Picture of "Risk", the board game: Bien Stephenson/Flickr

Aslam Fataar is professor in Sociology of Education at the University of Stellenbosch. He discusses the concept of decolonised curricula with Estelle Kruger.

Aslam, how would you respond to the call for “decolonising” education that is coming from many quarters in South Africa today?

The call for decolonising education is not a new one. It first emerged in the context of decolonialist struggles against colonial rule during the 1950s and 1960s. At its basic level it is a call for education founded on the principle of “all-included”, the idea that education has to “speak to”, and generate intellectual capacity for developing the full humanity of all concerned.

Based on a negation of the exclusivism of modern colonial education, whose organising principle was to shape “man” (sic) as colonial subjects, decolonising education resists this truncated form of humanism, viewing it as a form of discrimination which results in the deracination of subjected human beings, stripping them of their humanity and full potential. In this sense, the knowledge systems of colonised groups, non-Europeans, indigenous folk, etc were suppressed, or as the decolonialist scholar Boaventura Dos Santos explains, their knowledges suffered a form of “epistemicide”, which signifies its disappearance from the knowledge canon, leading to the failure to incorporate such knowledge into formal functioning of society and its school and university curricula.

The knowledges of the (colonial) university or school paid little or no attention to indigenous knowledges, the knowledges of the working poor, or the types of literacy of urban black female dwellers, for example. It favoured one canon which is broadly the Western canon, founded on a separation of the modern Western knowledge from its non-western knowers, suggesting that modern knowledge and its transfer via educational institutions would instantiate modern subjects. Becoming a modern subject was the fulcrum of colonial education. This view has come to be called into radical controversy by the latest calls for decolonising education. The demand for cognitive justice has accompanied this call. This is a call for knowledge pluralisation, incorporation of the complex ways of knowing of subaltern and all previously excluded groups, in other words, an expansion and complete overhaul of the Western knowledge canon.

This represents a type of first-principle negation of a Western-centric knowledge orientation and seeks to replace this with a human-centric approach.

I would argue that decolonising education is also based on a second principle: an affirmation and inclusion of all knowledge forms bequeathed to humanity, including Western, African, indigenous, Arab-Islamic, Chinese, Hindu, Indic, Indo-American and Asiatic knowledge forms. This is a call for the pluralisation of knowledge, not the negation of any human knowledge system.

This is based on an inter-cultural approach to humanness and multiple and heterodox forms of being human. All knowledge forms have to be brought into play. Intercultural education promotes a type of epistemic openness to the knowledges of all human beings.

It fundamentally denies and undermines “knowledge parochialism”, the idea that one’s own knowledge system is superior and thus sufficient for complex living. The importance of the school, college and university in all of this is obvious. These are the institutions that cultivate respect for people and their cultural and knowledge systems. They make available to their students’ knowledges across the widest possible human spectrum for developing understanding and respectful attitudes to the people of the world.

University curricula work across the various science systems that constitute humanity’s human endeavours, establishing dialogical platforms about actual and potential futures, emphasise the need to develop responsive science systems that inform and improve people’s livelihoods, aimed at establishing respect among people, and breaking down artificial boundaries.

Decolonising education eschews static knowledge orientations. It is founded on a type of complex knowledge dynamism in fidelity to its disciplinary and trans-disciplinary foundations, always alert to a type of problem-posing dynamism, knowledge as disciplined and patient constructions that advance sustainable livelihoods.

The call for decolonising education demands nothing less that the full incorporation of humanity’s knowledge systems into the curriculum of the university and schools, the modalities of which ought to be the subject of widespread and focused conversation in policy circles, among university practitioners, materials and textbook designers, curriculum workers, and in the pedagogies of teachers and lecturers.

How does your research on the sociology of students and teacher professional learning advance the decolonising education agenda.

I have not done research or written directly on decolonising education, but my work can be said to highlight one key aspect of this agenda, which is the ways in which students in working-class communities access their education and go on to deploy a range of resources, knowledges, literacies and practices to establish their educational pathways. My work illustrates how these pathways are established often in parallel to the formal institutional registers of schools and universities. Given their parallel, almost underground endeavours (students are often alienated from their institutions), the students are misrecognised institutionally, leading to their experiencing their education as non-compelling and disengaging. Decolonising education places on the agenda the need to develop institutional recognition of these students’ lives and intellectual capacities as a basis for engaging them in productive knowledge processes.

It is evident that you and your co-workers / post-graduate students did intensive qualitative research about township as well as rural learners. What event or events first stimulated you to study in this direction?

My interest in this research focus is related to my own life. Born in District Six, I grew up on the Cape Flats in lively place a called Grassy Park, which was teeming with life, culture, hybrid linguistic repertoires, and importantly, surrounded by people living complex lives to make do in trying circumstances. I also taught at a high school in the same area for six years, the most exciting professional years of my life.

I was part of a group of young teachers who went out of our way to care for our students and them in rich and compelling ways in their learning, via process-oriented pedagogies and wonderful curricular content. We saw ourselves as being critically engaged teachers out to change lives and positively impact and enhance communities. This took place against the backdrop of the larger struggle against apartheid. I belonged to a number of youth, sports, religious and educational organisations that endeavoured to work productively in our communities. It was a time of experimentation, hope, and political commitment to working, via our teaching and our activism, to resist the status quo, construct alternative visions, and improve our communities. While the political terrain has changed markedly and so, too, the ways in which schools work in poor communities, I am still deeply committed to developing compelling educational imaginaries in these contexts, and it is through my research and development work that I’m able to continue my commitment to quality education in these types of spaces.

Please tell us about your project on “education engagement in local spaces” and how the results were published.

I’ve been doing research with my master’s and doctoral students over a 15-year period in various urban and rural spaces, trying to understand how schoolchildren build their educational pathways. The aim of this research has been to provide understanding of the ways in which these children go about building these pathways, and then to suggest that the key issue for schools and teachers is to develop rich learning platforms that are able to recognise and work with the children’s learning and knowledge repertoires as a way of better engaging them in their education.

The second aspect of our work is to develop teaching strategies and curriculum materials and processes to more effectively engage the children in their school learning. Here we employ a range of conceptual resources, such as culturally relevant pedagogy and the “funds of knowledge” approach, to develop curricula and teaching styles that weave between the rich knowledges and literacies of the children and their school learning.

We’ve been publishing on this work in a number of authoritative academic journals, including LitNet Akademies. I also published a book on this work called Engaging schooling subjectivities across urban spaces (2015, SU Press), and we’re currently working on a second book.

Your perspective is based on several theorists’ work about humanising pedagogy. What is this type of pedagogy and how did you discover it?

My work is based on the work of a number of social theorists, including Fraser, Moll, Simone, Mbembe, Bourdieu, Lefebvre, Lee, Leander, Gatsheni and Odora-Hoppers. These theorists provide theoretical tools that help me understand my qualitative research work. In broad terms, a humanising pedagogy for me arises from my commitment to connect education conceptually to the requirement of becoming fully human. My view is that the dominant educational orientation in South Africa is devoid of an understanding of the complex human being who now comes into our classrooms and lecture halls. There is a generalised misrecognition of the “human in education”. My research is an attempt, therefore, to fully dimensionalise the human in our classrooms, to valorise his or her ambitions, identifications, personal histories and intellectual worth, and to provide an educational orientation that works productively and consistently to educate for full human flourishing.

To what extent can knowledge and understanding of a humanising pedagogy help teachers and lecturers to know and comprehend what the students’ demand for “decolonised” curricula really entails?

This is an exceptionally important question. First, to expand on the previous point, students must be recognised and appreciated. Each student brings a complex “beingness” to the educational/learning experience.

Care should be taken not to frame students as “in need of help”, or “quiet and withdrawn”, especially if they come into an unfamiliar environment. Especially where environments are becoming diverse, we should work productively with the diversity in the classroom, while never assuming that there is one “norm of being” in the classroom. This excludes different ways of being a student.

Second, all students are intellectually capable, agile and creative. Teachers must engage the broad spectrum of their students by working with the students’ creativity. This requires responsive and creative pedagogical approaches, always alert to the different ways in which students intellectually process while engaging curriculum material.

Third, a decolonised curricular approach emphasises process-oriented learning strategies, instead of the transfer of pre-packed content. A perspectival approach would enable students to develop multidimensional insight into content, in addition to a critical and dialogical approach to learning. Students should be encouraged to research, dialogue, reason, and develop in-depth conceptual understanding about the world.

The work that you do in your PLCs (Professional Learning Communities) seems like a plausible way of making teachers more socially aware. What does it entail? How did it originate, grow and develop? Are there still new opportunities and threats/challenges?

PLCs are safe, creative and robust spaces for teachers to grow, find support and develop appropriate teaching styles. A decolonised educational approach, which I partially explained earlier, might be threatening and challenging. It might go against some lecturers’ and teachers’ old habits. It might be easier said than done. PLCs offer supportive spaces of development. They are based on dialogue, support, experimentation, implementation and reflection. They encourage teachers and lecturers to experiment with relational pedagogies in their classrooms, where students are encouraged to become active and passionate learners and knowledge acquirers. PLC-participating teachers visit one another’s classrooms. They are committed to improving their teaching, they never feel intimidated, are always supportive of one another’s development, and are deeply respectful. PLCs, if properly set up and managed, and if based on dialogue and support, are prime vehicles for developing teachers to teach in responsive, inclusive, rigorous and generous ways.

Lees ook:

• Stephanus Muller se intreerede as nuwe professor in Musiek, Universiteit Stellenbosch, gelewer op 10 Mei 2016
• Onderhoud met Stephanus Muller: Dekolonisasie van musiek

Hierdie artikel is deel van LitNet Akademies (Opvoedkunde) se universiteitseminaar. Klik op die “University Seminar 2017”-banier hierbo om alle essays wat deel vorm van die gesprek, te lees.

This article forms part of the ongoing university seminar, with new essays continually being added. Please click on the “University Seminar 2017” banner above to follow the ongoing conversation and to read more essays on education, access, transformation, language and the Constitution.

The post Decolonising education in South Africa: An interview with Aslam Fataar appeared first on LitNet.

Opsomming

Vergoedingsbevele in Suid-Afrikaanse howe blyk eerder die uitsondering as die reël te wees. Alhoewel artikels 297 en 300 van die Strafproseswet 51 van 1977 vir sulke vonnisse voorsiening maak, word dit nie in die algemeen deur ons howe toegepas nie. Dit kan wees dat die howe nie altyd bewus is van hierdie vonnisse nie, of dat die fokus meer gerig is op beskuldigdes en oor wat die belange van die breë gemeenskap is en verlang, as wat die slagoffers vereis. Dit het tot gevolg dat in die meeste gevalle die slagoffer en benadeeldes se posisie of versoeke nie in ag geneem word nie en hul opinies gevolglik afgeskeep word.

Hierdie bydrae bespreek die spesifieke bepalings van die Strafproseswet wat handel oor vergoedingsboetes, asook sekere hofbeslissings waar vergoedingsboetes onder die soeklig geplaas is. Die howe is in die algemeen meer strafgerig en fokus meer daarop om die beskuldigde te straf as om na die posisie van die slagoffer te kyk. Die teorieë van strafoplegging, soos vergelding, afskrikking en rehabilitasie, moet in ag geneem word, maar die tyd het straks aangebreek om ook na die posisie van die slagoffer uit ’n herstellendegeregtigheidsoogpunt te kyk. Daar behoort ’n sterker fokus te wees op wat in die beste belang van die benadeeldes is en hoe die howe hul posisies kan bevorder. Een van die moontlike oplossings is ’n vergoedingsbevel waar ’n bedrag geld aan die benadeelde partye betaal word. Dit is ’n boetestraf wat die hof oplê, maar in plaas daarvan dat die geld na die staatskas gaan, gaan dit na die slagoffers of hul familie.

Daar behoort nie in alle ernstige tipe misdade, soos wrede verkragtings en moordsake, sulke soort boetes opgelê te word nie. Die fokus moet eerder wees – en daaraan moet aandag geskenk word – gevalle waar spesifieke versoeke deur die klaagster, slagoffer of benadeelde aan die hof gerig word. Daar moet op sodanige pleidooie ag geslaan word, veral as ’n soort vergoedingsbevel versoek word.

Trefwoorde: benadeelde; beskuldigde, boete; gevangenisstraf; herstellende geregtigheid; oortreder; slagoffer; straf; Strafproseswet; vergoedingsboete; vonnis

Abstract

Compensation orders in criminal proceedings – a fresh perspective

South African courts have to deal with the sentencing of convicted accused on a daily basis. While presiding officers are well-trained and experienced in sentencing matters, it seems that compensation orders are not generally invoked as a form of punishment. This article discusses the compensation penalty as a possible means of punishment that could be used in our courts. It could be one of the factors that may help to reduce an accused’s prison sentence and also to compensate the victim who has suffered damage resulting from the criminal activity.

The accused’s constitutional right to a fair trial provides that the lightest possible punishment should be imposed upon him. If a compensation fine is indeed a more lenient sentence, it should then be imposed. The actual sentence rests solely on the discretion of the presiding officer. There are various sentencing options available to the presiding officer, of which life imprisonment is the heaviest, and a fine the most lenient. A fine is a form of punishment which requires the accused to pay an amount of money to the state. A compensation order, on the other hand, is a sentencing option that requires the accused to pay a monetary amount, as determined by the court, to the victim. Notably, the court will not grant such an order if the accused does not have the financial means to pay the compensation. Compensation orders may take various forms and are not limited to monetary amounts. Compensation orders are regulated in terms of sections 297 and 300 of the Criminal Procedure Act 51 of 1977.

Compensation orders in criminal proceedings in South African courts are the exception rather than the rule. Although included as an option in sections 297 and 300, it not regularly exercised by our courts. It may be that some courts are unaware of these types of sentences or that the focus is more geared towards the accused and the interest of the broader community rather than the victims. Consequently, victims in criminal proceedings are more often than not placed in a disadvantaged position as their requests for compensation are frequently disregarded by the courts.

Apart from the specific provisions of the Criminal Procedure Act dealing with such compensation orders, this discussion also deals with some court decisions where these were placed under the spotlight. The Criminal Procedure Act makes provision for compensation orders where damage was caused to the property of victims and where compensation orders can be part of a suspended sentence. Courts have not been consistent in the application of compensation orders. Notably, the recent approach of the Supreme Court of Appeal in DPP v Thabethe [2011] ZASCA 186 and Seedat v S [2016] ZASCA 153 raises further questions about the application of compensation orders in South Africa.

In general, while criminal courts have focused on punishing the accused, the position of the victim has been largely neglected. The theories of punishment, such as retribution, deterrence and rehabilitation, should certainly be considered, but it is time to take cognisance of the position of the victim, especially from a restorative justice perspective. Restorative justice is a prominent concept in South Africa, particularly after the successful completion of the Truth and Reconciliation Commission’s activities. It plays an important role in balancing various sentencing options while at the same time providing an alternative for an accused who has lost all hope. At the same time the community also becomes involved in the restorative justice process, thus creating an inclusive sentencing option.

However, the concept of restorative justice within the criminal justice system has been criticised. Research has shown that older offenders are less susceptible to rehabilitation, while there are some offenders who are very difficult to rehabilitate or never become rehabilitated. Nonetheless, restorative justice sentences could still be utilised to address the imbalances in certain cases, especially where the victim has been severely affected by the offence.

It is submitted that there should be a stronger focus on what is in the best interests of the victims, interests which the courts should promote in furtherance of the development of restorative justice mechanisms in the criminal justice system. One of the possible solutions is compensation orders where an amount of money is paid to the victim of crime as a form of damage. It is true that in punishment, especially for crimes associated with violence, very severe penalties may be imposed on offenders, and in these cases consideration should not be given to imposing a penalty or a compensation order on such persons. That being said, the imposition of a compensation order in a serious case is not inconceivable, especially when all parties are in agreement.

The call is not to impose compensation orders in all serious types of crimes such as rape and murder, but attention should be given where victims request compensation. In Thabethe and Seedat such requests were made by the victims of serious crimes. The victims even stated in Thabethe that it was not their wish for the accused to be imprisoned, but rather for them to receive compensation from the accused. The victim in Seedat made it clear to the court that she would benefit from the imposition of a compensation order as she was in a dire financial situation at the time of the trial. These are serious requests by victims which should not be swept under the rug by our courts. Although the courts in Thabethe and Seedat expressed their concern that compensation orders could send out a wrong message to criminals and the community at large, in Seedat the Supreme Court of Appeal in fact imposed a sentence which was a combination of direct imprisonment and a compensation order. Perhaps it is opportune that the courts listen to the pleas of victims and award this type of compensation where it is requested by the victim. Alternatively, victims should be made aware by the prosecution that these types of sentences are available.

Keywords: accused; compensation orders; Criminal Procedure Act; penalty; punishment; restorative justice; sentencing order; victims

1. Inleiding

Suid-Afrikaanse howe moet op ’n daaglikse basis persone vonnis wat aan misdrywe skuldig bevind is. Alhoewel voorsittende beamptes deeglik opgelei is, en sommige jare lange ondervinding van vonnisoplegging het, blyk dit dat vergoedingsboetes nie algemeen as ’n straf opgelê word nie. Hierdie bydrae bespreek die vergoedingsboete as ’n moontlike strafmiddel wat in ons howe aangewend kan word. Dit kan eerstens help om ’n persoon se periode van gevangenisstraf te verminder, en tweedens kan dit benadeeldes vergoed wat as gevolg van die betrokke misdaad gely het.¹

Dit is so dat in strafoplegging, veral vir misdade wat met geweld gepaard gegaan het, baie swaar strawwe aan oortreders opgelê kan word en dat in daardie gevalle daar glad nie oorweging daaraan geskenk kan word om aan sulke persone ’n boete op te lê nie. Tog is dit nie te verregaande om wel so ’n bevel te maak nie, veral nie as al die betrokke partye daartoe ingestem het nie. Die grondwetlike reg van ’n beskuldigde, naamlik die reg op ’n billike verhoor, bepaal onder meer dat die beskuldigde die voordeel van die ligste moontlike voorgeskrewe straf moet kry.² Indien ’n vergoedingsboete wel so ’n ligter tipe vonnis is, behoort dit dan opgelê te word.

Die soort vonnisbevel wat toegestaan word, is uitsluitlik in die diskresie van die voorsittende beampte. Daar bestaan verskeie vonnisopsies, waarvan lewenslange gevangenisstraf die swaarste vonnisbevel is, en ’n boete die ligste. Een van die moontlike opsies is vergoedingsboetes ingevolge artikels 297 en 300 van die Strafproseswet 51 van 1977.³ Hierdie opsies vereis dat die beskuldigde ’n geldbedrag soos deur die hof bepaal, aan die benadeelde of hul naasbestaandes moet betaal.

Verder is vergoedingsboetes ook deel van ’n herstellendegeregtigheidsvonnis en word beskou as ’n deel van die hervormingsteorie. McCold en Wachtel⁴ definieer herstellende geregtigheid as ’n “process involving the direct stakeholders in determining how best to repair the harm done by offending behaviour”.

Herstellende geregtigheid as ’n regskonsep in Suid-Afrika het veral na die totstandkoming van die Waarheid-en-Versoeningskommissie (WVK) meer prominent geword.⁵ As gevolg van die sensitiewe aard van die oorgang van apartheid na demokrasie het die WVK, wat wêreldwyd geloof is, bewys dat herstellende geregtigheid wel sy plek in die Suid-Afrikaanse regstelsel verdien. Daar is egter diegene wat die beginsel van herstellende geregtigheid kritiseer, veral die interaksie tussen herstellendegeregtigheids- en die vergeldingsteorie.⁶ Die wanbalans kom veral na vore in ernstiger sake waar howe versigtig is om ’n vonnis soos ’n vergoedingsboete op te lê.⁷

Hierdie bydrae bespreek eerstens wat vergoedingsboetes behels en fokus derhalwe ook op die wetgewing wat voorsiening maak vir die uitreiking van sodanige bevele. Dit word gevolg deur ’n bespreking van hoe sulke boetes binne die konteks van herstellende geregtigheid aangewend kan word. Daarna verskuif die fokus na verskeie hofbeslissings waar die probleme en uitdagings rakende vergoedingsboetes uitgelig is. Die gevalle waar vergoedingsboetes deur ons howe opgelê is, word ontleed om te bepaal of dit problematies is al dan nie. Ten slotte word voorstelle ten opsigte van vergoedingsboetes en die pad vorentoe vir Suid-Afrika gemaak.

2. Vergoedingsboetes

In ’n strafsaak moet die howe verskeie faktore by vonnisoplegging oorweeg, en die howe het verskeie vonnisopsies tot hul beskikking.⁸ Die algemeenste vonnis is ’n boetestraf of direkte gevangenisstraf. Boetestrawwe kom in die algemeen in Suid-Afrikaanse howe voor. Gevangenisstraf mag natuurlik ook met ’n boete gepaard gaan, of ’n boete kan as ’n opskortende voorwaarde opgelê word.⁹

’n Boetestraf behels dat die oortreder ’n geldbedrag aan die staat as ’n boete moet betaal as straf vir sy misdaad of misdade.¹⁰ In so ’n geval het die benadeelde uiteraard gewoonlik geen aanspraak op sulke betalings nie. Alhoewel howe in die algemeen ’n wye diskresie het om ’n boetestraf op te lê, is daar verskeie riglyne wat gevolg moet word.¹¹ Eerstens moet die misdade nie so ernstig wees dat gevangenisstraf opgelê moet word nie.¹² Die oortreder moet ook oor die finansiële vermoë beskik of toegang tot finansies hê waarmee die boete betaal kan word.¹³ Gewoonlik word boetes, vir misdade wat gepleeg is vir finansiële gewin, deur die hof opgelê indien die hof wel sou besluit om ’n boete op te lê. Dit is nie raadsaam om ’n beskuldigde ’n boetestraf op te lê indien die boete buite die vermoë van so ’n persoon is nie.¹⁴ Boetes moet egter ook nie so klein wees dat dit nie die erns van die misdaad weerspieël nie.¹⁵

In die geval van ’n vergoedingsboete, daarenteen, gaan ’n bedrag geld wat deur die oortreder betaal word, na die benadeelde en nie na die staat nie. Die oortreder betaal dan die bedrag óf direk aan die benadeelde óf by die klerk van die hof in, vir die skade wat vanweë die optrede van die beskuldigde gely is.

Die hof sal in onder andere die volgende omstandighede die oplegging van vergoedingsboetes oorweeg: waar fisieke skade toegedien is aan die persoon of aan die eiendom van die benadeelde, asook vir emosionele skade en pyn en lyding.¹⁶

2.1 Vergoedingsboetes in die Strafproseswet

2.1.1 Artikel 300

Vergoedingsboetes vir skade aan die eiendom van ’n persoon word deur artikel 300 van die Strafproseswet gereguleer. Volgens hierdie artikel kan ’n vergoedingsbevel gemaak word waar daar skade aan of verlies van enige eiendom van die slagoffer was. Dit bepaal dat enige veroordeelde persoon wat deur sy misdaad skade en verlies aan die eiendom van ’n ander veroorsaak het, in sekere omstandighede beveel kan word om die benadeelde te vergoed. Dit het die effek van ’n siviele vonnis. Die hooggeregshowe het ’n onbeperkte jurisdiksie om sulke bevele te maak, maar die streeks- en landdroshowe se jurisdiksie is onderskeidelik tot R600 000 en R120 000 beperk.¹⁷

Daar is egter sekere ander vereistes waaraan voldoen moet word voordat ’n artikel 300- vergoedingsboete uitgereik mag word. Die hof mag so ’n bevel oplê slegs as die benadeelde party daarvoor aansoek gedoen het,¹⁸ of waar die aanklaer die aansoek op die instruksie van die benadeelde persoon gebring het.¹⁹ Dié soort bevele is beperk tot skadevergoeding vir direkte verlies of skade.²⁰ Artikel 300-skadevergoedingsbevele word nie aanbeveel vir skade wat spruit uit motorongelukke nie, omdat die vasstelling van sulke skade ’n langdurige proses is.²¹ Dit is ook ’n kwessie wat gewoonlik tydens siviele verrigtinge in dispuut geplaas word.

Omdat artikel 300-bevele die effek van ’n siviele vonnis het, kan alternatiewe gevangenisstraf vir die wanbetaling ingevolge so ’n bevel nie gemaak word om afbetaling af te dwing nie.²² Daar word aanbeveel dat wanbetaling deur middel van eksekusieverrigtinge in die siviele howe deur benadeelde partye as ’n moontlike oplossing gebruik word.

Hierdie soort boete kan gevolglik nie opgelê word as daar nie skade of verlies aan die eiendom veroorsaak was nie. Verskeie gerapporteerde beslissings dui egter daarop dat sommige howe foute begaan het deur bevele uit te reik wat geensins volgens die tersaaklike wetgewing gemagtig word nie.²³ Dit kan ook wees dat die howe ’n soort vergoedingsbevel in gedagte gehad het, maar foutiewelik die bevel onder artikel 300 gemagtig het.²⁴

2.1.2 Artikel 297

Volgens artikel 297 van die Strafproseswet mag ’n hof ’n vonnis uitstel vir ’n periode van minstens vyf jaar, waartydens ’n opskortende voorwaarde deur die hof opgelê kan word wat die betaling van ’n bedrag geld aan die benadeelde of sy familie insluit.²⁵

Die artikel bepaal soos volg:

(1) Waar ’n hof ’n persoon aan ’n misdryf skuldig bevind, behalwe in die geval waar ’n minimum straf deur ’n wet vir daardie misdryf voorgeskryf word, kan die hof na goeddunke –
(A) die oplegging van die vonnis uitstel vir ’n tydperk van hoogstens vyf jaar (en) die persoon vrylaat (I) op een of meer voorwaardes, hetsy met betrekking tot –
(Aa) die vergoeding.

Ingevolge hierdie artikel mag die vonnishof die vonnisoplegging uitstel vir hoogstens vyf jaar en die oortreder óf onvoorwaardelik vrylaat óf vrylaat op een of meer voorwaardes, insluitend die betaling van ’n bedrag geld aan die benadeelde.²⁶ Artikel 291(1) sluit misdrywe uit waar ’n minimum straf deur ’n wet voorgeskryf word, maar artikel 297(4) sluit nie misdade waarvoor minimum vonnisse voorgeskryf word, uit nie.

Die spesifieke voorwaarde verskil van die gewone negatiewe opskortende voorwaardes wat gewoonlik met opgeskorte vonnisse gepaard gaan. Die voorwaarde is gewoonlik negatief van aard, naamlik dat ’n persoon nie soortgelyke misdade pleeg gedurende die opskortingstydperk nie.²⁷

Skadevergoedingsbevele kan as ’n positiewe voorwaarde beskryf word. Ander positiewe voorwaardes sluit in gemeenskapsdiens, korrektiewe toesig, die onderwerping aan behandeling of die bywoning van lesings of kursusse. Hierdie tipe voorwaardes het ten doel om die beskuldigde te rehabiliteer en hom terselfdertyd in staat te stel om ’n positiewe bydrae tot die samelewing te lewer.

Die beskuldigde kan ook gevra word om in die toekoms weer voor die hof te verskyn indien hy voor die verstryking van die tydperk daartoe opgeroep word. Indien die persoon nie opgeroep word om voor die hof te verskyn nie, of indien die hof bevind dat die voorwaardes nagekom is, word geen verdere vonnis opgelê nie en die vonnis kom dan neer op ’n waarskuwing van die hof.²⁸

3. ’n Herstellendegeregtigheidsopsie

Vergoedingsboetes is ’n vorm van herstellende geregtigheid wat ’n belangrike deel van die Suid-Afrikaanse regstelsel uitmaak. Tronke wat oorvol is, gepaardgaande met verskeie ander faktore, het die regering destyds genoop om oorweging te skenk aan ’n alternatiewe vonnisbevel: herstellende geregtigheid.²⁹ Herstellende geregtigheid is ’n betreklik nuwe konsep in Suid-Afrika wat nog nie behoorlik vlam gevat het nie – dit is slegs in sy derde dekade.³⁰ Dit stamp op ’n gereelde basis kop met die beginsels van algemene strafreg wat op vergelding gebaseer is.

Uiteraard is daar in Suid-Afrika, waar die misdaadsyfers hoog is, ’n verwagting van die howe om oortreders te straf en uit die samelewing te verwyder.³¹ Herstellende geregtigheid druis in ’n sekere mate teen hierdie ortodokse strafregtelike beginsel van vergelding in. Waar ’n dief byvoorbeeld normaalweg deur die lens van vergelding gesien word, beskou herstellende geregtigheid die persoon as iemand wat rehabiliteerbaar is. Dit is nie die doel van herstellende geregtigheid om die strafregtelike beginsels te vervang nie.³²

Boutellier³³ stel dit so: “Restorative justice is not so much an alternative as another strategy in security politics. It is not a substitution for criminal justice, but a contribution to the ongoing reshaping of social order.”

Dit kan ’n wesenlike rol vervul in die balansering van die verskeie vonnisopsies, terwyl dit ook ’n uitweg bied vir sommige oortreders wat alle hoop verloor het. Dienooreenkomstig word die gemeenskap ook in sekere gevalle by die proses betrek om sodoende ’n inklusiewe geregtigheidsmodel te verseker.

Die unieke verwesenliking van herstellende geregtigheid lê daarin dat die beskuldigde verantwoordelikheid vir sy optrede moet aanvaar.³⁴ Dit is ook belangrik dat die beskuldigde die benadeelde as ’n individu aanvaar en respekteer.³⁵ Bykomend hiertoe bied herstellende geregtigheid verskeie voordele vir benadeelde persone.³⁶ Die benadeelde is ’n sentrale figuur in die proses van herstellende geregtigheid.

Koen³⁷ voer aan: “In the restorative paradigm, victim empowerment is more than just giving the crime victim a role in the criminal justice system. It is really about reconstructing that system in such a way that it cannot function without the co-operation of the crime victim.”

Weens die verdoemenswaardige effekte van misdaad bevind benadeeldes hul gewoonlik in ’n slegter posisie as voorheen. Ten spyte hiervan reken sommige misdadigers dat hul misdrywe geen persone affekteer nie, soos ’n persoon wat belasting ontduik.³⁸ Dit is natuurlik nie waar nie, want daar is altyd ’n slagoffer wat op een of ander manier deur misdaad geaffekteer word. Anders as die ortodokse strafreg, is herstellende geregtigheid daarop gefokus om die benadeelde ’n stem van sy eie te gee. Deesdae is dit byna onmoontlik om te dink aan ’n regstelsel sonder die invloed van herstellende geregtigheid. Frehsee³⁹ voer aan dat “[c]riminal procedure ... is ill-equipped to deal with the emotional trauma the victim suffers as a result of the crime.”

Herstellende geregtigheid vul dus hierdie leemte.⁴⁰ Die betaling van reparations, soos dit in Engels bekendstaan, oftewel “reparasies” in Afrikaans, is ’n gewilde vorm van herstellende geregtigheid. Dit het veral plaasgevind nadat Oos-Duitsland en Wes-Duitsland na die Tweede Wêreldoorlog gevonnis was om geldelike reparasies aan die Geallieerdes te betaal.⁴¹ Die woord reparations vind sy oorsprong in die woord repair.⁴² Die “herstel” wat plaasvind met die betaling van ’n geldelike bedrag aan ’n slagoffer, vervul ’n belangrike rol in die herstel van die slagoffer se pyn. Ofskoon die pyn gedeeltelik verlig word, is dit nog steeds ’n belangrike stap in die versoening tussen die slagoffer en die beskuldigde.⁴³

Sodanige vergoeding vervul ’n belangrike rol in die effektiewe hervorming van die misdadiger. Herstellende geregtigheid word onder die verskillende strafteorieë juis as ’n hervormingsteorie geklassifiseer.⁴⁴ Die basis van die teorie is dat die betrokke vonnis ten doel het om die oortreder te hervorm en te rehabiliteer.⁴⁵ Hierdie teorie staan lynreg in stryd met verskeie ander strafteorieë, soos die vergeldingsteorie of die voorkomingsteorie, wat meer daarop gefokus is om die oortreder te straf vir sy wandade. Terwyl die hervormingsteorie ook ’n strafelement bevat, is die rehabilitasie van die oortreder die beslissende aspek.⁴⁶ Dit het ook die gevolg dat die pyn en lyding van slagoffers ook in ag geneem word.

Desnieteenstaande is die hervormingsteorie beslis vatbaar vir kritiek. Die volgende gronde is noemenswaardig: Eerstens is die beginsels van die teorie nie altyd in verhouding met die graad en erns van die misdryf nie.⁴⁷ Die oplegging van ’n vergoedingsboete in plaas van tronkstraf in die konteks van ’n ernstige misdaad sal altyd bevraagteken word. Miskien moet ’n mens nie net die hervormingsaspek met die tipe misdryf vergelyk nie, maar ook in ag neem dat die slagoffer van die misdaad ’n belangrike rol kan speel in hierdie balanseringsproses. Hierbenewens word daar minder gewig geplaas op die erns van die misdaad en meer aandag aan hervorming geskenk.

Tweedens is dit moeilik om presies te bepaal wanneer ’n oortreder finaal hervorm is.⁴⁸ Dit kan ’n paar maande tot jare duur. Hoe ook al, dit is belangrik dat die oortreder ’n kans gegun moet word om te rehabiliteer.

Derdens is die teorie nie altyd oortuigend in die geval van ouer oortreders nie.⁴⁹ Anders as met jonger oortreders, is dit moeilik om gevestigde gewoontes in ouer oortreders te verander.⁵⁰

Vierdens bewys statistiek dat die hervorming van ’n misdadiger nie altyd wesenlik is nie.⁵¹ Die werklikheid is dat sekere misdadigers wel onrehabiliteerbaar is.⁵²

Benewens die feit dat die hervormingsteorie onder gereelde kritiek deurloop, is dit van kardinale belang vir die effektiewe funksionering van die regstelsel. Soos alreeds genoem, het uiters hoë misdaadvlakke in Suid-Afrika veroorsaak dat die gevangenisdiens eenvoudig net nie meer die hoë volume gevangenes kan hanteer nie. Herstellende geregtigheid bied in hierdie uitdagende omstandighede ’n ideale oplossing. Dit is inderdaad nodig om meer gebruik te maak van die hervormingsteorie om te voorkom dat die teorie sy glans verloor. Terselfdertyd is dit belangrik om meer klem te plaas op die slagoffer se bydrae tot die proses indien ’n mens ernstig is oor die implementering van herstellende geregtigheid as ’n primêre vonnisopsie.

Dit is juis hier waar herstellende geregtigheid in al sy glans en glorie die meeste van sy glans verloor. ’n Primêre vonnisopsie soos vergoedingsboetes word selde deur howe oorweeg in ernstiger sake. Dit plaas ’n groot vraagteken by die vraag of herstellendegeregtigheidsbevele soos vergoedingsboetes wel toegepas kan word in ernstiger sake en of dit meer gepas in minder ernstige sake is.

’n Bespreking van onlangse regspraak plaas hierdie probleem onder die vergrootglas.

4. Die howe se benadering

In S v Huhu⁵³ het die Bloemfonteinse landdroshof ’n vergoedingsboete ingevolge artikel 300 opgelê. Die hof het die beskuldigde skuldig bevind aan aanranding met die opset om ernstig te beseer en opsetlike saakbeskadiging. Die beskuldigde is gevonnis tot twee jaar gevangenisstraf wat vir vyf jaar opgeskort is. Een van die voorwaardes was dat die beskuldigde ’n vergoedingsboete van R1 300 ingevolge artikel 300 aan die klaer moet betaal.⁵⁴ Die boete was in maandelikse paaiemente betaalbaar en moes op die sewende dag van elke maand geskied.⁵⁵

Die saak is op hersiening geplaas waartydens die hooggeregshof beslis het dat die verhoorhof verkeerdelik artikel 300 in plaas van artikel 297 van die Strafproseswet toegepas het. Die hof a quo het dus gefouteer met sy interpretasie van artikel 300. Die hersieningshof het verklaar dat ’n vergoedingsboete ingevolge artikel 300 van toepassing is slegs waar ’n beskuldigde voldoende eiendom of uitvoerbare bates het om die klaer ten volle of in ’n groot mate te kan vergoed. Dit het die posisie bevestig wat geformuleer is in S v Khoza.⁵⁶ Soos alreeds genoem, maak artikel 297 voorsiening daarvoor dat ’n beskuldigde, indien hy of sy werksaam is, die vergoedingsboete in maandelikse paaiemente kan betaal en as ’n voorwaarde vir ’n opgeskorte vonnis.⁵⁷ Die hof beslis vervolgens dat Huhu nooit die klaer ten volle kon vergoed nie, omdat hy nie voldoende of uitvoerbare bates besit het nie.⁵⁸ Daarbenewens het die hof die vonnis aangepas en verklaar dat die beskuldigde die klaer ingevolge artikel 297(1)(a)(i)(aa) van die Strafproseswet met die bedrag van R1 300 moet vergoed.⁵⁹

In S v Khoza⁶⁰ het die beskuldigde tereggestaan in die Johannesburgse landdroshof op ’n aanklag van diefstal. Die beskuldigde is skuldig bevind op die aanklag dat sy R35 000 in kontant van haar werkgewer gesteel het en is gevonnis tot ’n boete van R10 000 of 36 maande gevangenisstraf. Die vonnis is opgeskort vir ’n tydperk van vyf jaar op voorwaarde dat die beskuldigde nie skuldig bevind word aan diefstal of poging tot diefstal gedurende die tydperk van opskorting nie. Die hof beslis verder dat sy ’n vergoedingsboete ingevolge artikel 300 moet betaal. Sy is beveel om die bedrag van R20 000 soos volg te betaal: R2 000 op die dag van vonnis, en die balans in paaiemente van R500 aan die einde van elke maand totdat die balans ten volle betaal is.⁶¹

Die ooreenkoms tussen die staatsaanklaer en die verdediging was dat die beskuldigde R20 000 aan die klaer moet betaal nieteenstaande die feit dat dit R15 000 minder was as wat die beskuldigde oorspronklik by die klaagster gesteel het.⁶² Die saak is daarna op spesiale hersiening na die Suid-Gautengse hooggeregshof verwys. Die hersieningshof het bevestig dat daar twee maniere is waarop ’n hof ’n vergoedingsbevel kan maak waar ’n klaer as gevolg van die optrede van ’n beskuldigde skade gely het. Die een is ’n bevel wat deel uitmaak van die opskortende voorwaardes in ’n vonnis ingevolge artikel 297. Die ander is ’n vergoedingsbevel ingevolge artikel 300 wat die uitwerking van ’n siviele vonnis het. Die hof bevestig dat beide metodes diskresionêr is en afhanklik is van die skuldigbevinding van ’n beskuldigde vir ’n oortreding wat skade veroorsaak het.⁶³

Die hof beslis verder dat ’n bevel ingevolge artikel 300 net gepas sal wees waar die beskuldigde oor voldoende bates of geld beskik.⁶⁴ Indien ’n beskuldigde nie in staat is om die klaer ten volle te vergoed nie, moet ’n bevel ingevolge hierdie artikel nie gemaak word nie. Indien ’n beskuldigde werksaam is en in staat is om ’n bedrag geld in paaiemente te betaal, sou dit meer gepas en prakties wees om ’n opgeskorte vonnis op te lê op voorwaarde dat die bedrag in periodieke paaiemente betaal moet word.

