become poor and empty, in melancholia it is the ego that has become so.”

Rondom 1968 skryf Paul Celan (1996:282–3) in sy bundel Fadensonnen:

Du Warst mein Tod:
dich konnte ich halten,
während mir alles entfiel

You were my death:
you I could hold
when all fell away from me.

Hierdie reëls sou as ’n gepaste grafskrif vir Etienne kon dien.

Die enkele gebeure wat ek hier bo aangestip het, behoort reeds, in die lig van die psigoanalitiese bespreking, te dui op die gevolgtrekking waarop ek afstuur, naamlik dat Axel in Etienne se psigiese organisasie die rol vertolk van die sadistiese superego anale Vader. Michel Silvestre (1987:84) noem hierdie figuur le Père Jouissance. Daar is ander gebeure in die verhaal wat op hierdie “status” van Axel dui. Mens dink byvoorbeeld aan die naweek in Suffolk wat Axel, letterlik as die Père Jouissance, organiseer en orkestreer. Psigoanalities verteenwoordig hierdie situasie vir Etienne ’n doodloopstraat. Ten spyte van sy opstand, verset, vervreemding, vreemdelingskap en uiteindelike uitsluiting van die oorspronklike Naam van die Vader kom hy nie aan die vermoë om homself in ’n nuwe simboliese betekenisorde te integreer deur ’n nuwe Naam van die Vader te aanvaar nie. In stede hiervan vervang hy die Oedipale-vader-funksie met die superego sadistiese anale Vader van die Reële: Axel. En hierdie superego oorheers Etienne se subjektiwiteit – dit bepaal sy doen en late tot aan die einde van die intrige.

Die verskyning van die dominansie van die anale Vader van die superego is nie ’n proses wat bewustelik by Etienne in die lewe geroep word nie. Dit is ook nie ’n proses wat enigsins eie aan Etienne is nie. Žižek (1999) dring daarop aan dat die verskyning van die anale vader as superego ’n algemene tendens in postmoderne subjektiwiteit is en dat dit verstaan moet word as ’n onbewuste en onverwagse reaksie op die ondergang van die tradisionele strukture van patriargale gesag. Psigoanalise bekla nie die ondergang van hierdie strukture nie – dit wys bloot op die onbedoelde gevolge van sodanige ondergang binne ’n bepaalde sosiale konteks. ’n Sosiale konteks wat gekenmerk word deur ’n toename in veroorlowing, skep vrugbare grond vir die oorname van die superego in die voor-Oedipale vorm. In postmoderne kapitalisme byvoorbeeld word die vervreemde subjek deur die sosiale orde beveel om te “Geniet!”, en tog word sy oorweldigend gekenmerk deur die “anomie” van die individu – hoe meer daar van haar verwag word / hoe meer sy beveel word om teen wil en dank te geniet, hoe minder genot put sy uit haar bestaan, hoe meer sien sy haar bestaan as geheel en al sinneloos, hoe meer depressief is sy, hoe meer pleeg sy selfmoord.

5. Gevolgtrekking

In hierdie artikel het ek, binne die oorkoepelende tema van vervreemding, drie belangrike temas in Die derde spoel behandel. Eers het ek gewys op die behendige intertekstuele hantering van Walter Benjamin – wie se lewe deur vervreemding gekenmerk is. Benjamin se biografiese gegewe en skryfwerk is ’n belangrike anker in Naudé se roman. Tweedens het ek stilgestaan by die melankoliese estetika wat Etienne in die lewe roep as deel van sy hantering van vervreemding én verlies. Hierdie estetika deurspek die verhouding tussen Etienne en Axel en dit is ook binne hierdie estetika dat die bepalende rol van die verlore film, Berliner Chronik, tot stand kom. Derdens ondersoek ek die psigoanalitiese tragedie in Die derde spoel. Ek doen aan die hand dat die uiteindelike tragedie van Etienne se verhaal te make het met die onvermoë om in die plek van “apartheid” as uitgesluite Naam van die Vader ’n nuwe Naam van die Vader te aanvaar. Wat in stede van laasgenoemde gebeur, is dat die verhouding met Axel vir Etienne blootstel aan die verskyning in sy psigiese organisasie van die superego soos ek dit hier bo verwoord het met verwysing na die anale Vader. Hierdie proses moet, soos Žižek aandui, verstaan word as die onverwagse, onbedoelde psigiese reaksie op ’n vormingsperiode waarin uiterste repressie onder die Naam van die Vader (apartheid) ’n bepalende rol gespeel het.

Om eerlik te wees, ek het lanklaas ’n roman gelees wat my só ontstem het. Lanklaas het ek só ambivalent oor ’n teks gevoel. As dit Naudé se doel/punt is om ontstemming, ambivalensie en selfs vervreemding by sy lesers te ontlok, dan slaag hy volledig daarin. Die afstandelike en selfs kil verteltrant herinner by tye sterk aan JM Coetzee. En by tye, moet ek beken, het ek gedink dat Naudé empatie vir sy karakters inboet ter wille van die kompromislose literêre estetika van die teks. Die derde spoel sal nie by almal byval vind nie. Dit is egter ongetwyfeld ’n boek wat lesers gaan laat regop sit, wat selfs slapelose nagte gaan veroorsaak. Die derde spoel is ’n boeiende, uitmergelende boek waarvan die uiteindelike boodskap is dat verlossing, en selfs die mindere, kortstondige ontvlugting, alles net ’n hersenskim is.

Bibliografie

Arendt, H. 1998. The human condition. Ingelei deur M Canovan. Chicago: The University of Chicago Press.

Arendt, H (red). 1968. Walter Benjamin Illuminations: essays and reflections. Vertaal deur H Zohn. New York: Schocken Books.

Benjamin, Walter. 1968a. Theses on the philosophy of history. In Arendt (red) 1968.

—. 1968b. The work of art in the age of mechanical reproduction. In Arendt (red) 1968.  

—. 1977. The Origin of German Tragic Drama. Vertaal deur J. Osborne. Londen: Verso.