Die saak is terugverwys na die landdros wat die skuldigbevinding uitgebring het, om ’n behoorlike ondersoek te doen om te bepaal of artikel 297 of artikel 300 die mees geskikte vonnis vir doeleindes van ’n vergoedingsbevel is.⁶⁵

In S v Thabethe⁶⁶ het die klaagster (die dogter), haar moeder en die beskuldigde, wat ook die moeder se minnaar was, in een huis gewoon.⁶⁷ Die beskuldigde was die broodwinner in die huis asook ’n vaderfiguur vir die dogter.⁶⁸ Die dogter was ten tye van die voorval 15 jaar en 10 maande oud.⁶⁹ Op die dag van die voorval het die dogter sonder haar moeder en die beskuldigde se toestemming die huis verlaat en nie teruggekeer nie, waarna hulle onraad vermoed het.⁷⁰ Die beskuldigde het ’n soektog na die klaagster geloods en haar by die huis van een van haar seunsvriende opgespoor.⁷¹ Die klaagster het vermoedelik seksuele omgang met haar vriend gehad.⁷² Om die ware verloop van gebeure van haar moeder te weerhou, het die klaagster by die beskuldigde gepleit om ’n ander weergawe van die gebeurtenis aan die moeder te vertel.⁷³ Die beskuldigde het toegestem op die radikale voorwaarde dat die 15-jarige klaagster seksueel met hom moet verkeer.⁷⁴ Die beskuldigde en die klaagster het toe seksuele omgang gehad. Die volgende dag het die beskuldigde homself aan die polisie oorhandig en erken dat hy die klaagster verkrag het. Die hooggeregshof⁷⁵ het die beskuldigde skuldig bevind aan verkragting. Die hof het egter ’n baie ligte vonnis opgelê wat die betaling van ’n vergoedingsboete ingesluit het, naamlik dat hy 80 persent van sy inkomste aan die klaagster en haar familie moet bestee.⁷⁶

Een van die belangrikste versagtende omstandighede tydens vonnisoplegging was dat die klaagster en die moeder erken het dat hulle nie sonder die beskuldigde kon oorleef nie, en verklaar het dat dit nie hul wens is dat hy tronk toe moet gaan nie.⁷⁷ Buitendien het die klaagster verder gesê dat sy die beskuldigde vergewe het en dat hulle die strydbyl begrawe het.⁷⁸ Dienooreenkomstig het die hof ’n herstellendegeregtigheidsvonnis opgelê, in plaas van die minimum vonnis van 10 jaar tronkstraf wat voorgeskryf word vir die misdaad van verkragting van kinders onder die ouderdom van 16 jaar.⁷⁹

Die hoogste hof van appèl het egter die vonnis tersyde gestel en die beskuldigde tot 10 jaar gevangenisstraf gevonnis. Die hof verklaar dat die oorspronklike vonnis nie toepaslik was nie, op grond van die erns van die misdaad.⁸⁰ Die hof verklaar verder dat howe daarteen moet waak om herstellendegeregtigheidsvonnisse op te lê waar ’n beskuldigde aan ’n ernstige misdaad skuldig bevind word.⁸¹ Die hof beslis soos volg:

I have no doubt about the advantages of restorative justice as a viable alternative sentencing option provided it is applied in appropriate cases. Without attempting to lay down a general rule I feel obliged to caution seriously against the use of restorative justice as a sentence for serious offences which evoke profound feelings of outrage and revulsion amongst law-abiding and right-thinking members of society. An ill-considered application of restorative justice to an inappropriate case is likely to debase it and make it lose its credibility as a viable sentencing option. Sentencing officers should be careful not to allow some overzealousness to lead them to impose restorative justice even in cases where it is patently unsuitable. It is trite that one of the essential ingredients of a balanced sentence is that it must reflect the seriousness of the offence and the natural indignation and outrage of the public.⁸²

In Seedat v S⁸³ het die kwessie weer eens voor die hoogste hof van appèl gedien. In hierdie saak was die 63-jarige appellant in die streekshof skuldig bevind aan verkragting en tot sewe jaar gevangenisstraf gevonnis. Tydens appèl na die hooggeregshof teen sy vonnis het die appellant aangevoer dat die verhoorhof gefouteer het deur nie ’n alternatiewe vonnis van herstellende geregtigheid te oorweeg nie. Die appèl is gehandhaaf en die vonnis van sewe jaar gevangenisstraf is tersyde gestel en vervang met ’n bevel wat gelas het dat die appellant die bedrag van R100 000 aan die klaagster moet betaal.⁸⁴ Die direkteur van openbare vervolging was egter nie tevrede met die vergoedingsboete as ’n vonnis nie en het verder na die hoogste hof van appèl geappelleer om die vonnis tersyde te stel. Hy het aangevoer dat die vonnis van die hooggeregshof onvanpas en ongeldig was.⁸⁵

Die appellant, ’n sakeman wat twee winkels besit het, het op die betrokke dag die klaagster se woning besoek om ’n bedlamp af te lewer.⁸⁶ Hy het aangebied om aan haar te toon dat die lamp in ’n werkende toestand is. Die klaagster het ingestem dat hy dit doen en het hom ingenooi na die slaapkamer, waar hy die lamp getoets het. Volgens die klaagster het die appellant daar in die kamer seksuele omgang met haar gehad.

Die klaagster wou hê dat die hof ’n gemeenskapsgebaseerde vonnis moet oplê en ’n bevel vir finansiële vergoeding aan haar moet uitbring vir die verkragting en trauma wat sy gely het. Sy het verder versoek dat die appellant R500 000 aan haar betaal en ’n Toyota-motorvoertuig koop, maar was selfs bereid om ’n bedrag van R100 000 te aanvaar.⁸⁷

Die hoogste hof van appèl beslis dat ingevolge artikel 297(1)(a)(i)(aa) ’n hof nie die bevoegdheid het om ’n vonnis vir hoogstens vyf jaar uit te stel wanneer die wet ’n minimum straf voorskryf nie.⁸⁸ Nietemin bevind die hoogste hof van appèl dat artikel 297(4) wel ’n hof magtig om die werking van ’n gedeelte daarvan op te skort onderhewig aan sekere voorwaardes, waar ’n persoon skuldig bevind is aan ’n misdryf waarvan ’n wet ’n minimum straf voorskryf. Die hof aanvaar dat die hooggeregshof korrek was om te bevind dat daar wesenlike en dwingende omstandighede was wat ’n wesenlike afwyking van die voorgeskrewe minimum vonnis regverdig het.⁸⁹ Die hoogste hof van appèl bevind dat die feit dat die appellant ’n bejaarde man, ’n eerste oortreder en nie in goeie gesondheid was nie, wel so ’n afwyking regverdig het.

Die hof stem egter nie met die sentimente van die hooggeregshof saam dat die opsie van ’n herstellendegeregtigheidsvonnis in die saak korrek is nie.⁹⁰ Volgens die hof is die klaagster se vermeende oortuiging dat dit gepas sou wees dat die appellant aan haar eerder ’n geldelike vergoeding moet betaal, nie die enigste faktor wat in ag geneem moet word nie.⁹¹ Die hof het beklemtoon dat verkragting ’n plaag in ons samelewing is en dat die howe ’n verpligting het om ’n duidelike boodskap uit te stuur, nie net aan die beskuldigde nie, maar ook aan ander potensiële verkragters, en om aan te toon dat die gemeenskap dit nie sal duld nie. Daar word verder beslis dat strafregtelike verrigtinge veronderstel is om by die publiek vertroue in die kriminele regstelsel in te boesem, en dat die publiek inderdaad met reg bekommerd kan wees as howe bereid is om ’n opgeskorte vonnis tesame met ’n geldelike vergoeding in verkragtingsake op te lê.⁹²

Ten spyte van die gevorderde ouderdom van die appellant, asook sy gesondheid, bepaal die hof dat die oplegging van ’n vergoedingsboete alleen onvanpas is.⁹³ Die hof verwys na Hewitt v S⁹⁴, ’n vorige saak wat in dieselfde hof beslis is. In Hewitt was die appellant, ’n bejaarde man van 75 jaar, direkte gevangenisstraf opgelê ten spyte van die feit dat sy gesondheid ernstig verswak het. Dit is van kardinale belang om ’n sekere punt in die Hewitt-saak met betrekking tot ouderdom uit te lig. Hoewel Hewitt ’n sieklike man van 75 jaar oud was en Seedat ’n 63-jarige relatief jonger en gesonder man, is Hewitt ’n swaarder vonnis opgelê as Seedat. Die hoogste hof van appèl vervang gevolglik die vonnis wat die hooggeregshof in Seedat opgelê het deur ’n vonnis van vier jaar direkte tronkstraf.

Vergoedingsboetes word nie gereeld in ons howe opgelê nie.⁹⁵ Die sake waarna hierdie bydrae verwys, het verskeie probleme en tekortkominge ten opsigte van vergoedingsboetes belig. Dit wil voorkom asof, net soos herstellende geregtigheid, die toepassing van vergoedingsboetes in strafsake meestal onderbenut word weens die groot steun wat die strafregbeginsels plaas op die vergeldingselement, die fokus op die beskuldigde en die belange van die gemeenskap.⁹⁶

Sommige howe lê wel vergoedingsboetes op, maar fouteer deurdat die verkeerde artikels van die Strafproseswet gebruik word.⁹⁷ Dit kan ook ’n weerspieëling daarvan wees dat die howe nie baie met hierdie tipe vonnisse gekonfronteer word nie.

In sowel Thabethe as Seedat is dit duidelik dat die hoogste hof van appèl sterk gekant is teen slegs vergoedingboetes in ernstige sake soos verkragting en dus nie ten gunste van die herstellendegeregtigheidsvonnis is nie. Tog blyk dit dat die hooggeregshowe meer geneë is om sulke bevele op te lê. Dit is ’n aanduiding dat die strafregstelsel wel kan afwyk van die vergeldingsteorie in ernstiger sake. Maar meer nog, dit is bewys daarvan dat howe ’n wye verskeidenheid vonnisopsies tot hul beskikking het. Die strafregstelsel kan nie stagneer nie en moet aanpasbaar wees en ontwikkel in ooreenstemming met die veranderings in die gemenereg en die handves van regte.⁹⁸

Fattah⁹⁹ maak die volgende kritiese opmerking:

I find it rather puzzling that despite enormous social evolution and vast intellectual progress in the last two centuries, our criminal justice system remains frozen in the era of retaliation. It continues to be fixated on the notion of retribution and the need to inflict pain and suffering on the offender by way of making him pay for the injury and harm that he has done.

5. ’n Nuwe perspektief

Dit is geykte reg dat by die oplegging van vonnis, howe ’n aantal faktore moet oorweeg.¹⁰⁰ Dit is die aard en erns van die misdryf, die persoonlike omstandighede van die oortreder en die belange van die gemeenskap.¹⁰¹ Daar moet altyd gepoog word om ’n gebalanseerde vonnis op te lê, wat glad nie die effek behoort te hê dat een of meer van die faktore onderbeklemtoon of oorbeklemtoon word nie.¹⁰² Uiteraard moet daar na die oortreder as ’n individu gekyk word. Daar moet ook genade betoon word aan die oortreder. Dit is so dat daar nie vonnisse is wat outomaties beskikbaar is en wat met gereelde toonmaat soos items in ’n winkel deur ’n voorsittende beampte van ’n rak afgehaal kan word en net uitgedeel word nie. Dit verg deurdagte oorweging, bepeinsing en behoort nie lukraak gedoen te word nie. Daarteenoor moet beamptes ook verseker dat die vonnis gepas is en in pas met die verskeie teorieë van straftoemeting, naamlik afskrikking, rehabilitasie, vergelding en voorkoming.¹⁰³ Daarom moet ’n vergoedingsboete nie ligtelik as ’n strafmiddel opgelê word nie. As dit egter na oorweging van al die bogenoemde faktore gepas is, behoort howe nie te skroom om dit wel te doen nie.

5.1 Hervorming of vergelding?

In die Thabethe-saak was die beginsels van die hervormingsteorie en die vergeldingsteorie telkemale teen mekaar opgeweeg.¹⁰⁴ Ofskoon die klaagster en haar moeder ten gunste was van die hervormingsteorie, het die hof nietemin beslis dat die oortreder nie hervorm kon word nie. Dit blyk dat die hof hom blind gestaar het teen die wet wat uitsluitlik voorsiening maak vir die minimum vonnis van gevangenisstraf vir die spesifieke misdaad.¹⁰⁵ Songca en Karels¹⁰⁶ ondersteun die hof se standpunt, maar voer aan dat daar gekyk moet word na herstellende geregtigheid as ’n “parallelle meganisme” wat die vergeldingsbenadering kan aanvul. Dit is daarom van groot betekenis dat die teorieë in samesyn funksioneer en mekaar komplementeer.

Die beskuldigde is direkte gevangenisstraf opgelê ten spyte van die feit dat hy blykbaar nie ’n toekomstige gevaar vir die klaagster, haar familie of die samelewing sou wees nie.¹⁰⁷ Hy was verder ook ingeskryf vir ’n seksuele-oortreding-voorkomingsprogram en was die broodwinner van sy familie.¹⁰⁸

Dit blyk dat die hoogste hof van appèl in Seedat¹⁰⁹ wil sê dat in alle ernstige tipes sake soos verkragting en moord daar altyd direkte gevangenisstraf moet wees. Tog het die hooggeregshowe in sowel Seedat¹¹⁰ as Thabete¹¹¹ beslis dat die beskuldigdes nie ’n gevangenisstraf moet kry nie en dat ’n vonnis van herstellende geregtigheid wel in die unieke omstandighede en feite van pas is. In albei gevalle is die klaers verontrief en in albei gevalle was die appellante se grootste ontevredenheid met die opgelegde vonnis die feit dat die howe nie die herstellendegeregtigheidsopsie as ’n alternatiewe meganisme in ag geneem het nie. Die versoeke van beide klaagsters is ook van die hand gewys.

Daar word aan die hand gedoen dat vergoedingsboetes tesame met die ander herstellendegeregtigheidsvoorwaardes wat die verhoorhowe opgelê het, voldoende vonnisse in sekere omstandighede sou wees. Net omdat ’n oortreder aan verkragting skuldig bevind is, beteken dit nie dat hy altyd ’n hewige gevangenisstraf verdien nie.¹¹² Dit behoort veral die geval te wees waar die slagoffers beklemtoon het dat hulle nie sonder die beskuldigde ’n finansiële voortbestaan kan voer nie.¹¹³

Vergoedingsboetes word in die algemeen nie in ons howe opgelê nie want die howe is meer gefokus op vergelding en op die regte van die beskuldigde. In hierdie verband word geargumenteer dat die Grondwet meer ten gunste van beskuldigdes as slagoffers is. Artikel 35 van die Grondwet bevat ’n aantal gestipuleerde regte waar die beskuldigde se reg op ’n billike verhoor bevestig en verskans is.¹¹⁴ Daar is egter geen aparte klousules wat oor slagofferregte handel nie. Nietemin word toegegee dat die konstitusionele hof wel in Carmichele v Minister of Safety and Security met verwysing na die handves van regte in die Grondwet die regte van slagoffers verwoord en beskerm het.¹¹⁵ Carmichele was egter die uitsondering op die reёl. Die slagoffer moes ’n siviele aksie instel en het as klaagster geen hulp van die strafhof ontvang nie. Miskien is dit tyd vir ’n paradigmaskuif in ons howe om nie net die beskuldigde se posisie in aanmerking te neem nie, maar ook die posisie van slagoffers. Slagoffers behoort in die strafhowe beskerming te kry en behoort nie soos in die Carmichele saak op eie koste siviele eise hoef in te stel nie.

5.2 Belange van die gemeenskap teenoor die belange van die slagoffer

Een van die faktore wat in ag geneem word tydens strafoplegging, is die belange van die gemeenskap. Dit is egter merendeels so dat die belange van die breë gemeenskap voorrang geniet bo dié van die individuele slagoffer. Indien vergoedingsboetes meer gereeld opgelê word, kan dit onwillige getuies aanspoor om na vore te kom en in howe te getuig sodat misdadigers aan die pen kan ry. Sodanige boetes sal ook die effek hê dat meer tevrede slagoffers uit die howe sal stap, omdat ’n blote tydperk van gevangenisstraf nie brood op die tafel van die slagoffers plaas nie, maar ’n vergoedingsboete wel. Die geld gaan aan die slagoffers of hul familie, en nie na die staatskas toe nie.

In sowel Thabethe¹¹⁶ as Seedat¹¹⁷ het die hoogste hof van appèl beklemtoon dat die breë gemeenskap glad nie tevrede sal wees indien in verkragtingsake ’n beskuldigde slegs ’n boete opgelê word nie. Dit blyk uit hierdie uitsprake dat die mening van die wye publiek, asook die absolute afstootlikheid van die misdade, altyd voorrang behoort te geniet bo dié van die klaagsters. Daar sal natuurlik diegene wees wat sal redeneer dat jy nie ’n persoon wat aan verkragting skuldig bevind is, ’n boete kan oplê nie. Die vraag sal wees: Watter boodskap dra dit uit na die breë gemeenskap?

Indien daar na Seedat¹¹⁸ gekyk word, het die slagoffer ’n kontantbedrag en ’n motorvoertuig versoek; in Thabete¹¹⁹ het die klaagster en haar moeder versoek dat die beskuldigde hul moet onderhou. Wat die howe in effek dus gedoen het, was om ’n situasie te skep waarin die klaagsters weer ’n keer die onderspit moes delf. Die eerste keer is hulle verontrief deur die optrede van die beskuldigde en tweedens as gevolg van die uitspraak van die hof. Die howe het die beskuldigdes gevonnis soos wat die gemeenskap wou hê, terwyl die hof ook ’n boodskap wou uitstuur aan toekomstige oortreders om hulle af te skrik.

Die tyd het dalk aangebreek om meer klaagster/slagoffer-bewus in ons howe te raak in plaas van slegs beskuldigde-bewus te wees. Die fokus moet verskuif om te bepaal wat ook in die beste belang van die klaagsters/slagoffers is. Sodoende kan meer tevrede klaagsters/slagoffers uit ons howe stap as om die persepsie te laat toeneem dat die strafregspleging slegs tot voordeel van beskuldigdes is. Ons propageer geensins dat die gevestigde regte van beskuldigdes afgewater moet word nie, maar eerder dat die regte van die klaagsters/slagoffers meer prominensie in strafregspleging en vonnisoplegging moet geniet. Daar word alreeds van klaagsters/slagoffers gebruik gemaak om te bepaal wanneer persone uit die tronke kan kom en op parool vrygelaat moet word.¹²⁰ Dit is ’n gulde geleentheid om tydens vonnisopleggings meer van hulle gebruik te maak. Daar is geen rede hoekom ’n vergoedingsboete tesame met direkte gevangenisstraf nie ’n paslike vonnis in sekere gevalle kan wees nie.

Alhoewel die hoogste hof van appèl in Seedat beslis het dat ’n vergoedingsboete nie gepas is nie, maar dat direkte gevangenisstraf opgelê moet word, is die effek juis dat die vonnis van die hof ’n kombinasie van ’n vergoedingsbevel en direkte gevangenisstraf is. Die beskuldigde het alreeds R15 000 aan die klaagster oorbetaal.¹²¹ Daar is aangedui dat sy dit nie kan terugbetaal nie. ’n Mens sou kon redeneer dat Seedat nie die bedrag sal terugeis nie, want dit is in ag geneem by die oplegging van sy vier jaar gevangenisstraf deur die hof. Seedat se vonnis in ’n neutedop is dus: ’n tydperk van vier jaar direkte gevangenisstraf plus ’n vergoedingsboete van R15 000.¹²²

Nietemin is daar nie ag geslaan op die versoeke van die persone wat die meeste verontrief was, wat die vernedering letterlik aan hul liggame ervaar het en van hul menswaardigheid ontneem was nie. ’n Middeweg soos om vir hulle vergoeding te gee en ook die oortreder te straf sou meer aanvaarbaar gewees het. ’n Hof moet immers ’n gebalanseerde vonnis uitbring en al die faktore in ag neem.¹²³ Slegs direkte gevangenisstraf in hierdie tipe gevalle is juis ’n oorbeklemtoning van die aard en erns van die misdryf en negeer die belange van die slagoffer. Die fokus is te sterk op wat ’n gepaste vonnis vir die oortreder is. Die Seedat-geval is onderskeibaar van die Hewitt-saak.¹²⁴ Die media en die druk van die publiek het ’n groter rol gespeel in die vonnisoplegging van Hewitt as van Seedat. Hewitt was ook aangekla van meer as een misdryf, terwyl Seedat net aangekla was vir die een klag van verkragting. In Seedat het die slagoffer beklemtoon dat sy tevrede was met die oplegging van ’n vergoedingsboete, waar dit geensins die geval in Hewitt was nie.¹²⁵

Daar word toegegee dat in ernstige misdade soos verkragting en moord, en waar vergoedingsboetes glad nie deur die familie van die slagoffer of oorledene versoek word nie, dit nie in ag geneem behoort te word nie. Maar waar dit verkies word deur die benadeeldes, is daar geen rede hoekom dit nie oorweeg kan word nie. Trouens, dit gebeur reeds dat die benadeeldes wel gepols word oor hul opinie tydens paroolsittings.¹²⁶ Daar word tydens paroolsittings aan ’n groep persone groot seggenskap gegee, maar dieselfde gebeur nie tydens vonnisoplegging nie.

6. Gevolgtrekking

Die Strafproseswet¹²⁷ maak spesifiek voorsiening vir vergoedingsboetes. Die toepassing van hierdie vonnisbevele is egter tot nou toe ietwat onbevredigend. Dit word aan die hand gedoen dat die stereotiepe opvatting ten aansien van misdadigers – die algemene siening dat hulle ’n gevaar vir die samelewing is – sal moet verander voordat daar gepraat kan word van ’n groter rol vir herstellendegeregtigheidspraktyke binne die strafregtelike konteks.

Fattah¹²⁸ stel dit kortweg so: “Another faulty premise underlying the use of penal sanctions is the mistaken belief that criminals are radically different from law-abiding citizens, a belief that leads to the creation of a false dichotomy between criminals and non-criminals.”

Om herstellende geregtigheid ’n regmatige plek binne enige funksionele regstelsel te gee, moet daar gehoor gegee word aan al die partye wat geraak is deur die misdaad, insluitend die oortreder en die slagoffer.

Op sigself bied vergoedingsboetes meerdere uitdagings. Daar word toegegee dat dit nie altyd finansieel moontlik sal wees vir beskuldigdes om vergoedingsboetes te betaal nie.¹²⁹ Ook beteken die feit dat ’n groot persentasie oortreders waarskynlik onder die broodlyn lewe, nie dat vergoedingsboetes summier uitgesluit moet word nie. Sodra ’n gevonniste oortreder ’n inkomste verdien, is hy in staat om ’n boete te betaal. Die uitstelling van boetes word ook op ’n gereelde basis in howe toegestaan.

In die regspraak wat onder bespreking was, het die hoogste hof van appèl wel beslis dat vergoedingsboetes nie toepaslik is nie; tog is ’n gulde geleentheid deur die vingers laat glip om moontlike leiding aan ander howe te bied oor wanneer hierdie vonnisse wel oorweeg behoort te word. Suid-Afrikaanse howe behoort in gepaste sake alle moontlike opsies van herstellende geregtigheid te oorweeg voordat swaarder vonnisse opgelê word. Dit is nie ’n onbegonne taak nie, maar behoort met omsigtigheid benader te word.

Met Suid-Afrika wat gebuk gaan onder ’n hoё misdaadsyfer en gepaardgaande oorvol tronke, het dit tyd geword om alternatiewe strawwe soos vergoedingsbevele baie meer as strafmiddels te gebruik. Sulke bevele het ’n tweërlei voordeel: minder gevangenes in oorvol tronke en ’n definitiewe positiewe bydrae vir die slagoffers van misdade wat vergoeding ontvang vir die skade wat hulle gely het. Sodoende sal meer tevrede slagoffers in strafsake verkry word en mense wat huiwerig is om getuienis in ’n hof te lewer, aangespoor word om na vore te tree en te help om misdadigers aan die pen te laat ry.

Bibliografie

Aertsen, I., T. Daems en L. Robert (reds.). 2006. Institutionalizing restorative justice. Milton: Willan.

Abel, C.F. en F.H. Marsh. 1984. Punishment and restitution: A restitutionary approach to crime and the criminal. Westport: Greenwood Press.

Achilles, M. en L. Stutzman-Amstutz. 2008. Responding to the needs of victims: What was promised, what has been delivered. In Sullivan en Tifft (reds.) 2008.

Boutellier, H. 2006. The vital context of restorative justice. In Aertsen, Daems en Robert (reds.) 2006.

Buck, K. 2005. State compensation to crime victims and the principle of social solidarity. European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice, 13(2):148–78.

Cunneen, C. 2008. Exploring the relationship between reparations, the gross violation of human rights, and restorative justice. In Sullivan en Tifft (reds.) 2008.

Danieli, Y. 2008. Essential elements of healing after massive trauma: Complex needs voiced by victims/survivors. In Sullivan en Tifft (reds.) 2008.

English Oxford Living Dictionaries. 2016. https://en.oxforddictionaries.com/definition/reparation (6 Desember 2016 geraadpleeg).

Fattah, E.A. 2007. Is punishment the appropriate response to gross human rights violations? Is a non-punitive justice system feasible? Acta Juridica, 1:209–27.

Frehsee, D. 1999–2000. Restitution and offender-victim arrangement in German criminal law: Development and theoretical implications. Buffalo Criminal Law Review, 3(1):235–59.

Jordi, P. 2005. Compensation for victims of crime in a civil context. http://www.csvr.org.za/wits/confpaps/jordi.htm (6 Desember 2016 geraadpleeg).

Joubert, J.J. (red.). 2013. Criminal procedure handbook, 11de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Hudson, B. 2003. Victims and offenders. In Von Hirsch e.a. (reds.) 2003.

Koen, R. 2007. The antinomies of restorative justice. Acta Juridica, 1:247–71.

Logan, C. 2013. Restorative justice: Encouraging more meaningful engagement with the criminal justice system. University College Dublin Law Review, 13:39–70.

Makiwane, P. 2015. Restorative justice: Bringing justice for crime victims? Obiter, 36(1):79–94.

McCold, P. en T. Wachtel. 2002. Restorative justice theory validation. In Weitekamp en Kerner (reds.) 2002.

Neethling, J. 2015. Owerspel as gedingsvatbare aksiegrond. LitNet Akademies, 12(2):397–415.

Neser, J. 2001. Reformation of sentencing in South Africa. Acta Criminologica, 14(2):84–9.

Snyman, C.R. 2014. Criminal Law, 6de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Songca, R. en M. Karels. 2016. Geregtelike en wetgewende reaksies op seksuele misdade deur en teen kinders in Suid-Afrika en die potensiële gebruik van herstellendegeregtigheidspraktyke. LitNet Akademies, 13(1):444–78.

Steytler, N.C. 1996. Constitutional criminal procedure – A commentary on the Constitution of the Republic of South Africa. Durban: Butterworths.

Sullivan, D. en L. Tifft (reds.). 2008. Handbook of restorative justice: A global perspective. Abingdon: Routledge.

Villa-Vicencio, C. 2008. Transitional justice, restoration, and prosecution. In Sullivan en Tifft (reds.) 2008.

Von Hirsch, A., Julian V. Roberts e.a. (reds.). 2003. Restorative justice and criminal justice: Competing or reconcilable paradigms. Portland, Oregon: Hart Publishing.

Watney, M. 2015. The role of restorative justice in the sentencing of adult offenders convicted of rape. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 4:844–55.

Weitekamp, E.G.M en H.G. Kerner (reds.). 2002. Restorative justice: Theoretical foundations. Milton: Willan.

Eindnotas

¹ In hierdie bydrae sluit die term benadeeldes klaagsters, klaers en slagoffers in.

² Sien art. 35(3)(n) van die Grondwet van die Republiek van Suid Afrika, 1996.

³ Hierna die Strafproseswet.

⁴ McCold en Wachtel (2002:111).

⁵ Die Waarheid-en-Versoeningskommissie is daargestel ingevolge art. 2 van die Promotion of National Unity and Reconciliation Act 34 van 1995.

⁶ Sien bv. Boutellier (2006:26).

⁷ Sien DPP v Thabethe [2011] ZASCA 186; Seedat v S (731/2015) [2016] ZASCA 153.

⁸ Sien Joubert (2013:326).

⁹ Sien art. 297(1) van die Strafproseswet; Steytler (1996:426).

¹⁰ Joubert (2013:342).

¹¹ Joubert (2013:343).

¹² Ibid.

¹³ S v Frans 1924 TPD 419. Sien ook Joubert (2013:343).

¹⁴ S v Ncobo 1988 3 SA 954 (N). Sien ook Joubert (2013:343).

¹⁵ S v Bhembe 1993 1 SASV 164 (T).

¹⁶ Sien art. 297 van die Strafproseswet. Sien ook Jordi (2005).

¹⁷ Art. 92(1)(b) van die Wet op Landdroshowe 32 van 1944.

¹⁸ S v Dhlamini 1967 4 SA 679 (N).

¹⁹ S v Vanmali 1975 1 SA 17 (N).

²⁰ S v Mokwana 1969 2 SA 484 (0); S v Du Plessis 1969 1 SA 72 (N).

²¹ Joubert (2013:356).

²² S v Msiza 1979 4 SA 473 (T).

²³ Sien S v Huhu [2013] ZAFSHC 74; S v Khoza 2011 1 SACR 482 (GSJ).

²⁴ S v Huhu parr. 3, 5.

²⁵ Sien ook Joubert (2013:355).

²⁶ Sien bv. S v Charlie 1976 2 SA 596 (A); S v Edward 1978 1 SA 317 (NK). Sien ook Joubert (2013:355).

²⁷ S v Tshali 1985 3 SA 373 (O).

²⁸ Joubert (2013:352).

²⁹ Sien Snyman (2014:18).

³⁰ Vgl. Koen (2007:247).

³¹ Boutellier (2006:27) verklaar: “The protection of citizens has become the dominant crime policy theme.”

³² Sien Boutellier (2006:26).

³³ Ibid.

³⁴ Sien Hudson (2003:180); Koen (2007:256).

³⁵ Hudson (2003:180).

³⁶ Sien Achilles en Stutzman-Amstutz (2008:211); Koen (2007:254); Makiwane (2015:84); Neser (2001:85). Abel en Marsh voer aan dat “[r]estitutionary systems provide victim-focused law and therefore address the issue of securing liberty for those whose ability to pursue their social options has been damaged by a criminal act.” Sien Abel en Marsh (1984:160).

³⁷ Koen (2007:255).

³⁸ Hudson (2003:180).

³⁹ Frehsee (1999–2000:236).

⁴⁰ Villa-Vicencio (2008:387) verduidelik dat “[r]estorative justice seeks to recover dimensions of justice often lost within the institutional retributive justice process.”

⁴¹ Sien bv. Danieli (2008:343–54). Sien ook Cunneen (2008:355–68).

⁴² Sien English Oxford Living Dictionaries (2016).

⁴³ Sien Logan (2013:39–41).

⁴⁴ Snyman (2014:17–8).

⁴⁵ Sien Snyman (2014:17).

⁴⁶ Sien bv. Snyman (2014:17–8).

⁴⁷ Sien Snyman (2014:18).Sien ook DPP v Thabethe, waar ’n soortgelyke proporsionele gebrek t.o.v. die herstellendegeregtigheidstraf aan die lig gebring is.

⁴⁸ Snyman (2014:18).

⁴⁹ Ibid.

⁵⁰ Ibid.

⁵¹ Ibid.

⁵² Ibid.

⁵³ S v Huhu [2013] ZAFSHC 74.

⁵⁴ S v Huhu par. 2. Die verhoorhof het die vonnis m.b.t. die vergoedingsboete soos volg uiteengesit (par. 2): “That the accused compensate the complainant in terms of section 300 of the Criminal Procedure Act 51 of 1977 in the amount of R1 300 (One Thousand Three Hundred Rand). Such amount is payable in monthly instalments of R200 (two hundred) and one instalment of R100 (one hundred rand) at Clerk of the Court, Magistrates Court Bloemfontein. The first instalment is payable on or before 7 March 2013 with the remaining instalments on or before the 7th day of each succeeding month until such amount is paid in full.”

⁵⁵ S v Huhu par. 2.

⁵⁶ S v Khoza 2011 1 SACR 482 (GSJ).

⁵⁷ S v Huhu par. 4; sien ook S v Khoza parr. 9–10.

⁵⁸ S v Huhu par. 5.

⁵⁹ S v Huhu par. 7.

⁶⁰ S v Khoza par. 1.

⁶¹ S v Khoza par. 4.

⁶² S v Khoza par. 5.

⁶³ S v Khoza par. 8.

⁶⁴ Sien ook S v Baloyi 1981 2 SA 227 (T).

⁶⁵ S v Khoza par. 13.

⁶⁶ DPP v Thabethe (619/10) [2011] ZASCA 186. Sien ook Songca en Karels (2016:456–62) vir ’n veelseggende bespreking van die saak.

⁶⁷ DPP v Thabethe par. 5.

⁶⁸ DPP v Thabethe parr. 5,12.

⁶⁹ DPP v Thabethe par. 5.

⁷⁰ Ibid.

⁷¹ Ibid.

⁷² Ibid.

⁷³ Ibid.

⁷⁴ Ibid.

⁷⁵ S v Thabethe 2009 2 SACR 62 (T).

⁷⁶ Vir die res van die vonnisvoorwaardes sien DPP v Thabethe par. 2.

⁷⁷ DPP v Thabethe par. 6.

⁷⁸ Ibid.

⁷⁹ Dit was ingevolge artikel 51(2) van die Strafregwysigingswet 105 van 1997, saamgelees met deel 3 van Skedule II van die wet.

⁸⁰ DPP v Thabethe par. 19.

⁸¹ DPP v Thabethe par. 20. Sien ook Songca en Karels (2016:456).

⁸² DPP v Thabethe par. 20.

⁸³ Seedat v S (731/2015) [2016] ZASCA 153.

⁸⁴ Seedat v S [2015] 3 All SA 93 (GP).

⁸⁵ Seedat v S 731/2015) [2016] ZASCA 153) par. 19.

⁸⁶ Seedat v S par. 2.

⁸⁷ Seedat v S par. 12.

⁸⁸ Seedat v S par. 33.

⁸⁹ Seedat v S parr. 34, 37.

⁹⁰ Seedat v S par. 38. Die HHA verwys na sy eie vorige beslissing: DPP v Thabethe [2011] ZASCA 186; 2011 2 SACR 569 (HHA).

⁹¹ Seedat v S par. 39.

⁹² Seedat v S par. 40.

⁹³ Seedat v S par. 41.

⁹⁴ Hewitt v S [2016] ZASCA 100.

⁹⁵ S v Khoza par. 10.

⁹⁶ Sien DPP v Thabethe par. 19; Seedat v S par. 38.

⁹⁷ Sien S v Huhu par.3; DPP v Thabethe par. 29.

⁹⁸ Sien bv. Neethling (2015:408).

⁹⁹ Fattah (2007:211).

¹⁰⁰ Joubert (2013:325–7).

¹⁰¹ Sien S v Rabie 1975 4 SA 855 (A). Sien verder Joubert (2013:326).

¹⁰² Joubert (2013:325).

¹⁰³ Joubert (2013:327).

¹⁰⁴ DPP v Thabethe parr. 10, 12, 14–5, 19–20, 22.