—. 2002. Berlin childhood around 1900. In Eiland en Jennings (reds) 2002.

Bersani, Leo. 2010. Is the rectum a grave? And other essays. Chicago: The University of Chicago Press.

Brient, E. 2000. Hans Blumenberg and Hannah Arendt on the “Unworldly Worldliness” of the Modern Age. Journal of the History of Ideas, 61(3):513–30.

Celan, Paul. 1996. Selected poems. Vertaal en ingelei deur M Hamburger. Londen: Penguin.

Clewell, Tammy. 2004. Mourning beyond Melancholia: Freud’s Psychoanalysis of Loss. Journal of the American Psychoanalytical Association, 52(1):43–67.

Derrida, Jacques. 1993. Aporias. Vertaal deur T du Toit. Stanford: Stanford University Press.

Dolar, Mladen. 1992. Hitchcock’s objects. In Žižek (red) 1992.

Edelman, Lee. 2004. No future: queer theory and the death drive. Durham: Duke University Press.

Eiland, Howard en MW Jennings (reds). 2002. Walter Benjamin: Sselected writings, Volume 3: 1935–1938. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press.

Evans, Dylan. 1996. An introductory dictionary of Lacanian psychoanalysis. New York: Routledge.

Freud, Sigmund 1955. The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud: Volume XIII. Vertaal deur J Strachey. Londen: The Hogarth Press.

—. 2003. Beyond the pleasure principle and other writings. Londen: Penguin.

—. 2005. On murder, mourning and melancholia. Vertaal deur S Whiteside. Londen: Penguin.

Lacan, Jacques. 2013. On the Names-of-the-Father. Vertaal deur B Fink. Cambridge: Polity Press.

Silvestre, Michel. 1987. Demain la psychanalyse. Parys: Navarin Editeur.

Žižek, Slavoj. 1999. “You may!”. London review of books, 21(6):3–6.

—. 2008. Enjoy your symptom! Jacques Lacan in Hollywood and out. New York: Routledge.

Žižek, Slavoj (red). 1992. Everything you always wanted to know about Lacan … but were too afraid to ask Hitchcock. Londen: Verso.

Eindnotas

¹ Benjamin se belangstelling in film het ’n bepalende rol gespeel in wat seker sy mees bekende filosofiese werk is: The work of art in the age of mechanical reproduction (Benjamin 1968b:217–52).

² “I would say that there is no politics without an organization of the time and space of mourning” (Derrida 1993:61).

³ Die eenvoudigste omskrywing van die McGuffin is dat dit ’n objek of meganisme is wat in die teks gebruik word om die aksie aan te dryf, maar wat eindelik irrelevant is. In Hitchcock se North by northwest is dit die mikrofilms wat, so word vermoed, staatsgeheime bevat. “McGuffins signify only that they signify,” skryf Dolar (1992:45); “they signify the signification as such; the actual content is entirely insignificant.”

The post Die derde spoel deur SJ Naudé: ’n LitNet Akademies-resensie-essay appeared first on LitNet.

Het jy al ooit gewonder oor versekering, visums, begrotings, werksonderhoude en volwassenes se ander vreugdes, frustrasies en verantwoordelikhede? Het jy al gewens vir raad wat op Suid-Afrikaners gemik is, en nie op ’n jong volwassene in ’n ander land en ander konteks nie? LitNet wil jou help om die gaping tussen kindwees en volwassenheid te oorbrug deur namens jou vir mentors raad en praktiese wenke te vra oor verskeie kwessies. Soek jy raad oor iets spesifiek? Stuur jou versoek aan vranet@litnet.co.za.

Deesdae is dit byna onmoontlik om sonder ’n rekenaar of basiese rekenaarvaardighede oor die weg te kom. Vir ’n jong volwassene wat nou die werksmark betree, is dit nóg meer van belang. Liné Enslin gesels met Jürgen Loff oor rekenaars, sagteware, foutspeuring en die dinge wat elke rekenaargebruiker behoort te weet.

Hoe besluit jy watter rekenaar om vir persoonlike of werksdoeleindes te koop? Is ’n desktop (tafelrekenaar), notebook (boekrekenaar of skootrekenaar) of netbook (netboek) beter, en wat is die verskil? Watter opsie is goedkoper as jou begroting ’n bietjie knyp is?

Hier is ’n kort beskrywing van die verskillende toestelle wat op die mark is:

• Tafelrekenaar

Tradisioneel bestaan die tafelrekenaar net uit die masjien self, met al sy komponente ingesluit. Die eksterne in- en uitsettoestelle (soos die toetsbord, muis en skerm) word apart gekoop. Deesdae is daar ook alles-in-een-rekenaars op die mark, waar die skerm en die rekenaarkomponente saam verpak is as een toestel.

• Skootrekenaar

Die skootrekenaar is ’n draagbare rekenaar wat die rekenaarkomponente, toetsbord, skerm en raakpaneel insluit. Dit word vervaardig met ’n interne battery en sluit ook die gewone in- en uitsetpoorte in wat ’n tafelrekenaar het. ’n Skootrekenaar is baie gerieflik vir diegene wat gedurig op verskillende plekke werk.

• Netboek

’n Netboek is ’n kleiner weergawe van ’n skootrekenaar met minder verwerkingskrag, geheue en in- en uitsetpoorte. Dit word ook dikwels sonder ’n CD-ROM-leser/skrywer vervaardig om die rekenaar nog meer kompak te maak. ’n Netboek is geskik vir diegene wat ’n rekenaar net vir internetgebruik, woordverwerking en e-pos wil hê. Die prys van ’n netboek is laer as dié van die ander toestelle wat hier gelys word.