¹⁰⁵ DPP v Thabethe par. 29.

¹⁰⁶ Songca en Karels (2016:466).

¹⁰⁷ DPP v Thabethe par. 11.

¹⁰⁸ DPP v Thabethe par. 2.

¹⁰⁹ Seedat v S [2016] ZASCA 153 par. 38.

¹¹⁰ Seedat v S [2015] 3 All SA 93 (GP) parr. 49–50.

¹¹¹ S v Thabethe parr. 40–1.

¹¹² Sien oor die algemeen Watney (2015).

¹¹³ S v Thabethe par. 20.

¹¹⁴ Art. 35 van die Grondwet.

¹¹⁵ Sien Carmichele v Minister of Safety and Security [2001] ZACC 22; 2001 4 SA 938 (KH).

¹¹⁶ S v Thabethe par. 17.

¹¹⁷ Seedat v S [2015] 3 All SA 93 (GP)par. 39.

¹¹⁸ Seedat v S [2015] 3 All SA 93 (GP)parr. 31, 38.

¹¹⁹ S v Thabethe par. 20.

¹²⁰ Art. 75(4) van die Wet op Korrektiewe Dienste 11 van 1998; art. 299A van die Strafproseswet.

¹²¹ Seedat v S par. 42.

¹²² Seedat v S parr. 42–3.

¹²³ S v Zinn 1969 2 SA 537 (A).

¹²⁴ Seedat v S [2015] 3 All SA 93 (GP) par. 50; Hewitt v S par. 10.

¹²⁵ Seedat v S [2015] 3 All SA 93 (GP) par. 31;Hewitt v S parr. 11–3.

¹²⁶ Art. 75(4) van die Wet op Korrektiewe Dienste; art. 299A van die Strafproseswet.

¹²⁷ Artt. 297, 300 van die Strafproseswet.

¹²⁸ Fattah (2007:214).

¹²⁹ Sien Buck (2005:149).

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Vergoedingsboetes in strafregtelike verrigtinge – ’n vars perspektief appeared first on LitNet.

Abstract

South African courts have to deal with the sentencing of convicted accused on a daily basis. While presiding officers are well-trained and experienced in sentencing matters, it seems that compensation orders are not generally invoked as a form of punishment. This article discusses the compensation penalty as a possible means of punishment that could be used in our courts. It could be one of the factors that may help to reduce an accused’s prison sentence and also to compensate the victim who has suffered damage resulting from the criminal activity.

The accused’s constitutional right to a fair trial provides that the lightest possible punishment should be imposed upon him. If a compensation fine is indeed a more lenient sentence, it should then be imposed. The actual sentence rests solely on the discretion of the presiding officer. There are various sentencing options available to the presiding officer, of which life imprisonment is the heaviest, and a fine the most lenient. A fine is a form of punishment which requires the accused to pay an amount of money to the state. A compensation order, on the other hand, is a sentencing option that requires the accused to pay a monetary amount, as determined by the court, to the victim. Notably, the court will not grant such an order if the accused does not have the financial means to pay the compensation. Compensation orders may take various forms and are not limited to monetary amounts. Compensation orders are regulated in terms of sections 297 and 300 of the Criminal Procedure Act 51 of 1977.

Compensation orders in criminal proceedings in South African courts are the exception rather than the rule. Although included as an option in sections 297 and 300, it not regularly exercised by our courts. It may be that some courts are unaware of these types of sentences or that the focus is more geared towards the accused and the interest of the broader community rather than the victims. Consequently, victims in criminal proceedings are more often than not placed in a disadvantaged position as their requests for compensation are frequently disregarded by the courts.

Apart from the specific provisions of the Criminal Procedure Act dealing with such compensation orders, this discussion also deals with some court decisions where these were placed under the spotlight. The Criminal Procedure Act makes provision for compensation orders where damage was caused to the property of victims and where compensation orders can be part of a suspended sentence. Courts have not been consistent in the application of compensation orders. Notably, the recent approach of the Supreme Court of Appeal in DPP v Thabethe [2011] ZASCA 186 and Seedat v S [2016] ZASCA 153 raises further questions about the application of compensation orders in South Africa.

In general, while criminal courts have focused on punishing the accused, the position of the victim has been largely neglected. The theories of punishment, such as retribution, deterrence and rehabilitation, should certainly be considered, but it is time to take cognisance of the position of the victim, especially from a restorative justice perspective. Restorative justice is a prominent concept in South Africa, particularly after the successful completion of the Truth and Reconciliation Commission’s activities. It plays an important role in balancing various sentencing options while at the same time providing an alternative for an accused who has lost all hope. At the same time the community also becomes involved in the restorative justice process, thus creating an inclusive sentencing option.

However, the concept of restorative justice within the criminal justice system has been criticised. Research has shown that older offenders are less susceptible to rehabilitation, while there are some offenders who are very difficult to rehabilitate or never become rehabilitated. Nonetheless, restorative justice sentences could still be utilised to address the imbalances in certain cases, especially where the victim has been severely affected by the offence.

It is submitted that there should be a stronger focus on what is in the best interests of the victims, interests which the courts should promote in furtherance of the development of restorative justice mechanisms in the criminal justice system. One of the possible solutions is compensation orders where an amount of money is paid to the victim of crime as a form of damage. It is true that in punishment, especially for crimes associated with violence, very severe penalties may be imposed on offenders, and in these cases consideration should not be given to imposing a penalty or a compensation order on such persons. That being said, the imposition of a compensation order in a serious case is not inconceivable, especially when all parties are in agreement.

The call is not to impose compensation orders in all serious types of crimes such as rape and murder, but attention should be given where victims request compensation. In Thabethe and Seedat such requests were made by the victims of serious crimes. The victims even stated in Thabethe that it was not their wish for the accused to be imprisoned, but rather for them to receive compensation from the accused. The victim in Seedat made it clear to the court that she would benefit from the imposition of a compensation order as she was in a dire financial situation at the time of the trial. These are serious requests by victims which should not be swept under the rug by our courts. Although the courts in Thabethe and Seedat expressed their concern that compensation orders could send out a wrong message to criminals and the community at large, in Seedat the Supreme Court of Appeal in fact imposed a sentence which was a combination of direct imprisonment and a compensation order. Perhaps it is opportune that the courts listen to the pleas of victims and award this type of compensation where it is requested by the victim. Alternatively, victims should be made aware by the prosecution that these types of sentences are available.

Keywords: accused; compensation orders; Criminal Procedure Act; penalty; punishment; restorative justice; sentencing order; victims

Lees die volledige artikel in Afrikaans: Vergoedingsboetes in strafregtelike verrigtinge – ’n vars perspektief

The post Compensation orders in criminal proceedings – a fresh perspective appeared first on LitNet.

Sêgoed van Zulfah Otto-Sallies "Skryf is vir my belangrik – dis iets wat ek móét doen. Dis terapeuties en help my om my gevoelens uit te stryk. Wat ek voel en waarin ek glo, moet uitkom, maak nie saak of dit in ’n verhaal, gedig of teaterteks is nie. (Sarie, 9 April 1997) "Die Bo-Kaap is ’n klipgooi van die stad af, maar tog ’n eie wêreld. Omdat ek ná my troue ’n tyd lank op ’n ander plek gewoon het en toe weer teruggekom het, besef ek dat die gemeenskap hier uniek is. Mense het nog tyd vir mekaar in die Bo-Kaap." (Die Burger, 24 Oktober 1992) "I feel strongly about the love between mothers and daughters. In the film (Raya) things go wrong, but in the end it is unconditional love that holds everything together." (The Star, 9 Mei 2002) "The media has always represented the female Muslim voice as they see fit. This has tarnished the thousands of women I know as leaders. In this century the voice of women is taken more seriously than before, so this is an ongoing issue of struggle for the entire universe." (The Star, 9 Mei 2002) Oor Afrikaans: "Vir my loop taal en kultuur nou saam. Afrikaans is net misbruik deur die stelsel, en nou betaal die taal daarvoor. Ons mense moet net onthou hoeveel die Maleier-gemeenskap bygedra het tot Afrikaans. Ons taal is net so deel van wie ons is. Dis deel van ons geskiedenis; dis die taal waarin ons gespeel en geleef het. Dit kom sterk uit die slawegemeenskap waarmee ek my identifiseer. Dit gaan baie verder en dieper as apartheid. Ek sal met trots Afrikaans praat." (Sarie, 6 Maart 2002) Verder oor Afrikaans: "Afrikaans is nou verbind met ons kultuur, en kultuur kan nie van Afrikaans geskei word nie. As Afrikaans verdwyn, gaan ’n groot deel van ons kultuur ook verdwyn. Dit het ook ’n invloed op goed soos respek. Vir die ouer geslag is dit baie belangrik dat die kinders moet vashou aan ons kultuur. Die ouma is ’n belangrike figuur in ons gemeenskap, maar nou gebeur dit dat oumas nie eintlik kan Engels praat met hulle kleinkinders nie, en sodoende gaan waardes verlore, soos dat ouma wys is en respek verdien. Ouma lyk nou dom omdat sy nie kan Engels praat nie." (Die Burger, 20 September 1997)

Gebore en getoë

Zulfah Otto-Sallies is op 18 Mei 1961 in Port Elizabeth gebore, maar die gesin het in Zulfah se vyfde jaar na Kaapstad verhuis, waar hulle in die Bo-Kaap geaan bly het.

Haar vader, Moegammad Yusuf Otto, was ’n lid van die Kaapse Maleier-Koorraad en die Rangers-sangkoor en een van sy stokperdjies was om nuwe liedjies vir sy koor te bekom. Daar is elke jaar ’n koorkompetisie gehou en elke koor moes twee liedere hê om te sing: ’n massakoorlied en ’n solo. Vanaf Zulfah se dertiende jaar het haar pa haar aangesê om Afrikaanse woorde by bekende wysies te skryf en so het die twee saam baie pryse gewen. Sy het ook ID du Plessis se gedig "Mali die slaaf" getoonset vir een van die kompetisies waarvan ID du Plessis die beoordelaar was.

Hulle het na die Kaapse Vlakte getrek toe Zulfah 16 jaar oud was, maar sy het altyd naweke na die Bo-Kaap teruggekeer.

Aan Una Nieuwoudt (Sarie, 9 April 1997) het Otto-Sallies vertel dat haar liefde vir musiek direk van haar pa af kom en hy was ook die een wat haar die meeste aangemoedig het. "Hy het nie nee as ’n antwoord aanvaar nie en ek moes maar skryf, of ek nou lus was of nie. Hy's ’n regte slawedrywer en tot vandag toe nog my grootste kritikus. Hy sê nie sommer iets is goed nie – hy sal eerder sê dis nie sleg nie, máár ..."

Zulfah het onthou dat haar ma altyd vir hulle gesê het: "Onthou, ek het julle grootgemaak. Die mans wat julle kry, kry julle klaar groot." (Sarie, 6 Maart 2002)

Van haar ander sterk herinneringe aan die Bo-Kaap is dat dit reg was as die buurvrou jou roep en ’n goeie pak slae kon gee as jy iets gedoen het wat in haar oë nie reg was nie: "Sy het vir jou uitgekyk soos ’n eie ma. Dit was eintlik fantasties, al het ek dit gehaat toe ek grootgeword het. Dit bestaan nie meer nie, mense is te bang, hulle wil nie inmeng nie."

Sy het verder aan Suzette Truter in Sarie vertel dat hulle veral gedurende vakansies tot laatnag in die straat gespeel het, terwyl die grootmense op die stoepe sit en gesels het. "Vandag doen mense dit nog, maar elk in sy eie huis. Jy vra ook nie meer so maklik vir die tannie langsaan ’n koppie suiker of ’n teesakkie nie. Met ons vier huise in die straat gebeur dit nog, ons is almal familie, maar dit gebeur nie dwarsdeur die Bo-Kaap nie. Mense het hulle eie lewe."

Zulfah se ma was haar heldin. Sy was mal oor haar en het haar baie liefgehad, en ook gerespekteer. "She has been my teacher and my role model." (The Star, 9 Mei 2002)

Zulfah het haar laerskoolopleiding aan die Schotsche Kloof Primêr ontvang en in daardie jare het almal Afrikaans gepraat, terwyl die onderwysers vandag Engels met die kinders praat, al praat hulle Afrikaans in die huis.

Zulfah het in 1978 aan die Hoërskool Vista Senior Sekondêr in die Bo-Kaap gematrikuleer.

Verdere studie en werk

Ná matriek is Otto-Sallies na die Universiteit van Wes-Kaapland om in maatskaplike werk te gaan studeer.

Sy is getroud met Shahied Sallies van die Bo-Kaap en hulle het hulle weer daar gaan vestig. Hulle het drie kinders: Muneera, Moegammad Gasan en Moegammad Junaid. Haar man is ook kreatief – hy is ’n kameraman en skilder.

In 1994 is Zulfah Otto-Sallies as lid van die Suid-Afrikaanse Maleise Kultuurvereniging met ’n Kaapse kultuurgroep na Maleisië, waar hulle met ’n dansstuk aan ’n kunstefees deelgeneem het. Sy was nie net die direkteur van die stuk, wat oor slawehandel aan die Kaap gehandel het nie, maar ook die skrywer. Later is die groep ook na Indonesië.

Zulfah en haar man het die maatskappy Bo-Kaap Produksies gestig om kultuur en betrokkenheid in die gemeenskap te bevorder. Sy was regisseur daar. Sy was ook ’n lid van die Suid-Afrikaanse Maleise Kulturele Vereniging.

Otto-Sallies was in haar hart ’n aktivis, het haar suster, Naahid Nakidien, gesê na haar vroeë dood in 2016, en is aangestel as direkteur van die Community Video Education Trust wat in Athlone in Kaapstad gebaseer was. Naahid was ook van mening dat die gemeenskap baie baat gevind het by die tyd wat Zulfah in Nederland spandeer het toe sy haar meestersgraad aldaar voltooi het: "Sy het teruggekom met ’n unieke perspektief en was haar tyd vooruit."

Zulfah was ook baie bekend as ‘n filmregisseur en het ’n groot impak gemaak op die filmbedryf en -gemeenskap in Kaapstad. Sy was ook ’n rolmodel vir jong filmmakers en het hulle geïnspireer en leiding aan hulle gegee aan die begin van hulle loopbane.

Suzette Truter (Sarie, 6 Maart 2002) wou by Zulfah weet hoe sy dit reggekry het om, in teenstelling met ander Moslemvroue, so in die openbare oog haar "ding te doen": "Na Diekie vannie Bo-Kaap het ek aanvanklik haatpos en telefoonoproepe gekry omdat ’n Maleiervrou mos nie sulke dinge aanpak nie. Veral die ouer generasie was moeilik. Ná Rosa het die gemeenskap al meer agter my begin staan. Maar daar sal seker altyd ’n handjievol mense wees wat afkeurend is.

"My man, Shahied, verstaan ’n bietjie van wat ek wil en moet doen. Toe ek in Amsterdam gaan studeer het, het hy sowat ses maande (met ’n onderbreking) na die kinders gekyk. Vir hom los ek nooit! Ek maak ook byna nooit kos nie; hy kook heerlik. Hy sê alles wat ek maak, is so gou en met so min geduld berei, en dis waar! Hy moes ook maar mettertyd aanpas; hy is nie van nature liberaal nie.

"Veral in ons gemeenskap is mense gekondisioneer: dís die vrou se rol, dís die man s’n. My skoonfamilie het seker eers gedink watse snaakse vrou het hy getrou? Dit het tyd geneem, maar die laaste paar jaar het ek die soort ondersteuning waaroor ek nooit kon droom nie."

Haar eerste kortverhaal, “A better life for moms”, word in 1995 gepubliseer, met haar eie Afrikaanse weergawe “’n Beter lewe vir Mams” wat dieselfde jaar in die versamelbundel Keerpunt opgeneem word. Kortverhale van haar is ook in Biltong en Barakat opgeneem.

Zulfah se eerste kortfilm was Raya, wat in 2000 vervaardig is. Dit het by die Apollo Filmfees in 2000 ’n toekenning ontvang en in 2002 is dit op DVD uitgegee saam met twee ander kortfilms uit Afrika in die Mama Africa-reeks.

Raya handel oor drie generasies wat moes leer om tred te hou met ’n gemeenskap waarin hulle lewe aan die verander bly. Die Bo-Kaapse gemeenskap bly aan die verander. Raya se wêreld, waar dwelms op elke straathoek beskikbaar is, is baie verskillend van haar ma s’n en dit handel ook oor kulturele wrewel en verwagtinge van die gemeenskap. In so ’n geslote gemeenskap waar almal alles van mekaar af weet, kan dit ook ‘n strop om die nek wees. Otto-Sallies het aan Betti Ellerson gesê: "Raya is a story I wanted to tell this way to also portray the relationship between mother and daughter and also showcase its complexities within a society of Bo-Kaap that is culturally strong."

Aan The Star (9 Mei 2002) het Zulfah vertel wat haar geïnspireer het om Raya te skryf: verhoudings tussen moeders en kinders intrigeer haar. "The notion that mothers are often abused by children, on an emotional level, raises questions for me. The unconditional love mothers have for their children, and understanding one another on a different level once the daughter is a mother. Raya is a metaphor for women who undergo change due to having a child."

Vir Zulfah was dit wonderlik om saam met ander vroue te verkeer en die verfilming van Raya was ook haar eerste geleentheid om in 35 mm te skiet. Sy het aan Laetitia Pople (Beeld, 17 Mei 2002) gesê dat die Mama Africa-projek gehelp het om ’n meer positiewe beeld van Afrika aan die wyer wêreld te toon. "Ons het meer hier as olifante, leeus, armoede en hongersnood. Daar is iets rou en polsends aan ’n Afrika-produk wat jy nie in Europese of Amerikaanse produkte kry nie. Ek dink Mama Africa help om die kontinent in vele van sy fasette te wys."

In 2004 het Zulfah ’n dokumentêre film gemaak met die titel Through the eyes of my daughter waarin sy haar eie dogter, Muneera, gedurende die maak van die film herontdek het, asook sekere aspekte van haarself.

Vir Zulfah was hierdie film ’n fenomenale ondervinding. Dit het vir ’n jaar lank gefokus op haar en haar dogter se wêreld. Muneera was toe 15 en het later haar graad in die maak van films verwerf en sou die regisseur van die film Diekie vannie Bo-Kaap wees. "Through the eyes of my daughter gave us the foundation to work together and that to me as a mother is a great honour as today we still are able to work together. Sometimes it is really hard and complex but both of us know the professionalism required to deliver a quality product and hence we are able to put emotions aside, get our hands dirty and do the job" (aan Betti Ellerson).

Haar eerste vollengtefilm, Don't touch, is in 2006 uitgegee en fokus op familie, generasiegapings en Moslem-identiteite, asook op die jeug van Suid-Afrika. Die film vertel die verhaal van die sestienjarige Layla wat ontdek dat haar vader ooreenkomstig die Moslemwette ’n tweede vrou getrou het. Sy voel dat haar vader haar bedrieg het en sy begin vir die eerste keer vrae oor die onbeperkte magte van die vader vra.

Zulfah het aan Ellerson vertel dat sy baie belangstel in die tema van die generasiegaping en generasieverskille omdat ’n mens met elke generasie meer en meer verloor van wie en wat jy is. "What society perceives as technological advancement is also the regression of moral and cultural values with each generation thinking they are more advanced than the older generation. Perhaps we can simplify this with an example of the current generation that is magnificent with technology but unable to read, let alone spell properly. So the older generation may not have been the best of readers but they were effective and useful citizens that were in the service of humanity. I have strong views on today’s society that is technologically savvy but so individualistic that they become almost useless citizens of a society. They serve only their own needs and not that of the greater society. It is here that I feel culture plays a big role that keeps one as a contributor to society, that builds the character of individuals. Don’t Touch looks at the modern teenager in Bo-Kaap that is confronted with living in the new South Africa with many cultural diversities and exposures. This is played off against the cultural background of Bo-Kaap."

Hoewel sy van kleins af geweet het sy wou skryf, was dit eers in 1990 dat sy iets daadwerklik daaraan gedoen het. Haar skoonsuster, Loetfia Sallies, wat in daardie stadium nog op skool was, het haar gevra om vir haar en haar skoolmaats te help met ’n skoolprojek vir Vista Senior Sekondêre Skool in die Bo-Kaap. Zulfah het toe vorendag gekom met die musiekblyspel Diekie vannie Bo-Kaap. Sy het alles gedoen – die storie geskryf, sowel as die musiek en die woorde. Die leerlinge het dit opgevoer en Zulfah was ook die regisseur. Die eerste opvoerings in Mei 1992 is in die Schotsche Kloof- gemeenskapsentrum gehou.

Die produksie was so ’n groot sukses dat nog opvoerings gevolg het in die Wes-Kaap en in die Boland. Om alles te kroon, is dit ook vir twee weke in die Baxter-teater in Kaapstad opgevoer en is van daar na die kunstefeeste op Grahamstad en Oudtshoorn.

Oor die musiekblyspel soos dit in die Baxter-teater opgevoer is, skryf Emile Joubert (Die Burger, 29 Oktober 1992) dat Zulfah Otto-Sallies se stuk uit die hart uit kom. "Dit probeer nie om enigiets meer te wees as om ’n moderne lewenspatroon van ’n sterk en kleurryke kultuur uit te beeld nie. Die bietjie prekerigheid en drama wat daar is, is menslik."

Otto-Sallies en haar span se uitbeelding van hulle alledaagse lewe gee die siel aan die stuk, en die spelers, wat amateurs is, speel met "ongekunstelde oorgawe". Hoewel dit ’n tydjie neem om aan die rouheid van die toneelspel gewoond te raak, dra dit by tot die egtheid van die stuk. "Lewe soos dié hoort op die verhoog."

Ander produksies, soos Koesister Mentality, Echoes from the ghettos, Rosa en Rainbow and the Moon Princess, volg op Diekie, en almal word by die Victoria & Alfred-teater in die Kaapse Waterfront opgevoer.

Zulfah het aan Una Nieuwoudt in Sarie van 9 April 1997 vertel: "Louise Steyn van Tafelberg-uitgewers het een van die opvoerings gesien en my agterna gevra of ek dit nie wil oorweeg om die storie in boekvorm uit te gee nie. Dit het maar gesukkel, want ek het nie die kennis gehad om van een medium na ’n ander oor te skakel nie. Só onkundig was ek dat ek sommer die teaterteks net wou ingee!"

Dit was egter iets wat Zulfah voor ’n groot uitdaging te staan laat kom het. En hoewel dit party dae baie swaar gegaan het, het sy wel daarin geslaag om die boek te voltooi. Sy het aan Nieuwoudt vertel: "Ek voel eintlik baie sentimenteel oor dié boek, want vandat ons Diekie die heel eerste keer opgevoer het, het dit deur baie groeifases gegaan. Dis amper asof die boek vir my ’n persoonlike keerpunt was."

Voordat Zulfah Diekie geskryf het, was haar eerste ondervinding met skryf die liedjies wat sy vir haar pa geskryf het. En dan het sy en haar suster ook ’n paar tonele vir die Afrikaans-onderwyser aan die Vista Senior Sekondêre Skool, Sadick Ogier, geskryf.

Haar belangstelling in maatskaplike werk was die basis vir die skepping van Diekie. Zulfah het aan Gawie Botma (Die Burger, 24 Oktober 1992) vertel dat die storie van Diekie in enige huis kan gebeur. "Daar is baie humor in, maar ook iets van die realiteit: van dwelms, ouer-tiener-konfrontasie, 'young love' en die verantwoordelikheid wat ’n mens vir jou besluite moet neem."

Louise Steyn het na Zulfah se afsterwe in 2016 geskryf dat sy met "haar fyn oor vir dialoog en haar instinktiewe aanvoeling vir die drama inherent in situasies, nie gesukkel het om die verhaal van Ice en Diekie se jong liefde net so lewendig en aangrypend vanuit die prosabladsye te laat opklink as vanaf die verhoog nie."

Thomas van der Walt som die verhaal Diekie vannie Bo-Kaap in Drielande(n)punt, Desember 1998 op: "Dit is ’n verhaal van die Bo-Kaap waar vriend en vyand saamstaan wanneer die groot geluk of die groot droefnis een van sy mense tref – soos die verteller van die boek dit stel. Dit is ’n liefdesverhaal van Diekie en Ice, twee jongmense wie glo dat daar nog nie vantevore ’n liefde soos hulle s’n was nie. Dit is ook die verhaal van die ander inwoners van die Bo-Kaap: Rocky, Jakes, Miles, Videokop, Giemba en 'al die boys oppie hoek', die bendes 'The Young Ones' en die 'Charmers' – ’n mens kan byna sê die Bo-Kaap se eie moderne Romeo en Juliet-verhaal. Aktuele temas soos konflik tussen ouers en kinders, tienerswangerskap en dwelmmisbruik word aangeraak."

Vir Marina le Roux (Die Burger, 30 April 1997) is die gebruik van Kaapse Afrikaans in die dialoog ’n positiewe én ’n negatiewe eienskap. "Enersyds verleen die dialoog ’n besondere egtheid aan die storie, maar andersyds vertraag dit tog die onmiddellike kommunikasie tussen teks en leser. Want Kaapse Afrikaans moet liefs gehóór word, moet gesíng word. (...) Enkele besware tersyde: Diekie vannie Bo-Kaap is fris en sprankelend, ’n unieke toevoeging tot jeugliteratuur, een wat nie misgeloop moet word nie."

Vir Hans Ester in Zuid-Afrika (Junie 1997) is Diekie vannie Bo-Kaap belangrik omdat dit wys dat daar in die Afrikaanse letterkunde ’n tradisie van groei is. Hierdie groei konformeer nie aan die "kentheoritische twijfels en intertekstuele capriolen van het Postmodernisme" nie, maar ’n groei waarbinne daar ’n storie vertel word wat ’n etiese doel het.

Gedurende Junie 2016 het Zulfah Otto-Sallies ’n beroerte gehad, en op 8 Julie 2016 is sy aan komplikasies van die beroerte oorlede. Sy laat haar man, drie kinders en vier broers en susters agter.

Huldeblyke

• Louise Steyn: "Jy hoef nie baie lank met haar te gesels het om agter te kom hoe diep ingebed in haar gemeenskap sy was nie. Ek onthou ook hoe graag en maklik sy gelag het. Sy was lid van ’n uitgebreide familie en dit was vanselfsprekend dat sy haar pa se werk sou voortsit." (Die Burger, 19 Julie 2016)
• Nadine Cloete: "I was immensely saddened by the news of Zulfah’s passing. She may no longer be with us in a physical sense, but I stand proud that I experienced someone like her. I feel one of the biggest lessons she leaves us all with is to pass on our talents and to up-skill others. My thoughts and prayers are still with her husband and three children." (Tydskrif vir Letterkunde, 2016)
• Paulette Fortuin skryf op haar blog: "Zulfah’s practice of 'only' telling the stories of 'her culture and where she grew up' touch me very much for through her lens the old ways of the Bo-Kaap were recorded and introduced to a younger generation. (Tydskrif vir Letterkunde, 2016)
• Die filmmaker Oliver Hermanus, regisseur van Shirley Adams, Skoonheid en The Endless River, skryf as volg oor die rol wat Zulfah gespeel het in sy lewe: "I was 14 years old, dying to have a movie camera and make my own films but unable to afford one. My mother saw an ad for a Women’s Film Festival being held at the Artscape in Cape Town. She took me and I saw my first Zulfah Otto-Sallies film. I was so nervous but went over and spoke to her afterwards, asking if I could hang out with her or watch her work or do anything just to be near filmmaking. She let me come to her house in Bo-Kaap and visit her on the set of her next work. She introduced me to her writing partner who agreed for me to visit him every Thursday for an hour after school. I went straight home and started writing my first feature, Shirley Adams. She lit the spark for me." (Tydskrif vir Letterkunde, 2016)
• Naahid, Nakidien, Zulfah se suster: "Zulfah was full of life. She always had something bright to say. She loved writing poetry and could turn anything into a poem. She contributed so much to the community and especially to teenagers. Through her, many young people realised their full potential." (http://www.vocfm.co.za/prominent-ct-filmmaker-passes-away)
• Munier Parker, founder of Ex-Con Films: "Otto-Sallies left a very big hole in the hearts of many filmmakers with her passing. She was responsible for starting the careers of many filmmakers and not just filmmakers, the careers of many people in theatre and production as well. (http://www.vocfm.co.za/filmmakers-pay-tribute-to-zulfah-otto-sallies)
• Jackie Lourens, a friend: "She was an activist who stood up for women and her community. She was a strong character who wasn't scared to speak out on subjects and matters she felt passionate about. But with that was a lovely personality. She was loved by most people. I think she put the Muslim woman on the map. All the stigma's, [sic] Zulfah showed you could still be very much a woman with as storing culture and beliefs and you can still be part of the bigger community." http://africanwomenincinema.blogspot.co.za/2016/07/zulfah-otto-sallies-1961-2016-acclaimed.html

Publikasies

 Artikels oor Zulfah Otto-Sallies beskikbaar op die internet:

• Adams, Tasneem: Prominent CT filmmaker passes away
• Cloete, Nadine: Tribute: Zulfah Otto-Sallies: an open door, an open heart
• Cronje, Jan: "Giant in the world of art and film" dies aged 55
• De Vries, Willem: Otto-Sallies onthou vir Kaap-verhale
• Ellerson, Betti: Zulfah Otto-Sallies: filming the Bo-Kaap of South Africa (October 2011)
• Ellerson, Betti: Zulfah Otto Sallies (1961-2016) – Acclaimed Bo-Kaap filmmaker, writer and playwright has passed away
• Hartley, Umarah: Filmmakers pay tribute to Zulfah Otto-Sallies
• Hirsch, Matthew: Bo-Kaap filmmaker dies
• Zulfah Otto-Sallies (1961-2016) – Acclaimed Bo-Kaap filmmaker, writer and playwright has passed away

Die opsteller vra om verskoning dat van die skakels nie tans kan oopmaak nie, maar Media24 se koerantargief is op die oomblik nie toeganklik nie.

Bron:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

The post Zulfah Otto-Sallies (1961–2016) appeared first on LitNet.

Die verhaal van Heinrich Schliemann se ontdekking van Homerus se Troje waar die Trojaanse Oorlog hom afgespeel het in die 12de eeu vC (tradisioneel 1193 tot 1184 vC), lees soos ’n roman. Hierdie oorlog word deur Homerus in die 9de eeu vC beskryf in sy Ilias, ’n epos van 15 693 reëls in die heksameter-versmaat. Die verhaal lees nog meer soos ’n sprokie as ons dit verbind met die huwelik tussen die veel ouer Heinrich (47 jaar oud) en die beeldskone jong Sophia Engastromenos (17 jaar oud) van die Griekse bodem self, kort voordat hy met sy opgrawings by Troje begin het. Dit vorm een van die wêreld se mees aangrypende argeologiese verhale, te meer nog omdat dit deur louter intuïsie en verbeeldingryke romantiek geïnspireer was. Die uitgebreide ruïnes van Troje in Noordwes-Turkye, soos dit deur dekades heen deur verdere opgrawings blootgelê is, kan vandag in omvang alleen vergelyk word met dié van Karnak (Luxor) aan die regteroewer van die Nyl in Egipte met sy Amontempel en die groot hof van Ramses II en Ramses III.

’n Arm Duitse jonge word vroeg ’n skatryk man

Heinrich Schliemann is op 6 Januarie 1822 op die dorpie Neubukow in Mecklenburg-Schwerin in Oos-Duitsland (destyds Pruise) gebore as een van die ses kinders van ’n arm en eenvoudige lutherse pastor, Ernst Schliemann, en sy vrou, Luise Therese Sophie. In 1823 het die familie Schliemann verhuis na Ankershagen – vandag omskep in ’n museum vir Heinrich Schliemann (wat op webwerf besoek kan word). Heinrich se volle doopname was Johan Ludwig Heinrich Julius Schliemann. Toe Heinrich se moeder in 1831 sterf, was hy maar nege jaar oud, en hy het baie getreur oor sy moeder se dood.

Met die Kersfees van 1829, toe Heinrich maar sewe jaar oud was, sou sy pa hom egter verras met ’n eksemplaar van Georg Ludwig Jerrer se Die Weltgeschicht für Kinder, ’n ensiklopedie van 709 bladsye. En daarin het hy ’n afbeelding gesien van Troje wat in vlamme staan ná die inname daarvan deur die oud-Griekse Achaioí, oftewel Achajers. Hy het gesien hoe Aeneas (oer-vader van die Romeine, Aineías by Homerus) besig was om te vlug voor die vlamme met sy bejaarde vader, Anchises, op sy rug en sy seun, Ascanius, aan sy hand, terwyl hulle nog ook steeds vashou aan die beelde van die huisgode van hulle gevalle stad. Dit alles het Heinrich so reëel gefassineer dat hy dat gedink het die verhaal van Homerus in sy Ilias, waaruit hierdie storie kom (en ons weet vandag ook Vergilius se epos die Aeneïs, wat min of meer begin wat Homerus se Ilias eindig) werklik moes plaasgevind het en nie net ’n blote digterlike versinsel is nie (soos baie geleerdes van die dag dit wel aanvaar het ). En net daar het Heinrich besluit om eendag te gaan bewys dat die verhaal van Troje tog ’n werklikheid was.

Toe Heinrich se moeder gesterf het, het sy vader met sy eie huisbediende getrou, en Heinrich oorgelaat aan die sorg van ’n oom van hom. Toe hy elf jaar oud was, het sy vader hom by ’n gimnasium in Neustrelitz ingeskryf. Maart toe Heinrich se vader in ’n finansiële verknorsing beland (hy sou kerkfondse verduister het), is hy na ’n Realschule oorgeplaas waar hy onderrig kon ontvang vir ’n praktiese beroep van sy keuse. In 1836 moes Heinrich dit ook laat vaar omdat sy vader dit nie langer kon bekostig het nie. Heinrich het vroeg reeds tekens van briljantheid getoon, maar universitêre opleiding was helaas vir hom uitgesluit. Toe hy 14 jaar oud was, het Heinrich as ’n leerjonge in die kruidenierswinkel van Herr Holtz in Fürstenburg gaan werk. Op ’n dag moes hy ’n swaar vaatjie optel, wat ’n bloedvat laat bars het. En na vyf jaar moes hy dié werk ook opsê. In 1841 het Heinrich na Hamburg vertrek en hom daar aangemeld as ’n kajuitjonge vir die passasiersboot Dorothea wat na Venezuela in Suid-Amerika moes vaar. Na 12 dae op see het die boot egter in stormweer teenoor die Nederlandse kus gesink. Baie het verdrink, maar Heinrich en ’n paar ander het egter daarin geslaag om die land weer te bereik. En hy het besluit om toe sommer maar vir hom werk te kry in Amsterdam as ’n boekhouer. Om met syfers te werk, was iets wat hom gepas het. Op 1 Maart 1844 het Heinrich, nou 22 jaar oud, by die personeel van die maatskappy BH Schröder aangesluit wat ’n in- en uitvoersaak bedryf het. Slegs twee jaar later is hy as verteenwoordigende agent van die maatskappy na St Petersburg in Rusland gestuur. Gou het hy ook ander maatskappye daar begin verteenwoordig. En baie gou het hy ook Russies aangeleer. Heinrich het ’n uitsonderlike gawe besit om tale ongewoon vinnig aan te leer (“he could see a language in his mind’s eye”, soos een kritikus opgemerk het). Aan die einde van sy loopbaan was hy 14 tale magtig, naamlik Engels, Frans, Nederlands (hy sou dus Afrikaans ook kon verstaan en lees), Spaans, Portugees, Italiaans, Russies, Pools, Sweeds, Turks, Arabies, asook Grieks (klassiek én modern) en Latyn, naas sy eie moedertaal Duits natuurlik. Hierdie taalvaardigheid het hom grootliks gehelp in die besigheidswêreld wat hy nou betree het.

In 1850 het Heinrich berig ontvang dat sy broer Ludwig in Kalifornië in die VSA, wat daar aan die goudstormloop deelgeneem het, skielik daar oorlede is. En Heinrich is na die VSA. Hier het hy al gou in Sacramento met ’n bank begin wat goud koop en verkoop. Toe die plaaslike Rothschilds egter begin kla dat Heinrich met die afweeg in sy goudhandel kul, het hy sy bank gesluit. Ons sal later sien dat Heinrich dikwels in sy lewe, besigheid of nie, nie altyd so heel eerlik was nie, want hy het altyd in ’n fantasiewêreld van sy eie geleef.

In 1850, terwyl Heinrich in Kalifornië was, het dit die 31ste staat van die VSA geword. Só het hy toe op 4 Julie van daardie jaar outomaties ’n burger van die VSA geword. So dikwels was Heinrich ook net die regte man op die regte tyd en die regte plek. Die gode het hom nou maar eenmaal begunstig.

Heinrich was ook ’n ooggetuie van die groot brand van San Francisco in Mei 1851 (wat hy later gesê het in Junie van daardie jaar plaasgevind het, terwyl hy tog ’n korrespondent vir die Sacramento Daily was).