• Tablet

Tablette is ook deesdae baie gewild en is die ligste opsie. Hulle weeg gewoonlik onder 1 kg en word met of sonder ’n ontkoppelbare toetsbord vervaardig. Tablette gebruik gewoonlik mobiele bedryfstelsels, nl Android, iOS, Windows of ChromeOS. Die toestel is baie kompak, en omdat sy komponente so klein is, is die prys vergelykbaar met dié van ’n skootrekenaar. Die groot voordele van ’n tablet is sy grootte en gewig. Dit is klein genoeg om in ’n handsak of ’n baadjiesak te pas en dit is nie ’n ongerief om dit heeldag rond te dra nie.

Kan ’n tablet (sonder ’n ontkoppelbare toetsbord, muis of skerm) ’n rekenaar vervang?

Dit hang af van wat jy graag met die toestel sal wil doen.

As jy van plan is om baie tikwerk te doen, is enige van die bogenoemde opsies wat ’n toetsbord het, ’n beter opsie.

’n Tablet is ontwerp om dokumente vinnig te lees of te korrigeer, e-posse te lees en die internet te gebruik. Sodra jy meer komplekse take wil verrig, soos iemand wat die werksmark betree, het jy ’n ander toestel nodig wat hierdie take sal vergemaklik.

Hoe weet jy na watter spesifikasies om te kyk wanneer jy ’n rekenaaradvertensie sien? Wat moet altyd ingesluit wees?

Die belangrikste spesifikasies om in ag te neem, is die volgende:

• Sentrale verwerkingseenheid (CPU): Dit staan gewoonlik eerste in die beskrywing in ’n advertensie. Dit dui die spoed van die rekenaar aan. Dit word gemeet in frekwensies, dus hoe hoër, hoe beter. Kyk uit vir ’n rekenaar met ’n CPU-frekwensie van 2 GHz en hoër, en verkieslik met ’n multikernverwerker (byvoorbeed dual core, quad core of hexacore).
• Geheue (RAM): Hoe meer RAM die masjien het, hoe meer prosesse en programme kan dit gelyktydig hanteer. Kyk vir ’n rekenaar met 4 GB-RAM of meer.
• Stoorspasie (hardeskyf): Hoe groter die hardeskyf, hoe meer data kan dit stoor. Kyk uit vir ’n rekenaar met ’n 500 GB-hardeskyf of groter.
• Deesdae is dit nie meer belangrik om ’n rekenaar met ’n CD-ROM te hê nie, aangesien die meeste sagteware van die internet verkrygbaar is.

Dit is voordelig as die volgende reeds ingesluit is by die pakket wat jy koop, want indien nie, sal jy dit apart moet aankoop:

• Die bedryfstelsel (operating system), byvoorbeeld Windows (7, 8 of 10). Ander bedryfstelsels is wel gratis aanlyn beskikbaar, byvoorbeeld Linux en Chrome OS, alhoewel ’n bedryfstelsel soos Linux meer geskik is vir ’n gevorderde rekenaargebruiker.
• ’n Woordverwerkingspakket, soos Office. Die nuutste Office-pakket is Office 2016, maar enigeen wat sedert 2007 op die mark is, is steeds aanvaarbaar. Die Office-pakket sluit onder meer Word, Excel, Access, PowerPoint en Outlook in.

Wat is die verskil tussen ’n kilobyte (kilogreep), megabyte (megagreep) en gigabyte (gigagreep)?

Data word in grepe (bytes) gemeet. Die kleinste eenheid is ’n bis (bit). Een greep bestaan uit 8 bisse. ’n Kilogreep (KB) bestaan uit 1 024 grepe, ’n megagreep (MB) uit 1 024 kilogrepe en ’n gigagreep (GB) uit 1 024 megagrepe, ens. ’n Lêer wat slegs teks bevat, sal ’n paar kilogrepe groot wees, waar ’n liedjie of hoëresolusie-foto ’n paar megagrepe groot is en ’n video ’n paar gigagrepe.

Indien jy ’n geheuestafie koop wat 8 gigagrepe stoorspasie het, sal jy ongeveer 1 600 Word-dokumente, of 400 liedjies, of 400 hoëresolusie-foto's of 8 episodes van ’n TV-reeks daarop kan stoor.

Watter basiese rekenaarprogramme moet op ’n persoonlike rekenaar wees? Is daar goedkoper en duurder alternatiewe? Hoe besluit jy watter om te installeer?

Die gemiddelde rekenaargebruiker het die volgende sagteware nodig:

’n Meer gevorderde rekenaargebruiker sal by die volgende rekenaarprogramme kan baat:

Is dit veilig om jou werk eerder op ’n geheuestafie te stoor as op jou rekenaar self?

Dit is veilig en betroubaar om alternatiewe stoorspasie te gebruik, maar dit is altyd wys om ’n paar reserwekopieë van jou werk te hê. Hou die primêre lêer op jou rekenaar self. Indien jy internettoegang het, kan jy ’n kopie aanlyn stoor deur aanlyn fasiliteite soos Google Drive of Dropbox te gebruik. Jy kan jou lêer dan van enige toestel af oopmaak, mits jy internettoegang het. Jy kan ook reserwekopieë van dokumente op ’n geheuestafie of eksterne hardeskyf maak.

Watter basiese keyboard shortcuts (toetsbordkortpaaie) behoort elke persoon te ken?

Die volgende kortpaaie kan deur Windows-gebruikers benut word:

• Ctrl + C – Copy
• Ctrl + X – Cut
• Ctrl + V – Paste
• Windows-knoppie + E – Maak jou file explorer oop, sodat jy vinnig jou lêers kan bereik.
• Windows-knoppie + D – Verklein alle programme en neem jou na die rekenaar se desktop.

Wat maak jy as jou hele rekenaar vries en dit geen verskil maak as jy op enige plek klik of enige knoppie druk nie?

Probeer altyd heel eerste om Ctrl, Alt en Delete tegelykertyd te druk. Dit sal ’n kieslys oopmaak waarop jy kan uitteken en jou rekenaar afskakel, of die Task Manager kan oopmaak. In die Task Manager kan jy enige program of proses toemaak of beëindig.