Op 7 April 1852 het Heinrich sy besigheid in Sacramento verkoop, en weer na Rusland verhuis waar hy die lewe van ’n regte gentleman wou gaan lei. Hier het hy gou kontak gemaak met Ekaterina Lyschin, ’n niggie van een van sy ryk vriende. Kort vantevore het Heinrich van die dood verneem van sy kalwerliefde, Minna Meincke. Op 12 Oktober 1852 tree Heinrich met Ekaterina in die huwelik, ’n aristokratiese, beeldskone, slanke en elegante donkerkop. Dit was nie ’n gelukkige huwelik nie, maar hulle het tog drie kinders gehad, ’n seun, Sergey, en twee dogters, Natalya en Nadezhda, gebore in 1855, 1858 en 1861 onderskeidelik.

In Rusland het Heinrich Schliemann gou ’n skatryk man geword. Hy het ’n saak begin wat indigo-kleurstof (’n soort blou kleursel) vervaardig wat baie populêr was. Die Krimoorlog aan die Swart See (1854-56) tussen Rusland en Turkye, bygestaan deur Engeland en Frankryk (asook die kleine Sardinië), het Heinrich die geleentheid gegee om geld te maak. Vir hulle ammunisie het hy die Russiese leër voorsien van swael, sulfer en lood. Weer eens was hy die besigheidsman wat sy gaping gesien het. Hy was sy hele lewe deur die spreekwoordelike Midas, die legendariese koning van Frigië, vir wie alles waaraan hy geraak het, goud geword het (maar net nie die kos wat hy met sy hande moes eet nie).

In 1858, toe Schliemann maar 36 jaar oud was, het hy afgetree om sy kinderdroom te verwesenlik, naamlik om Homerus se Troje te vind en op te grawe. Maar hy was nog met Ekaterina in ’n ongelukkige huwelik. Vanweë sy besigheidstransaksies moes hy dikwels buite Rusland reis, geskei van vrou en kinders. In 1866 byvoorbeeld het hy ses maande afgeneem om aan die Sorbonne in Parys te gaan studeer. Nadat hy sy Russiese vrou twee keer met ’n egskeiding gedreig het omdat sy nie saam met hom wou reis nie, het die breuk gekom. Hulle was eers van tafel en bed geskei. In 1869 het Heinrich al sy bates na Indianapolis in die VSA laat oorplaas vir ongeveer drie maande om voordeel te trek uit die plaaslike liberale egskeidingswette. Weer eens was dit ’n bedagte sakestap. Heinrich het van Ekaterina geskei, en na die afhandeling van die skeisaak het hy direk na Griekeland verhuis om sy kinderdroom om Troje te vind, te verwesenlik. In Athene het hy (as skatryk man) ’n prominente advertensie in ’n koerant geplaas waarin hy vir ’n jong, aantreklike, maar eenvoudige, ongekultiveerde en tradisioneel kultuuregte Griekse vrou gevra het.

Heinrich trou met ’n rasegte Griekse meisie en begin met opgrawings by Troje

Terwyl Heinrich nog in Indianapolis in die VSA was, het hy ook aan sy ou vriend, Theokletos Vimbos, destyds ’n teologiese student op Sint Petersburg, maar nou aartsbiskop van Mantineia in Griekeland, geskryf. Hy vra Vimbos om vir hom ’n rasegte Griekse vrou te soek, en om sommer ook foto’s saam te stuur. Hy wou met haar trou en die Troje van sy drome saam met haar gaan opgrawe. Vimbos het ’n versameling foto’s van aspirantbruide bymekaargekry, en op die ingewing van die oomblik sommer ook Sophia s’n, die jong dogter van sy gunstelingneef, bygesit. Die advertensie van later was helaas verniet. Heinrich het toe al Vimbos se skone Sophia Engastromenos, toe pas 17 jaar oud en nog op skool, uitgekies. Self was hy nou al 47 jaar oud. Sophia het by haar ouers gewoon in die oer-deel Kolônos, die geboorteplek van die groot Griekse treurspeldigter, Sophokles, waar die blinde Oidipus ook sy laaste jare sou slyt, net buite Athene.

Op 2 September 1869 stap Heinrich aan wal by Athene se antieke hawestad, die Peiraius. En op die oggend van 3 September, vergesel van Leon Melas, voorsitter van die skoolraad, besoek hy die private skool Arsakeion aldaar om Sophia te sien. Sy word gevra om vir hom ’n gedeelte voor te dra uit Homerus se Ilias, en wel uit boek 16 wat handel oor die begrafnis van die Trojaanse held Hektor. Met trane in sy oë was die koeël vir Heinrich, nou reeds ’n geboë figuur met ’n pankop, deur die kerk. Haar ouers wou ook hê dat sy met die skatryk Duitser moes trou, wat intussen Grieks, die volkse en literêre weergawes daarvan, die Dhimotikí én Kathareúousa, vlot leer praat het.

Drie weke later, op 23 September, tree Heinrich en Sophia in die huwelik in die nabygeleë Sint Meletios-kerkie. Aartsbiskop Vimbos het die seremonie gelei, waarna die Schliemanns, aan boord van die Aphrodite, op ’n wittebroodsreis van drie weke vanuit die Peiraius vertrek het. Die wêreldreisiger Heinrich het dit beplan ter opvoeding van sy jong, onskuldige en onervare bruid: Messina, Sisilië, Napels, Pompeii, Sorrento, Rome, Florence, Venesië, München en Parys.

Aanvanklik gaan vestig die paartjie hulle in Parys te Place St Michel 6. Dit was ’n oorweldigende nuwe wêreld vir Sophia. ’n Drukke sosiale verkeer het op haar gewag – en sy kon nog net Grieks praat. Aan huis het selfs die beroemde Joseph Ernest Renan (skrywer van die kontroversiële La vie de Jésu, 1863) gekom om met Schliemann oor godsdiens en kultuur te gesels. Geen wonder nie die jong Sophia wou meer as eenkeer ingee in dié gans vreemde wêreld vir haar. Maar Heinrich het haar hand altyd styf vasgehou. Sy moes nog deel van sy groot droom word. En sy sou nog die moeder word van sy twee kinders, Andromache en Agamemnon.

In April 1870 begin hulle met hulle opgrawings by wat Schliemann gemeen het Troje moes wees, in die noordweste van Turkye. Vroeër reeds het Heinrich opgrawings gedoen by Mukene, wat uitkyk op die Argos-vlakte en die Peloponnesus (die antieke vesting waar Klutaimnestra en Aigistos vir Agamemnon vermoor het met sy tuiskoms ná die Trojaanse Oorlog), asook by Itaka, ’n eilandjie aan die weskus van Griekeland en eens die koninkryk van Homerus se held Odusseus, die “Vindingryke”, waar Penelopeia so lank getrou op hom gewag het na die afloop van die Trojaanse Oorlog (in teenstelling met Klutaimnestra van Mukene wat nie kon wag nie).

Schliemann was ’n uiters onkonvensionele argeoloog. ’n Amateur, ja, maar met ’n fyn romantiese en intuïtiewe aanvoeling eerder gelei deur uitsprake in die antieke bronne self, soos by die oud-Griekse reisiger Pausanias, Strabo (“die Geograaf”), die geskiedskrywer Herodotus, en natuurlik die einste Homerus self in sy Ilias. Sy idees is ondersteun deur sy vriende Wilhelm Dörpfeld, Emile Burnouf, Rudolf Virchow, Frank Calvert, en natuurlik sy getroue faktotum en skopós (“toesighouer”), Nicholas Saphiros Jannakis.

Heinrich het Homerus se Ilion (Troje) in noordwestelike Troas (die hedendaagse Turkye) gaan soek juis waar baie geleerdes eerder oortuig was dat dit nie geleë was nie, naamlik op die Hissarlik-heuwel daar naby, wat hy gemeen het geografies beter inpas in die Homerus-verhaal. Hierin had hy inderdaad die vroeë steun reeds van Frank Calvert en Charles MacLaren van Edinburgh. Klassici soos FA Wolf, George Grote en JP Mahaffy het ook so gemeen. Ander geleerdes het weer gemeen dat die antieke Troje eerder gesoek moes word op ’n puinhoop digby die dorpie Boenarbasji.

Heinrich, bygestaan deur Sophia, het sy opgrawings by die Hissarlik-heuwel begin in April 1870. Eers drie jaar later, op 14 Junie 1873, het hy diep in een van die strata (lae van opeenvolgende nedersettings wat op dieselfde plek gebou was nadat die vorige stad verwoes is) op sy “Skat van Priamos” (só genoem na die koning van Troje ten tyde van die Trojaanse Oorlog) afgekom. In die reste van ’n paleisagtige megaron (“groot saal”), verberg in die muur van dié stratum, het hulle koperswaarde, silwer meslemme en goue bekers gevind, asook ’n skat van diademe, halssnoere, armbande en ringe wat daar begrawe gelê het vir meer as 30 eeue. Toe Heinrich die goud van die juwele in die stowwerige vuil van die stadsmuur sien blink, het hy glo sy werkers gevra om opsy te staan, sodat hy en Sophia dit persoonlik kan uithaal en in haar serp plaas. Hierna het Heinrich dit skoongemaak en sy Sophaki (haar troetelnaam) daarmee behang en laat afneem, in verruklike waan, vas oortuig dat dit die juwele was wat Homerus se Helena gedra het toe sy uit Mukene in Griekeland deur Paris, die prins van Troje, ontvoer is. Sy was, volgens Homerus, juis die oorsaak van die Trojaanse Oorlog (Hêlénês hének’ êükómoio: “ter wille van mooihaar Helena”). Lank na Schliemann se dood kon argeoloë vasstel dat hy die Troje van Homerus in ’n verkeerde stratum gesoek het, naamlik stratum II, in plaas van stratum VIIA, toe die stad waarskynlik deur ’n groot vuur afgebrand is. Hierdie juwele kon dus nog reeds sedert eeue vroeër daar versteek gelê het (want strata word van onder af in die tell, die puinhoop van die stad, genommer)!

Schliemann het sy “Skat van Priamos” uit Turkye gesmokkel en uiteindelikvia Griekeland geskenk aan die Museum für Völkerkunde in Berlyn, waardeur hy ook die vryheid van die stad ontvang het.

In die Tweede Wêreldoorlog het die Russe hierdie skat van Priamos uit ’n Berlynse bunker verwyder en na Moskou geneem. En vir meer as ’n halwe eeu sou niemand weet wat daarvan geword het nie. Eers in 1993 het Kevgeni Siderof, die destydse Russiese minister van kultuur, aangekondig dat die Poesjkin-kunsmuseum in Moskou beplan om dit weer uit te stal. Maar wat sou alles in die onstuimige oorlogsjare verlore kon gegaan het? Sien hier C Moerland, The Lost Thesaurus of Troy (Londen, 1994), en Eric Glasgow, “The Glory of Troy Emerges from the Cold War” (Contemporary Review, vol 268, no 1565, van Junie 1996). Drie lande maak sedertdien aanspraak op eienaarskap van die “skat van Troje”, naamlik Duitsland (vir wie Schliemann dit self laat verkry het), Rusland (wat nou sê dat hulle dit van verwoesting gered het), en natuurlik Turkye (op wie se grondgebied dit by Troje gevind is).

William Ewart Gladstone, die eerste minister van Brittanje (en self ’n klassikus), het van Schliemann gesê dat sy louter geesdrif die ou gees van ridderlikheid in ’n suiwer, bloedlose vorm laat herleef het, en sir Arthur Evans (van Oxford, die opgrawer van Kreta) het bygevoeg dat iets van die romantiek van vervloë jare nog aan Heinrich Schliemann gekleef het. “Een passie, twee liefdes”, soos Lynn en Gray Poole dit titelgewys in hulle biografie oor Heinrich en Sophia Schliemann in 1966 saamgevat het. Inderdaad ’n heel sonderlinge verhaal waarin ’n grootse droom en twee ongewone liefdes mekaar ontmoet het.

Heinrich Schliemann se opgrawings by Mukene en later weer by Troje

Schliemann het die eeuelange dispuut of die Troje van Homerus werklik bestaan het, en indien wel, waar dit geleë was, vir goed opgelos. Hierdie akademiese dispuut het reeds in die 2de eeu vC begin met Demetrius van Skepsis, gebore in ongeveer 214 vC in die Troas. Vergelyk hier sy (nou verlore) 60 boekdele geskryf oor net 60 versreëls by Homerus in die 2de boek van die Ilias (“Die Katalogus van Skepe”) wat handel oor die Trojaanse strydmagte. Hierdie Demetrius was ’n grammatikus, argeoloog en veelweter in die algemeen.

Schliemann het egter ook Agamemnon se Mukene (Grieks Mukênê, of Mukênai in die meervoud soos by Athênai vir Athene) in Argolis op die Peloponnesus blootgelê. Mukene is die nie-Griekse naam van die plek wat die Achaïese Grieke geërf het van die oorspronklike inwoners, die Pelasgers van die streek. In 1868 het Schliemann Kérkura in die Ioniese Golf (die moderne Corfu) asook Itháka (Odusseus se geboorte-eiland by Homerus) besoek. Daarna het hy na Mukene (Argos) in Argolis op die Oostelike Peloponnesus verhuis waar hy ook ’n asembenemende sukses met sy opgrawings bereik het: vergelyk sy Mycenae van 1878 – en ook GE Mulonas se Ancient Mycenae van 1957. Dit was dus eers daarna, in 1870, dat Schliemann die Hissarlik-puinheuwel in die Troas in Klein-Asië met ’n nog groter sensasie gaan blootlê het. In Turks beteken Hissarlik “Plek van Vestinge”. En dit was Homerus se Ilion in sy Ilias.

Mukene verteenwoordig die hoogtepunt van die Laat-Helladiese tydvak, wat dateer van ongeveer 1600 tot 1100 vC, dus tot met die koms van die Doriërs in 1104 vC, volgens die geskiedskrywer Thoukudides 80 jaar ná die Trojaanse Oorlog. Daarom word die Laat-Helladiese tydvak ook die Mukeense tydvak genoem. Omdat Mukene in hierdie tydvak in die geskiedenis van Griekeland die kulturele en handelsentrum van die Grieke van die tyd was, het die Duitse argeoloog A Furtwängler dit só benoem. Ons verwys ook na die Mukeense Grieke.

Hoewel die vermaarde Ierse klassieke historikus JB Bury (1861-1927) daarteen redeneer in sy History of Greece (p. 24), is dit vir my baie duidelik dat Mukene ’n verlengstuk van Kreta op die Griekse vasteland was, ’n “provinsie” of selfs ’n kolonie van Kreta. Dit toon dieselfde gevorderde lewenstyl as Kreta en het ook gebruik gemaak van die Lineêr-B-skrif as soos ons dit ook op Kreta (en veral op Knossos) vind. Sekerlik was Kreta weer op sy beurt ’n onafhanklike “buitepos” van Egipte. Die datering van die Minoïese tydvakke op Kreta, in verhouding tot dié van Egipte, staan vas. Egipte was die eeue-oue beskawing wat die ganse die wêreld van die Middellandse See beïnvloed het. Geskiedenis het altyd ’n kousale verloop wat verantwoord moet word. Brokstukke daarvan hang nie onafhanklik van mekaar in die lug nie. Die Griekse Lineêr-B-skrif, wat eers in 1952 ontsyfer is deur die klassikus John Chadwick van Cambridge en die Londense argitek Michael Ventris, verteenwoordig ’n oer-vorm van Grieks teen 1200 vC, geskryf in 87 hiëroglifiese tekens. Dit was ’n sillabiese skrif en het niks te doen met die latere Griekse alfabetiese skrif nie. Om die waarheid te sê, na die verwoestende intog van die Doriërs in Griekeland, het die Achajers selfs hierdie eertydse skrif van hulle verloor, ’n skrif waarvan die Griekse vegters by Troje móés geweet het.

Mukene had ’n uiters strategiese en verdedigbare ligging op die vlakte van Argos, binnelands na die res van die Peloponnesus en ooswaarts oor die Egeïese See heen vir handel. By die Atheense treurspeldigters was Argos en Mukene ’n uitruilbare pleknaam. Mukene lê maar ongeveer 12 myl van die Middellandse See af op ’n verbindingsroete met die ismus (landengte) van Korinthe aan die diep-insnydende Korinthiese Golf wat amper van die Peloponnesus ’n eiland gemaak het. Mukene had ’n goeie watertoevoer en natuurlik die wydgeleë landbougrond van die Argos-vlakte. Die koninklike paleis van Mukene is tussen 1600 en 1400 vC op die akropolis van Mukene gevestig. Hierdie akropolis (“hoog-stad”, “burg”) van Mukene is, soos by Athene, geleë op ’n heuwel (ongeveer 900 vt bo seespieël), ’n ware vesting. Net noordoos daarvan lê die hange van die hedendaagse berge Zara en die profeet Elia.

Schliemann se opgrawings in Troje, in samewerking met Wilhelm Blegen, het hom vir ’n volle 20 jaar besig gehou (1870-1890). Hy het vier opeenvolgende opgrawings by Troje uitgevoer: in 1870 (saam met sy vrou Sophia); 1878-79 (saam met Emile Burnouf en Rudolf Virchow); 1882-83 (weer alleen); en 1888-90 (saam met Wilhelm Dörpfeld – tot die jaar waarin hy dood is). Intussen het Schliemann ook die rykdom van Mukene in Argolis op die Peloponnesus blootgelê, met uiters opspraakwekkende vondste. In die koninklike skag-grafte op die akropolis van Mukene het hy skatte opgegrawe wat nie alleen vir hom nie, maar ook die belangstellende wêreld verstom het. Homerus het dit waar gehad: Mukene was “ryk aan goud”! Schliemann het vyf grafte blootgelê wat die stoflike oorskot bevat het van nege mans, agt vroue en twee kinders, wat daar begrawe moes gewees het vóór 1400 vC. Stamatakis, die destydse Griekse inspekteur van argeologie, het in 1877 ’n sesde graf ontdek. Met die versterking van die stad in 1400 vC is ’n nuwe muur oor ’n gedeelte van die ou koninklike begraafplaas gebou; dit het hierdie grafte juis van plundering gevrywaar.

Die gesigte van die mans in die grafte was bedek met maskers van goud en die kinders was toegedraai in bladgoud. Saam met die oorlewendes was ook hulle kosbaarste besittings begrawe (soos in ou Egipte): bekers van goud en silwer; dolke, ryklik versier met inlegwerk; pragtige erdewerk; allerlei juwele van goud; krale van amber (barnsteen of gefossileerde gom) en faience (geglasuurde erdewerk met helder kleure beskilder). Die grafte was ook voorsien van grafstene met reliëfversiering, wat die heel vroegste monumentale beeldhouwerk van die Griekse moederland uitmaak. Toe Schliemann hierdie beendere met hulle goue maskers ontdek, was hy vas oortuig dat dit die grafte van die huis van Atreus was, dus ook van Agamemnon, aanvoerder van die Achajers teen Troje in die 12de eeu vC. Hy het dan ook onmiddellik ’n telegram aan die koning van Griekeland gestuur waarin hy die koning laat weet het dat hy daardie dag in die gesig van ’n beroemde voorganger van hom gekyk het! Schliemann het sy aanspraak gegrond op ’n verslag van Pausanias, die bekende oud-Griekse reisbeskrywer wat dit ook in die 2de eeu AD reeds besoek het. Laasgenoemde se Reisgids van Hellas (Helládos Periêgêsis) het in tien boekdele vir ons bewaar gebly– ’n ware skatkamer van informasie oor die hele oud-Griekse wêreld van die tyd. En sien hier ook Cacoulides se Guide to Corinth, Mycenae, Tirys and Epidauros (p 39 vervolgens).

Die reste van nege tolos-grafte is ook in die onmiddellike omgewing van Mukene gevind. ’n Tolos is ’n ronde gebou met ’n koepeldak waarin die stoflike oorskot van gestorwenes weggelê is. Hiervan is die “Skatkamer van Atreus” (soos Schliemann dit genoem het) die bes bewaarde en sekerlik ook oorspronklik die imposantste. Dit was beslis die graftombe van ’n groot koning, en Schliemann dateer dit teen 1350 vC. Daar is egter geen bewys dat dit werklik die graftombe van Atreus (die vader van Agamemnon) was nie, maar dit bly ’n verleidelike aanname. Schliemann ontdek ook die veronderstelde graftombe van Klutaimnestra, Agamemnon se vrou. Sy is vermoor deur haar seun en dogter, Orestes en Elektra, as wraak vir die moord van hulle vader Agamemnon in sameswering met haar vryer Aigistos. Hierdie verhaal (mite) is die onderwerp van die oudste Atheense treurspeldigter, Aischulos, se Agamemnon.

Hierdie graftombe is in die helling van die heuwel (akropolis) van Mukene, regoor die sogenaamde Leeupoort (hooftoegang tot die stad). Die ingang (dromos) is oor die 100 vt lank en 20 vt breed. By die deur van die tombe is die mure meer as 30 vt hoog. Hierdie deur self is ook 20 vt hoog. Dit is oordek met ’n latei (draagbalk) wat bestaan uit twee reusagtige plat rotsblokke, waarvan die binneste een na berekening oor die 100 ton weeg. Dit moes van die helling af met behulp van rollers in posisie geskuif gewees het. Bo die lateie was ’n driehoek (soos ook by die Leeupoort) uitgebou, natuurlik om die gewig van die muur hoër op na die vertikale deurposte te verplaas.

Die binnehoogte van die koepelkamer is by die 50 vt Die dak van die koepelvormige gebou is in die vorm van ’n byekorf gebou deurdat elke opeenvolgende laag stene na binne oorgebou is, en die laaste opening met ’n groot plat steen bedek is. Die dakmuur was oorspronklik versier met goue of vergulde rosette; die tapgate is vandag nog te sien. ’n Paar tree regs van die ingang is daar ’n deuropening wat tot ’n tweede, veel kleiner sykamertjie lei. In die middel is ’n vierhoekige grafput. Hierdie grafkamertjie was doodeenvoudig  ’n onafgewerkte uitgrawing in die helling van die heuwel. Beide die hoof- en sykamer was vir begrawings gebruik.

Hoe is ’n begrafnis in die tolos-tombe uitgevoer? Die stoflike oorskot van die oorledene (ten volle sierlik aangetrek) was op ’n lykbaar ingebring en op die vloer van die hoofkoepelkamer of in ’n grafput van die sykamertjie geplaas, saam met sy wapens, ander kosbare besittings en voedsel (kruike met olie, wyn en graan) om hom toe te rus vir sy lang tog na die hiernamaals (Hades of die Onderwêreld − soos in ou Egipte). Slegs koninklikes is hier ter ruste gelê. Die deur van die graftombe is dan verseël, en ’n roudiens is voor die deur gehou, wat waarskynlik geëindig het met ’n drankoffer, waarna die erdekruike stukkend gegooi is. Daarna was die dromos (toegangsweg) met grond opgevul en ’n steen buite opgerig om die plek van die tombe aan te dui. Hierdie deeglike verseëling van die graf was nodig om te verhoed dat die gees van die afgestorwene ontsnap.

Rondom die koninklike akropolis van Mukene het die gewone volk hulle huise gehad. Ook hier is daar ringgrafte blootgelê, selfs nog met Britse opgrawings in 1952-4. Dit het verder bewys dat die skaggrafte van Schliemann inderdaad graftombes was en nie bewaarplekke van voorrade soos sir Arthur Evans eers gemeen het nie.

Die hoof koninklike bouwerk op die akropolis van Mukene was die megaron, die “groot saal”, as kroonkamer, van die paleis wat op vier suile gerus het. Hier was die dromos (ofte wel die porticus of hoofvertrek) en die prodromos, oftewel die voorportaal (ook ’n portico), met ’n sirkelvormige haard reg in die middel. Die megaron het ’n dak opgehad, maar die prodromos was oop vir die dag- en sonlig. Die troon van die koning was in hierdie dromos, regs van die ingang. Aan dié kompleks was daar ook ’n badkamer aangeheg met slaapkamers vir gebruik van familie en gaste. Hierdie kamers was ryklik versier met vrolike fresko’s, soos by die koninklike paleis in Knossos op Kreta wat sir Arthur Evans gevind het Dit het onder meer krygs- en jagtonele bevat.

In die dorpie rondom die akropolis was die wonings van die werkers en ambagsmanne, soos die goudsmede en pottebakkers, allerlei kunstenaars en selfs priesters. Die slawe het ook daar gewoon. Blou klei was gebruik om faience, geglasuurde erdewerk met helder kleure, te maak. Kraletjies en hangertjies was ook gemaak uit kuanos, Homerus se donkerblou glas. Die metaalwerkers het allerlei skottels, klein en groot, uit brons en lood vervaardig. Die pottebakkers was veral lief om vroulike beeldjies te maak, waarvan daar drie tipes was: die halfmaan- of sekelvormige vrouefiguur (die psi-tipe), die eiervormige vrouefiguur (die phi-tipe) en die kouróphoi, d.w.s. vroue wat besig is om hulle kinders te voed.

Die koninklike paleise van Mukene, die nabygeleë Tiryns, en ook Pulos (Coryphasium, die moderne Navarino) is uiteindelik finaal ontbloot deur onderskeidelik die Griek Chrestos Tsountas, Schliemann en CW Blegen.

Mukene, soos ons reeds gesien het, het sy eie skrif, Lineêr-B, gehad. Daar is op kleitablette geskryf. Die oes aan Lineêr-B-kleitablette by Mukene was egter skraal. Hierdie skrif was slegs vir administratiewe doeleindes gebruik, soos vir die aantekening van voorrade deur die koninklike amptenare. Daar het nooit enige literatuur (literêr of histories) daarin tot stand gekom nie. Ofskoon die inhoud kleurloos is, is dit geweldig belangrik as ’n vorm van oer-Grieks vir die studie van die Griekse filologie. Agamemnon was by Homerus die “Koning van Manne” (ánax andrôn) genoem. In die tablette van Mukene lees ons van die koning as wanax, dws die Epiese ánax met die digamma [F], oftewel w-klank, as voorvoegsel. Meer as vyfduisend van hierdie kleitablette met Lineêr-B daarop is regoor die antieke Griekse wêreld gevind, ook by Knossos op Kreta, by Pulos (koninkryk van Homerus se ou Nestor), en selfs by Thebe in Noord-Griekeland.

Met die koms van die Doriërs (die sogenaamde Grieks-Illuriese migrasie uit die noorde), 80 jaar ná die val van Troje volgens Thoukudides, is Homerus se Achajers verdryf na die kus van Klein-Asië asook die talle eilandjies op pad daarheen oor die Egeïese See. Hierdie instromende Doriërs (ook Grieke, maar toe nog veel minder verfynd) het ou Mukene uiteindelik ook die doodsteek toegedien. Die lang en glorieryke era van Mukene was vir goed verby, en die Donker Eeue het op Griekeland toegesak waartydens hulle ook hulle ou gebruik van die sillabiese Lineêr-B-skrif vir goed verloor het. Ons weet egter dat Mukene wel nog ’n klein kontingent soldate gelewer het om die Grieke eeue later, tydens die Persiese Oorloë, te kon staan by Thermopulai (480 vC) en Plataia (479 vC). Van Mukene het vandag net sy ruïnes oorgebly. Toe die Griekse reisiger Pausanias dit in die 2de eeu AD besoek het, was dit nog net bewoon deur ’n klompie veewagters wat daar met hulle skape en bokke geboer het. Toe ek dit die eerste keer in 1963 besoek het, het ek ook die klokkies om die nekke van die bokke hoor lui waar hulle gewei het aan die hange van die berg Zara daar naby en teen die voet van ou Mukene self, soos van ouds. Alles was stil en vaal oor die vlakte van Argos. Wie sou ooit kon droom en weet dat daar, eeue gelede, soveel drama afgespeel het rondom Agamemnon, die aanvoerder van die Achajers teen Troje, en sy vrou Klutaimnestra en haar minnaar Aigistos, en dat so ’n baie ryk koninkryk eens sy setel daar gehad het? Oor Mukene kan die werke van John Chadwick gelees word: The Decipherment of Linear B (Cambridge University Press, 1960); The Mycenean World (ook CUP, 1976), en Documents in Mycenean Greek (saam met Michael Ventris, CUP, 1973 – ’n werk van 622 bladsye). Toe ek in die sestigerjare van die vorige eeu op Cambridge in Engeland gestudeer het, het ek die kursus in Lineêr-B onder Chadwick self voltooi.

Die kritiek teen Heinrich Schliemann geëvalueer

Heinrich Schliemann is seker een die beroemdste én mees kontroversiële figure in die Westerse kultuurgeskiedenis van die afgelope eeu. Met sy opgrawings by Troje en Mukene wou hy die helde en hulle stede in die Griekse prehistorie weer tot lewe bring. Hy wou die wetenskap van die argeologie (toe nog in sy kinderskoene) inspan om die romantiese en mitologiese verlede waarvan Homerus ons in sy Ilias vertel, en spesifiek die Groot Oorlog van die Achajers teen Troje in die 12de eeu vC, alles as waar te bewys. Met die argeologiese data wat hy opgediep het uit die glorieryke verlede van die antieke Griekse wêreld, het hy sekerlik gesorg vir een van die grootste opskuddings in die geskiedenis van die Weste sedert die Renaissance.

Sedert die tagtigerjare van die vorige eeu (en vroeër) is die argeologiese arbeid van Schliemann weer helder onder die loep geneem. David A Traill het in die Journal of Hellenic Studies, vol 104 van 1984, en in die Classical Journal, vol 81 van 1985 sy eie sweer oor Heinrich Schliemann se argeologiese bevindings oopgebreek onder onderskeidelik die opskrifte, “Schliemann’s Discovery of ‘Priam’s Treasure’: a Reexamination of the Evidence”, en “Schliemann’s ‘Dream of Troy: the Making of a Legend”, wat uiteindelik geëindig het met sy boek Schliemann of Troy: Treasure and Deceit (St Martin’s Press, New York, 1996). Hy het die geloofwaardigheid en integriteit van Heinrich Schliemann by die agterdeur uitgegooi en hom ’n “pathological inveterate liar” genoem, ’n man wat meer in eie roem belang gestel het as in die historiese waarheid. ’n Naïewe romantiese dagdromer wat nou self deel van die mite geword het. En die “vader van die Brons-eeu en die Middellandse argeologie” het ewe skielik ’n skurk geword. Adrienne Beck met haar “Redeeming Schliemann: A critical and contextual evaluation of the “father of archaeolgy” in Teaching History, vol 47, no 3 van September 2013, het met ’n goed gefundeerde verslag die ewewig herstel. So ook Donald F Easton met sy artikels in die Annual of the British School in Athens (“The Schliemann Papers”), vol 77 van 1982; Antiquity (“Schliemann’s Mendacity – a False Trial?”), vol 58 van 1984; Anatolian Studies (“Priam’s Treasure”), vol 34 van 1984; en in The Classical World (“Heinrich Schliemann: Hero or Fraud?”), vol 91, no 5 van 1998; asook W Schindler met sy artikel in Illinois Classical Studies (“An archaeologist on the Heinrich Schliemann Controversy”), vol 17, no 1 van 1992, en Mark Lehrer en David Turner in hulle artikel in The Annual of the British School at Athens (“The Making of an Homeric Archaeologist: Schliemann’s Diary of 1868”), vol 84 van 1989, het almal die balans herstel en aan Heinrich Schliemann die lof en eer wat hom toekom, teruggegee.

Die kritiek teen Schliemann was dat hy hom in sy dagboeke aan inkonsekwensies en opsigtelike misleidings skuldig gemaak het (soos sy aanspraak dat hy die burgerskap van die VSA in 1850 ontvang het; dat hy ’n ete saam met president Millard Fillmore van die VSA in die Withuis geniet het; dat hy nie werklik self teenwoordig was met die Groot Brand van San Francisco in Mei 1851 nie; dat hy nie werklik ’n doktorsgraad van die Universiteit van Rostock in Rusland ontvang het nie; en dat sy helper Jannakis beweer het dat Schliemann artefakte “geplant” het en selfs ’n (onbekende) goudsmid gevra het om items vir hom te vervaardig. In sy dagboeke lees ons egter ook oor die ongunstige weer wat hulle soms by Troje ondervind het, en kla hy ook oor die swak Ottoman-Turkse kos “van onverteerbare bredies van rys gemeng met gepeperde sklipadvleis”.

Psigoanaliste is selfs ingespan om Schliemann te diskrediteer, soos William Niederland in die sestigerjare van die vorige eeu. Dié het in Schliemann se talle briewe sy “onbewuste onderbewuste” ontleed, en gevind dat hy geensins in sy jeug al behep was met Homerus se Troje of die argeologie nie; dat hy sy vader sou gehaat het omdat hy hom aanspreeklik gehou het vir sy moeder se dood; en dat sy latere preokkupasie met die grafte van die dodes steeds sy droefheid oor sy moeder se dood toon, en dat hy sy moeder weer wou “restoureer” deur Homerus se dooies weer tot lewe te bring. Verregaande inlegkunde, sou ek vandag meen.

Om Schliemann te verdedig, is vergelykende kontekstuele analises gemaak met dagboeke van die tyd, soos dié van Bismark en Wagner wat ook nie altyd histories presies was nie. Selfs die groot Homerus, het Cicero by geleentheid gesê, het soms gedut. Hierby is sy handgeskrewe dagboeke ook vergelyk met sy gepubliseerde werke. Daar is uitgewys dat Schliemann se kritici sy nagelate tekste aangeval het, eerder as om volledig kritiek te lewer oor sy opgrawings (en merkwaardige vondste), juis dít wat in metodiek en tegniek soms tereg veel te wense oorgelaat het. Daar moet onthou word dat die argeologie as wetenskap juis wakker gemaak is deur die opgrawings van Schliemann. Hy self was ’n amateur en nie (’n hedendaagse) professionele argeoloog nie. Daarby wou Schliemann alles vir almal wees: hy wou die geleerdes van die dag stof tot nadenke gee, en hy het ook vir die bewondering van die leek gespeel met sy natuurlike “bourgeois showmanship”. Hy was sekerlik soms arrogant, ongeduldig en egotisties, maar hy het die hef in die hand gehad met sy rykdom wat alles kon vermag. Daarby was hy ’n meester in antieke en moderne tale, buite die bereik van sy meeste kritici. ’n Groot gees van die tyd soos sir Arthur Evans (wat Kreta sou opgrawe) het hom trouens vir sy werk geprys en selfs inspirasie in hom gevind. Die destydse eerste minister van Engeland, William Eward Gladstone (wat ook gesorg het vir ons eie digter WEG Louw se voorname), het selfs ’n voorwoord vir een van sy werke geskryf. Schliemann moet vandag binne die historiese konteks van die tyd beoordeel word. Dan verrys hy as die groot meester wat hy was.

Daar is egter sekerlik ook heel tereg beweer, byvoorbeeld deur Kenneth W Harl in sy artikel “Great Ancient Civilizations of Asia Minor” van 2012, dat Heinrich Schliemann miskien meer skade aan Troje aangerig het as Homerus se Achajers self, deurdat hy nie die tell van Troje (’n puinhoop van 50 meter) stelselmatig en versigtig stratum vir stratum opgegrawe en die vondste en bevindinge sorgvuldig een vir een genoteer het nie. Antieke stede is altyd herbou op die puin van verwoesting wat oorwinnaars agtergelaat het. Nog te meer in die geval van Troje, wat geleë was aan die Hellespont, Propont (die See van Marmara) en die Bosporos wat toegang tot die Swart See verleen het. Schliemann en sy honderde werkers het ingespring en eers ’n dwarssnit in die puinhoop gemaak, vandag nog bekend as “Schliemann se Loopgraaf (trench)”. Toe hy die eerste ontdekking teen 27 Mei 1873 gemaak het van die “wegsteekplek” van goud en juwele, het hy dit onmiddellik die “Skat van Priamos” gedoop. Later is egter uitgevind dat hierdie skat eerder duisend jaar vroeër daar begrawe is, en dat die uitvoerige verwerking van goudartefakte, so word gemeen, nie (algemeen) voorkom in die Mukeense (Vroeë Brons) tydvak nie. Schliemann het dit (reeds) in Stratum II gevind, terwyl stratum VII/VII A eers later dateer uit die tyd van die Trojaanse Oorlog. Schliemann het gemeen dat hy die onderste stratum bereik het, wat hy as Homerus se Troje aanvaar het. Die oudste strata lê altyd laer af in ’n tell. By Troje word vandag onderskei tussen nege strata. Die feit bly staan egter dat Schliemann “gevind” het waarna hy gesoek het, soos die goue masker in die skaggrafte op die akropolis van Mukene. Hier was ’n romantiese dromer wat altyd in sy eie wêreld geleef het. Trouens, Schliemann se vondste kan argeologies slegs vergelyk word met die ontdekking en oopmaak van Toetankamen se graf deur Howard Carter in 1922 in Egipte. Schliemann se ontdekkinge was die grootste wat die Europese wêreld gesien het ná die Portugese ontdekkingsreisigers se ontdekkinge van nuwe wêrelde, ’n hele paar generasies vroeër (Dias, Da Gama en Columbus − almal gebore teen die middel van die 15de eeu). Argeologie as wetenskap soos ons dit vandag ken, was nog in sy absolute kinderskoene voor die koms van argeoloë soos William Matthew Flinders Petrie (1853−1947) wat die realia soos pottebakkerswerk in die onderskeie strata vergelyk het met die ander, rondom die hele Middellandse See, om dit vergelykend te kon dateer. Vandag word mikroanalises met kwassies in die moderne argeologie gedoen. Dit was alleen Heinrich Schliemann se vindingryke verbeelding en sy gawe van buitengewone instink wat hom gelei het. Dit is met ongelooflike toewyding en entoesiasme dat hy sy “lewenstaak” aangepak het. En natuurlik was geluk ook aan sy kant. Maar die gode neig om hulle te help wat hulself ook help. Agter Schliemann lê ook sý noukeurige analises van die Trojaanse verhaal, soos wat Homerus self gesê het én ander antieke skrywers soos Herodotus, Pausanias en Strabo, “die Geograaf”, wat ook van “Ilion” praat. Dit is feitlik ’n uitgemaakte saak dat Homerus se Ilios (’n newevorm van Ilion) taalkundig te identifiseer is met die Hetitiese Wilusa wat ons in Hetitiese geskrifte aantref, wat eens die hoofstad was van ’n leenstaat van die Hetitiese Ryk. Homerus, in die eerste plek, het vir Schliemann die deur na die verlede oopgesluit. Al was Schliemann se opgrawings soms ook hoe lukraak, tog het hy die argeologie as volwaardige wetenskap help voortbring. Hy word vandag die vader van die Vroeë Brons- of Mediterreense argeologie genoem. In 1869 het die Universiteit van Rostock in Rusland wel ’n doktorsgraad (in absentia) aan hom toegeken met die publikasie van sy Itaka, der Peloponnesus und Troja vir sy topografiese analise van die eiland Itaka (Homerus se Odusseus se tuiste). Hierin kan wel plagiaat uitgewys word, maar dan in terme van die konvensies van die tyd. Die enigste werklike praktiese ondervinding wat Schliemann voor die tyd van argeologie gehad het, was die drie dae wat hy gekyk het hoe die Italiaan Guiseppi Fiorelli opgrawings by Pompeji, digby Napels, gedoen het. Die teorieë dat Schliemann net so goed die “Skat van Priamos” kon versin het uit diverse bevindinge, klink verregaande onjuis. Ook dat die goud van die “Masker van Agamemnon” in die Griekse Museum op die Akropolis nog nooit deur die Grieke self vir regte goud getoets is nie, as sou so ’n prosedure tot beskadiging daarvan kon lei. Daar word ook deur sommige beweer dat die gelaatstrekke van die masker darem te “modern” is. Dit alles is slegs ongefundeerde aannames en moedswillige verdagmakery. Daar is selfs dié wat steeds beweer dat Homerus se Troje nog nie gevind is nie. Hier kan ons alleenlik die geografie rekonstrueer vanaf Aulis in Beosië, Noord-Griekeland, tot by die “Vlakte voor Troje” in Homerus se Ilias. Carl Blegen, Schliemann se onmiddellike opvolger by Troje, het destyds al tot Schliemann se verdediging gekom. Hy het toegegee dat daar foute uit te wys is in Schliemann se prosedure, maar dat dit gedoen is voordat die argeologiese wetenskap werklik nog bestaan het, juis dit wat hy wakker gemaak en geskep het. In hierdie beginproses sou niemand beter kon vaar as Schliemann nie.

Dat Schliemann wel ’n vindingryke kalant was om altyd sy doel te bereik, is binne sy grootse aspirasies te verstane en gevolglik vergeeflik. Frank Calvert se bydrae kon hy byvoorbeeld beter uitgewys en beklemtoon het, omdat dit hy was wat uiteindelik die Hissarlik-heuwel as Homerus se Troje uitgewys het, en dat dit nie die nabygeleë Pinarbaşi (Boenarbasji) was nie. Sien hier SH Allen se twee artikels oor die saak in die American Journal of Archaeology (vol 99, no3, pp 379–407 van 1995, ”Finding the Walls of Troy. Frank Calvert”) en The Classical World (vol 91, no 5 van 1998, pp 345-54, “A Personal Sacrifice in the Interest of Science: Calvert”). Die doel heilig soms die middele. Maar Schliemann het gevind wat hy gevind het: van die grootste skatte wat die argeologie nog ooit opgelewer het. Dit is vandag onmoontlik om Schliemann se hoogs dramatiese verhaal en bevindinge mis te kyk.

Heinrich Schliemann het nie (net) roem gesoek nie, maar het sy groot fortuin opgeoffer om ’n kinderdroom te verwesentlik. Ons weet vandag dat die meeste oud-Griekse mitologieë in wese altyd etiologies van aard is, d.i. om dinge wat gebeur het te verklaar, deur die aitíai (oorsake en beweegredes) daaragter te soek. So dikwels lê daar altyd historiese kerne agter al daardie verhale. Daar kom wel verregaande fantasieë in die oud-Griekse mites voor, soos die bestaan van drake en verskriklike monsters, maar iewers vind die trefkonsep van feitlik elke mite sy wortels in die geskiedenis “soos oorgelewer”.

Die dood van Heinrich Schliemann

Heinrich Schliemann het vir die grootste deel van sy lewe gesukkel met ’n chroniese oorinfeksie. In November 1890 het hy na Halle in Duitsland gegaan vir ’n operasie aan sy oor. Die dokters het gemeen dat die operasie ’n sukses was, maar sy binne-oor het pynlik gebly van inflammasie. Hy het sy dokters se advies verontagsaam, die hospitaal verlaat, en na Leipzig, Berlyn en Parys gereis. Sy plan was om met Kersfees weer by Sophaki en die kinders tuis te wees. Sy toestand het egter so verswak dat hy nie per boot van Napels na die Peiraius van Athene kon reis nie. Hy bly eers in Napels agter en lê nog ook weer ’n vinnige besoek af by die ruïnes van Pompeji wat op 24 Augustus 79 AD onder die lawa begrawe is toe die vulkaniese berg Vesuvius, net meer as vyf myl noordwes daarvandaan, ’n uitbarsting gehad het, en ook Herculaneum en Stabiae bedek het. Op Kersdag 1890 het Schliemann op die Piazza della Santa Carita in Napels in ’n koma inmekaargesak, en die volgende dag, 26 Desember 1890, daar gesterf. Die oorsaak van sy dood was aangegee as ’n cholesteatoom (’n sist in die epitele weefsel wat verhard het, dikwels met cholesterol-saampakking daarin). Dit was natuurlik ’n geweldige skok vir sy Sophaki toe sy hierdie nuus verneem. ’n Groot gees, vir haar en haar twee kinders, en ook die ganse wêreld daarbuite, was nie meer daar nie. Sophia, wat toe maar 38 jaar oud was, het in groot smart sy oorskot Griekeland toe laat kom waar dit eers deur vriende na die Eerste Begraafplaas in Athene geneem is. Daarna is hy in sy mausoleum wat hy vir hom en sy vir vrou digby hulle huis op ’n heuwel laat bou het, te ruste gelê. Hierdie manjifieke klein mausoleum in die vorm van ’n antieke Griekse tempel gebou op ’n hoë voetstuk is as spesiale opdrag deur Ernst Ziller ontwerp. Onder die stilobaat daarvan was ’n fries aangebring wat Schliemann aantoon waar hy besig is om opgrawings by Mukene en Troje doen. Toe Schliemann se lyk in sy mausoleum weggelê is, was die kis in ’n Griekse vlag gedrapeer en ’n borsbeeld van Homerus daarnaas geplaas. In Athene het Schliemann vir hom ook ’n grootse herehuis met twee verdiepings, die Ilium Mélathron (“die Huis van Ilion”), laat bou. Dit huisves tans die Numismatiese Museum van Athene.

Sophia is eers in 1935 oorlede in die ou hawe van Faleron, oorkant die Peiraius. Sy is toe ook in haar Heinrich se mausoleum weggelê, weer bymekaar na 45 jaar. In die geskiedenis sal haar foto vir altyd bly bestaan waar Heinrich haar laat afneem het, getooi in die juwele en versierings van die skone Helena wat Heinrich in Troje opgegrawe het (as die “Skat van Priamos”) nadat dit daar (so het hy gemeen) vir meer as dertig eeue lank, ’n volle drieduisend jaar, onder die puin van die stad Troje verborge gelê het. Later, na Schliemann se dood, is egter vasgestel dat dit nie uit stratum II by Troje kom nie, maar eerder uit (die latere) stratum VIIA (wat nie werklik só ’n groot verskil maak nie). Nietemin mind-boggling. Wat ’n ongelooflike ervaring moes dit nie vir Schliemann en sy Sophaki gewees het nie! Daardie foto van die pragtige, beeldskone Sophia pryk vandag ook op mý lessenaar in sy volle glorie, met die “Skat van Priamos van Troje” om haar nek gehang én aan haar bors gedrapeer, asook die goedbewaarde, breë diadeem effens oor haar voorhoof getrek. Op my lessenaar staan sy langs die foto van ’n afbeelding van Nefertiti, nog ’n skoonheid uit die Ou Wêreld, wie se graftombe waarskynlik ook eersdaags opgemaak sal kan word.

Die Schliemanns het twee kinders gehad, Andromache en Agamemnon, vernoem na prominente figure in die Atheense dramas wat later op die Homeriese stofgegewe oor die Trojaanse Oorlog van die 12de eeu vC gegrond is. Agamemnon (die “Koning van Manne” by Homerus) was die leier van die Achajers wat teen Troje opgeruk het om die skone Helena te gaan haal. Andromache was die edel volksmoeder van Hektor, voorvegter van die Trojane by Troje. Ander moes seker soms die argaïese name vir die twee Schliemann-kinders heel amusant gevind het. Schliemann wou aanvanklik nie sy kinders formeel laat doop het nie. In sy eie plegtige seremonie het Heinrich ’n kopie van Homerus se Ilias oor hulle hoofde gehou terwyl hy ’n honderd heksameter-reëls daaruit voorgedra het. Heinrich Schliemann het tot sy dood ’n romantiese dromer gebly. Andromache is eers in 1962 oorlede, en Agamemnon reeds in 1954.

Werke gepubliseer deur Heinrich Schliemann, 1867 en daarna

Heinrich Schliemann was ’n uiters produktiewe skrywer van werklik omvattende werke, ryklik geïllustreer met lyntekeninge, wat feitlik al om die ander jaar verskyn het. Hy was ewe tuis in Frans en Engels as sy moedertaal Duits. Let daarop dat die Cambridge University Press feitlik al sy argeologiese werke weer in 2010 heruitgegee het. Hy het ook ’n lywige skat van dagboeke nagelaat.

La Chine et le Japon au temps présent (Librairie Centrale, 1867). Hierdie eerste werk van hom het hy geskryf na ’n besoek aan bekoorlike Japan.

Ithaka, der Peloponnes Forschungen (Giesecke & Devrient, 1869; heruitgegee deur CUP, 2010) [Homerus se Ithákê in die Ioniese See, aan die Weste van die Griekse moederland, speel, snaaks genoeg, geen rol in klassieke Griekeland se geskiedenis nie. Dit is wel ’n skilderagtige eilandjie, en moes as halfwegstasie vir Korinte gewees in sy handel met Italië aan die oorkant van die Adriatiese See gedien het. Engelse opgrawings daar het wel tipiese Mukeense boustyle en vaasvorme daar gevind, asook die stukke van twaalf pragtige trípodes, soos dié waarvan ons by Homerus lees, byvoorbeeld by die Odusseia 13.13,217 en 363. Selfs ’n inskripsie met Odusseus se naam daarop is daar gevind, naas dié vir Atena, Hera en die Nimfe. Geen menslike beendere is egter daar gevind nie. Cees Goedkoop, Op zoek naar Ithaka. Een speurtog naar het vaderland van Odusseus (Heureka, Weesp, 1990) het Homerus gefynkam vir geografiese aanwysings vir die werklike ligging van Ithaka, en gee dan alternatiewe moontlikhede].

Trojanische Altertümer: Bericht über die Ausgrabungen in Troja (Leipzig, 1874; heruitgegee deur CUP, 2010)

Troja und seine Ruinen (1875; in 1875 in Engels uitgegee deur J Murray van Londen as Troy and Its Remains: A Narrative of Researches and Discoveries Made on the Site of Ilium in the Trojan Plain; heruitgegee deur CUP, 2010)

Mykenae: Bericht über meine Forschungen und Entdeckungen in Mykenae und Tiryns (Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1878; heruitgegee deur CUP, 2010) [’n Nota ter verduideliking hier: “Argos” was die naam van verskillende oud-Griekse stede. Die woord self beteken eintlik “Vlakte”. By Homerus word dit gebruik om die hele Argolis mee aan te dui. Homerus se Agamemnon het sy hoofstad van Argos by Mukene gehad. Na die Doriese Intog van 1200 vC het hulle Mukene hernoem na Argos. Daarom het die name Argos en Mukene in die klassieke Griekse letterkunde uitruilbaar geword].

Ilios, City and Country of the Trojans (Ayer Co. Publishers, 1880; heruitgegee deur CUP in 2010)

Troja. Results of the latest Researches and Dicoveries on the Site of Homer’s Troy, 1882 (in 1976 uitgegee deur Arno Press, New York)

Orgomenos: Bericht über meine Ausgrabungen in Böotischen Orgomenos (Leipzig, 1881; heruitgegee deur CUP, 2010) [Orchomenós in Beosië (te onderskei van Orgomenos in Arkadië op Peloponnesus) lê noord van Attika, en was reeds bewoon sedert die vroeë Steentydperk. Die vroegste veroweraars daarvan was die Minoërs, vernoem na die legendariese leier Minos. Dit word reeds met die vroegste Griekse mites geassosieer soos die Argonaute (vgl. Pindaros, Istmiese Odes, 1.56). Die Griekse Chárites, oftewel Grasieë, as dienaars van Aphrodite, het volgens Pausanias (5.172-80) hulle eerste heiligdom daar gehad. Orgomenos, geleë aan die Kopaïsmeer in die noorde (vandag drooggelê vir landbougrond) was ’n welvarende stad in antieke tye, wat selfs met Thebe ten suide daarvan meegeding het. Die Minoërs het ook aan die Trojaanse Oorlog van die 12de eeu vC deelgeneem (vgl. Homerus se Ilias 2.51 by die “Katalogus van Skepe”). Heinrich Schliemann het vir ses jaar lank, 1880-86 daar opgrawings gedoen. Hy het gemeen dat hy daar sy suksesse by Mukene kon herhaal. Hy het ook die Tolos-graftombe (met ’n koepeldak soos by Mukene) blootgelê, wat hy ook die “Graftombe van Minos” genoem het (vergelykbaar met die “Graftombe van Atreus” by Mukene). Dit was een van die grootste begraafplase in die Mukeense tydperk, waar die koninklikes van Orgomenos begrawe is. In die 2de eeu AD het die Griekse reisiger Pausanias dit besoek en in detail beskrywe (by 9.38,2-3). In die 12de eeu vC is Orgomenos verwoes, heel waarskynlik deur die Doriese Intog. Dit is egter sedertdien oopgebreek en beroof. Die Minoërs het gevorderde pottebakkerswerk op die wiel vervaardig, wat Schliemann as “Grys Minoaans” gedoop het, omdat dit geglasuur was, die vroegste van sy soort in Griekeland. ’n Groot amfiteater, wat uit ’n veel later tyd dateer, en met dié by Epidauros vergelyk kan word, is ook daar geleë].

Tiryns: Der prähistorische Palast der Könige von Tiryns (Leipzig, 1886) [Waar Mukene ongeveer in die middel van Argolis lê, is Tíryns meer na die suide geleë naby die ingang tot die Golf van Argolis, ongeveer een myl van die see af. Tiryns was ook ’n vesting, net soos Mukene, op ’n rotsagtige heuwel geleë. Ook Tiryns was in voor-historiese (Neolitiese) tye bewoon. Teen die begin van 2 000 vC het Homerus se Achajers, as Griekssprekendes, hulle ook daar kom vestig. Hierdie vesting is later in drie fases uitgebou met die konstruksie van ’n reuse muur daaromheen, die vergroting van die burg deur die aanbring van terrasse, en die bou van ondergrondse stoorkamers. Die stadsmure van Tiryns is geweldig breed, tot sewe meter (25 vt. en meer). Die is gebou met onafgewerkte rotsblokke, waarvan Pausanias (2. 25. 8), die Griekse reisiger in die 2de eeu AD, gesê het dat twee muile nie eens van die kleinere rotsblokke sou kon beweeg het nie. Daarom word dit met die adjektief “Siklopies” beskryf, omdat net die reusagtige eenoog-siklope dit sou kon beweeg het om in plek te sit. Homerus (vgl. Ilias 2. 559) het dan ook gepraat van die “magtige mure van Tiryns”. Hoewel daar mitologies beweer word die held Herakles in Tiryns gebore is, speel dit (snaaks genoeg) feitlik geen rol in die oud-Griekse heldedigte, liriek en drama nie. Die eerste opgrawings by van die akropolis van Tiryns is in 1831 uitgevoer deur die Duitser Friedrich Thiersch. Van 1884 tot die volgende jaar het Heinrich Schliemann ook opgrawingswerk by Tiryns onderneem. Hy het daar na (nog) ’n Mukeense paleis gesoek, maar die terrein amper vernietig deur dit eerder as ’n Middeleeuse vesting te beskou. Daarna het sy vriend Wilhelm Dörpfeld egter die werklike argeologiese wondere daarvan blootgelê met sy opgrawings. Die opgrawings by Tiryns het voortgeduur tot 1938. Na die Tweede Wêreldoorlog is die werk daar hervat, en is dit ook later tot ’n wêrelderfnisterrein verklaar. Die fondasies van die beroemde megaron (’n groot saal in die Mukeense tyd) daarvan is blootgelê met sy prodromos (voorsaal) en dromos (hoofsaal). Die sikliese haard van Tiryns is ook gevind, wat omring was deur vier houtpilare, en daarnaas die troongestoelte van die koning. Die mure was gedekoreer met kleurryke fresko’s. In een van die graftombes is ook ’n brons helm ontdek. Uniek is ook die kliptonnels wat vanaf die akropolis gebou is na die nabygeleë waterfonteine (waarvan daar drie was, een in die weste, met sy eie geheime ingang, en twee tonnels van ongeveer 17 meter lank noord van die stadsmure). Dit was uiters belangrik as die stad beleër sou word. Met die Doriese Intog teen 1200 vC het Tiryns, net soos Mukene, ook kwaai deurgeloop onder grootskaalse vernietiging. Tiryns moes, volgens berekening, uiteindelik meer as 10 000 inwoners gehad het wat aan die voet van sy akropolis gewoon het. Aan die begin van die klassieke era het Tiryns, net soos Mukene sy eertydse belangrikheid verloor. Toe Kleomenis I van Sparta dit aan die begin van die 5de eeu vC verslaan het, het die slawe van Tiryns nog vir baie jare in die sitadel bly woon, vertel Herodotus ons (6. 83). In die Peloponnesiese Oorlog wou Tiryns neutraal bly. Met die tweede aanval van die Perse onder Xerxes in 480, het Tiryns die volgende jaar nog deelgeneem aan die landslag by Plataia volgens Herodotus (9. 28)].

Bericht über der Ausgrabungen in Troja im Jahre 1871 bis 1873 (Artemis & Winkler, 2000, postuum)

Auf den Spuren Homers (Erdmann, Stuttgart, 2003, postuum)

Briefe von Heinrich Schliemann (W de Gruyter, 1936)

Vergelyk ook hier die volgende werke wat deur vriende van Schliemann gepubliseer is onmiddellik na sy dood:

Rudof Virchow & P Ascherson, Ilios: Stadt und Land der Trojaner. Forschungen und Entdeckungen in der Troas und besonders auf der Baustelle von Troja (Leipzig, FA Brockhaus, 1881; in Engels verskyn as Ilios, the City and Country of the Trojans: The Results of Researches and Discoveries on the Site of Troy and throughout the Troad in the Years 1871–72–73–78–79, New York, Harper & Bros., 1881)

F Adler & Wilhelm Dörpfeld, Tiryns: the Prehistoric Palace of the Kings of Tiryns (New York, Schriber, 1885)

Bibliografie van Heinrich Schliemann

Heinrich Schliemann, Selbstbiographie: bis zu seinem Tode vervollständigt (Leipzig, FA Brockhaus, 1892, geredigeer en voltooi deur Schliemann se vrou, Sophia)

Karl Schuchhardt, Schliemann’s Ausgrabungen in Troja, Tiryns, Orchomenos, Ithaka im Lichte der heutingen Wisschenschaft (2te Aufl., Brockhaus, 1891). Hierdie werk het verskyn met Schliemann se dood. Dit is in Engels vertaal deur Eugenie Sellers as Schliemann’s Excavations: An Archaelogical and Historical Study (MacMillan, 1891)

Emil Ludwig, Schliemann of Troy: The Story of a Gold-Seeker (Little, Brown & Co, 1931)

Leo Deuel, Memoirs of Heinrich Schliemann: A Documentary Portrait drawn from his Autobiographical Writings, Letters and Excavation Reports (Harper & Row, New York, 1977)

Alan Honour (vertaal A Crafford), Die Rykaard met die pik (Tafelberg Uitgewers, Kaapstad, 1962)

Michael Wood, In Search of the Troyan War (University of California Press, 1987, 1998)

Lynn & Gray Poole, One Passion, Two Loves (Crowel, 1966)

Arnold C Brackman, The Dream of Troy (Van Nostrand Reinhold Co, New York, 1974, 1979)

George E Mylonas, Mycenae rich in Gold (Ekdotike Athena, Athenai, 1983)

Katerina von Burg, Heinrich Schliemann: For Gold or Glory? (Windsor Press Publications, 1987)

Pierre SR (Robert) Payne, The Gold of Troy (herdr Dorset, New York, 1959, 1990)

Caroline Moorehead, The Lost Treasure of Troy (Weidenfeld & Nicholson, 1994)

Eric Glasgow, “The Gold of Troy Emerges” (Contemporary Review, vol 268, no 1565, Junie 1996)

Vladimir Tolskikov & Mikhael Treister, The Gold of Troy: Searching for Homer’s Fabled City (Abrams, Sc1996)

David A Traill, Schliemann of Troy: Treasure and Deceit (St Martin’s Press, New York, 1996)

Susan Heuck Allen, Finding the Walls of Troy: Frank Calvert and Heinrich Schliemann at His[s]arlik (University of California Press, 1999)

Laura A Schlitz & Robert Byrd, The Hero Schliemann: The Dreamer Who Dug for Troy (Candlewick, 2006)

Trever Bruce, The Troyans and their Neighbours (Taylor & Francis, 2009)

Jill Rubalcaba, Digging for Troy: From Homer to Has[s]arlik (A Junior Library Guild Collection, 2012)

Wolfgang Bernard, Homer-Forschungen zu Schliemann’s Zeit und heute (Wayback-Argief, 9 Junie 2007)

Ander werke rondom Heinrich Schliemann

Irving Stone, The Greek Treasure: A Biographical novel of Henry and Sophia Schliemann (Doubleday, New York, 197. Hierdie werk was die basis van die Duitse TV-produksie Der geheimnisvolle Schatz von Troja van 2007)

Peter Ackroyd, The Fall of Troy. A Novel (2006)

Chris Kuzneski, The Lost Throne (2008, ’n roman waarin ons verhaal slegs bygehaal word)

The post Heinrich Schliemann, opgrawer van Troje en Mukene appeared first on LitNet.

Milo van Kroton

Een van my voortreflike wiskundedosente het ons destyds aan die induksiestelling bekend gestel. Soos ek dit onthou kom die stelling daarop neer dat, as daar bewys kan word dat as iets waar is vir ’n getal n en ook waar is vir n+1, dan is dit vir alle getalle waar. Dit beteken so iets soos dat as die eerste domino die volgende een (die tweede) laat val en die tweede een ook die volgende een (die derde), dan gaan al die domino’s val, maak nie saak hoeveel daar is nie.

Die induksiestelling het my onwillekeurig laat dink aan die storie uit die Griekse mitologie van Milo van Kroton, wat as jong seun begin het om elke dag ’n klein kalfie rond te dra. Omdat hy dit die vorige dag kon doen en ook die volgende dag, kon hy dit elke dag doen totdat hy later, as jong man, ’n volgroeide bul kon ronddra.

Sedert my kinderdae het die bakpoeierblikkie waarop nog ’n bakpoeierblikkie geteken is, my gefassineer. Die blikkie-op-blikkie prentjies ken blykbaar geen einde nie. Dieselfde effek word waargeneem wanneer ’n oneindige getal immer kleinerwordende weerkaatste beelde van ’n spieël in ’n ander spieël gesien word. Is dit miskien wat met die Bybelse “deur ’n spieël in ’n raaisel” bedoel word?  In die musiekwêreld het die Estiese komponis, Arvo Pärt, in 1978 ’n musiekstuk, Spiegel im Spiegel (spieël(s) in die spieël in Duits) gekomponeer waarin drieklanknote herhaaldelik heen en weer gereflekteer word net soos die ewigheidspieël beelde reflekteer.

In die dae toe Nederlandse boeke nog vir matriek voorgeskryf is, het die onderwysowerhede ons die guns bewys om ons aan die boek De jeugd van Francesco Campana van Carel Scharten en Margo Scharten-Antink (1926) bloot te stel. As jong tiener het ek onmiddellik aanklank gevind by die sensitiewe Francesco en sy gepeins oor dinge.  Hy het ure lank na ’n kalender gestaar met ’n prentjie van ’n meisie wat besig was om ’n kalender, net soos die een waarna hy kyk, teen ’n muur op te hang.  Dít en die volgende aanhaling het my aan die bakpoeierblikkie herinner: “Want als je nu toch een schilderij had, dat een kamer verbeeldde, waarin dat schilderij-zelf weer aan den muur hing, dan moest dat kleine schilderij toch weer diezelfde kamer verbeelden, want anders wàs 't het schilderij zelf niet; en diezelfde kamer wàs niet diezelfde kamer, als niet wéér hetzelfde schilderij er aan den muur hing, en zoo door... Daar kwàm immers nooit een eind aan? En er hòefde ook nooit een eind aan te komen, omdat je immers altijd een oneindige deelbaarheid verwijderd bleef van het afmetingloos punt?”

Francesco wonder oor alles, oor die wreedheid van die alledaagse bestaan en die natuur, oor sy grootwordproses, maar veral oor oneindigheid en die ewigheid. As ’n lyn herhaaldelik in twee verdeel word, word dit al hoe kleiner – die proses kan nimmereindigend voortgesit word. Aan die ander kant kan die lengte lyn ook herhaaldelik verdubbel word tot dit oneindig lank is. Hy peins: “Dus je leefde tusschen twee eeuwigheden... Boven over hem heen was het nimmer eindend heelal, want wat kon er achter het zichtbaar heelal anders zijn dan nieuwe oneindigheden tot in eeuwigheid? Maar binnen in zijn jongenslichaam, binnen in dien struik, binnen in dien steen, was de niet minder oneindige eeuwigheid van het tot in eeuwigheid oneindig deelbare, de peillooze eeuwigheid in de diepten van het kleine...”

Evette Weyers (Green, 2012) is blykbaar op dieselfde golflengte. In ’n artikel in Sarie sê sy: “Boonop is daar in wiskunde die konsep van  ‘limiet wat neig na nul’ en ‘limiet wat neig na oneindigheid’.  ’n Lyn tussen twee punte – lank of kort – kan dus oneindig kere verdeel word. Dieselfde konsep het voorgekom in De Jeugd van Francesco Campana, ons Nederlandse voorgeskrewe boek op skool. Eers in die wiskundeklas op Tukkies het dié magiese aspek van die boek my getref.”

Natuurwetenskaplikes hou daarvan om wiskundige modelle te skep om natuurverskynsels voor te stel. Dikwels is die modelle onvolmaak. Die induksiestelling faal dan ook waarskynlik om die gedrag van die domino’s volkome te voorspel. Nie al die domino’s val op dieselfde manier nie en die oppervlakte is dalk effens ongelyk. As die bul se gewig deur die loop van een dag meer sou toeneem as wat Milo van Kroton se krag toeneem, sou Milo sy moses teëkom. Die bakpoeierblikkies en Francesco se skilderye sal dalk tot in die oneindigheid aanhou, maar kan later so klein word dat hul met mikroskope bestudeer moet word. Dit herinner aan die heelal wat tot in die oneindigheid uitdy en met radioteleskope ondersoek moet word.

Miskien het Einstein die laaste woord: "Only two things are infinite, the universe and human stupidity, and I'm not sure about the former." Volgens hom ken ons onkunde (onnoselheid?) blykbaar geen perke nie.

Verwysings

Green P. 2012. 5-Boekminute met Evette Weyers. http://www.sarie.com/lewe-liefdes/5-boekminute-met-evette-weyers/.

Scharten-Antink M. &  Carel Scharten. 1926. De jeugd van Francesco Campana. http://www.dbnl.org/tekst/scha042jeug01_01/scha042jeug01_01_0007.php.

The post Ontelbaar, oneindig, ewigdurend appeared first on LitNet.

Psalm 91

¹ Wie oek al skuiling soek by die Allehoegste
 sal rus vind innie skadu vannie Allemagtigste.

 ² Ek sê virrie Jirre: “U is my skuilplek en my veilige vesting,
 my God, op wie ek vetrou.”

³ Natuurlik sal Hy jou beskerm tiennie voëlvanger se wip
 en jou bewaar van dodelike siektes.

⁴ Hy sal jou toegooi met sy vere,
 en onner sy vlerk sal djy skuilplek vind;
 sy getrouheid sal jou, van alle kante af, beskerm.

⁵ Djy sallie bang wies virrie gevaar vannie naggie,
 nog minner virrie pyle wat deurie dag vlieg,

⁶ of virrie pes wat innie donker wag,
 nog minner virrie siektes wat helder oordag verwoesting saai.

⁷ ’n Duisend mense kan langs jou val,
 tien duisend langs jou regtehand,
 maa dit sal jou nooit raakie,

⁸ Djy sal die goed sien met jou eie oë
 en sien hoe die goddelose gestraf word.

⁹ As djy sê: “Die Jirre is my skuilplek”,
 en djy maakie Allehoegste jou beskermer,

¹⁰ sal niks met jou gebee nie,
 en geen plaag sal naby jou huis kommie.

¹¹ Wan hy sal sy engele opdrag gie oo jou
 om jou te beskerm waa djy oek al gan;

¹² hulle sal jou dra in hulle hanne,
 soedat djy nie jou voet tien ’n klip sal stampie.

¹³ Djy sal oorie leeus ennie kobras loep;
 die grote leeus en kobras sal djy dood trap.

¹⁴ “Wan hy’t My lief,” sê die Jirre, “Ek sal hom red;
 Ek sal hom beskerm, wan hy ken My.

¹⁵ Hy sal my roep, en ek sal hom antwoord;
 Ek sal met hom wies wanne hy innie moeilikheid is,
 Ek sal hom red en hom eer.

¹⁶ Ek sal vi hom ’n lang liewe gie,
 en oor my hulp sal hy heppie wies.”

The post Bybel in Kaaps: Psalm 91 appeared first on LitNet.

Hermann Giliomee het Saterdag 21 Januarie ondersteuners van die aksiegroep Stellenbosch Lente toegespreek oor Afrikaanssprekendes se reg op 'n Afrikaanse universiteit, die mosie by die US-konvokasievergadering op 26 Januarie, en die hofsaak wat in Maart in die hoogeregshof aangehoor sal word.

The post Video: Hermann Giliomee oor die US-taaldebat se pad vorentoe appeared first on LitNet.

Ek verlang

Ek verlang na my kindweestyd
Na tuinmaak, mekaar sopnat spuit
Moddervoete en vrugtesteeljolyt
Hope pret en wegholplesierigheid
Ek verlang na Ouma se ruim hart
en groente wat nooit opraak
Ek verlang na die swartkole-koelkas
gevul met vleis en room en kaas
Ek verlang na oom Boy se bruin brood
en oom Loel se blou voorskoot,
stout oë se loer om die hoek
’n gesteelde doughnut se soet
Ek verlang na ’n optelpennie se gelukkie
Soetweesdrukkie se kondensmelkpikkie
Ek verlang na die goeie ou tyd se slae kry
op Outa se werf waar ons kon wipplank ry.

Oom Frikkie gaan huis toe

Die wind druk hom agteroor met mag
So asof hy sy rug wil breek
Hy verset hom en beur orent
Wind se greep verslap, die boom oorwin

’n Opgewekte kinderstemmetjie weerklink
“Frikkie is nie meer siek nie; Frikkie moet opstaan
Jy moet saam met ons huis toe gaan”
Hy kan nie anders nie as om te glimlag
“Ja, huis toe gaan,” prewel hy sag.

Steek aan die kers, hou dit brandend!
Dis die vlam van hoop, die vlam van lewe
wat die hart versterk, al sou die liggaam bewe
Kosbare tyd met familie wat pyn weg streel
Genade-oomblikke met die Here te deel.

“Dit sal my leuse wees, nader my God by U”
Sing sy saggies, terwyl sy moedig by hom waak.
Vir jare kon hy skadu gee, maar sy tyd het opgeraak
Die wind ruk verwoed aan hom, krag het hy nie meer
Die ou boom gee mee; die wind triomfeer!

Kombersie

U sprei ’n reënkombersie oor ons land
Dankbaar ontvang ons uit U hand
Sagte reëns dring deur die droë sand
Elke druppel weerspieël die liefdesband
O Skepper van reënkombersieland.

Plantjies verrys, die gras so welig groen
Ek staan verwonderd oor wat Hy doen
God’lik liefde wat ons met Hom versoen
Met sorg en liefde soos net Hy regeer.
As wolkies voor die son inskuif
Moet hittegolf sy warm asem ophou
Mens en dier in liefdeskombersie toevou

Vat nie ons Rehoboth

Vat nie ons Rehoboth, roof nie ons ruimte,
Verag nie ons liefde, ons harte se warmte
Verdroog nie ons vrede, ons binneste kalmte
Ontneem nie ons bome, ons beskermende skadu
Vertrap nie ons rooi sand, ons sagte rusplek

Vroeg uit die vere, werk toe, so getrou
Manne wat vure helder, brandend hou
Vroue wat trots pot aan die kook hou
Met kinderpret vroegoggend in die lug
Verdwyn ou skoolsak se gewig op sy rug

Vat jy ons ruimte, vat jy ons Rehoboth
Hoor hoe huil die wind, geniepsig die koud
Saam staan, saam bid, bly steeds ons behoud
Roof jy ons erfenis, roof jy ons trots
God sal vir ons stry, Hy, ons ewige rots.

Woestynland

Dis hier waar mens en dier die pad versier
Motoriste toet en trek hul gesigte suur
Maar almal is vry, daar is hope plesier
By Water-is-life sjebien drink jy smaaklik jou bier
En by die “outdoor” slaghuis teen die kerk se muur
Sny die ou met die saaglem sy vleis na jou gier

Ja, in Namibië haal ’n ou man nog sy hoed vir jou af
En ’n jonge dogter groet uitbundig as sy draf
Daar’s vrede in jou sonsopkoms, kalmte oor jou vlakte
Waar die gemsbokkie doodluiters verby jou huisie stap
’n jagluiperd sy nek uitsteek en aan jou strooihoed hap
terwyl ’n klompie kinders sing en vrolik dans in ’n kring
Mamma los daai “fancy” kos, gee liefs mieliepap ’n kans
Laat my weer impulsief soos ’n kind vrypostig lag en dans

Êrens biggel ’n traan oor ’n stofbesmeerde wang
In Woestynland is daar ook onlus soos in enige ander land
’n Jakkkals huil en die ooswind sing sy droewige gesang
In die stilte hoor jy die seemeeu roep oor die strand
Hou my bietjie langer vas, land wat praat soos my hart
Skuif jou witbruin sandduin oor my huistoegaanpad
Hou my vas, Woestynland, Namibië sonskynland

Klik hier vir volledige inligting oor die kompetisie.
Klik hier om ander inskrywings te lees.

The post Huis, woning, tuiste: Louisa Beukes se inskrywings appeared first on LitNet.

Precious Bikitsha: "When something in my life was changing, my hair, too, had to undergo some form of change."

* * *

The weekend before schools opened I always spent at a salon having a hairstyle done that I had picked out. My mother had always given me the freedom to decide what hairstyle I wanted and so trips to the salon were a huge deal, because I would have spent a lot of time deciding what hairstyle to do next. I would gladly endure the pain of the relaxer burning my scalp, sitting on a high stool and having my hair washed, sitting under a hot dryer for what seemed like hours, and even enduring the hairstylist(s) pulling my hair and scalp in order to get my braids or extensions tight enough so that they would last longer. This was my choice and I would endure the pain that came with it.

The first day of school was always exciting for me. Yes, I loved school but this was not why I was excited to go back. Before I went back to school my parents and siblings would shower me with compliments and assure me of just how beautiful I looked and so I went to school excited to start the year or term with a fresh hairstyle which signified a fresh start and a brand-new me. I had internalised from a young age that when something in my life was changing, my hair, too, had to undergo some form of change. Most importantly, my hair signified ownership and I took great pride in it.

I have had many different hairstyles growing up and when I was in high school I decided to get dreadlocks, which meant that I would have a limited choice when it came to hairstyles, but that did not discourage me. I remember when I had just started my dreadlocks, going to the salon was such a pain because mine were short and were not as “locked” as the other dreadlocks that I had seen at the salon. This did not deter me – I carried on taking care of my hair and before I knew it I had grown my dreadlocks for five years and I was proud of them. People would assert what I had already known: my beauty and the glory of my hair that I washed and twisted every two weeks. My hairdresser understood me and we built a very good relationship. I don’t think I have to explain why one has to have a good relationship with one’s hairdresser.