Indien dit steeds nie ’n verskil maak nie, kan jy die rekenaar sê aan/af-knoppie inhou totdat die toestel afskakel. Jy kan dan ’n tydjie wag en dit weer aanskakel.

Wat maak jy as net een van jou programme vries en die res nog werk?

Jy kan Ctrl, Shift en Esc tegelykertyd druk om die Task Manager oop te maak, en dan die program wat gevries is, toemaak.

Watter basiese rekenaarinstandhouding moet mens gereeld doen?

• Hou jou toetsbord skoon. Stof kan onder die toetse ingaan en obstruksie veroorsaak, wat tot probleme kan lei.
• Skandeer gereeld jou rekenaar vir virusse, spioenware en reklameware. Jy kan jou rekenaar stel om die soektog uit te voer wanneer jy dit nie gebruik nie, of dit kan in die agtergrond plaasvind terwyl jy besig is met ander werk.
• Defragmenteer jou hardeskyf een keer elke ses maande. Data word gefragmenteerd op die hardeskyf gestoor, en dit vertraag jou toegang tot die data. Deur die data te defragmenteer, sal dit jou rekenaar help om vinniger by die data uit te kom en soektyd verminder.

The post VraNet: Rekenaars en foutspeuring appeared first on LitNet.

The post Kruip gerus uit appeared first on LitNet.

Ek het nie die saga van Me Zille wat nou die Helen is baie goed gevolg nie. Ek het gelees wat sy na haar besoek aan Singapoer/Maleisië gesê het. My opinie van die saak is dat indien enige iemand anders, nie-blanke/witte dieselfde stelling gemaak het, geen haan daaroor sou gekraai het nie.

Wat me Zille gesê het, het 'n senuwee raak geboor. Niemand in Afrika sal of wil na dit luister of gehoor gee daaraan nie. Die inwoners van die land is baie sensitief oor die harde werklikhede van die wêreld en is gou om die blaam te verskuif en die plaaslike situasie gerieflikheidshalwe mis te kyk.

Maleisië en Singapoer het ook vraagstukke mbt werkloosheid, etnisiteit en na kolonialisme in die gesig gestaar. Wat hulle gedoen het is om die beste uit kolonialisme aan te wend en uit die moeras op te staan. Vyf en dertig jaar later, kyk waar staan hulle nou.

Daar is niemand so doof soos iemand wat nie wil hoor nie.

Jy moet mooi dink voordat jy enige woord wat met 'n K begin gebruik. Jy sal in groot moeilikheid beland.

Reusedwerg

The post Helen Zille-konsert appeared first on LitNet.

“If you can sing it, you can play it.”

Is musiek nie dalk die wêreld se redding nie? As ’n groep mense – kinders én volwassenes – ’n dag lank oor kultuur- en taalgrense heen vreugde kan vind, is musiek nie dalk die antwoord vir al ons probleme nie?

Ter agtergrond: Die Cape Town Music Academy (CTMA) ’n organisasie sonder winsbejag wat onlangs gestig is, se doel is om geleenthede vir ervare en opkomende musikante skep. CTMA het duidelik besluit dat as jy skiet, moet jy hoog skiet en hulle het Berklee College of Music in Boston, Massachusetts, die grootste onafhanklike musiekkollege in die wêreld, gekontak om uit te vind of hulle ’n uitreik na Suid-Afrika sal doen met ’n fokus op jazz. Ook aan boord was Felicia Lesch, hoof van gemeenskapmusiek by die Universiteit Stellenbosch se Konservatorium en ook dirigent van die US Jazz Band.

In net ’n paar weke is die reëlings getref, die vliegtuigkaartjies is bespreek en geskiedenis is gemaak. Nie net was dit CTMA se eerste internasionale uitreik nie, dit was ook die eerste keer dat personeel van Berklee se City Music-departement ’n uitreik na enige ander plek in die wêreld gedoen het.

Dit was ook die eerste keer dat daar ’n jazz-konferensie by die Konservatorium in Stellenbosch gehou is. Die program vir die konferensie van vyf dae het Saterdag 11 Junie afgeskop toe ’n groep hoërskoolleerlinge van die Kaap ’n dag lank ’n werkswinkel bygewoon het. Krystal Prime Banfield, dekaan van Berlee City Music, en drie personeellede, Ronald Mahdi, David Alexis en Chris Rivelli, was aan die stuur van sake. Een van die bevoorregte leerlinge was my seun, Zac (14).

Ná die verwelkoming en voorstelling van die besoekers, is die 20 kinders na die Fismer, ’n lokaal by die Konservatorium. In die begin het dit rukkerig gegaan. Die kinders, van plekke soos Khayelitsha en Steenberg, moes fyn luister om die Amerikaners te verstaan. Vir die meeste is Engels ’n tweede taal, nevermaaind nog probeer American ontsyfer. Vir die Amerikaners is name soos Matshidiso en Afezekile en Tshepang tongknopers soos min. Babelse verwarring op ’n verhoog in Stellenbosch.

“Wat kan julle speel?” het een van die Berklee-manne gevra.

Tjoepstil. Niemand het geantwoord nie.

“Don’t be scared,” het Ronald gesê, “it’s only music.”

Een van die onderwysers het voorgestel hulle begin met ’n sogenaamde jazz standard en het “Blue Bossa” voorgestel. So hier en daar het ’n kind dit herken, maar jy kon sien die meeste het nie ’n idee gehad nie. Daar was geen musiek voor hulle nie, geen note om te lees nie.

“Pa-da-pa-da-pam …” het David begin sing.

Die kinders het probeer. Kakofonie, om die minste te sê.

“Stop, stop,” het David weer gesê. “Sing the notes with me. Just the first couple of notes. Pa-da-pa-da-pam …”

Die kinders het begin sing. Huiwerig, maar tog.

“Again. Sing it again.”

Weer sing hulle. Hierdie keer bietjie harder.

“Right, now play it,” sê David.

“If you can sing it, you can play it,” sê Ronald.

En daar gebeur dit. Die wysie is daar. Rukkerig, maar daar.

Later word die kinders in drie groepe ingedeel. David, Ronald en Chris kry elkeen ’n groep. Van die kinders ontmoet mekaar vir die eerste keer en elke groep gaan na ’n vertrek in die Konservatorium. Vir elkeen is daar ’n uitdaging: hulle gaan aan ’n musiekstuk of twee werk en aan die einde van die dag gaan elke groep weer in die Fismer kom optree, hierdie keer met professionele klank en beligting.

Ek stap saam met Zac en sy groep. Hy is by Ronald ingedeel. (Ek is later in die dag, ná middagete, mooi deur Zac gevra om assebief iewers te gaan sit en lees. ’n Tienerseun se ma, al is sy daar in haar amp as joernalis, mog asseblief tog nie die hele tyd om hom rondhang nie.)

Ronald is die strengste van die drie onderwysers, maar die wysheid wat hy deel, vergoed daarvoor. Die kinders is nog skrikkerig en op ’n stadium sê Ronald: “You are not going to get to Carnagie Hall by being shy.”

Hulle kies twee stukke musiek en begin oefen. Oefen en oefen en oefen. Hulle leer baie. Hy vertel hoe belangrik toonlere is, hoe jy die hele tyd na musiek moet luister met ’n ander oor. As jy jou toonlere ken, reken hy, sal jy na die klankbaan van ’n fliek kan luister en weet in watter sleutel dit geskryf is. Hy vertel hoe musiek ’n storie is wat vertel word, dat improvisasie ’n gesprek is. “Art is all about contrast and so is music,” sê hy.

Later die middag is almal weer in die Fismer. Daar is reeds ’n gefluister in die gange oor twee jong musikante wat uitsonderlike talent het. Een van hulle is Eshile Valela, ’n 18-jarige saksofoonspeler van Khayelitsha.

“How long have you been playing?” vra ek vir Eshile met die dreads, die brilletjie en die groot glimlag.

“Less than a year,” sê hy.

Ek het seker verkeerd gehoor. Die kind is verstommend goed.

“A year? Less than a year?” maak ek seker.

“Yes,” sê hy, “but I started playing the alto horn when I was six years old. I also play the trombone, piano, bass guitar, trumpet and tuba.”

Thando Xhinti is 17 en van Gugulethu en as hy nie die volgende Hugh Masekela is nie, vreet ek my beste Sondaghoed op. Thando se eerste instrument is die trompet, maar hy speel ook die saksofoon, klavier, tromboon en baskitaar.

Wat is sy grootste musiekdroom?

“To play at the biggest jazz festivals in the world.” Ek glo hy gaan dit regkry.

Die kinders wag om op die verhoog te gaan en gesels onder mekaar. Zac vra vir Afezekili Malonde of hy sy tromboon kan blaas. Hy kry ’n skewe noot uit.

“No, you musn’t blow it like a vuvuzela,” sê Afezekile en lag. Hy maak vir Zac touwys en die note kom minder skeef uit. Die kinders lag en Zac speel nog ’n paar note. Hulle is een in musiek.

Die groepe begin regmaak om op die verhoog te gaan. Ronald se groep is eerste. Hy noem hulle die Fismer All Stars en hy is saam met hulle op die verhoog, maar staan agter hulle en speel die basviool. Hulle begin speel. My hart krimp vir my kind. Hierdie is hoëgraad-jazz vir ’n Afrikaanse kind van Melkbosstrand wat nog nie eens drie jaar die saksofoon speel nie. Maar hy spéél. Ek is dalk nie objektief nie, maar hulle klink goed. Zac doen selfs ’n solo in die een stuk.

Die tweede groep speel, en Eshile en Tando speel asof hulle op ’n verhoog gebore is.

En toe die derde groep, met ’n jong sangeres (ek het ongelukkig nie haar naam nie) wat met gemak agter die mikrofoon inskuif.

Om af te sluit is almal weer op die verhoog om “Blue Bossa” te speel. Dit klink geheel en al anders as die getjommel van vroeër die oggend.

Daar word foto’s geneem en die kinders kry elkeen ’n sertifikaat.

Ek neem ’n foto van Zac saam met Ronald. “He must just carry on,” sê Ronald met sy Amerikaanse drawl. “Focus and practise. If there is one thing that I wanted to teach these kids today, it was that they can do all of this on their own.”

Buite het die reën opgehou. Toe ons uitstap kar toe, groet die kinders mekaar.

“Bye, Zac!,” roep een toe Zac amper in die kar klim.

Hy draai om en waai. “Bye, Pipi!” roep hy en klim in die kar. (Pipi, sou ek hoor, is Esihle se bynaam.)

“Ek hoop ek sien hulle weer,” sê my kind toe ons wegry.

Ek hoop ook so. Ek hoop met alles in my ook so.

* Studente en professionele musikante het die res van die week aan die konferensie deelgeneem. Donderdagaand 15 Junie word daar ’n Showcase-konsert gehou waar die span van Berklee, studente en professionele musikante ’n uitvoering gaan hou. Die konsert is by die Fismer by die Konservatorium en begin om 20:00. Toegang is gratis. Bespreek by luna@iluminarproductions.co.za.

• Vir meer inligting oor CTMA, kontak Vicky Davis by vickydav@gmail.com.

* Vir meer inligting oor die Universiteit Stellenbosch se Jazz Band, kontak Felicia Lesch by fsmlesch@sun.ac.za.

Lees ook

Learning to Live Music: ’n onderhoud met Luna Paige Menán van Heerden, Luna Paige Onderhoude "Ek dink wat my opgewonde maak is die feit dat die werkswinkel gratis is. Dat niemand uitgesluit hoef te word nie. Ordentlike musiekopleiding kos geld, en dit is nie vir alle talentvolle mense beskore nie." Daar vind ’n gratis konsert op Donderdag 15 Junie plaas.