At the end of my first year, after having struggled to find a hair salon in Cape Town that I could rely on to take good care of my dreadlocks, I decided to cut my hair off. I remember seeing the shock on my mother’s face as she walked in on me cutting my dreadlocks off strand by strand. I looked away and carried on cutting, because I had decided that it was time for change and I had also felt restricted by my dreadlocks. I wanted to try different hairstyles and I also wanted to do something symbolic after what had been a year of thinking deeply about my identity, my surroundings and the world in which I exist. I felt different and I wanted my hair to reflect that.

I had never anticipated that cutting my hair would force me to think deeply about beauty and the politics of hair and femininity. After I had cut my hair, many people asked why I had cut my long dreadlocks; some asked for my dreadlocks and some even consoled me saying that I still looked beautiful even with short hair. Having short hair forced me to look at myself without my hair and to claim that beauty that was not affirmed by what I saw in magazines, on television and on social media. I also decided to wear bolder lipstick to make my face bolder, and brighter. I felt that I needed to compensate for the lack of hair on my head and for appearing “less feminine”.

My cousin, Zizipho Ntobongwana, put up a status on Facebook recently that has taken up a lot of my thinking time. Her status was, “When black women use hair as a process of healing”. When I first saw this status it seemed poetic and abstract, but I asked her to expand on the thought and she explained how her hair was the one thing she has ever owned, she has always had the freedom to choose her own hairstyles from a young age, and it was an extension of her feelings and transitional period. She explained that when a woman is about to change an integral part of her life she changes her hair as well. For Zizipho and many others, changing one's hairstyle is a process of healing and renewal.

I thought about this and it made a lot of sense to me, and it is as if Zizipho knew that I needed to promise myself as the year came to an end that I would be different, better and start afresh. On 31 December I decided to cut my hair as I got ready for the new year. This was a binding promise between me and my hair that this year was going to be a good year.

As I enter this year, I am excited to try out new hairstyles, dye my hair bold colours and take care of my hair as a way of saying that I want to be bolder about who I am and to explore parts of myself that until now I have ignored.

* * *

La mpela veki phambi kokuba izikolo zivulwe ndandiyichitha ndihleli kwindawo ekwenziwa khona inwele, ndisenza inwele zam ndizikhethele ke phofu ukuba ndandifuna zibenjani. Ndisemncinci, umama wam wayesoloko endiyeka ndizikhethela indlela endandifuna uzenza ngazo inwele zam, lonto yayinduvuyisa kakhulu ibengathi andide ndifike kwindawo ezenziwa kuzo inwele. Ukunyamezela kwakulula ngenxa yokuba ndandizixelele ukuba ndizikhethele. Ndandiye ndithule xa nditshiswa yi relaxer okanye xa inwele zam zomiswa nge dryer okanye xa ndandihleli phezu kwesitulo esiphakamileyo, ndihlanjwa inwele. Nandingaziva nezo yure zininzi ndandizichitha ndisenzwa intloko, nditsalwa ngoosisi base salon ukuze inwele zingaphuncuki okanye zikwazi ukuhlala ixesha elide. Ndikhule abazali bam besithi “Nyamezela ntombazana, ubuhle buyasetyenzelwa” oko ndagcina lo ntetho yokunyamezela.

Imini yokuqala yokubuyela eskolweni ndandiyilangazelela kakhulu. Ewe, isikolo ndandisithanda kodwa ke ndandingavuyiswa kukubuyela eskolweni kuphela. Phambi kokuba ndiye eskolweni abazali bam kunye noobhuti bam babendincoma, bandipavele ngeyona ndlela, ndixelelwa ukuba ndimhle kakhulu. Ndandisiya eskolweni ndizithembile ukuba ndimhle ngokuba ndandiyixelelwa oko lonto ekhaya. Inwele ezintsha zazibonisa isiqalo esitsha, nomntu omtsha. Oko ndakhula ndicinga into yokuba xa utshintsha into ebomini bakho nenwele ngokunjalo nazo funeka zitshintshile. Kodwa okubalulekileyo, oko ndakhula inwele zam zizezam futhi ndizidla ngenwele zam.

Ndikhule ndisenza inwele ezahlukeneyo, ndicheba, ndirelaxer, ndifakela, ndibala ntoni na? Ndiye ndathi ndifikelela kwisikolo samabanga aphezulu, ndakhetha ukujija inwele zam ndibene dreads. Inwele ezijijiweyo zahlukile kwinwele ebendinazo ngokuba ngoku bendingakwazi ukuzitshintsha ndenze intlobo ngentlobo zezi style kodwa lonto zange indihluphe. Ndikhumbula ndisiya uyojija inwele esalon, ndijonge inwele zabanye abantu zona zinde kunezi zam futhi zijijekile; kodwa ke ndazixelela ukuba nam ngenye imini zizakukhula zibentle inwele zam. Ndizikhulise iminyaka esihlanu idreads zam, ndinebhongo ngazo futhi nabantu bendincoma ngenwele ezintle andandizikhathalele ndizihlamba ndizijija qho. Ndabane cham lokufumana umntu wenwele owayendazi futhi enomdla ngenwele, ibaluleke kakhulu ke into yokufumana umntu wenwele olungileyo; wonke umntu onenwele angakuxelela lonto.

Ndathi ndigqiba unyaka wam wokuqala edyunivesithi, emva kokusokola ukufumana umntu endimthembileyo owenza inwele eKapa ndakhetha ukuzicheba inwele zam. Ndikhumbula umama wam engena kwigumi lokulala ndizicheba ngeskere idreads zam ndabona apha kuye ebusweni ukuba akayiqondi kakuhle lento endiyenzayo. Ndavela ndajonga kude ndaqhubekeka nokucheba inwele zam ngokuba ndandizixelele ukuba ndidinga nje into entsha futhi ndandingakwazi ukwenza ezinye izinto ngenwele zam ngaphandle ngokuzijija nokwenza ke izi style kwange nwele zam ezi. Ndandifuna nento eyayibonisa ukuba ndingumntu owahlukileyo ngoku. Kulo nyaka ndafika edyunivesithi eKapa ndaqalisa ukucinga nzulu ngobomi bam, ukuba ndingubani kanye kanye, ndifuna ukuba ngubani kwelilizwe siphila kulo. Ndandiziva ukuba nditshintshile, futhi ndandifuna inwele zam zitshintshe zibonakalise lonto kanye.

Ukucheba inwele zam yabayinto eyandincedayo ndicinge ukuba thina bantu yintoni esiyibona intle emntwini, indima yezopolitiko kwindlela esibona ubuhle nenwele ngayo, ingakumbi imifanekiso esiyibonayo kwamaphepha-ndaba nakumabonakude. Ndaye ndacinga nento yokuba linenekazi. Awulilo xa inwele zakho zimfutshane? Abantu abaninzi babendibuza ukuba ndizichebele ntoni na inwele zam, abanye bazicele kuba babefuna ukuqala ukujija nabo abanye bade bandithuthuzela besithi “hayi kodwa usemhle ntombi”. Ukucheba kwam inwele kundifundise into yokuba mandizibone ndimhle, nangona obobuhle abubo obu bufunwayo komabonakude, kumaphepha-ndaba naxa sibukele ibeauty pagents. Kodwa ke nanku umnqa: ndaqalisa ukufaka ilipstick ukuzenza mhle. Ndandifuna ukulungiselela lento yongabina nwele.

Umzala wam uZizipho Ntobongwana wabhala into kuFacebook  abantu ababhinqileyo abamnyama basebenzisa inwele zabo njengento abphilisayo, ndathi ndiqala ukufunda lento wayeyibhalileyo ndacela ukuba ayicacise. Wandicacisela ngokuthi yena inwele zakhe yeyona nto owakhe wakwazi ukuthi yeyakhe, ayibange ngokuba nangoku wayesakhula wayekwazi ukuzikhethela esalon into wayeyifuna uyenza entloko, inwele zakhe zazibonisa into ezininzi ezifana nendlela oweziva ngayo ngeloxesha futhi nokuba ugqitha kwinqanaba elithile ebomini bakhe ngexesha elithile. Waphinda wacacisa ukuba xa umntu obhinqileyo ezakutshintsha into ebomini bakhe uye atshintshe nenwele zakhe. Inwele ziyindlela yokuzilolonga nokuzitshintsha kwabantu abaninzi abamnyama.

Ndathatha ixesha ndayicinga lento eyayithethwa ngumzala wam ndavumelana naye, yabangathi uZizipho wayeyazi ukuba bendidinga ukunqophisana nenwele zam ekupheleni konyaka ukuba ndizakutshintsha kulo nyaka umtsha, ndiqala ngokutsha ndibengumntu obhetele. Ngalamini yokugqibela yonyaka ndathatha isigqibo sokuzicheba inwele zam, ngendlela yokulungiselela unyaka omtsha. Yayisisithembiso phakathi kwam nenwele zam ukuba lo unyaka umtsha uzakuba ngunyaka wam.

Ndingena nje kulo nyaka umtsha, ndifuna ukwenza izinto ezahlukileyo kwinwele zam, ndifuna ukutshintsha nebala lenwele zam, ndizikhathalelele. Lo nto ayipheleli kwinwele kuphela, kodwa ndifuna ukubangumntu ozama izinto ezintsha, ndingazoyikiseli.

• Precious is a 21-year-old anthropology and international relations student who is passionate about hair and she shares her thoughts on how black women use hair as a form of healing.

The post On hair and healing appeared first on LitNet.

My huisie

Vasgekeer op die vlak tussen hoofpad en spoor
Waar Guy Fawkes- en oujaarsvuurwerke nog toor
Waar padgeraas vroegdag die voëlsang verdring
Met satire wat spot hoe ou keuses my dwing
Lê my hawe op reis na my binneste spasie
Vir veilige vasmeer veel eerder as grasie

Buiteligte wat snags maan en sterre laat verbleek
Word ‘n skans wat my hart se ontbloting versteek 
As die mure my soms met oorywer omvou
Laat die engte my weerloos die ruimtes onthou
Die portret van ’n bruidspaar in jare van seën
Hou wag oor ’n stuitige queensize vir een

As die oggendson krul om die Simonsberg-kruin
Warm strale die nagbed omskep in ’n tuin
As die koel Boland-briesie die donkerte stroop
Word my huisie ’n dankbare tempel van hoop
Bring dit langsaam die moed om weer vars te vertrou
Kruip my hart uit sy skadu en dans op my mou

Klik hier vir volledige inligting oor die kompetisie.
Klik hier om ander inskrywings te lees.

The post Huis, woning, tuiste: My huisie appeared first on LitNet.

Broedertwis
Albert Blake
Uitgewer: Tafelberg
ISBN: 9780624075172

Die noodsaak van rekenskap oor versweë trauma

1. Inleiding: Die swye van die tweede generasie ná oorlogstrauma

’n Belangrike verskynsel tans in die Afrikaanse boekemark is dat ongeveer ’n eeu en ’n dekade ná die Anglo-Boereoorlog daar drie niefiksieboeke oor die oorlog in twee agtereenvolgende jare verskyn het: Carel van der Merwe se Donker stroom: Eugène Marais en die Anglo-Boereoorlog (2015), Albert Blake se Broedertwis: Bittereinder en Joiner: Christiaan en Piet de Wet (2016) en Elsabé Brits se Geliefde verraaier: Emily Hobhouse (2016). Waar ek spesifiek skryf oor Blake se Broedertwis, wat ek, soos Van der Merwe se Donker stroom, aandagtig en indringend gelees het, is Brits se boek oor Emily Hobhouse die volgende op my leeslys. Ek kan my dus op dié tydstip nie gesaghebbend oor Geliefde verraaier uitspreek nie. Desnietemin lê dit voor die hand dat die drie boeke noodwendig ’n sekere aanklank by mekaar moet vind, gesien hulle so te sê gelyktydige ontstaan in die huidige tydsgewrig oor dominante figure wie se lewens deur die Anglo-Boereoorlog, weliswaar op verskillende maniere, maar nogtans intiem, met mekaar verweef was.

Dié boeke is nie geskryf deur historici nie, en nie net bedoel vir ’n selektiewe kontingent histories-geïnteresseerde lesers nie. Van der Merwe het aanvanklik ’n roman oor Eugène Marais beoog, maar sy navorsing oor die vrywel onbekende jare van Marais in Londen tydens die oorlog het gevra om ’n niefiktiewe weergawe van sy ondersoek. Hy is tans wel besig met sy doktorsgraad in geskiedenis aan die Universiteit Stellenbosch. Blake is ’n regsgeleerde wat as prokureur in Roodepoort praktiseer en wie se topverkoper, Boereverraaier, die draaiboek vir die film Verraaiers geïnspireer het. Elsabé Brits is ’n joernalis en haar boek oor Emily Hobhouse het skaars twee maande ná sy verskyning in Augustus 2016 reeds in Oktober van dié jaar sy tweede druk beleef.

’n Mens kan dus met ’n groot mate van sekerheid ’n skielike, onverwagte oplewing van hernude belangstelling in die Anglo-Boereoorlog konstateer en jou afvra waaraan dit toe te skryf is. Die skrywers van die drie boeke moes uiteraard put uit bestaande historiese bronne. Broedertwis sentreer om die verraad van Piet de Wet toe hy by die Britse mag aangesluit en as joiner aktief aan die oorlog deelgeneem het as vernaamste rede vir die vervreemding van sy broer, Christiaan. Blake haal dikwels aan uit die historikus AM Grundlingh se werk van 1999, Die “Hendsoppers” en “Joiners”: Die rasionaal en verskynsel van verraad. Dié verraad hang ten nouste saam met die verhouding van die “hendsoppers” en “joiners” met die Britse imperialiste in Broedertwis, en in Van der Merwe se Donker stroom is Marais se verhouding met die aartsimperialiste Alfred Milner en Percy FitzPatrick tydens sy vooroorlogse jare in Pretoria as redakteur van Land en volk ’n sentrale motief.

Die begrip tweede generasie kom uit die Tweede Wêreldoorlog en het ontstaan na aanleiding van die Holocaust (Engels vir “offer”), of Sjoa (Hebreeus vir “vernietiging”) en die gevolge daarvan vir die kinders van die oorlewendes van die Nazi’s se vernietigings­kampe. Op die lewenslange implikasies wat dit vir dié kinders gehad het, gaan Eva Hoffman in haar After such knowledge indringend in, maar wys ook op die las wat hulle opgelê is se ooreenkoms met die las wat alle nakomelinge in die generasie ná ontwrigtende gebeure moet dra: “The second generation after every calamity is the hinge generation, in which the meanings of awful events can remain arrested and fixed at the point of trauma; or in which they can be transformed into new sets of relations with the world, and new understanding” (2005:103). Kenmerkend van die “tweede generasie” is hulle swye, waarna Hoffman verwys as die “period of forgetfulness” oor die Sjoa in die vyftigerjare van die 20ste eeu wat eers in die 1970’s verbreek is (2005:84).

Die ouers van my generasie sou ’n mens kon beskou as die tweede generasie van die oorlewendes van die Anglo-Boereoorlog. Dit maak die generasie waartoe ek behoort, dan die derde generasie Afrikaners wie se grootouers die Anglo-Boereoorlog meegemaak het as klein of opgeskote kinders. Van my twee grootmoeders het ek van hulle ervarings gedurend die oorlog gehoor, maar van my ouers omtrent niks nie. My afleiding dat my ouers tot die swyende tweede generasie behoort het wat gebuk gegaan het onder hulle ouers se belewenis van oorlogs­trauma, het ek getoets aan enkele van my tydgenote, wat my afleiding bevestig het.

Die honderdjarige herdenking van die Anglo-Boereoorlog het ook sonder ophef verbygegaan.

TS Eliot

Die Anglo-Boereoorlog as ’n verskriklike werklikheid het sy eerste neerslag in die poësie gevind, waarby ek aan die slot van my artikel stilstaan. Dit is nie uitsonderlik dat Afrikaans sy volwassenheid deur sy gebruik as poëtiese werktuig verwesenlik het nie. ’n Taal vind sy emansipasie altyd volgens TS Eliot eerstens in poëtiese uitdrukking, en daarvoor voer hy oortuigende redes aan in een van sy gebundelde literêre essays, “The social function of poetry”. Hy skryf: “Through the Middle Ages to within a few years ago Latin remained the language for philosophy, theology and science. The impulse towards the literary use of the languages of the peoples began with poetry” (1969:19). Ek bring Eliot se uitspraak hier ter sprake omdat die oorlogsliriek die emansipasie van die Afrikaanse taal teweeg gebring het en aanvanklik die bewussyn van die Anglo-Boereoorlog by Afrikaners lewend gehou het.

Ná die neerslag van die Anglo-Boereoorlog in die Afrikaanse poësie was dit nie meer ’n kragtige impuls vir Afrikaanse digters nie, wat waarskynlik daarmee saamhang dat die werklikhede van die oorlog algaande uit die bewussyn van Afrikaners verdwyn het. Tereg wys Albert Blake in Boereverraaier op die “historiese geheue­verlies” waaraan die Afrikaners gely het oor die teregstellings van verraaiers deur die Boere wat die stryd voortgesit het (2010:14).

Dié geheueverlies was verantwoordelik vir die swye oor die oorlogstrauma wat nou blootgelê word in al sy aspekte deur skrywers soos Albert Blake, Carel van der Merwe en Elsabé Brits. Daarmee dwing hulle Afrikaners tot ’n nuwe besef van die Anglo-Boereoorlog, gestroop van illusies en idealisering.

Broedertwis word gekenmerk deur die helder betoog wat Blake uit ’n magdom gegewens opbou, sonder om ooit sy hooftema uit die oog te verloor: die konflik tussen Christiaan de Wet en sy jonger broer, Piet de Wet, tydens die Anglo-Boereoorlog wat hulle vervreemding veroorsaak het en nie ná die oorlog tot versoening gelei het nie. Blake motiveer sy keuse van dié onderwerp in sy voorwoord deur dit ’n “tragedie” te noem met “veel wyer implikasies as ’n blote familievete” (2016:vii). Sy doelstelling is om die invloed van oorlogstrauma op die De Wet-broers te ondersoek, sonder om voor te gee dat hy dit psigologies kan verklaar, maar met die voorneme om “te waak teen ’n oorvereenvoudiging van menslike gedrag” (xi).

By die aanpak van sy skrywe was Blake terdeë bewus daarvan dat hy ’n baanbrekende taak op hom geneem het, soos blyk uit sy uitspraak dat Afrikaners ná wat hul “in die Anglo-Boereoorlog deurgemaak het klaarblyklik nie maklik oor verraad geskryf het nie”. Hy vervolg: “Dit is nietemin merkwaardig dat daar nog geen omvattende werk verskyn het wat die broedertwis tussen Christiaan en Piet de Wet ontleed nie. Dalk was dit in die verlede ’n te sensitiewe onderwerp. Terwyl ek my navorsing gedoen het, is ek ook gereeld gevra waarom ek my besig hou met omstrede en pynlike onderwerpe uit die Afrikaner se verlede” (xiii). Die onuitgesproke pynlike gevoelens oor die twee uiterstes waarby die verraaier, Piet de Wet, teenoor sy broer, Christiaan de Wet, die bittereinder, in die oorlog te staan gekom het, pas perfek binne die swye van die tweede generasie.

Die skryf van hierdie artikel stel my voor die uitdaging om die magdom gegewens in Broedertwis saam te vat in ’n sinvolle geheel. My strewe is om in my samevatting reg te laat geskied aan die histories-gedetailleerde verhaal wat Blake boeiend vertel in uitstekende Afrikaans en ’n helder styl en, soos hy, eweneens te konsentreer op die vervreemding tussen Christiaan en Piet de Wet.

2. Die ontstaan van die onoorbrugbare kloof tussen twee broers

Blake beskryf die verloop van die twis tussen die De Wet-broers met die daarmee gepaardgaande vervreemding in ses dele, elk met ’n titel wat die belangrikste motief wat hy in dié bepaalde deel aan die orde stel, uitlig.

Met die titel van Deel 1, “Die duif en die valk”, wil hy die verskil in aard tussen Christiaan en Piet de Wet beklemtoon wat eers in die Anglo-Boereoorlog geblyk het. Om daarby uit te kom, wys Blake daarop dat albei broers op “militêre gebied meteoriese opgang gemaak het”: hulle het deelgeneem aan die Eerste Anglo-Boereoorlog en met die uitbreek van die Tweede Anglo-

Christiaan de Wet

Boereoorlog was Christiaan ’n gewone burger in die Heilbron-kommando en Piet ’n verkose veldkornet in die Bethlehem-kommando. Al twee broers sou “binne ’n verstommende drie maande ná die aanvang van die oorlog deur pres MT (Marthinus) Steyn as generaal aangestel word” (20). Op dié tydstip sou dit vir die twee generaals onvoorstelbaar gewees het dat hulle weë in die Tweede Anglo-Boereoorlog sou skei en hulle nooit versoen sou raak nie.

Teen die einde van 1900 het die Britse troepe hulle van die suidfront onttrek, terwyl die Boere onder die indruk was dat ’n groot offensief daar sou plaasvind. Piet de Wet was deel van die groep burgers wat lank daar vasgepen was sonder ’n ware oorwinning. Volgens Blake het hy op dié tydstip waarskynlik sy krygsenergie verloor (54). Op 1 Februarie 1900 is hy saam met sowat 1 000 burgers uit Colesberg onttrek om sy broer aan die wesfront te gaan help waar Piet Cronjé by Paardeberg vasgekeer was. Die Britse oorwinning en die Boere se vernederende neerlaag by Paardeberg was die keerpunt in die oorlog.

Van konvensionele teenstand teen die vyand in die Vrystaat was daar teen einde April, begin Mei 1900 nie veel sprake nie (56) en die kiem van die De Wet-broers se konflik was aanwesig in hulle opponerende siening van hoe die oorlog voortgesit moes word. Piet het aan konvensionele aanvalle uit stelling­names van voor geglo, wat “strategies fataal sou wees”, terwyl Christiaan guerrillaoorlogvoering toegepas het en die vyand in die rug geteister het (56, 57). Christiaan se briljantheid as guerrilla­vegter het hom reeds in sy leeftyd wêreldroem besorg, met die gevolg dat Piet al hoe meer in sy skaduwee geleef en gekwyn het.

Piet de Wet

Die aanwysing deur pres Steyn van Christiaan as opperbevel­hebber van die Vrystaatse magte het die volgende fase in die sage van die broedertwis ingelui. Piet het toe nog deelgeneem aan die stryd. Die rang van veggeneraal is op aanbeveling van ’n aantal offisiere afgeskaf en Piet is as assistent­hoofkommandant aangestel (86). Die benoeming van Christiaan deur pres Steyn as opperbevelhebber van die Vrystaatse magte het Piet, genl Jan Olivier en genl Marthinus Prinsloo se misnoeë gewek. Hulle het aangedring op ’n verkiesing om aan die onenigheid ’n einde te maak en 26 van die 32 offisiere het vir Christiaan gestem. Olivier het drie, Prinsloo twee en Piet net een stem gekry (85, 86). Die burgers se vertroue in Christiaan is onomwonde bevestig. Die uitslag van die verkiesing moes uiteraard vir Piet vernederend gewees het.

Christiaan het Piet as laerkommandant aangestel en Piet het sy broer se opdragte nagekom, maar hy is nie betrek by krygbeplanning nie en volgens sommiges het Christiaan hom selfs geïgnoreer (87). Toe Christiaan met 500 man suid van Lindley beweeg het om ’n Britse kolonne te onderskep, het hy Piet nietemin in bevel van die laer gelaat. Hulle is aangeval en net Danie Theron en sy manne se verbete agterhoedegeveg het verhoed dat die Boere deur die Britse oormag oorweldig is. Volgens oorlewering het Piet tydens dié Britse aanval verwoed teruggeveg, waarskynlik met die wete dat dit sy laaste geveg was (89). Die volgende oggend het Piet by die opstal op die plaas Blesbokfontein opgedaag waar Christiaan ontbyt genuttig het, eenkant met hom gepraat en hom meegedeel dat hy wil oorgee. In sy weergawe van die gesprek in sy opgetekende herinneringe, Die stryd tussen Boer en Brit, lui Christiaan se antwoord op sy broer se vraag of hy “kans sien om nog aan te hou veg” kort en saaklik: “Is jy gek!” (89).

Hoofstuk 8 van Blake se boek handel, soos die titel te kenne gee, oor “Piet de Wet, die hendsopper”: “Donderdag 26 Julie 1900 ry Piet de Wet die Britse linies by Lindley binne en gee hom oor aan ’n buitepos van die 1st Bucks Volunteers” (92) Sy optrede sou nie ongestraf bly nie en sy vrou moes magteloos toekyk hoe ’n groepie burgers ’n “strooptog op sy plaas uitvoer en al die perde en vee wegvoer” (93). Onder beskerming van ’n Britse ruitery het Piet op 28 Julie 1900 op Kroonstad aangekom, waar hy in een van die beste huise gehuisves is (94). Die middag van dieselfde dag woon hy ’n “sportbyeenkoms van die militêre personeel van die Skotse hospitaal in Kroonstad by” (95). ’n Groot menigte het mekaar om hom verdring, onder meer verslaggewers, en ’n mens kan aanneem dat dit ’n streling van sy ego moes gewees het. Dit was vir hom ’n nuwe begin van sosialisering en samewerking met die Engelse waardeur hy vir goed onder sy legendariese broer se skaduwee uit was.

Waar Blake die twis tussen Christiaan en Piet de Wet te midde van die gruwels van die Anglo-Boereoorlog blootlê, wil ek fokus op Piet se belangrikste konfrontasies met sy eie mense sedert sy aktiewe deelname aan die oorlog aan Britse kant.

Teen Desember 1900 het Piet geglo dat ’n georganiseerde vredesbeweging met genoegsame steun van vooraanstaande Vrystaatse Afrikaners die oorlog tot ’n einde kon bring. As antwoord op ’n brief kry hy toestemming van Kitchener om terug te keer na Kroonstad, waar hy ’n besoek aflê by Cornelia, Christiaan se vrou, wat tydelik onder Britse bewaking was. Hy kon haar nie tot sy standpunt oorhaal nie, maar het hom, inteendeel, vasgeloop in haar onwrikbare geloof in die voortsetting van die stryd. Sy het die Britse owerhede versoek om haar swaer nie weer by haar toe te laat nie (104).

Piet self het sy verwagtende vrou en kinders uit die oorloggeteisterde gebied onder Britse beskerming na veiligheid gehaal. Daarbenewens is hy deur bemiddeling van Milner, wat op hoogte was van sy klaaglike finansiële posisie, as kontrakteur aangestel om onder Britse bewaking gras te laat sny wat as hooi gedien het vir die trekdiere wat die vroue en kinders na die konsentrasie­kampe moes vervoer. So ’n besending hooi het hy geweeg en eiehandig by die Kroonstadse konsentrasiekamp afgelewer en is onmiddellik daarvoor betaal. Blake wys daarop dat Piet se kontrakwerk vir die Britte ’n “Judassonde” in die oë van “republikeinsgesindes” was (110, 111). Wat my as leser ook nie ontgaan het nie, is Piet se skynbare onverskilligheid omtrent die bydrae deur sy kontrakwerk tot die vervoer van vroue en kinders na die konsentrasiekampe, terwyl sy eie gesin hulle in veilige beskerming bevind het.

Cornelia de Wet, wat die bittereinder-mentaliteit met haar man gedeel het, maak weer haar opwagting in hoofstuk 14, “Die invloed van twee vroue”. In Julie 1901 is Cornelia saam met haar kinders na die Merebank-konsentrasiekamp gestuur, waar hulle tot die einde van die oorlog gebly het. Lord Kitchener het op 15 September van dié jaar ’n proklamasie uitgevaardig “waarin hy gedreig het om die Boereleiers lewenslank uit die land te verban tensy hulle die wapen neerlê” (150). Sommige van die vrouens wat hewig deur die proklamasie ontstel is, het onder druk van die Britse kampowerheid ’n petisie onderteken wat by die vegtende burgers aangedring het om oor te gee. Cornelia de Wet het die plek boaan die petisie wat vir haar handtekening bedoel was, oopgelaat, die petisie in stukke geskeur en op die grond gegooi, tot die ander vrouens se klaarblyklike verligting (150, 151).

Emily Hobhouse

Waar Piet de Wet besef het dat die oorlog op ’n einde sou wees “as die gees van die vegtende burgers se vrouens gebreek kon word” (176), het hy hom deeglik misgis met die mentaliteit wat baie van die vrouens met sy skoonsuster, Cornelia, gedeel het. Daarvan was hy getuie by sy besoek aan die konsentrasiekamp in Bloemfontein waar Emily Hobhouse humanitêre werk gedoen het. Ons dank ons kennis van wat presies daar gebeur het aan haar brief aan haar tante wat Blake aanhaal. Hobhouse skryf dat aan die einde van Piet se rede om die vrouens te oortuig van die wenslikheid om hul mans te oorreed om die wapen neer te lê, hy ’n sekere mevrou Botha in die gehoor geteiken en om haar ondersteuning gevra het. Sy het sy blik beantwoord, haar kop geskud en, gevolg deur die ander vrouens, die “wretched orator” alleen op die verhoog agtergelaat (176).

Uit Blake se boek blyk dit dat daar oor Piet se vrou, Sannie, nie soveel bekend is nie. Sy was nou eenmaal die vrou van ’n verraaier. Dit het Blake in sy strewe na objektiwiteit voor die moeilike taak gestel om ’n betroubare beeld van haar te gee. Hy kon nie daarin slaag nie, omdat hy hom op een bron moes verlaat, die dagboek van Oskar Hintrager, ’n Duitse vrywilliger by die Boere, wat dikwels by Sannie op Vinkfontein in die Lindley-omgewing gekom het voordat sy na veiligheid in Kroonstad verplaas is. Hintrager skryf dat sy haar menings vry uitgespreek het en “openlik oor die gevare wat die voortsetting van die oorlog volgens haar inhou”, gekla het. Hy het Sannie se hand in Piet se oorgawe gesien en skryf: “Cherchez la femme! Deurgrond die vrou: vir haar was huis en haard belangriker as die onafhanklikheid en die vaderland. (Dis nou die gevolg van al haar klagtes wat ek destyds so dikwels in haar huis moes aanhoor.)” (148).

Sannie de Wet was waarskynlik meer as net ’n klaagkous en die spreekbuis van haar man. Blake erken dat die rol van die Afrikanervrou in die Anglo-Boereoorlog “genuanseerder en komplekser” was as om haar man getrou te ondersteun (146).

Hintrager gee kennelik as simpatiseerder met die Boeresaak ’n vereenvoudigde siening van Sannie. Sy siening dat sy “huis en haard” gestel het bo die onafhanklikheid van die vaderland geld veel sterker vir haar man, Piet. Om in die fynste besonderhede te skryf oor die betekenis van die vrou in haar verhouding tot die oorlog, val egter buite die bedoeling van Blake se boek. Hy gaan hoofsaaklik daarop in as dit lig werp op Christiaan en Piet se twis, maar dan laat hy reg geskied aan die vrou se belangrikheid te midde van die oorlog wat om haar afspeel en haar op meerdere wyses as vrou en moeder intiem raak.

Dit was stiksienig van Piet de Wet om te glo dat hy die vrouens in die Bloemfonteinse konsentrasiekamp kon oortuig dat die Boere die vyandelikhede moes staak ter wille van vrede en dat hy hulle tot dié standpunt kon oorhaal. Die vrouens was immers woningloses en Piet was kennelik uit voeling met die pyn en die verset wat die vernietiging van hulle huise en die daaropvolgende wegvoering na konsentrasiekampe by hulle gewek het. Piet het reeds hooi na die konsentrasiekampe aangery en met die onversetlike houding van die Boervroue kennis gemaak in die Bloemfonteinse konsentrasiekamp. Indien hy net teoretiese kennis gehad het oor wat presies voorafgegaan het aan die vroue se transportasie, het hy met sy eie oë die geweld­dadige vernietiging van sy eertydse buurvrou, ene mevrou Van Niekerk, se huis op die plaas, Windbult, aanskou. Die oggend van

10 Desember 1901 het Piet saam met Britse troepe daar opgedaag en toegekyk hoe “deure en vensters van die plaashuis, asook meubels, met hamers en byle stukkend geslaan is” (200).

Blake haal die gesprek wat mevrou Van Niekerk met Piet gevoer het, uit die Engelse vertaling, Through shot and flame van JD Kestell se boek Met de Boeren-command’s aan. Terwyl die verskriklike toneel van die vernietiging van haar huis hom voor mevrou Van Niekerk afspeel, vra sy aan Piet of hy nie sien hoe die Britte die Boere ruïneer nie en op sy beurt stel hy aan haar die belaglike vraag: “And why do you ruin England so?” (201). Behalwe uit dié vraag spreek Piet se apatie verder daaruit dat hy in die ontstellende gebeure nog ’n geleentheid sien om mevrou Van Niekerk te probeer oorreed om aan die Boere te vertel dat hulle ’n verlore stryd voer. Haar kort en saaklike antwoord was dat sy nie so iets sou doen nie. Wat die gebeure des te tragieser maak, is dat haar seun, wat ‘n dag daarna kom ondersoek instel het na wat op die plaas gebeur, in ’n hinderlaag doodgeskiet is. Later dié dag het sy pa daar op sy seun se lyk afgekom (201).

3. Die einde van die oorlog en wonde wat nie heel nie

Aan die begin van 1900 was dit duidelik dat die Transvalers nie die stryd wou voortsit nie, maar Christiaan de Wet, geswore bittereinder wat hy was, het hom teen oorgawe verset. Dit moes nogtans vir hom duidelik geword het dat hy nie die onmoontlike saam met sy bittereinder-Vrystaters sou kon vermag nie en op die nippertjie het hy omgeswaai en tog die Vrede van Vereeniging op 31 Mei 1902 onderteken. Blake gee twee moontlike weergawes van wat hom daartoe kon beweeg het: ’n besoek van Louis Botha en Jan Smuts die vorige aand (234), of ’n besoek van genls De la Rey en Botha vroeg die oggend van die ondertekening (235).

Ná die vredesluiting het alle deelnemers aan die oorlog, passief of aktief, bittereinders of hendsoppers en joiners, van aangesig tot aangesig gestaan met die wydverspreide verwoesting wat die oorlog aangerig het. “Die verskriklike verwoesting in sy tuisdistrik, asook elders in die Boererepublieke, moes Piet de Wet oortuig het dat sy optrede tydens die oorlog reg was” (227). Dit was vir hom dan ook kennelik geen probleem om die groot dinee waarheen die vernaamste joinerleiers van die National Scouts en die Orange River Colony Volunteers genooi is, by te woon nie, so vroeg as in Junie na die oorlog. Aan dié dinee wat vir Piet maar net ’n “gebaar van versoening was”, het die bittereinders, gewikkel in ’n stryd om oorlewing, gewalg weens die “prag en praal” daarvan wat hulle as “banaal” beskou het (228). Tydens dié dinee in Pretoria het elke joiner langs ’n Britse offisier gesit. Daaroor sê Blake verder: “By die dinee lewer genl Ian Hamilton en die vier joinerleiers – Piet de Wet; Andries Cronjé, die leier van die Transvaalse National Scouts, SG Vilonel en die omstrede Jan Celliers – in Engels en Afrikaans toesprake waarin hulle mekaar se lof besing” (228).

Blake gaan nie in op wie dié Jan Celliers was wat die naam gedra het van die geëerde volksdigter Jan FE Celliers, wat algemeen bekend is net as Jan Celliers nie. Dit is die enigste hiaat wat ek in Blake se betoog kon vind. Die leser is vanselfsprekend nuuskierig oor wie dié Boer en wat die aard van sy omstredenheid was. Ek het Blake daarna gevra en sy antwoord in ’n e-pos lui: “Dié Jan Celliers is gelukkig nie die digter nie, maar ’n rampokker met ’n duistere verlede. Hy is reeds voor die oorlog in 1891 in die destydse Noord-Transvaal van moord aangekla en aan manslag skuldig bevind en tot gevangenisstraf met harde arbeid gevonnis. ’n Ander landdros het later na hom as ’n “regular scoundrel” verwys.” Die Engelse offisiere het hulle dus die lof laat welgeval sonder wete van “wat voor vlees zij in de kuip hadden”, om my ’n Nederlandse uitdrukking te veroorloof.

Piet de Wet was volkome uit voeling met die bittereinders. Die kloof tussen hom en Christiaan het onoorbrugbaar gebly. As opskrif by hoofstuk 10 haal Blake die skokkende woorde aan wat genl Chris Badenhorst Christiaan “hoor prewel het toe hy die nuus van Piet se oorgawe aan die einde van 1901 aan hom oorgedra het: ‘Het ek hom maar liewer doodgeskiet.’ Christiaan het die dreigement dat hy sy broer soos ’n hond sou doodskiet indien hy hom in die hande kry, later openlik herhaal” (113). Dié onderdrukte aggressie het tot uitbarsting gekom in die ontmoeting tussen Christiaan en Piet in die gewilde kroeg van die Grand Hotel in Kroonstad, wat die oorlogsverwoesting gespaar gebly het.

’n Jong Britse luitenant, Fuller Boney, vertel van dié ontmoeting in sy opgetekende herinneringe. Blake skryf dat dit “onduidelik is wat Christiaan as geheelonthouer in die kroeg gaan soek het en dat die ontmoeting tussen hom en Piet waarskynlik toevallig was” (238). Hy haal Fuller uitvoerig aan wat skryf dat ’n heftige rusie tussen die broers uitgebreek het wat in geweld sou geëindig het as daar nie tussenbeide getree is nie. Christiaan het daarop eers die Britse intelligensie-offisier wat by die kroegtoonbank gesit het en sy eertydse krygsgevangene was met die hand gaan groet voordat hy die kroeg verlaat het. “Waarskynlik wou hy daarmee te kenne gee ’n eertydse vyand is ’n groet waardiger as ’n verraaierbroer” (239).