Learning to Live Music: ’n onderhoud met Vicky Davis Menán van Heerden, Vicky Davis Onderhoude "Die CTMA fokus op die opheffing van kontemporêre musiek en het ten doel om werkskepping in die musiekveld te vermeerder en die algemene stand van die musiekbedryf te verbeter."

The post Jeugdag 2017: Laat die kinders speel appeared first on LitNet.

Op 11 Mei 2017 was daar ’n huldigingsgeleentheid vir Karel Schoeman (1939–2017) in Bloemfontein.

Hier is ’n klankopname van Johann Rossouw van die Departement van Filosofie by die Universiteit van die Vrystaat (UV) se huldeblyk.

The post Karel Schoeman (1939–2017): Huldigingsgeleentheid appeared first on LitNet.

Johann Botha (Foto: Youtube)

Deur Johann Rossouw*

Ek het Johann Botha in 1998 ontmoet. Die aanleiding van ons ontmoeting was ’n idee van my vriend en later ook kollega, Pieter Duvenage, dat ons Johann nader oor die moontlikheid om ’n gereelde program oor filosofie, kultuur en aktuele vraagstukke saam met hom aan te bied op Radio Sonder Grense (RSG).

Pieter het die aanvoorwerk gedoen, Johann het gereageer met wat ek later as sy kenmerkende geesdrif vir ’n nuwe avontuur sou leer ken, die idee aan die stasiebestuur voorgelê, en so is ons program Spookstasie gebore. Volgens my en Pieter se geheues is ons eerste voorafopgeneemde uitsending uitgesaai op ’n Saterdagaand pas ná die elfuurnuus – eens op ’n tyd was dit die gleuf waarin die legendariese Fonnie du Plooy se ’n Raps voor middernag uitgesaai is, en Johann het nie die kans laat verbygaan om ons te vertel van die verontwaardiging waarmee die enigsins dubbelsinnige programnaam aanvanklik uit moralistiese geledere begroet is nie. So het ek dan ook Johann se fyn humorsin die eerste keer beleef.

Ondanks die grafgleuf waarin Spookstasie aanvanklik weekliks uitgesaai is, het die program skynbaar genoeg aftrek gekry dat die stasiebestuur gediend was daarmee dat die program kort voor lank geskuif is na die primagleuf van Maandagaande net ná die negeuurnuus. In daardie stadium het Johann Maandagaande van ses tot middernag geanker, en opeenvolgend vanaf halfagt tot middernag Tempo gemik op tieners en ná die negeuurnuus sy rockprogram aangebied vir ’n meer volwasse gehoor. Die feit dat hy dit regstreeks gedoen het nadat hy op Sondagaande vanaf tienuur Dis opera (dikwels ook regstreeks) uitgesaai en daarna die nagskof tot die Maandagoggend geanker het, was sprekend van Johann se energie, lewenslus, geesdrif en werksetiek. Dat hy ook nog geesdriftig was daaroor om sy rockprogram met Spookstasie te vervang, het ook heelwat oor Johann se vrygewigheid gesê. Toe ek en Pieter hom vra of hy seker is hy wil dit so doen, was sy antwoord beslis, want hy geniet die intellektuele stimulasie en wat hy self tydens die program leer.

Daardie antwoord van Johann het nie net iets gesê van sy natuurlike nuuskierigheid nie, maar ook van sy beskeidenheid, want die feit van die saak is dat Johann hoogs intelligent was, en as gebore student wat altyd meer wou weet, ons twee filosowe nie net deeglik op ons tone gehou het nie, maar inderwaarheid die hoeksteen van die program was – ondanks die feit dat sowel ek as Pieter selfs nou nog destydse luisteraars raakloop en hulle waardering ontvang, is dit so dat die program doodeenvoudig nie sou geslaag het as dit nie vir Johann se fenomenale insig, skerpsinnige vrae en manjifieke radiopersoonlikheid was nie.

Ander mense het al sedert sy heengaan melding gemaak van Johann se veelsydigheid, asook sy enorme en hoogs eklektiese musieksmaak en -kennis. Wat ek hier graag wil byvoeg, is sy voorliefde vir wat na my beste wete tot met sy heengaan sy gunsteling rockalbum was, naamlik Roger Waters se meesterwerk, Amused To Death. Johann was van nature iemand wat nie sy agenda op mense afgedruk het nie en wat gedy het as hy ruimtes vir mense om hom kon skep om te gedy, maar met daardie eerste regstreekse Maandagaand-uitsending, het hy baie mooi gevra of ons nie tog die program aan Amused To Death kon wy nie. Ons kon hom nie weier nie, ook omdat die album filosofies gesproke so ’n enorme kunswerk is. Die uiteindelike gevolg hiervan was dat ons die album daardie Maandagaand snit vir snit vanaf net ná die negeuurnuus tot, wel, ’n raps voor eenuur die Dinsdagoggend deurgewerk het. Daarmee is ook iets gesê van Johann se kreatiwiteit en sy ouwêreldse verbintenis tot radio as ’n opvoedingsmedium, en sommer tot opvoeding as sodanig, want Johann se hele loopbaan staan in die teken van iemand wat uit onvoorwaardelike liefde vir hierdie lewe en hierdie land met al sy mense, diere en plante sy haas onuitputlike kennis oor hierdie dinge ter wille van geregtigheid en die groter goeie met sy luisteraars en kykers bly deel het. Bykans twintig jaar later kan ek my nie vandag voorstel dat daar veel radiostasies ter wêreld is waarop so iets sal gebeur nie, wat ook ’n hartseer verhaal van sy eie vertel, maar dit daargelaat.

Weens buitelandse studie vanaf Maart 2001 tot Maart 2003 was dit vir my nie moontlik om self by die program betrokke te bly nie, en Johann en Pieter het die program vir ’n tyd lank nog saam aangebied. Ek was ná my terugkeer na Suid-Afrika bevoorreg om op my beurt weer die program saam met Johann tot in 2005 aan te bied, toe ons albei se skedules dit toenemend onmoontlik gemaak het om genoeg tyd in te ruim om genoeg programme gereeld op te neem – Johann was toe nog meer as voorheen op sy nimmereindigende reis na nuwe stories vir sy omgewingsjoernalistiek, en ek moes al om die paar weke vir werk uit die Kaap na Gauteng pendel.

’n Ander aspek van Johann wat ook hier uitgelig moet word, was sy meedoënlose opstuurdery van kruipers en pretensie. So het dit een Oujaarsaand, toe hy geanker het en ek by hom in die ateljee gekuier het, gebeur dat hy te midde van sy bedenkinge oor die ambisie van die kollega wat vanaf middernag by hom moes oorneem as anker, enkele minute voor middernag met ’n ondeunde kyk in sy oë vir my sê: “Kom ons sorg dat hy eers op die lug kan gaan as die nuwe jaar klaar ingetel is …” – en daarmee het hy ’n snit musiek aangeskakel wat eers, wel, ’n raps ná middernag klaar was. Die arme omroeper het ietwat skaapagtig sy pose probeer hou, maar dit was nie heeltemal geslaagd nie.

As ’n mens so lank so intiem saamwerk, leer jy mekaar baie goed ken en mag jy gelukkig wees om ’n hegte vriendskap te ontwikkel. So was dit my voorreg met Johann. Van die lug af het ek hom leer ken as ’n ontsettend private, sensitiewe en bedagsame mens. Hy was ontsaglik lojaal en vreesloos. Hy is onder die teken van die Leeu gebore en so onthou ek hom ook met sy wilde boskasie maanhare, sy lojaliteit en sy vreesloosheid as ’n leeu. Gegewe hoe vurig Johann teen geblikte leeujag gekant was en hoe vreesloos hy daardie bedryf in sy omgewingsjoernalistiek aangedurf het, skuil daar iets ontsettend ironies in hoe hierdie leeu van ’n man bykans soos ’n geblikte leeu in ’n klein kamp doodgeskiet is deur rampokkers vol bravade. Dit laat my onvermydelik dink aan Roger Waters se snydende kritiek op Amerikaanse “patriotte” wat George Bush senior se vuil imperiale oorlog in Irak geesdriftig volg “from bars three thousand miles away … with the bravery of being out of range”.

Ons het een aand op Spookstasie Dire Straits se meesterwerk, Brothers In Arms, bespreek. Toe ons by die grootse titelsnit met sy anti-oorlog boodskap kom, was dit amper onvermydelik dat die Grensoorlog ook ter sprake kom. Nie een van ons was aanhangers van PW Botha nie, en toe ek in geen onduidelike taal my mond uitspoel oor die verwoestende effek van daardie oorlog op vele van my vriende en tydgenote se lewens, het ’n luisteraar ingebel en my op die lug van crimen injuria beskuldig. Johann het vreesloos by my gestaan.

Laat ek dan nou maar vandag weer my mond oor politici uitspoel: Dit is ’n godskreiende skande dat hierdie leeu van ’n man en soveel ander goeie mense soos geblikte leeus in hierdie land afgemaai word deur monsteragtige moordenaars, ’n skande wat verdiep word deur die feit dat rampokkers die opofferinge wat deur soveel Suid-Afrikaners – vanaf Hendrik Biebouw (“Ik ben een africaander” voor ’n koloniale landdros in Stellenbosch in 1707), tot Nelson Mandela se “...  an ideal for which I hope to live for and to see realised. But, My Lord, if it needs be, it is an ideal for which I am prepared to die.” voor die regter wat hom in 1964 lewenslank tronk toe gestuur het, tot Breyten Breytenbach se “vir my het dit gegaan om die voortbestaan van ons volk, ’n voortbestaan met geregtigheid soos Van Wyk Louw dit uitgedruk het, oor die inhoud en gehalte van ons beskawing” voor die regter wat hóm in 1975 tronk toe gestuur het – oor meer as drie eeue van onreg gemaak is, vandag minag deur die staat as hulle persoonlike spaarvarkie gebruik om hulself vet te voer en in paleise te gaan woon, terwyl die goeie, gewone, gematigde mense van hierdie land verkneg, verneder en vermoor word in hulle eie land.

God weet – inderdaad – so kan dit nie langer aangaan nie.

My laaste kommunikasie met Johann was op Oujaarsaand 2014. In ’n WhatsApp-boodskap skryf hy om negeuur die aand: “En so sit ek en rum drink terwyl ek U2 luister en Bert Olivier se kolom in Thoughtleader lees en onthou ek die Oujaar van 1999 en maak ek ’n rare Nuwejaarsvoorneme om jou te sien voor dit te laat is – en vra ek om verskoning dat ek jou Oktober-streekbesoek [aan Gauteng] gemis het. Kannie meer die detail onthou nie, maar daar was ’n geldige rede. Hoop jou lewe loop vlot ” (sic)

My antwoord om 09.14 het gelees: “Hoekom is dit dat ek pas Where The Streets Have No Name op volle volume gespeel het? Sien jou weer.”

Vyf dae voor hy vermoor is, is Roger Water se langverwagte opvolg en in vele opsigte voortsetting van Amused To Death uitgereik. Ek sou Johann nog wou vra wat hy daarvan dink, maar ons het mekaar toe nooit weer ná ons destydse WhatsApp-boodskappe gesien nie.

Toe die nuus die oggend van die aand ná sy dood my bereik, het ek my oorfone ingesit en sonder om daaroor te dink eenvoudig die album waarna ek vroeër die oggend voor werk begin luister het, verder laat speel. Op daardie presiese oomblik het die klanke van die klokhelder stem van ’n sopraan wat ’n lament vir die beleërde, verwoeste, verminkte stad Sarajevo tydens die Joego-Slawiese oorlog op Max Richter se Memoryhouse aanhef, in my ore opgeklink:

In daardie oomblik het dit ook ’n lament geword vir my leeu van ’n vriend wat soos ’n dier afgemaai is.