Die vooruitsig by die Vrede van Vereeniging dat selfregering aan die oorwonne republieke toegeken sou word, het bygedra tot Christiaan de Wet se ondertekening van die vredestraktaat, al was dit hoe onwillig. Sy hoop is nie beskaam nie. “Met die Liberale Party se bewinds­aanvaarding in Brittanje […] is selfregering aan die Transvaal en die Oranjerivier­kolonie toegeken” (264). Daarmee is die eenheid van die Afrikaners nie verseker nie en die broedertwis tussen die De Wet-broers nie besleg nie. Die ontwaking van Afrikaners in die Kaapkolonie het momentum ontwikkel en gelei tot meerdere kongresse, wat die aanleiding was tot die stigting van die Orangia Unie-party in Bloemfontein in 1906. As teenvoeter daarvoor is die Britsgesinde Konstitusionele Party in 1907 gestig, eweneens in Bloemfontein (264).

Piet de Wet het die Konstitusionele Party nie openlik gesteun nie, miskien omdat dié party net in Bloemfontein met sy sterk Engelssprekende basis kandidate gestel het. Hy het hom geskaar by dié plattelandse afvalliges en besluit om as onafhanklike kandidaat die verkiesing in Lindley, sy tuisdistrik, aan te durf, maar is verpletterend verslaan (265, 266). In 1907 is “’n onwillige Christiaan met moeite oorgehaal om hom as kandidaat van die Orangia-Unie in die kiesafdeling Vredefort verkiesbaar te stel” (268, 269). Hy het ’n wegholoorwinning behaal en minister van landbou in die kabinet geword. Oor sy bekwaamheid as minister maak Blake melding dat verskil van mening daaroor bestaan (269), maar nogtans blyk daaruit dat Christiaan nog ’n aktiewe lewe in diens van sy volk gelei het, terwyl sy broer Piet ’n uitgeworpene geword het.

Piet se onderdanigheid aan die Britte het uiteindelik gelei tot sy ontkenning van Britse onmenslikheid. Blake haal aan uit ’n berig in die Wangani Chronicle van 22 April 1902, waarin goedkeurend uit ’n toespraak van Piet aangehaal word: “He rejoiced, he said, to bear testimony to the truth and to thank God that, if he and his countrymen had lost their independence, they lost it to a Government that ‘treats us as well as can be wished’” (206). So ’n uitspraak is in skreiende teëspraak met Piet se herhaaldelike regverdiging dat hy die wapen neergelê het om ’n einde aan oorlogslyding en -vernietiging te maak. Hoe maak ’n mens ’n einde aan lyding wat jy ontken? Piet se blatante ontkenning van Britse wandade herinner die leser weer daaraan dat hy ’n gevoellose ooggetuie was van die vernietiging van sy buurvrou Van Niekerk se huis kort ná sy voortydige oorgawe en toe reeds, teen alle redelikheid in, beweer het dat die Boere “Brittanje ruïneer”.

Piet se apatie ten opsigte van die smart van sy mense, veral van die vroue in die konsentrasiekampe, is moeilik verklaarbaar en Blake waag hom tereg nie aan ’n sielkundige interpretasie daarvan nie. Dit bly ook ’n ope vraag of Piet hom sy verguising as verraaier aangetrek het. Volgens hom wou hy net die vrede bespoedig. Daarnaas het hy daarop gewys dat ’n “geldige Vrystaatse regering ten tyde van sy optrede nie bestaan het nie” en Blake konstateer dat “onlangse navorsing sy standpunt in ’n mate ondersteun” (211). As argument teen dié beskouing wys Blake in hoofstuk 17, “Regtens skuldig, moreel verwytbaar?”, daarop dat die Romeins-Hollandse reg die “algemeen geldende reg” in die Boererepublieke was “tot en met die oorgawe van genl Marthinus Prinsloo op 30 Julie 1900” (212). Toe eers het die verkose Volksraad nie meer gefunksioneer nie en “was daar dus nie meer ’n geldige Vrystaatse staat nie” (214). Vir die bewyse van Piet se verraad kan volgens Blake dus op ’n “hoogsgevorderde regstelsel gesteun word” (212). Hy gee die volgende weergawe van dié dade waaraan Piet de Wet volgens hom regtens skuldig was: “Piet het onder meer sonder toestemming met die vyand onder­handel, hom oorgegee, vertroulike militêre inligting verskaf, die oorlogspoging daadwerklik met die pogings van die vredesbeweging teëgewerk en uiteindelik die wapen teen sy eie mense opgeneem” (213, 214).

Die vraag na wat die Boere, en veral die bittereinders, gemotiveer het om die stryd vir die vryheid van die Boererepublieke met die magtige Britse Ryk aan te gaan, beantwoord Blake deur te verwys na die Boere se geloof: “(H)ul vryheidsstryd was ’n geloofsaak”: die bittereinders het geglo dat “God aan hulle kant was” en om vroeër oor te gegee het, sou daarop neerkom “dat hulle hul geloof moes verloën” (212). In dié geloofsoortuiging is hulle versterk deur hulle oortuiging dat aan ’n vyand wat ’n verskroeide-aarde- en konsentrasiekampbeleid voer, nie oorgegee kon word nie. Direk in teenstelling met hierdie oortuiging regverdig Piet sy oorloop na die Britte “in ’n ope brief wat hy op 11 Januarie 1901 aan Christiaan rig” ook as uitkoms van sy geloof.

Met die ter sprake bring van die Boere se geloof waarbinne vir hulle as Calviniste die Bybel die sentrale plek inneem, stel Blake een van die belangrikste en mees kontroversiële kwessies ten opsigte van die oorlog aan die orde. Blake haal die brief van Piet de Wet aan Christiaan in Engels aan waaruit ek sy uitsprake met betrekking tot die onversoenbaarheid van die De Wet-broers in Afrikaans weergee. Piet verklaar dat hy nie een van die dapperste soldate was nie, maar so goed as hy kon geveg het totdat hy ingesien het dat hy nie langer verantwoordelik kon wees vir die verlies aan lewens in ’n hopelose oorlog nie. Dit was vir hom duidelik dat die Here sy hand teen hulle gekeer het en hy het hom afgevra aan watter dade hulle skuldig was dat ’n regverdige God dit gedoen het. In die eerste plek het hy ingesien dat die verklaring van die oorlog teen ’n ryk 20 keer so sterk soos hulle in stryd was met God se Woord met verwysing na Lukas 14:31 (166). Dié teks waarmee Piet sy afvallige optrede regverdig, lui: “Of watter koning wat in ’n oorlog betrokke raak, sal nie eers gaan sit en oorweeg of hy met sy tien duisend man sterk genoeg is om die ander een teen te staan wat met twintig duisend teen hom optrek nie? Anders stuur hy ’n afvaardiging om vredesvoorwaardes te vra terwyl die ander een nog ver is.” Piet siteer dié teks buite konteks van Jesus se vermaning aan sy dissipels dat hulle die prys moet bereken wat dit hulle kan kos om Hom te volg.

Dit is dus nie vreemd dat Christiaan die teks waarop Piet hom beroep, nie as van toepassing op sy stryd in die Anglo-Boereoorlog beskou nie. “Vir hom het die voorbeeld van die Ou-Testamentiese Gideonsbende wat die onmoontlike teen ’n oormag vermag, eerder gegeld” (166). Nogtans het Piet en Christiaan de Wet hulle albei skuldig gemaak aan manipulasie van die Bybel deur tekste buite konteks aan te haal om hulle diverse standpunte te regverdig. Dit is, helaas, ’n praktyk wat vandag nog wyd voorkom by Bybelvaste Afrikaners wat beter behoort te weet.

Die bewondering vir Christiaan de Wet het sy hele leeftyd lank geduur en daarna. Blake stel dit as volg in hoofstuk 21 in Deel 5 van sy boek, “Onversoenbare naoorlogse jare”: “Hy is op die hande gedra, selfs nadat hy hom in 1914 aan ’n wederregtelike opstand teen die staat skuldig gemaak het” (220). Met Blake se interpretasie van die Rebellie van 1914 is ek dit prinsipieel eens: Dit was ’n opstand teen die wettige regering van die land en ’n tragedie wat die Afrikaners se vervreemding van mekaar net vergroot en verdiep het. Dit het reeds ná die oorlog gelei tot die stigting van verskillende gemeentes binne die NG Kerk, en ná die Rebellie is die kerktwis nog hoër opgestook. Die tragiek van die Rebellie spreek die sterkste uit die hoë prys wat Christiaan de Wet self betaal het.

“Ná die besluit van die Botha-regering om Duitswes binne te val het die een krisis vinnig op die ander gevolg. Herhaalde geleenthede om die dreigende opstand te keer, is verspeel” (274). Christiaan met sy rebelle het ná die besetting van Vrede suidwaarts beweeg en die “opstand het ook al gaande gewelddadiger geword …” Op 8 November 1914 “sneuwel Christiaan se belowende seun Danie saam met nog nege rebelle by Doornberg naby Winburg. Christiaan self ontkom ternouernood aan die dood – ’n opslagkoeël wond hom lig in die gesig en sy perd word doodgeskiet” (275). Saam met sy oorgeblewe groepie word hy op 1 Desember 1914 op die plaas Waterbury naby die grens van Betsjoeanaland (die huidige Botswana) deur regeringsgroepe gevange geneem (279). Op sy vraag aan hulle of hulle Engelse of Afrikaners is, het hulle geantwoord “Afrikaners” en het hy verlig gesê: “Goddank, dan het die Engelse my nooit gevang nie” (279). Die bittere ironie het hom ontgaan dat sy eie mense hom gevange geneem het.

Christiaan is in die Johannesburgse Fort en die Bloemfonteinse tronk aangehou. Hy is verhoor, aan hoogverraad skuldig bevind en naas ’n boete tot ses jaar gevangenisstraf gevonnis. Ná ’n jaar is hy op parool vrygelaat. Blake meld dat etlikes hom tydens die Rebellie veroordeel het, maar dat dit uiteindelik geblyk het “dat hy niks van sy hoë aansien ingeboet het nie” (281). Christiaan het sy aktiewe lewe tydens sy parooljare en daarna voortgesit tot op sy brose ouderdom. Van sy plaas naby Memel in die noordoos-Vrystaat het hy getrek na ’n plaas by Edenburg in die suid-Vrystaat voordat hy terug is na die plaas Klipfontein by Dewetsdorp, waar hy grootgeword het. Hy is op 3 Februarie 1922 daar oorlede (298).

Christiaan de Wet se graf is “in die indrukwekkende ommuurde ringgebied” van die Nasionale Vrouemonument in Bloemfontein (298), terwyl Piet de Wet se oorskot vir meer as vier dekades in ’n ongemerkte graf in Lindley gerus het “totdat van sy klein- en agterkleinkinders ’n grafsteen laat oprig het met die eenvoudige opskrif ‘In Liefdevolle Herinnering Aan Ons Vader’” (298, 299). Dié twee grafte verteenwoordig die teenpole van verering en verguising wat die deel was van twee broers in en ná die Anglo-Boereoorlog en van hulle twis wat nooit bygelê is en tot versoening gelei het nie.

Die Nasionale Vrouemonument in Bloemfontein

Dit bring ’n mens noodwendig by die kwessie van vergifnis. Blake skryf: “Vir Christiaan is daar geen vergifnis vir joiners nie, al is dit ’n belangrike beginsel van die Christelike geloof. Dat hy nie gedink het dit bots met sy geloof nie is waarskynlik ’n aanduiding van sy onbuigsaamheid” (116). As bevestiging haal Blake Christiaan direk aan: “Ons is nou wel almal sondaars, maar ’n sonde soos landsverraad sou ek nie eens ’n dag mee kon saamleef nie” (116). Blake het begrip vir Christiaan se onbuigsaamheid en besef dat met die verkeerde aanslag bittereinders nie tot ’n gees van vergewensgesindheid oorgehaal kon word nie. Hy sê van Piet de Wet en ds Hercules du Plessis dat hulle in ’n brief aan The Bloemfontein Post “byna in ’n gees van selfvoldane gesag ’n beroep op almal doen om mekaar te vergewe en hande te vat” (230). Die brief is myns insiens ’n onbedekte belydenis van pro-Britse sentimente onder die skyn van Christelike vergifnis, boonop in Engels, en met ’n beroep op God se wil wat dié sentimente bevestig: “God, who rules the destiny of nations, has willed that the Union Jack shall fly over South-Africa” (231).

Ek glo dat die moontlikhede en grense van vergifnis ’n kardinale kwessie vir die oorlewendes van ’n oorlogstrauma is. Waarskynlik glo ek sterker as Blake aan die grense, maar ek onderskryf sy herhaalde uitspraak dat indien ’n later generasie oor alle sensitiewe kwessies in verband met ’n oorlogstrauma wil oordeel, hulle dit verantwoordelik en verantwoord moet doen. In ’n veranderde land, volk en gemeenskap kan maatstawwe van die hede nie klakkeloos toegepas word op sensitiewe gebeure in die verlede nie, soos Blake beklemtoon.

Albert Blake (Foto: Naomi Bruwer)

4. Die konfrontasie met ontluistering van die Anglo-Boereoorlog met verwysing na die neerslag daarvan in die Afrikaanse oorlogsliriek

Hoofstuk 3 van Deel 1 van Blake se boek lui: “Oorlog: die vloek van die mensdom”. Dit is inderdaad wat oorlog is, en oorlogsgebeure is altyd gruwelik of grens aan die gruwelike. Dis op die gruwels van die oorlog dat Christiaan en Piet de Wet verskillend gereageer het. Dié gruwels het uit die Afrikaner se geheue verdwyn, soos Blake tereg beweer: “Onder die magdom niefiksiewerke oor die slagveldgeskiedenis van die Anglo-Boereoorlog is daar, interessant genoeg, min eerstehandse vertellings wat die gruwelike werklikheid van die liggaamlike en geestelike verminking van die oorlog eksplisiet uitbeeld. Die meeste boeke (soos die rits herinneringe deur oudstryders wat in die 1930’s gepubliseer is) is grootliks ’n geromantiseerde of feitelike relaas van gebeure, waarin die gruwels van die slagveld eerder vermy word” (2016:127).

Blake se blootlegging van dié gruwels was vir my as letterkundige die stimulus om my opnuut te vergewis van die neerslag daarvan in die Afrikaanse poësie onmiddellik ná die Anglo-Boereoorlog, toe die Afrikaanse taal in die oorlogsliriek volwassenheid bereik het. Dit was die oorlogsgedigte van die sogenaamde Driemanskap, Jan Celliers, Totius en C Louis Leipoldt, wat die vermoë van Afrikaans bewys het om nie net aan die geestige uitdrukking te gee nie, maar ook aan die tragiese en pynlike wat behoort tot die menslike soort – die “human condition”.

Om my te vergewis van hoe die Afrikaanse oorlogsliriek literêr beoordeel is, het ek bewus G Dekker se Afrikaanse literatuurgeskiedenis geraadpleeg, waarvan die eerste druk in 1935 verskyn het en ek self die “sesde, om- en bygewerkte druk van 1961” besit. Dekker staan as lid van die “tweede generasie” te na aan die Afrikaanse oorlogsliriek om dit vanuit ’n afstandsperspektief slegs aan die hand van bopersoonlike, literêre maatstawwe te beoordeel. Sy beoordeling van die oorlogsliriek is van besondere betekenis vir die tema van hierdie artikel: die Anglo-Boereoorlog as die skrikwekkende gebeure wat dit was.

Tereg wys Dekker daarop dat die “Driemanskap” nie ’n “groep vorm met ’n gesamentlike strewe literêr of andersins nie”, alhoewel vir al drie digters die Anglo-Boereoorlog ’n “bron van hulle kuns was” (60). Hy beklemtoon die verskil tussen die drie digters vanuit elkeen se verskillende “digterpersoonlikheid” en dié “digterpersoonlikheid”, by implikasie die digter as mens, het ’n beduidende invloed op Dekker se evaluering van hulle werk.

Dekker bespreek eerstens Celliers se oorlogsliriek en is reg in sy siening van Celliers as “vaderlander” wat “veral weemoedig terug dink” aan die “idilliese huislike geluk wat deur die oorlog verwoes is en in ‘Die kampsuster’ hoor ons van die lyding in die kampe” (64). Ons hoor hierdie lyding egter by monde van ’n sterwende moeder wat dit rustig vertel aan die verpleegster wat haar in haar sterwensuur bystaan en aanskouer was van die sterwe van haar drie klein kindertjies. Sy dink ook terug aan die murasie van haar afgebrande huis “waar almal so saam was om moeder haar skoot;/ maar ver van die huis en verstrooi deur die land,/ rus almal tog saam in die Here se hand.” Wat ons hoor, is nie die stamelende sterfbedtaal van ’n beproefde moeder nie, maar die stem van Jan Celliers, die vaderlander, van buite ’n konsentrasie­kamp.

Totius

Totius studeer aan die Teologiese Skool in Burgersdorp, waar hy in 1899 die proponents­eksamen aflê. “Met die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog gaan hy as veldprediker saam met die Boere-kommando’s, maar in 1900 vertrek hy na Nederland vir verdere studie aan die Vrije Universiteit, Amsterdam, waar hy in 1903 die doktorstitel behaal” (67, 68). Dekker beskryf Totius as “die ontroerde peinser oor die raaiselvolle smartlikheid van die lewe, om tot weemoedige berusting te kom in die Raadsplan van sy Skepper wat hy daarin bespeur” (68, 69). As Calvinis kon Totius vanuit so ’n lewensbeskouing nie heftig, hartstogtelik, intens die smarte verwoord van die Anglo-Boereoorlog nie. Die oorlog was ook nog lank nie verby toe Totius die land verlaat het nie en dit is myns insiens ook ’n rede waarom die oorlog by hom nie in aangrypende belydenisverse uitdrukking gevind het nie. Hy het nie in die werklikheid of in sy verse van aangesig tot aangesig voor die oorlog te staan gekom nie.

Totius se bekendste oorlogsgedig, “Vergewe en vergeet”, gaan dan ook aan die smarte van die oorlog verby om die herrysenis van die gebroke Afrikanervolk te verwoord. Die Afrikanervolk is die “doringboompie” langs die pad wat deur die “ossewa” as simbool van die Britse Ryk met sy “swaar wiele” platgery word, maar weer sy kroontjie oplig en genees deur die “salf van eie gom”, al laat die wonde ’n “merk” wat deur die jare “groter word”. Die simbolis Totius het kennelik nie ingesien dat om die “ossewa” beeld van die Britse Ryk te maak, strydig was met die gevestigde simboliese betekenis van die ossewa as simbool van die Afrikaners ná die Groot Trek en hulle vestiging in die noordelike Republieke nie.

Dis verbasend dat Totius dit nie ingesien het as digter van sy uitgebreide gedig “Die lied van die ossewa”, waarin hy die ossewa as beeld van die Afrikanervolk ontgin nie. Die ossewa is die spreker in die vers en begin sy lied met die reël: “Hoor hoe sing ek my lied as die osse so stap” en vertel dan van sy samehorigheid met die trekker deur verskillende fases van die geskiedenis. In die tweede strofe dra hy die “bruidegom” noordwaarts om by implikasie ná sy huwelik die land mak te maak, terwyl hy, die ossewa, sy “taak verlig”. In strofe 3 beskut sy tentjie die trekker se kroos en in strofe 4 “begelei” sy “klaagtoon” die trekker se “psalm” tydens die “rampe” wat hom tref, maar vervoer hom weer ná die “stryd met Dingaan” na ’n “geweste van rus”. In die voorlaaste strofe is die ossewa “hees” as sy “geluid” “gesmoor” word deur die “nare geklaag” uit sy “tentjie”. Dit kom van die vrouens en kinders van wie die ossewa weet dat hy met hulle na die konsentrasiekampe onderweg is. Die slotkoeplet lui: “Want ek rol, ek en honderde waens met my,/ na die plek waar die vrouens en kinders gaan ly.”

Totius se oorlogsliriek het vaderlandse verse geword wat nie ’n vorm kon vind om tans nog te ontroer as poësie nie. Sy bekendste oorlogsgedig, “Vergewe en vergeet”, doen vandag met sy simboliek en sentimente vals aan. Die gedig slaag nogtans in so ’n mate dat dit as komponent in die oorlogsliriek van die Driemanskap ’n sekere waarde en betekenis behou. Dit is meer as wat gesê kan word van “Die lied van die ossewa”. Die ossewa is ’n onoortuigende spreker van ’n lang-uitgerekte relaas oor die Afrikaner se trek na die noorde en sy rol as vervoermiddel van die vroue en kinders na die konsentrasiekampe. Dit is simptomaties van ’n digter wat die Anglo-Boereoorlog ten slotte net kon sien in die lig van die volkswording van die Afrikaner.

Tereg noem Dekker Leipoldt die “boeiendste figuur van die Driemanskap”. In sy vergestalting van dié boeiende individualis gee Dekker ’n uitvoerige samevatting van die eienskappe wat hom en sy werk kenmerk: sy “hartstogtelikheid”, “spontaneïteit” en “vryheid van konvensie” (82). Leipoldt was tydens die Anglo-Boereoorlog “oorlogskorrespondent vir ’n groot aantal oorsese Republikeinsgesinde koerante” (82) en dus ooggetuie van die lyding voordat hy in 1902 na Europa is om in Londen in die medisyne te studeer (81). Sy oë het dus gesien wat Totius in Amsterdam nie kon sien nie, en waarop Celliers in sy oorlogsgedigte ook nie fokus nie, al het hy in die woorde van Dekker “die mauser opgeneem vir die vryheid en geveg tot die bittere einde” (60).

C Louis Leipoldt

Leipoldt bevestig self sy oorlogsliriek as ’n ooggetuieverslag in die “Voorrede” tot sy eerste bundel, Oom Gert vertel en ander gedigte, wat in 1911 verskyn het: “Die meeste van die gediggies is gemaak geword toen ik nog half flou was met die skok van die oorlog, en toen die donder van die Engelse kanonne snog altijd in mijn ore was” (Dekker 1961:83). Die bundel, en in besonder die titelgedig, “Oom Gert vertel”, was by verskyning reeds ’n hoogtepunt in die Afrikaanse poësie en is dit nog tot op hede. Dekker se beoordeling van Leipoldt se oorlogsliriek waarvolgens hy uitgaan van die “digterpersoonlikheid” is in twee opsigte veelbetekenend: enersyds spreek hy sy lof vir Leipoldt uit en andersyds sy kritiek: “Geen Afrikaanse digter wat sy smart oor die oorlogsleed so onmiddellik, so hewig vertolk as die digter van Oom Gert vertel nie, maar ook geen Afrikaanse digter wat so ver van sy volk af gestaan het as hierdie kosmopoliet nie” (1961:83).

Die essensie van Dekker se beskouing van Leipoldt as volksvreemd wat lê aan die grond van al die vergesogte redes vir dié opvatting, is dat die digter kennelik nie meegevoer is in die euforie van Afrikaner-nasionalisme wat ná die Anglo-Boereoorlog steeds meer momentum gekry het nie. Volgens Dekker het hy bly steek by die “tonele en episodes van lyding” waarvan hy getuie was en nie verder gekyk na wat die toekoms vir die Afrikanervolk inhou nie (1961:85). Dekker kanselleer die hoë waardering wat hy uitgespreek het vir Leipoldt se oorlogsliriek met ’n verbysterende stelling: “Waarskynlik sou soortgelyke ervarings in ’n ander land onder ’n ander volk dieselfde emosionele reaksie by hom uitgelok het” (1961:85). Daarop kan die enigste redelike antwoord lui: Lyding is lyding en dit sal ’n digter kan aangryp of dit die lyding van sy eie of ’n ander volk is.

’n Korrektief op Celliers se sterwende moeder wat so ’n rustige gesprek met die verpleegster in die konsentrasiekamp voer, is Leipoldt se gedig “In die konsentrasiekamp”, waarin hy die toneel wat binne-in so ’n kamp afspeel, oortuigend vasvang asof hy dit met sy eie oë aanskou het, wat waarskynlik die geval was, geoordeel aan die datering by die gedigtitel, Aliwal-Noord, 1901. Ek volstaan met die aanhaal van enkele sprekende reëls: “Hier struikel die kind wat te vroeg was gebore;/ hier sterwe die oumens, te swak vir die stryd;/ hier kom ’n gekerm en gekreun in jou ore;/ hier tel jy met angs elke tik van die tyd …” En kan ’n mens jou ’n wranger lydingsgedig in enige taal voorstel as Leipoldt se “’n Nuwe liedjie op ’n ou deuntjie”, waarin die moeder haar kind aan die slaap wieg; die slaap waaruit hy nie wakker sal word nie. Ek haal die eerste vier en die laaste twee reëls van die slotstrofe aan:

Siembamba Siembamba,
Mame se kindjie, Siembamba!
Kinkhoes en tering, sonder melk,
Bitter vir jou is die lewenskelk!
Daar is jou plek, by die graffies daar –
Twee in een kissie, ’n Bruilofspaar!
…

Vou maar jou handjies dig tesame,
Sluit maar jou ogies en sê – ame.

Ten slotte kom ek ná my kort ekskursie deur die Afrikaanse oorlogsliriek by Blake se ontsluiering van die versweë traumas van die Anglo-Boereoorlog in Broedertwis. Sy ontsluiering is wesenlik ’n ontluistering: van die onbeslegte twis tussen die vereerde genl Christiaan de Wet en sy verguiste verraaierbroer, Piet, wat hy in al sy haat en verbittering blootlê, en van die verskrikking en gruwels van die Anglo-Boereoorlog. Sodoende maak Blake korte mette met die romantisering en idealisering van die oorlog en die mite van Afrikanereenheid. Eweneens vernietig Carel van der Merwe in Donker Stroom al die illusies in verband met Eugène Marais: hy was nie ’n taalstryder nie, al was sy gedig “Winternag” van deurslaggewende belang in die Tweede Afrikaanse Taalbeweging; hy was die vlotste in Engels en hy was ’n boesemvriend van Alfred Milner.

5. Die Anglo-Boereoorlog in die hede

Die Anglo-Boereoorlog laat sy invloed tot in die hede geld. Blake se voorbeeld daarvan in sy Nawoord is ’n opmerklike geval. Max du Preez wou in sy rubriek in Die Burger Piet de Wet rehabiliteer, maar Blake se oortuigende betoog daarteen is dat die verlede nie ongedaan gemaak kan word deur ’n bevooroordeelde joernalis binne hedendaagse konteks nie. Die hede kan nie met maatstawwe van die verlede gemeet word nie (304). Ook sê Blake tereg dat Afrikaners van vandag nie by die Afrikanernasionalisme soos die strydvaardige Christiaan de Wet dit tydens die Anglo-Boereoorlog verpersoonlik het, kan aansluit nie. Maar daarnaas wys Blake op die wesenlike belang vir Afrikaners van kennis van die verlede, veral ook van die Anglo-Boereoorlog: “Om dié tragiese tyd te ignoreer sal ons ons wortels ontwrig. Ons moet weet waarvandaan ons kom” (305).

Waarby bring dit ons? Eerstens dat ons nooit weer ’n geïsoleerde bestaan in die nuwe Suid-Afrika kan voer nie. Ons leef in ’n wêreld wat klein geword het en waarin ons voortdurend grense oorsteek, met die gevolg dat Afrikaners die moontlikheid van verskillende identiteite het om optimaal in ons “global village” te funksioneer. Die eie taal is egter die belangrikste merker van identiteit, en dit geld nie net vir Afrikaners nie, maar vir alle volke: ons herken aan die taal wat mense praat die land waarvandaan hulle kom.

Sonder die taal as merker van sy identiteit word die voortbestaan van ’n gemeenskap en ’n volk bedreig. Voor die Anglo-Boereoorlog was geskrewe Afrikaans ’n onbeholpe Nederlands wat dit begryplik maak dat Eugène Marais Engels as spreek- en skryftaal verkies het en dat selfs Leipoldt sy oorlogsgedigte aanvanklik in Engels geskryf het. In die oorlogsliriek, gebore uit die tragiek van die Anglo-Boereoorlog, het Afrikaans volwassenheid bereik. Dit is die onbetwisbare waarde van die Afrikaanse letterkunde, poësie en prosa, wat vandag nog aan die taal sy waarde en aan sy sprekers met goeie reg hulle trots gee. By die belangrike komponent niefiksie in Afrikaans hoort nou ook die onlangse boeke oor die Anglo-Boereoorlog, waarvan Blake se Broedertwis die onderwerp van hierdie artikel is.

Blake stel ten slotte die vraag: “Het die Afrikaner die Anglo-Boereoorlog nie dalk nog altyd verkeerd geïnterpreteer deur die swaarkry en smart van die oorlog in die eerste plek in ’n heldestryd te omskep nie?” (307). Daarop wil ek bevestigend antwoord. Sy ontsluiering van versweë trauma dwing die leser tot ’n eerlike konfrontasie met die oorlog as die tragedie wat dit was. Dis ’n konfrontasie wat vra om vernuwende denke en ’n vermyding van die foute van die verlede. Dit stel Afrikaners voor die uitdaging om daarvan sin te maak vir die lewe in ’n veranderende land en wêreld.

Waar die tragedie van die Anglo-Boereoorlog neerslag gevind het in die poësie wat reg laat geskied het aan die lyding, veral in die oorlogsliriek van Leipoldt, is dit onwaarskynlik dat die poësie weer die aangewese medium daarvoor kan wees. Maar dit sou op ’n vertekening van die Afrikaanse poësie neerkom om die neerslag van die Anglo-Boereoorlog in DJ Opperman se Joernaal van Jorik (1949) nie te noem nie. Jorik, die spioen, ’n skuilfiguur van Opperman self (soos die naam Jorik, afgelei van die digter se voorname, Diederik Johannes, te kenne gee), hoor van die Anglo-Boereoorlog by monde van die bejaarde vrou Wiesa. Joernaal van Jorik is ’n grootse epiese gedig in Afrikaans wat in sy omvang en diepte deur geen ander gedig in dié genre oortref word nie. Ook die teregstelling van die Kaapse rebel Gideon Scheepers in “Gebed om die gebeente” uit Opperman se bundel Engel uit die klip (1951) is ’n sublieme en aangrypende monoloog by monde van Scheepers se moeder. Sy smeek God om haar seun se gebeente vir haar te wys waarvan niemand tot vandag toe weet waar dit begrawe lê nie. Maar uiteindelik kan sy haar verhef bo haar persoonlike smart en bo Afrikanernasionalisme met die woorde: “maar soveel beendere lê onder die roosmaryn …” Opperman se vermoë tot “volstrekte vereenselwiging” as eis vir die digterskap het hom in staat gestel om episodes uit die Anglo-Boereoorlog te laat herleef. Dit is onwaarskynlik dat ’n Afrikaanse digter in die nuwe Suid-Afrika is dit weer sal kan doen.

Intussen het die Anglo-Boereoorlog wel gedien as die stof vir twee betreklik onlangse romans, PG du Plessis se Fees van die ongenooides en Francois Smith se Kamphoer. Ek is nie genoeg op hoogte van die historiese roman as genre of van die twee tersaaklike romans om hulle op dié tydstip literêr te beoordeel nie. Wat ek wel van fiksie oor die Anglo-Boereoorlog sou verwag, is dat dit die gruwelikheid van die oorlog so oortuigend blootlê soos Blake in Broedertwis. Die groot verdienste van Blake se boek is dat sy feite oortuig en terselfdertyd ontroer, omdat dit verband hou met die menslike aard van die hoofrolspelers in die tragedie van die Anglo-Boereoorlog.

Bibliografie

Blake, Albert. 2010. Boereverraaier. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2016. Broedertwis. Kaapstad: Tafelberg.

Dekker, G. 1961. Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Kaapstad:  Nasionale Boekhandel Beperk.

Eliot, TS. 1969. On poetry and poets. Londen: Faber and Faber.

Grundlingh, AM. 1999. Die “Hendsoppers” en “Joiners”: Die rasionaal en verskynsel van verraad. Pretoria: Protea Boekhuis.

Hoffman, Eva. 2005. After such knowledge. Parktown: Random House.

Opperman, DJ. 1983. Groot verseboek. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2015. Versamelde poësie. Kaapstad: Tafelberg.

Pienaar, EC. 1944. Digters uit Suid-Afrika. Kaapstad: HAUM.

Van der Merwe, Carel. 2015. Donker stroom: Eugène Marais en die Anglo-Boereoorlog. Kaapstad: Tafelberg.

• Foto's van Albert Blake en Lina Spies: Naomi Bruwer

The post LitNet Akademies-resensie-essay: Broedertwis deur Albert Blake appeared first on LitNet.

Stef Bos het Saterdag 21 Januarie met ondersteuners van die aksiegroep Stellenbosch Lente gepraat oor Afrikaans, die betekenis van taal en die US-taalbeleid.

Kyk ook:

Video: Hermann Giliomee oor die US-taaldebat se pad vorentoe Naomi Bruwer Universiteitseminaar | University Seminar Hermann Giliomee praat oor Afrikaanssprekendes se reg op 'n Afrikaanse universiteit, die mosie by die US-konvokasievergadering op 26 Januarie, en die hofsaak wat in Maart in die hoogeregshof aangehoor sal word.

The post Video: Stef Bos oor Afrikaans, die betekenis van taal en die US-taalbeleid appeared first on LitNet.

Krakies in die mure van ons huis

Daar's krakies in die mure van ons huis
Dit wys, alles is nie pluis.
Dis van wind en weer, verweer en water,
Ons besluit ons plavei en verf eers later.

Die krake raak maar erger en dieper met die tyd
Nou raak plavei, verf en regmaak ’n stryd
Dit gaan geld, tyd en moeite kos
Ons besluit om dit ook maar vir later te los.

Daar stroom nou water deur die krake
Die mure gaap oop soos die bekke van drake
Dis so bros dit verkrummel en syfer weg
Spyt kom altyd te laat, die mense was reg.

Ons huis staan nie meer nie, dit is weg.
Krakies word krake, word sand, word stof.
Wag maar tot later, alles sal ontplof.

Die wyse man bou sy huis op ’n rots
Die dwase man bou sy huis op die sand
En die reën stroom neer.

Klik hier vir volledige inligting oor die kompetisie.
Klik hier om ander inskrywings te lees.

The post Huis, woning, tuiste: Krakies in die mure van ons huis appeared first on LitNet.

Verontrusting

ek soek nie meer
dit wat pulseer aan die agterdeur
van my onderkome
wat soos ’n plakkerskuiling
mistroostig misvorm
in die oog van ’n werwelstorm

ek droom nie meer
oor dit wat immergroen groei
by ’n voordeur wat plantsap
na besielde môres weergee
in die son wat klankvol blom
en seënryke strale bloei

ek bid nie meer
oor die nimmer stop
van ’n impetus-tronk
wanneer my hart opgefok
aan gisterdeure klop

Klik hier vir volledige inligting oor die kompetisie.
Klik hier om ander inskrywings te lees.

The post Huis, woning, tuiste: Verontrusting appeared first on LitNet.

Die laaste avondmaal

Vir my laaste avondmaal,
arriveer ek laataand
by my huis met die
sluimerende reuk
van koljanderrys en
lamsvleis.

Onder die buislig
is die kokende silhoeët:
nóg weersinswekkend, nóg oneienbaar;
nóg wolf, nóg herder;
nóg inbreker, nóg genooide.

Onder die wakende oog
van my gas(heer)
neem ek finale bestekopname:

vir die laaste avondmaal
die mirrebalseming van
gegeurde voete, gesny
oor skerwe teëls;

vir die laaste maal die vlees van
gebrande wierook as eerbetoon
onder die toegewasemde ruit,
waaruit ek probeer op die agtertuin uitkyk;

vir die laaste maal die been van
verpoeierde kroongoudverf
wat van die aangeklamde
muur afdop.

Mý laaste avondmaal van eie
heuningsoet onskuld
druppend uit die naïewe gordyne,
galbitter spyt
wat uit die gevlekte mat opslaan:
versuurde grinnike
geëts teen die kontoere van die plafon.
En laastens,
my soeke na aardse sout
in die binnekamer,
is klaar berei.

Ek word bedien
en daar word toegesien
dat ek elke krummel opeet.
In hierdie huis sal ek onder
die yl gangligte dwaal,
tot in lengte van dae.

Huishoudelike goedere om te vermy

Hei jy
Kom eet by my.

Ek sal my offergawe in Ouma se bak voorberei:
en onder leiding van haar resep met ’n koki-gegriffel op ’n poskaart vir wildspastei
– in haar Sondagoond, die allerbeste in die kontrei –
die vlees metodies met die speseryrak inwy;
dan plaas ons ons elmboë op rooi tafelmatjies om ons sondes te bely
en eindelik kan ons die maal op die blad nuttig met my silwer eetgerei.

Ja jy
Kom drink saam met my.

Ek sal die doos met die nuwe kristalglase in die stowwerige gangkas kry
en met my pa se ou kurktrekker hulle vol skink met my beste chardonnay;
of eerder whiskey teug uit plastiekkoppies op reëlmaat van ’n Amanda-kabaret?
Wanneer ons ons dan lighoofdig op my matras neervly,
sal ek my liggaam plaas op die altaar van my duvet 
sodat die vuurhoutjies in jou hande die skoonskroei oor my sal kan versprei.

En wanneer die onvermydelike gebeur: jy sluip by die bed, by my,
en die skuldige portrette van my voorvaders in die sitkamer, verby;
in die nanagbottel melasse in waaruit jou beligte lyf homself maklik bevry,
sal ek en my koffiebeker in die oggend probeer vergifnis verkry
in die klavier en sy een beskuldigende valse noot.

En kort voor lank sal jy ’n bekentenis-teksboodskap van my af kry:
Hei jy, hierdie huis is leeg, kom kuier vir my, sal jy?

Veilig, my hart

Met my kaal hande
dolf ek die bevrore vlees van
die aarde om en lê
jou heupe neer as my fondasie.

Ek bak kleistene in die oonde
van jou murg en messel
hulle bymekaar in jou vel wat my 
verskans teen die abjekte.

Ek voer kapankerdraad
deur die holtes van jou werwelkolom
en vestig jou skedel as my dak
teen roekelose weë.

Ek plaas die skarniere van jou gewrigte
en die lateie van jou spiere,
by elkeen van jou poorte sodat
jou deure nie klap as onheilswinde waai nie.

In die toekoms sal ek my oor sag teen
jou vloerbuik druk en na die versekerende
roggelgeluide van jou ingewande
onder jou vlaklaag luister.

In die gietvorms van jou are bruis
die metaal in jou bloed wat ek laat stol
in jou raamwerke sodat ek die
wentelende omringende landskap kan verstaan:

daar waar jou asem
bome in jou longe laat groei;
koesterend is my hand in die grond
wat ek bewerk tot ons nasate.

Ek ryg jou elektriese senustringe deur
die wandelgange van jou herinneringe;
tot diep in die slape van ons binnekamer
wat ek met wit en grys skakeer.

Laastens
is jou ribbes die elegante diefwering
wat ek vassweis;
om jou, my hart.

Klik hier vir volledige inligting oor die kompetisie.
Klik hier om ander inskrywings te lees.

The post Huis, woning, tuiste: Willem Boshoff se inskrywings appeared first on LitNet.

Die Kandidaat (Bron: Youtube)

Die verskyning van Die Kandidaat in 1968 was ’n gebeurtenis in Afrikaanse flieks vergelykbaar met die eerste vertoning van Citizen Kane in Hollywood in 1941.

Beide was die eerste flieks van jong kunstenaars met ’n teateragtergrond maar weinig ervaring van wat ’n film behoort te wees. Beide het die konvensionele flieks van die dag in die stof gelaat met nuwe tegnieke en ’n hele industrie ongemaklik laat voel oor die eendersheid-van-aanslag wat dit belig het.

Clark Gable het blykbaar gesê nadat hy Orson Welles se fliek gesien het: “Now I have to go back to making those ‘A’ movies again.”

Die regisseur Dirk de Villiers het vertel watter indruk die eerste toneel van Die Kandidaat op hom gemaak het: die jong Roelf Jacobs wat deur ’n gang van moderne kuns in ’n raadsaal instap waar ou Afrikaanse gesagsfigure vir hom wag – die lewendes en die dooies. “Is dit dan soos ’n Franse fliek hierdie? het ek gedink. Op daardie oomblik het ek besef hier is ’n kunstenaar; voor dit het ek gedink Jans Rautenbach is maar net nog ’n kriminoloog wat probeer flieks maak. ;)”

Vyf jaar tevore was Jans Rautenbach, inderdaad, die hoof van Witbank gevangenis. Hy was 29 jaar oud. Hoe het hierdie ongelooflike transformasie gebeur?

Die Kandidaat gaan oor ’n stigting wat Afrikanerbelange bevorder. In die fliek word dit die "Stigting Adriaan Delport" genoem, vandag se gelyke is die Dagbreek Trust.

Alles speel af oor twee dae waarin die stigting ’n nuwe direkteur moet aanstel. Daar is net een kandidaat en meer as die helfte van die speeltyd gebeur in net een vertrek: die raadsaal waarin die bestuur die onderhoud voer en beraadslaag oor die aanstelling.

Eers na 30 minute verlaat die fliek hierdie vertrek en ’n tweede storie begin: die kandidaat se dagwerk is hoof van ’n verbeteringskool vir seuns, en hier loop dinge vinnig skeef terwyl hy besig is met sy onderhoudvoering.

Dit was die eerste keer dat ’n nuwe groep karakter-akteurs op doek verskyn het: Cobus Rossouw as ’n aggressiewe sestiger, Hermien Dommisse as ’n volksmoeder en die jong Regardt van den Bergh (saam met sy pa Gert in hul enigste fliek saam) as ’n probleemkind in die verbeteringskool.

Die twee milieus – die raadsaal en die verbeteringskool – is die haves en die have nots van Afrikanerdom circa 1960’s; die beginpunt en die eindpunt; die arm verlede en die ryk toekoms. Twee verskillende wêrelde, klanke en visuele teksture.

Roelf Jacobs, die kandidaat, probeer (soos Jans Rautenbach) die sprong van die een wêreld na die ander maak. Die fliek is gemaak in die jaar na die moord van Hendrik Verwoerd, en ’n groot beeldhouwerk van hom (saam met ander Afrikanerleiers) staan in die raadsaal, stille toeskouers tot die gesprek van die lewendes.

Die debat in die raadsaal gaan grootliks oor wat die ideale Afrikanerleier se eienskappe behoort te wees. Politiek, kerk en sedes (ek sidder om te dink wat Dr Verwoerd daarvan sou sê).

Twee jaar tevore het Emil Nofal en Jans Rautenbach ’n nuwe filmmaatskappy begin en saam twee flieks gemaak, met Nofal as regisseur – King Hendrik en Wild Season. Beide was, volgens die resep van die dag, Engelse flieks met die minimum 40% Afrikaanse dialoog om vir die groter regeringsubsidie te kwalifiseer.

King Hendrik het ’n toekenning van die nuwe Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns ontvang, maar Dr Verwoerd se sluipmoord het ’n sterk Afrikaner-intellektuele teenreaksie veroorsaak en dieselfde Akademie het geweier om Wild Season te bekroon omdat dit "onvoldoende Afrikaanse inhoud" gehad het.

Hierdie verwerping was ’n storm in ’n teekoppie, maar het vir Rautenbach ’n idee gegee: ’n 100% Afrikaanse fliek vir die Akademie oor die Akademie, met Afrikaner-gewroeg, maar ’n onweerstaanbare in-jou-gesig kwaliteit, onmoontlik om te ignoreer.

Dit was die Die Kandidaat.

As die premis vir ’n kommersiële fliek in die hande van ’n debuutregisseur kan ek dit kwalik sien, maar die gode, die storms en die wilskrag het gewoed en hierdie onwaarskynlike fliek is gemaak.

Dit was ’n enorme sukses: ’n lokettreffer, ’n deurbraak en het – soos Citizen Kane – dadelik opbeweeg na die top van Afrikaanse beste-ooit lysies.

En dit het – les bes – ’n erepenning van die Akademie vir Wetenskap en Kuns ontvang.

Die 60’s het die 70’s geword, en die 80’s, en met die volheid van tyd het Die Kandidaat in die verte verdwyn. Ek self het dit deur die jare vermy – die debatte oor die ideale Afrikaner, gevoer in die verlig/verkramp paradigma van daardie tyd; wat die res van Suid-Afrika se bevolking as ’n oorweging uitsluit – is ’n doodgebore baba.

Dit is eers nou, met die herkyk daarvan, dat ek besef dat al die water wat onderdeur die brug gevloei het – die septer wat uit die Afrikaners se hande geworstel is – Die Kandidaat bevry het om weer die Die Kandidaat te wees.

Sonder al daardie onregverdige mag kan ons nou weer eerlik debatteer (sonder ’n groot olifant in die raadsaal): bestaan daar nog so iets soos ’n Afrikaner, soos Afrikaners en wat probeer hulle bereik?

En vir Jans Rautenbach was Die Kandidaat – in triomf en later in stilte – sy mees geliefde film, “want dit was my eerste. Want daarna was daar nie meer ’n eerste nie …”

The post Die Kandidaat en Citizen Kane appeared first on LitNet.

Saartjie Botha gesels met Naomi Meyer oor die US Woordfees van 2017.

Saartjie Botha

Saartjie, die US Woordfees skop oor ses weke af – op 3 Maart. Waar kan mense orals sien wat alles op die program is vanjaar? Moet mens ’n Woordfeesboekie hê om die program te kan sien?

Die Woordfees het ’n splinternuwe webwerf met die volledige program in verskillende formate beskikbaar. Ons het ook, al moet ons dit self sê, vanjaar ’n besonder mooi feesgids met pragfoto’s van 100 deelnemende kunstenaars. 

Dié fees is ’n jaarlikse instelling. Wat is anders op vanjaar se program: lokale, venues, plekke, stelsels?

’n Fees kan net opwindend bly as daar elke jaar nuwighede en verrassings op die program is. Ons is verbind tot die groter gemeenskap van Stellenbosch en is opgewonde om HS Cloetesville se skoolsaal vir die eerste jaar as venue te gebruik. Die grasperk voor Wilgenhof is herdoop tot Bloekomhoek. Ons sien af van die seekosrestaurant daar, en het topklas “food trucks” met ’n groter verskeidenheid bekostigbare kos. Ons gebruik vir die eerste maal Stellenbosch se biblioteeksaal as deel van ons boekeprogram. Saans het ons stand-up komedie in die ATKV-boektent, verskeie opwindende gesprekke met etes, en ons werk met die Stellenbosch Wynfees saam om ons opelugkonserte by Coetzenburg in ’n ander klas te plaas. Die filmfees het aansienlik uitgebrei en ons skop vanjaar se fees af met ’n stylvolle bal in die stadsaal.

Wat is lekker op vanjaar se program en na watter produksies, films, boekprogramitems, musiek, ens sien jy self baie uit?

Die ekonomie druk en ons moes ekstra-hard soek en werk om ’n opwindende program te kon saamstel. Die program is dalk ernstiger as vantevore: dis ’n jaar vir besinning. Daar is natuurlik steeds oorgenoeg ligte vermaak vir balans. Ek self sien baie uit na Piekniek by Mpande née Dingaan, Sing jy van bomme, Die fliek en die Tuiskoms/Homecoming-konsert. Ek kan nie wag vir Op ’n dag, ’n hond van John Miles en Ryk Hattingh se Huilboek op die skrywersprogram en die wonderlike visuelekuns-program nie. Sien ook baie uit na die Tim Kliphuis Trio en die US Koor se eerste optrede van die jaar. 

Vertel asseblief nog van ander mense wat betrokke is by die fees, soos Elmari Rautenbach en Peter Martens. Waaraan reël hulle, en is daar nog mense wat spesiaal uitgesonder kan word? 

Ons het ’n uitmuntende span koördineerders wat absolute spesialiste op hulle onderskeie gebiede is. Elmari is verantwoordelik vir die skrywersprogram, Alex en Zelda Hamilton vir visuele kuns, Peter Martens vir klassieke musiek, Danie Marais vir die filmfees en Frieda le Roux en Tim du Plessis vir die diskoersprogram. Die klein span in die kantoor is verantwoordelik vir die res van die program, en ook die aanbieding van die fees: Marlise Klopper doen bemarking en handelsmerkbestuur, Porra van der Merwe logistiek, Brechmari van Wyk is ons tegniese bestuurder, Ulrike Vorndran is in beheer van gasvryheid, Corinne Harmse hanteer ons finansies, Khanita Rhode vervoer en kommersialisering, en Este Pelser is vanjaar se bedryfsbestuurder. Die Woordfees werk ook baie nou met WOW saam om ’n sterk fokus op leerders en opvoeders in die program in te sluit. Dis ’n uiteenlopende groep mense, en ons werk baie hard en onder kwaai druk, maar dit is seker van die mees bevredigende werk wat daar is. 

’n Praktiese vraag: As mense Woordfees toe kom, waar kan hulle bly, waar kan hulle eet en hoe kan hulle by hul onderskeie venues in die dorp uitkom?

Feesgangers bly waar hulle gaatjies kry – van superluukse verblyf tot koshuiskamers. As jy nog nie plek bespreek het nie, doen dit nou onmiddellik – verblyf in Stellenbosch is reeds baie skaars. Daar is wel nog bekostigbare verblyf beskikbaar in die Strand, Somerset-Wes, die Paarl en Wellington, en ook Kaapstad se kant toe. Stellenbosch het ’n wonderlike restaurant- en koffiewinkelkultuur – jy gaan nie ver soek om baie lekker te eet nie. Ons het ook spesiale aandag aan die restaurante op die leesterrein gegee en hoop dat ons kwaliteit vanjaar die beste tot nog toe gaan wees. Parkering bly ’n groot kopseer, maar maak gerus van ons pendeldiens gebruik. Parkeer by HS Stellenbosch of oorkant Rhenish en ons betroubare pendeldiens laai jou af net waar jy wil wees. 

• Hier is die volledige program op LitNet

The post Saartjie Botha-onderhoud: US Woordfees 2017 appeared first on LitNet.

Die niewe jaar is nou al ampe drie wieke oud. Laas wiek hettie skole amptelik begin mettie niewe skooljaar. Soe twie wieke geliede hettie matrieks van 2016 se uitslae innie land uit gekom. Die hele koerante se voorbladdens was vol geplak mettie heppie gesigte van kinners wat hulle graad 12 geslaag het. Baie kinners het goed gedoen, ennie res het gegie wat hulle kon. Dan was daa mee assie helfte vannie skoolbanke wat leeg by matriek uit gekommit. As ek oek soe in klasse geprop was, miskien sou ekkie nou hie geskryf hettie. Die Departement van Basiese Onderwys gooi parties virrie “top 20” vannie matrieks. Reg genoeg, die kinners wat soe hard lee, en soe “alles” insit, is mos geregtig op daai eer wat hulle kry. But was ôs al ooit rêrig eerlik met ôsself oo hoekô dinge soe sleg gan en hoekô kinners soes vlieë uittie skool uit drop? In KwaZulu-Natal het hulle ’n groot party gegooi virrie matrieks van daai distrik. Nie vir wattie, but om te wag virrie uitslae van hulle matrieks terwyl daa nog ’n nood is vi toilets en klaskames met elektrisiteit in eThekwini. Die Departement van Onderwys lykit vi my warry nie oo hoe en wat by die skole gebeerie, wan as hulle gewarry het dan sal klaskamesie volgeprop wôttie of hulle sal warry oo hoekô daa soe baie kinners uittie skool uit val. Hoe moetie kinnes lee en hoe moet onnewysers skoolgie? Hoe moet ôs se land groei? Hoe?!

Nou ek wil net gou ’n tree trug vat soe na die einde van laas jaa toe. Voo die matriekresultate uit gekommit, was daa ees die saak vannie wiskundepunte, vannie graad 7’s tot 9’s. Facebook is een van my grootste resources, wan ’n mens kry mossie nettie storie vannie koerante offie nuuslesers affie. Djy hoo mos oekie kant vannie mense oppie grond. Terwyl amal biesag was met hulle krismis-shopping en amal was deel van daai gees wat ôs amal mos tref, was daa baie onnewysers wie sommer die hel in was. Hulle wassie te gelukkig mettie Departement van Onderwys wie opdrag gegie het dat kinners moes oogeplaas wôt na die volgende graad toe, al was hulle nie gereetie. Soes gewoontlik spin die gawwemint-department, wie aan geraak wôt, mos net gou ’n press conference of twie en stuu soe ’n paa mediaveklarings uit, dan is hulle mos wee op dreef. Dié wat raas wôt dood gedruk onne die stemme van bo af, soes dit altyd die geval is. Maa dit maak nou nie saak offie geraas, wat al hoe harder wôt, weggedruk wôttie, allie gemors wat onne die mat lê raak meer en meer soes daa net meer en meer gemors by gevie wôt. Ek mien djy moet sieke baie dom wies, ek bedoel, baie onopgevoed wies, ommie te sien wat hie biesag is om te gebeerie.

Baie mense gloe dattie huidige probleme wat kinners ervaar met hulle skool, gan oo ouersie genoeg belangstelling in hulle kinners se skoolwêk hettie. Miskien is daa waarheid daa, wan ’n kind se skool begin mos byrie huis, voo die dag wat hulle uit hulle maens se baarmoeders uitklim. En dit moet oek vêder aangaan byrie huis. Daai eeste paa jaar van by die huis wies wôt djy voogeskryf hoe om daai laaitie (’n meisiekind of ’n seunskind) te wies. Djy wôt gewys hoe om jouself te gedra innie wêreld. Djy begin oek te lee hoe om jou brein te gebruik. Byrie huis wôt djy gelee hoe om jouself te sien, of hoe die wêreld jou sien en hoe ommie wêreld te sien. Djy is eeder ’n gemors, stoutgat, ongehoorsaam, dom, stadig, lelik, vet – die lys kan aangaan. Natuurlik is daa daai huise waa ’n kind van kleins geonnersteun wôt en die woodeskat is een wat praat van hoe intelligent, slim, sterk, vinnig, pragtig, gehoorsaam djy is, en die lys kan oek aan gaan.

Soe die mense naaste aan jou vannie begin van jou liewe stel mos nou vi jou voo aan jouself. Ek wiet dit klink soes dit plein en simpel is, djy wiet, dat dit wit-en-swart is, but die storie dra meedere klere dan net wit en swart. Opvoeding is ’n storie van “klas”, of eeder, wie het geld en wie hettie. Dit voel soes ’n fantasy world as djy in ’n “bloukraag”-huishouding in instap en djy sien kinners wat met boeke in hulle hanne sit. Die storie strek soe diep dat dit uitroep na mee as net een rubriek. Soe vegiewe my as dit voel ek dwaal.

Dan issit die neks step van jou liewe waa djy uitie huis uit gan en met jou skool begin. Wanne djy begin met kleuterskool of crèche, wat djy tussen een jaar en vier jare loep voo djy “grootskool” toe gan. Nou is jou leë plek nie net mee by die huisie, but jou liewe het nou gegroei, djy sit nou tussen anne kinners van anne huise, en jy’t nog een of twie grootmense by gekry wat vi jou vetel hoe djy moet wies as kind. Die tyd wat djy hier spandeer, moet eindelik wies om jou reg te kry vi die grootskool, maa baie vannie plekke issie reg ingerig om kinners voo te berei nie. Dan is dit tyd vi jou om grootskool toe te gaan. Die eeste dag is ’n dag wat baie ouers en laaities tesame hartseer maak, wan hie wiet djy, as ouer, dat djy is rêrigie mee die een wat jou kind gan lee hoe ommie liewe aan te vattie. Ek kan nie my eeste dag op grootskool onthou nie, but ek wiet dattie skool was ’n baie onregverdige plek. ’n Plek waa ek van Boet-en-Saartjie gelee het, en hoe kinners van my velkleur nie sommer site kry om hulle stories te vetellie. Dit het soe ’n bietjie gechange. Oek ’n plek waa ek kom vestaan het dat as djy nie ’n siekere way operatie of lykie, dan gannit maa swaa.

Nou die ding is van dié: dit hang siekelik af vannie skool wat djy bywoon. Of jou ma en pa genoeg geld het om jou na ’n “ordentlike” skool toe te stuur. ’n Skool waa djy kan reg lee hoe om jou brein te gebruik, hoe ommit te groei. ’n Skool waa dom-wies reg mie gedeal wôt. Net om clear te wies. Dom-wies gan mos oo hoe djy jou vestand gebruik, of groei, reg? Hoe help die skool waa djy in gesit wôt jou om jou vestand te groei. Hoekô issit dat soe baie kinnersie warry oo skoolie? Hoekô is soe baie kinners dom? Skool is dan soe ’n belangrike deel van ’n mens se grootraak. Dis mos daa wat “dom-wies” die pad kan gewys wôt. Elke graad het sy doel, van prieprimêre skool tot graad 12 en dan oek vêder. Die brein wôt ontwikkel en mens kan dit bieter gebruik. Natuurlik is daa baie mense wat hulleself gelee het sonner die hulp van formele skool, nog steeds. Maa dom-wies, dom-wies is iets grote as net kinners wattie hard wêkie. Kinners vallie veniet uittie skole uittie en dit issie net die onnewysers se skultie.

Toe ek nog op skool was, was dit die grootste sonde om oogesit te wôt sonne dat djy “gewêk” het daavoo. Nou toe ek nog ’n kind was, het ekkie die storie vestaan waaoo dit gannie. Ek het net gewiet dit gan oo my. Ek het net gewiet dat as djy oogesit wôt, dan is djy dom en wie willan nou dom wies? Nou natuurlik is daai mos nou net helfte vannie storie. Al het ek met goeie punte innie volgenne graad ingestap, was ek nog steeds dom. Ek hettie gewiet daa is soe baie dinge om nog te leerie. Nog steeds, daai tyd was dom-wies net ’n swak ding om te wies, iets waaoo djy moet sleg voel. Elke jaa wassit dieselle ding, uit hoeveel onnewysers se monne het ôs dittie gehoorie. Som kinners, en meeste vannie selle tyd wassit dieselle kinners wie elke dag moes hoo hoe dom hulle is. Daa was die swart donkete wat oo dom-wies gehang het. Die onnewysers en jou ouers het soe gekarring op jou kop oo dom-wies dat djy moes skaam voel. Dit was iets wat ryk mense nie wassie, iets wat hardwerkende mense nie wassie, iets wat top-presteerdersie wassie. Maa om nie dom te wiesie is mee dan net jou brein toepas. Djy moet sieke eeste lee hoe om jou brein te gebruik. Dit maak siekelik ’n groot veskil. Wanne djy gebore wôt, wôt djy gebore met ’n leë blad. As kind, jong mens, is dit siekelik nie jou skuld of jou veantwoodelikheid om daai blad op te vullie. Dis mos sieke hoekô ôs institusies het wat moet help mettie opleiding van mense.

Wat ek wel nou weet van “dom”, deu die hulp vannie pragtige woodeboeke wat langs my lê, is dat djy, die een wie dom is, eintlik kan beskou wôt as iemand wat baie min vestand het. Dom-wies kan oek beskryf wôt as iemand wat onskuldig is, wattie geleedheid hettie, wattie nc!a kan dinkie. Nou volgens die hele klompie sinonieme wat ek nou al oo gelies het innie woodeboeke, is daa somme ’n klomp wat vi “dom” dek. Om dom te wies, het niks te doen mettie feit dat ’n mens lui is offie lui issie, of dat mensie hardwêkend is of dat ’n mensie kan dinkie. Nou as kind het ekkie dié vestaanie en ek dink daa is sieke baie grootmense oek wat dit oekie vestaanie. Om dom te wies, issie iets wat nooit kan reggemaak wôttie. Dom-wies gan oo hoe djy lee om jou brein te gebruik, hoeveel infomasie djy daain sit. Hoe djy dit stêk hou en watse dinge djy doen om jou brein te groei. Dis hoekô onnewysers daa is, reg? Onnewysers moet mos kinners meer lee dan net wiskunde en geskiedenis – hulle moet wys gemaak wôt vannie wêreld. Kinners moet lee wattit betieken om oue te wôt en wat hulle sal nodig het ommie wêreld daa buite aan te pak. Kinners spandeerie meeste van hulle tyd byrie skool, but hoe onregvêdig issit rêrig om soeveel vannie onnies af te verwag. Ek bedoel daa is soe baie mense wie deel is van een kind se liewe. Soeveel mense wat ’n kind moet aanhelp om ontslae te raak van hulle dom-geid. Soeveel anne goed wat ’n kind (0 jaar tot 21 jaar oud, volgens my) se opleiding beïnvloed dan net onnewysers wie nie “reg” kan skoolhou nie.

Dit helpie dattie Onderwysdepartement, onnewysers, ouers, die skole self, en die media, kinners vootrek wie presteerie. Wat vannie res wie nie presteerie? Hoe is daai kind gereed gemaak ommie liewe aan te pak? Daa is baie gevalle waa kinners onne baie druk presteer. Ek praat nou vannie druk van armoede, geweld ensoevoorts, maa is dit rêrig die tipe liewe wat ôs wil gemaklik in voel? Wil ôs rerig voortgaan onne die leiding van ’n onderwysdepartement wie sien hoe klasse propvol is maa niks doen aanie saakie, net soedat hulle kan geld spaar? En geld spaar vi wat? Om nog parties te gooi vi ’n paar leeders wie wag op hulle uitslae. Hoekô sit ôs soe baie klem op matrikulante? Wat vannie res vannie 12 jaar wat djy eintlik op jou basiese skoolopleiding moet spandeer?

Die minister van basiese onderwys, Angie Motshekga, het gesê dattie matriekslaagsyfer baie goed is en dat dinge biete raak. Wee op Facebook en op anne platforms was daa die debat oo die matriekslaagsyfer en baie hettie vraag gevra, but waa issie res vannie kinners wattie by matriek uitgekommittie? Ôs sit in ’n land met ongeskoolde kinners en jongmense. Ôs sit oek in ’n land waa jongmense opleiding kry om in publieke plekke te loep wêk en hulle wietie hoe om hulleself te dra nie.

Minister Motshekga sê oek vêde dat die resep vir ’n bietere slaagsyfer sal wies om meer te fokus op die basiese vlak van onnewys. Dis nou van graad R af tot graad 3. Ek stem nie saam nie. Ek dink dat al die onnewysvlakke dieselle onnersteuning moet onvang vannie departement af. Die kinners moet aan gedink wôt, nie hoeveel geld kan gespaar wôtie. Die konstitusie vannie land sê dis jou reg om skool toe te gan, maa watse tipe opleiding kry djy innie skool? Ek hoo hoe baie onnewysers die onnersteuning van ouers af vra. Ek wietie hoeveel ouers gaan elke dag huis toe en gan help nog hulle kinners met skoolwêkie. Ek wiet dat baie mense nie die tyd, die geld, offie krag het om hulle kinners te helpie. Natuurlik lê dit op die ouers om hulle kinners daai onnersteuning te gie en te help waa hulle kan. Hoe kan djy help wanne djy selfie vestaan wat innie kind se skoolboeke aangaan nie? Hoe kan djy help as djy amper doodgewêk is deur jou baas? Hoe kan djy help as djy warry oo die brood wattie daa issie, offie wate of krag wat een vannie dae afgesit sal wôt?

Ek dink as ôs moet rêrig kyk na die groot krisis in onnerwys, gat dittie net oo een dingie. Die goed wat vekeerd is strek soe oo mekaar dat as djy aanie een ding trek, dan trap djy op ’n anne ding.

Nou natuurlik is daa ’n handjievol mense wie nie met al die proebleme sittie. Hulle hettie tyd en krag (ja elektrisiteit oek), ennie geld om hulle kinners die onnersteuning te gie wat hulle nodig het. “Dis oukei, maa wat vannie res van ôs?” Die Minister praat van ’n resep ommie uitslae te vebiete, maa nog steeds sit hulle nie mee geld innie skole innie. Ek lees op FB oo skole waa daa ampe 100 kinners in ’n klas is wat geskik is vi 31. Nou vra djy jouself in, hoe kan kinners gelee wôt? Hoe kan kinners wie 40 plus in ’n klas sit, deur een mens gelee wôt? Hoe is dit moontlik? Watse rol gan daai kinners in hulle community speel as hulle sulke tipe opleiding kry? Moenie eens praat vannie skole waa daa nie dakke of toilette issie. Dis mos elke jaa se ding, waa die nuus net soe wee ’n bietjie daaoo praat, en dan issit wee stil. En wat vannie onnewysers? Wat van hulle wie die land se nuwe leiers, dokters, vepleegsters, polisie, kunstenare, musikante, onnerwysers, tegnikuste ens moet lee oo hoe mensie liewe aanpak? Het djy al ooit in ’n polisiestasie ingeloep of was djy al ooit gehelp deur ’n publieke vepleegster of dokter? Dit beginnie byrie huisie, dit begin byrie skool.

Watse krop kry ’n mens dan uit? Het djy al ooit gesien ’n boer fokus net om ’n derde van ’n krop te oes? Of ’n Pick n Pay-winkel wat net konsentreer om helfte van hulle kosse vars te hou? Of ’n treinpriester wat net aan eenkant vannie treinwaentjie priek? Niee, daai treinpredikant loep van een kant na die anne kant van daai waentjie. Hy of sy trap oo mense se voete, of swaai ommie pale, om by die annekant uit te kom. Nou hoe kry ôs dit reg om een vannie belangrikste institusies soe te hanteer? Hoe kry ôs dit reg, as Suid-Afrikaners, om te sien dat ôs kinners soe swaa kry? Hoe kry ôsit reg om toe te laat dat die gawwemint soe met ôse liewens speel.

Soe meer mense proebeer om oo die goed te praat, soe druk die gawwemint net hulle ore vêder toe, en vie net vêder die goed onnerie mat in. Hoekô sal hulle warry as die presidentie ees matriek hettie. Hoekô moet hulle warry wat hie oppie grond aanie gang is. Ek en djy kan maa daaonne ly en julle wiet sieke wat kom volgende: ’n land met ’n handjievol mense wat wiet hoe om hulle breine te gebruik. Helfte van daai handjie se mense gaan oosee, die res proebeer om iets trug te sit in die land. Soe wat het ôs dan? ’n Land vol mense, meer as helfte hettie skool klaa gemaakie. Die res wat proebeer het, amper helfte van hulle hettie matriek gemaakie. Die res wat oobly is meestal kinners wie in ’n winkel kan loep wêk, miskien ’n job kry byrie Foschini group, of Edgars, en anne kos- en klerewinkels. Dan is daa dié wat oobly wat dit gan try om ’n job te kry by Amazon of by ’n anne call centre ennie paar wat gan proebeer om vêder te lee. Hoe groei djy ’n land soe? Die ding is van dié: ôs issie meer in apartheitie, ennie gawwemint moet dit onthou. Mense ken hulle regte, en hulle gannie vi altyd rustig sit en sien hoe hulle vir ’n joke gevat wôtie. Julle moet gloe dat dittie die gawwemint gan wies wat gan daaonne ly nie, but ek en djy. Die mense wie sonne bodyguards innie rondte moet loep. Die hele land gan omval oo al die gemors wat net onnerie mat ingevie wôt. Die land is glattie Free nie, nie as die meeste van ôs nog Dom issie.

Op die oudedom van 16 was uh Goodhope fm dj by o’s skool. Hy het met uh mic innie ronte geloep om kinnes te vra wie hulle is en waa’vandaan hulle kom. O’s almal het oppie netbalbane se sementblad gesit. Hy’t voo my kô staan, en hy’t my gevra. “So who are you and where you from? Heelwat op sy nerves. Ek ’it hom boe oo my brille gekyk en stadig gesê: “Ek is Livy. Vannie Rive.”  

Bly te kenne!

The post Is djy dom of is djy free, wan dié issie freedomie appeared first on LitNet.

Die aarde is ’n eierblou ark
Susan Smith
Protea Boekhuis
ISBN: 9781485307167

Susan Smith debuteer in 2012 met die bundel In die afwesigheid van sin (Protea Boekhuis). In haar debuutversameling was die oorkoepelende tema singewing of sinskepping, wat in verskillende mates van intensiteit in die vier afdelings van die bundel verwerk is.¹ In haar tweede bundel, Die aarde is ’n eierblou ark, fokus die digter op dit wat in haar debuutbundel beperkter aandag ontvang het: die omgewing.

Die kort openingsgedig van Die aarde is ’n eierblou ark (11) suggereer reeds aan die leser hoe die omgewing in hierdie bundel benader gaan word:

huls

die droë peul knal naatlangs oop
die halwe huls ’n ligte boot
waarin ’n klein swart alfabet
van sade stroomaf
na ’n beskutte hawe vaar.

Die metafoor van die aarde as ’n ark word hier vir die eerste maal gebruik, en dien as die raamwerk wat talle ander gedigte in die bundel ondersteun. Hierdie ark is nie bloot ’n ark wat net oor die see vaar nie, aangesien die hooftema wat die digter se eerste bundel gekenmerk het – singewing en sinskepping – ook weer hier opgeroep word. In ’n saadpeul wat stroomaf dryf, sien die digter “’n klein swart alfabet”. Dit is hierdie alfabet wat die saadpeul betekenis gee, en sy betekenis opteken, om uiteindelik na “’n beskutte hawe” te vaar waar hierdie saadjies hopelik weer bome sal word.

Die beeld van die skip, eenvoudig uitgebeeld in “huls”, word voortgesit in die tweede gedig, “eierblou ark”, waaruit die bundeltitel geneem is (12). Die aarde word geskets as iets wat nie staties is nie, maar as ’n tuig wat “deur die melkweg veer”. Die skakeling van die opeenvolgende gedigte maak die kompleksiteit van die aarde in die groter heelal vergelykbaar met die eenvoudige saadpeul en saadjies in die stroompie. Die nosies van enersyds die ondenkbare grootheid van die heelal en andersyds die piepklein peul word gelykgestel en gevolglik opnuut vreemd gemaak.

Die gebruik van die woord ark in die titel sinspeel nie net op die gedagte van die Bybelse watertuig nie, maar roep ook die beeld van die heilige reliek op. Sodoende word die natuur tot heiligdom verhef, soos in die gedig “mangliet” (22):

in vleesblare dreunsing sappe
’n namiddagkoraal
lugwortels vinger opwaarts
in ’n ademende pyporreling

leef met die voete
fluister die heiligste boom
fluister die water
fluister die borrels lug

in die klam geheue
van ’n onderaarde-bestaan
vermoed die vrou haarself
reeds ’n witmangliet

’n druipende sterkandelaar
wat die twyn van oergeskiedenisse
in vlegsels mos vergaar
’n drifselbehangde houtkatedraal.

Kerklike beelde word hier een na die ander opgenoem, van die “dreunsing” tot die “lugwortels” wat na bo “vinger” in ’n “pyporreling”, totdat die mangliet saamgevat word as ’n soort “houtkatedraal” met “’n klam geheue.” Laasgenoemde frase sal die oplettende leser herinner aan die gedig “quinera” (67–70) in In die afwesigheid van sin, waarin die gelyknamige Oos-Kaapse rivier as “’n klam geheue/ van al die voortye” beskryf word.

Die verhewe aard van die natuur en gepaardgaande sinskepping word in talle ander gedigte in Die aarde is ’n eierblou ark voortgesit, en word tot ’n klimaks gevoer in die gedig “ark” (89), waarin die interafhanklikheid van die mens en natuur geprojekteer word op die verband tussen enersyds plante en diere, en andersyds die mens se natuurbenamings en drang om sin te skep. Die gedig word voorafgegaan deur ’n aanhaling van Carl Linnaeus, die vader van die moderne botaniese nomenklatuur: “As die name onbekend is, gaan ook die kennis van dinge verlore.”

ark
waarin ons saam oor die geheuebank
vaar waarin ek paar-paar uit Linnaeus se drie naamryke
vergaar:

kamassie-soet kleinpypgras en harsgeurige
kasuur die ligweergewende
skubbe van rivierspringers
strepies en seisoenale besoekers
die halfmaan-skoenlappervis
metamorfies ingeklipte
kwartsiet en lidianiet

te water laat
in ’n gevlegte boot van gras en taal.

Hierdie en ander gedigte in die bundel wen aan nog talle mooi beelde en beskrywings: Die gedig opgedra aan Sylvia Plath, “tuin van mondings” (33–4), spreek as ’t ware in diep kleure, terwyl die onthutsende “renosterveld” (37) tematies in gesprek tree met Marlene van Niekerk se “Teorie en praktyk van die digkuns in ’n era van aardgas” (Kaar, 2012:172–4).

Hier en daar blyk dit ongelukkig dat die digter nog te maklik ingegee het aan maklike woordspel en beelde. In “uit die lewe van bye” (31) word die ars poëtikale stramien wat die gedig onderskraag, ondermyn wanneer die werkerby “’n zoemende rymelaar” genoem word “wie se lyf/ in tale praat”:

sy ruimtegeheue is sy landkaart
sy kompas drieledig
die son
die aardmagneet
die polariserende patrone
van blou lug

ligging lees hy
uit hierdie lig.

Veral die woordspel in die laaste drie reëls doen gedwonge aan, en die indrukwekkende gewoontes van die heuningby word nie deur die gedig vasgevang nie.

Die beeld van die vrou, en veral dan van die natuur en God as vroulik, wat ’n sterk tema in In die afwesigheid van sin is, word ook weer hier gebruik. In “water (II)” kom hierdie geykte beeld voor in die reëls “ek draai my gesig na U/ sien in die transparante lig/ fyngenerfde vlegwerk/ Abba-Moeder God-wat-Is” (57). Hierdie swak punte kontrasteer ongelukkig taamlik duidelik met die grootste gros goeie gedigte in die bundel.

In Die aarde is ’n eierblou ark toon die digter ’n verfynde ekokritiese bewustheid, en in teenstelling met haar debuut vertoon hierdie bundel ’n baie hegter tematiese eenheid. Uiteindelik is dit die sterker beskrywende gedigte in hierdie bundel – en nie die enkele swakkeres nie – wat ’n blywende indruk op die leser maak. Die natuurfokus en die gedigte se ingewikkelde skakels met aspekte van Smith se debuutbundel dien as belofte op nog diepgaande digterlike verkennings van die aarde.

¹ Sien my LitNet Akadmies-resensie-essay oor In die afwesigheid van sin.

The post Die aarde is ’n eierblou ark deur Susan Smith: ’n Resensie appeared first on LitNet.