Ek eer sy gedagtenis hier. Mag ons nooit vergeet nie. Mag sy dood nie ongestraf gaan nie. En mag die rampokkers wat direk – sowel as indirek, in sagte staatskussings – sy bloed aan hulle hande het, kry wat hulle toekom. Want die onreg van die moord op een regverdige man wat sy lewe aan geregtigheid in hiérdie land gewy het, mag nie bly staan nie.

Tot siens, Johann. Sien jou weer. Eendag.

* Rossouw doseer filosofie aan die Universiteit van die Vrystaat. Hy is die skrywer van die roman Verwoerdburg (2013), oor ’n vergane plek waar sowel hy as Johann Botha grootgeword het en gevorm is. Lees meer van sy werk by johannrossouw.co.za

The post My leeu van ’n vriend, Johann Botha appeared first on LitNet.

Hy stap teen donker met die voëlhok voor hom die huis binne.  Haar oë hou syne gevange voordat sy afkyk na die hok.  Buite het die tromme reeds met hulle vreemde, dreigende ritmes begin. 

“Dis ’n African Grey-papegaai,” verduidelik hy en sit die hok op die vloer neer.

Die voël draai sy kop effens skeef, korrel na haar, vou sy vlerke stywer na agter.    

“Dalk kan julle mekaar geselskap hou, Lalie.”  Die troetelnaam klink vreemd, ongemaklik in sy mond.  Hy kyk weg.  Vir ’n oomblik sien sy iets van die man wat sy leer ken het.  Voordat hy haar na hierdie godverdomde land gebring het.  

Sy antwoord hom nie, sak net af tot op haar hurke sodat sy die papegaai van nader kan bekyk.  Die voël se vere sit soos grys skubbe dig teen sy lyf geweef. 

Hy lig die hok op en dra dit na die eetkamertafel waar hy haar papiere eenkant toe vee en die hok ’n voet van die tikmasjien af neersit. 

“Jy kan die ding ’n naam gee.  Lumumba kan hom voer.”  Hy kyk tersluiks na haar, sê dan spottend:  “Dis blykbaar ’n ouwêreldse voël, een wat voor mense in die Kongo was.”  Sy hoor die afkeur in sy stem, voel hoe iets toemaak in haar.

Sy laat haar hand ’n oomblik op die hok rus.  “Gooi hom toe Charles, dis donker buite.”

Die volgende oggend luister sy hoe Charles in die kamer langsaan opstaan.  Lumumba sal sorg vir koffie, ontbyt, vir die nederige dienswilligheid wat sy lankal opgegee het.  Later staan sy traag op, trek die ligte japon stywer om haar.  Vanoggend lê die droefheid swaarder in haar lyf.  Haar borste pyn.  Sy probeer diep asemhaal.  Steek dan haar eerste sigaret op en stap na die voëlhok.  Die papegaai skree toe hy haar sien.  ’n Lang hoë skree wat haar soos ’n onsigbare golf tref sodat sy abrupt tot stilstand kom.  Hy knik-knik sameswerend vir haar, fluit dan ’n helder deuntjie.  Sy voel ’n roering in haar maag fladder.  Die melodie huiwer op die rand van haar onthou.  Sy trek diep aan haar sigaret, blaas die rook in die voël se rigting.  Hy krys, skud die rook uit sy vere.  Sy stap nader.  Daar is fyn bloedkolle aan sy bors.  Die hok lê vol donsvere.  Hy sit gepantser in grys, sy pootjies styf gekrul om die stok, sy gesig nou weggedraai.             

Vir twee weke gee sy die voël kos en water.  Lumumba weier eenvoudig en mompel onverstaanbare inkantasies wanneer hy deur die eetkamer beweeg, sy gesig weggedraai van die hok, sy wit gehandskoende hande afwerend voor hom.  

“Mens sit nie ’n gees soos syne in ’n hok nie, Mam.”  Lumumba se blik gly oor Lalie se gin en tonic, die sigaret, haar stil hande op die tikmasjien.  

Sy gee nie die papegaai ’n naam nie.  Sy neurie vir die hom, fluister trooswoorde teen die draad van die hok.  Die voël raak stiller, kleiner, sy vlerke trillend teen die weerlose lyf.  Wanneer dit donker word en die tromme begin praat, lig hy sy kop, volg haar met ’n stipswart oog. 

Sy voel toenemend hoe iets dig trek om haar.  Charles werk later saans, spandeer naweke by die manne-klub.  Hulle praat minder en minder.  Sy sit bedags voor die tikmasjien sonder om iets te skryf, rook een sigaret na die ander.  Sy dink aan Delft, verlang na die sneeu en lae, grys lug.  Die voël fluit melankolies, ’n kort drienoot-deuntjie.  Skemer gooi sy die hok toe, loop onvas na haar kamer.  Snags hou die tromme haar wakker.  Sy snak na asem wanneer sy soggens wakker word, die lug swaar en onbekend vir haar. 

Die plan kom na haar in ’n koorsdroom, en sy herken die troos daarin. 

Toe sy wakker word, vou haar hand onverwags om ’n lang grys veer.  Sou sy dit opgetel het die vorige aand?  Saamgedra het bed toe?  Sy kan dit nie onthou nie.  Nou, met die eerste roering in die kamer langsaan, streel sy oor die gladde veer. 

Sy wag tot Charles weg is voordat sy die pistool gaan haal en na die hok loop.  Die papegaai lig sy kop, fluit háár melodie.  Sy stap kaalvoet met die hok uit die huis, oor die stoep, die nat gras, volg die bospad wat Lumumba soggens werk toe bring.  Toe die bos toemaak om haar fluister sy vir oulaas teen die tralies voordat sy die hok oopmaak.  Die papegaai fladder verskrik, sit vir ’n oomblik stil voordat hy uitklim.  Hy sprei sy vlerke en lig homself moeiteloos in die lug.  Sy vlerke blink, sy stert is bloedrooi bo haar kop. 

Sy maak haar oë toe teen die oordadigheid, lig die pistool en trek die sneller.

The post Die papegaai appeared first on LitNet.